Analiza pojmova: kultura i društvoVrednosti, i norme, kulturna raznovrsnost, socijalizacija, identitet, društvena promenaDruštvo vs kulturaDruštvo - sistem međusobnih odnosa koji povezuje pojedince i grupe.Način na koji su članovi društva organizovani i na koji su društveni odnosu strukturisani zavisi od jedinstvene kulture.• Ni jedna kultura ne može postojati bez društva, i obratno.Osnovni aspekti kultureNematerijalni – verovanja, ideje i vrednosti, koje čine sadržaj kultureMaterijalni – objekti, simbolika, tehnologija, kroz koje se sadržaj kulture izražava Vrednosti i normeVrednosti – apstraktne ideje koje određuju šta se smatra važnim, vrednim i poželjnim – daju značenje i služe ljudima kao vodič u njihovim aktivnostima i interakciji sa svetom koji ih okružujeNorme – konkretna pravila ponašanja (ne nužno zapisana) koje odražavaju vrednosti jednog društvaKulturna raznovrsnostMonokulturna društva – retka u savremenom svetu globalnih komunikacija, velike pokretljivosti ideja, ljudi, novcaMultikulturna društva – karakteristično za indusrijalizovana društva, iako u različitoj meri (primer Japana)Subkultura - karakteristike bilo kog segmenta stanovništva (najčešće posebne etničke ili jezičke grupe) koji se razlikuje od prostalog – većinskog dela društva po svojim kulturnim obrascima.• različitog obima: od subkulture hakera, hiphopa do navijača nekog fudbalskog kluba• izraz potrebe za kreativnom promenom preovlađujućeg sistema vrednosti i normi• Kontrakultura – kada promovišu alternative dominantnoj kulturiKulturni relativizam – pretpostavka valjanog proučavanja kulturnih osobenosti nekog društva: fokusom na njena specifična značenja i vrednosti a ne poređenjem sa sopstvenom kulturom.• teškoće posmatranja i razumevanja stvari iz jednog sasvim drugačijeg uglaKulturni imperijalizam – nametanje sopstvenih standarda kulture onima koji žive u veoma različitim društvenim kontekstimaSocijalizacijaProces pomoću kojeg deca ili drugi novi članovi društva (imigranti , na primer) stiču znanja o načinu života u društvu u kome žive.• obezbeđuje prenos kulutre kroz vreme i generacije• traje čitavog života, jer se ljudsko biće stalno oblikuje kroz društvene interakcijePosrednici ili agensi socijalizacije su grupe ili društveni okviri u kojima se odigravaju procesi socijalizacije.• Primarna socijalizacija – rano detinjstvo – period najintenzivnijeg učenja kulture (usvajanje osnovnih obrazaca ponašanja, kao osnova daljeg procesa učenja). U ovom procesu porodica je ključni agens.• Sekundarna socijalizacija – kasniji period detinjstva, i u toku sazrevanja. Agensi socijalizacije koji preuzimaju neke od obaveza porodice su: škola, vršnjaci, različite organizacije, mediji, a kasnije i radno mesto.Kroz proces socijalizacije ljudi uče društvene uloge – društveno definisana očekivanja koja bi pojedinci u datoj društvenoj situaciji trebalo da slede, bez obzira na lično mišljenje ili gledište• Funkcionalisti smatraju da društvene uloge ne podrazumevaju pregovaranje i kreativnost –ljudska bića u procesu socijalizacije pasivni subjekti koji se programiraju/podučavaju.• Teorija strukturacije – interaktivnost ljudskog delanja i struktura (postojećih vrednosti i normi) – kretaivnost pojedinaca u procesu socijalizacije (ali oblikovana postojećim)IdentitetVišedimenzionalan pojam u sociologiji.• način na kako ljudi razumevaju sebe, i šta je za njih značajno.Važni izvori identiteta:rod, seksualna orijentacija, nacionalna ili etička pripadnost, društvena klasaSociološko razlikovanje samoidentiteta i društvenog identitetaDruštveni identitet• osobine koje pojedincu pripisuju drugi ljudi, kojim ga stavljaju u odnos s drugim pojedincima koji dele te iste osobine• kolektivna dimenzija (pojedinci su svrstani u kategorije “istih” drugih pojedinaca)

• uključuju više atributa: majka, Muslimanka, profesorka (potencijalni izvor konflikta)–organizovanje iskustva i značenja oko jednog primarnog (atributa) identitetaSamoidentitet (ili lični identitet)proces razvitka osećaja nas samih i našeg odnosa prema svetu koji nas okružuju.• Tradicija simboličkog interakcionizma – proces međusobnog odnosa sopstva (jastva) i društva• Promene u samoidentitetu - otklon od fiksiranih, naslednih faktora koji su dirigovali formiranje identiteta, čiji je uticaj sada mnogo raznovrsniji i slabiji.• Veća društvena i prostorna pokretljivost doprinele slabljenju čvrsto povezanih i relativno homogenih zajednica i strogo utvrđenog načina prenosa obrazaca kulture sa generacije na generaciju.Refleksivna modernost – veliki značaj samoidentiteta kao distinkcija savremenog društva.Društvena promenaUočiti značajnu društvenu promenu podrazumeva pokazati stepen promena u osnovnoj strukturi društva ili dela društva, promene u osnovnim institucijama u određenom vremenskom periodu (evolitivne vs. revolutivne promene).• Ubrzanje procesa promene u modernom periodu (od 18. veka), dominatno pod uticajima: ekonomskih, političkih i kulturnih faktora.Kultura modernog društva– dominacija racionalnog pogleda na svet.Dominantne vrednosti: samousavršavanje, sloboda, jednakost i učešće u političkom životu nastale u protekla dva do tri veka.Ideje koje se ne mogu vezati za tradiciju, jer pretpostavljaju neprestano menjanje načina životaVrednosti u savremenom društvuIndividualizacija i pojam građanstva. Problem kolektivnog delanja.Post-socijalistički kontekst građanskih vrednostiIndividualizacijaRefleksivna modernost – veliki značaj samoidentiteta kao distinkcija savremenog društva.Individualizacija: stalno redizajniranje životnih opcija - naspram uniformnosti i predvidivosti životnog toka - povezano sa fenomenom višestrukih identiteta i diskontinuitetom identiteta u životnom ciklusuDominatne vrednosti: samousavršavanje, sloboda, jednakost i učešće u političkom životu – vrednosti modernog dobaPojam građanstvaSavremeni pojam građanstva ima tri međuzavisne komponente (tri vrste prava) koje omogućuju i podržavaju proces individualizacije:1.Civilna - tržišna ekonomija2.Politička - omogućila prodor industrijske srednje a potom i nižih klasa u sferu moći aristokratskih slojeva3.Državu blagostanja - pravo na osnovne standarde u obrazovanju, zdravstvu, socijalnoj zaštiti, stanovanju i dohotku - mogućnost participacije u ostalim oblicima građanskih pravaIndividualizacija - građanstvoGrađanstvo omogućava da indivudue naprave izbore van limita klasne pripadnosti - povezano sa sekularnim pojmom pravednosti i egalitarnostiEgalitarizam ne kao ukidanje individualnih različitosti već kao promocija prava na jednake mogućnostiGrađanski status preduslov integrisanosti u društvenu zajednicu onih društvenh grupa koje imaju manjak kulturnog i ekonomskog kapitala (Marshall)Opasnost društvene anomijeIndividualizacija svedena na racionalne (egoistične) izbore dovodi u pitanje društvenu koheziju, soldarnost i poverenje, bez kojih nije moguće funkcionisanje društvaUkoliko se potrebe i želje pojedinaca ne rukovode vrednostima uvažavanja šire zajednice, društvo zapada u stanje anomije (Dirkem)Problem kolektivnog delanjaTeorija racionalnog izboraRukovođenje ličnim interesima - kooperativna akcija je malo verovatna u oblastima gde individualni doprinos nije presudan, kada pojedinac nema poverenja da će se drugi uključiti u kolektivnu akciju, procenjujući da će neposredni lični trošak biti veći od potencijalne (kolektivne) dobiti.Klasičan primer briga o okruženju kao javnom dobru, čija je potrošnja nevidljiva (na primer, vazduha), a vrednost se ne može odrediti individualnim (tržišnim) preferencama

Kakav tip moralne regulacije odgovara individualizovanim društvima?Komunikativna racionalnost ukazuje se kao neophodna dopuna instrumentalne racionalnosti (Habermans).Za razumevanje ovog tipa racionalnosti bitno je razlikovanje:• sistemske integracije - posredovana novcem i indstitucionaizovanom političkom moći (instrumentalna);• socijalne integracije - domen komunikativne akcije u kojem je društvena reprodukcija ostvarena kroz međusobno razumevanje (kulturna reprodukcija i socijalizacija - komunikativna)Opasnost da se socijalna integracija konvertuje u sistemsku, jer su komunikativne akcije orijentisane na medjusobno razumevanje zamenjene strateškom akcijom orijentisanom ka uspehu.Građani se svode na klijente (državne institucije – u javnoj sferi, gde se masovna lojalnost postiže kroz socijalne programe) odnosno potrošače (u privatnoj sferi ).Društvena stratifikacija i nejednakostiDruštvena pokretljivostSocijalna stratifikacija ili društvena slojevitostUnutar društva postoje mnoge skupine koje zauzimaju različito mesto na hijerarhijskoj lestvici.Položaj na lestvici društvene stratifikacije jedan je od oblika društvene nejednakosti, koje počivaju na nejednakoj količini materijalnog bogatstva, moći i ugleda.Klasna stratifikacijaPo osnovu posedovanja bogatstva i tipu zanimanja.1. u osnovi položaj nije pripisani već stečen - intenzivnija društvena pokretljivost klasnog u odnosu na druge tipove stratifikacije (na primer, kastinski, gde su odlučujući neekonomski faktori – religija, i sl)2.bezličnog karaktera (nejednake plate i uslovi rada ne određuju se individualno već za sve ljude u okviru iste kategorije zanimanja, delatnosti, preduzeća i sl – dominacija racionalnog naspram običajnom pravu)Teorije o klasi i stratifikacijiMarksistička teorija1.Pripadnici jedne klase imaju istovetan odnos prema sredstvima za proizvodnjuindustrijalci ili kapitalisti (poseduju sredstva za proizvodnju) vs. radnici koji zarađuju za život prodajući svoju radnu snagu (rad).2.Klasni odnos je eksploatatorskiprisvajanje viška rada (viška vrednosti - proizvoda) po osnovu prava vlasništva nad sredstvima za proizvodnju,konstantno relativno osiromašenje radnikakoncentraciju bogatstva u klasi kapitalista (porast nejednakosti i pored relativnog porasta životnog standarda nižih klasa odnosno radničke klase)Teorija Maksa Vebera – višedimenzionalno shvatanje stratifikacije.Pored ekonomskog bogatstva kao osnove razlikovanja, uvodi još dva askepta: status i partija.• Klasne podele ne nastaju samo usled posedovanja ili neposedovanja kontrole nad sredstvima za proizvodnju, nego i zbog pozicije na tržištu rada, razlika koje nemaju neposredne veze sa imovinom: stručno znanje, tip radnog mesta - prave razlike unutar onih koji prodaju rad da bi živeli• Status produkuje razlike između društvenih grupa po osnovu poštovanja koji im se pripisuje na osnovu nekih društvenih vrednosti.–ispoljava se kroz stilove života: mesto stanovanja, način odevanja, govora.–statusne grupe dele zajednički identitet (zatvaranja)–status može varirati i nezavisno od klasnog položaja (primer gubitka bogatstva ali ne i ugleda, i sl).• Partija se definiše kao grupa popjedinaca koji zajedno rade na nečemu, jer su im ciljevi ili interesi zajednički–nesvodivost grupisanja u partije po klasnoj pripadnosti (tržišna pozicija).Teorija Erika Olina Rajta – kombinuje Marksa i Vebera• Tri dimenzije kontrole nad ekonomskim resursima u modernoj kapitalističkoj proizvodnji, na osnovu kojih definiše tri glavne klase:1.kontrola nad investicijama ili novčanim kapitalom2.kontrola nad fizičkim sredstvima za proizvodnju (zemljište, fabrike, poslovni prostor)3.kontrola nad radnom snagomKapitalisti imaju kontrolu na sve tri dimenzije,Manuelni radnici (plavi okovratnici) ni na jednoj,

Srednji slojevi: menadžeri i beli okovratnici (posedovanje veština i stručnog znanja), imaju protivrečan klasni položaj (imaju kontrolu u nekim dimenzijama ali ne svim) – zbog značaja za kapital, ali i teže kontrole od strane kapitala, lojalnost se kupuje odgovarajućim nagrađivanjemMerenje klaseVećina klasnih shema je nastala na osnovu strukture zanimanjaKlasne podele generalno korespondiraju s ključnim materijalnim i socijalnim nejednakostima (stepen društvenih privilegija, sličnost načina života, životnih šansi, materijalne udobnosti...)Goldtorp – identifikuje klasne pozicije po osnovu dva faktora:1.tržišna situacija: nivo primanja, sigurnost radnog mesta, izgledi napredovanja – indicira materijalne nagrade, i ukupne životne šanse2.situacija na radnom mestu – stepen autonomije i sveukupnost odnosa kontrole koji utiče na položaj zaposlenog•Varijacije: poslodavac, privatnik, stalno-privremeno zaposleni, itd.Problem klasifikovanja položaja ekonomski neaktivnihProblem razlika u vlasništvu i bogatsvu (mimo prihoda)Pitanje viših klasa(e)• koncentracija bogatstva,• poreklo bogastva (nasleđeno, stečeno radom, kupovinom deonica, tehnološkim dostignućima),• promenjivost sastava (ulaz – izlaz),• relativno homogena i malobrojnaSrednja klasa• najveća heterogenost – profesionalizam, interesna udruživanja (ugled),• kontrola uzlazne pokretljivosti,• razlike u zavisnosti od sektora rada (privatni vs. javni)Radnička klasa• smanjivanje tradicionalne radničke klase – manuelnih zanimanja,• porast rutinskih servisnih funkcija• Teza poburžoaziranja radničke klase – rast životnog standarda ali instrumentalne orijentacije, bez ideje ličnog postignuća (više usmereni na kolektivne sindikalne akcije poboljšanje nadnica i uslova rada)Pojam potklase• na samom dnu klasne strukture• nezaposleni, beskućnici, primaoci socijalne pomoći• marginalizovani ili isključeni iz načina života kakav vodi većina populacijeNačin ili stil života kao distinkcija socijalnog položaja• Aklcentovanje na dimenzijama potrošnje ( a ne zanimanja)• Potrošačko društvo – ključni mehanizam društvene integracije kroz potrošnju – prevazilaženje klasnih razlika?• Važni elementi konstrukcije životnog stila:–Relativno stabilan model organizacije svakodnevnog života unutar zadate životne situacije,–Indikatori u oblasti organizacije:• domaćinstva• rada• potrošnje• (slobodnog) vremena• planovi za budućnostŽivotni stil se može posmatrati i kao polje intenzifikacije socijalnih razlika – Burdije uvodi pojam distinkcijePotrošač pravi izbore koji su odgovarajuća kombinacija posedujućih kapitala:–Ekonomskog (novac, materijalno bogatsvo)–Humanog ( radne sposobnosti i postignuća u karijeri)–Kulturnog (akumulirane veštine u potrošnji)• Potrošnja specifično polje socijalne distinkcije u čijoj osnovi stoji hijerarhija znanja–potrošnju radničke klase obeležava neophodnost, zbog materijalnih ograničenja i niskih kulturnih resursa u pogledu poznavanja drugih ukusa–srednja klasa inklinira kulturnom eksperimentisanju

• U slučajevima odsustva uočljive diferencijacije među društvenim grupama u potrošnji (na primer, kod lanaca brze hrane) distinkcija se ispoljava upravo u poznavanju i korišćenju velikog broja opcijaDruštvena pokretljivostPomeranje pojedinaca i društvenih grupa u socijalnom i fizičkom prostorupromena mesta rada, zanimanja, napredovanje ili nazadovanje u poslu,promena mesta i tipa stanovanja,bogaćenje ili siromašenje,sticanje ili gubljenje moći i ugleda,promene u načinu ili stilu života.Dva tipa pokretljivosti: horizontalna i vertikalna (idealno tipska, uslovna u realnosti)1.Horizontalna – promene u sferi društvenih uloga koje ne povlače značajnije promene u društvenom položaju2.Vertikalna – sve promene koje povlače pomeranje na hijerarhijskoj lestvici društvenih položaja. Može biti uzlazna i silazna.Obe vrste pokretljivosti posmatraju se:1.unutargeneracijski (u toku radnog i životnog veka jednog čoveka ili generacije) i2.međugeneracijski (razlike na relaciji jedne generacije prema drugoj (najčešće dece u odnosu na roditelje).Što je društvo razvijenije ono je i otvorenije – restrukturacija zanimanja, potrebnih znanja i veština.Pitanje kanala vertikalne pokretljivosti, koji je čine manje ili više legalnom i legitimnom:1.nasleđivanje2.obrazovanje,3.bavljenje politikom,4.sklapanje braka5.estrada6.ilegalna ekonomija (anomijske situacije).Meritokratija : problem selekcije u društvenoj pokretljivostiEfikasnost i organizovanost kao osnovni principi funkcionisanja kapitalističke privrede u načelu zahtevaju da najsposobniji, najkvalifikovaniji pojedinci zauzimaju ključne pozicije u privredi i društvu.Liberalni koncept društvenih jednakosti - jednakost u šansama da se razviju potrebne sposobnosti i kvalifikacije.Pitanja – nasleđenih prednosti u socijalnom i kulturnom kapitalu, koji olakšava uslove za proces obrazovanja i adekvatnih veština – sociodemokratski koncept jednakosti – jednakih mogućnosti (kritika: rentijersko - klijentilističko ponašanje)Strukturna kontura društva u SrbijiSavremeno (post)insdustrijsko društvo koje slabi u razvoju:1.Opadanje obima i zatvaranje rukovodećeg sloja2.Sužavanje reprodukcijske osnove elite na stručnjački sloj i bivše rukovodioce (konverzije kapitala)3.Konstituisanje i uvećanje sloja sitnih preduzetnika (u početku alternativna strategija stručnjaka)4.Promena pozicije poljoprivrednika iz uloge socijalnog rezervoara (radništva i drugih slojeva) u ulogu egzistencijalnog utoćišta (pre svega radništva i nižih srednjih slojeva)5.Pojačavanje samoreprodukcije srednjih slojevaUticaj neformalne ekonomije• većina slojeva zauzima sličnu poziciju u paralelnom sisitemu kao i u zvaničnom• diferencijacija još naglašenijadualna stratifikacija društva, pojačanje klasnih nejednakostiKonzumerizamIndustrijalizam tehnički omogućio da sfera potrošnje postane ključni mehanizam dominacijeU periodu rane moderne bila je neophodna standardizacija vrednosti kako bi se nivelisale razlike manjih tradicionalnih zajednica i pospešila adaptacija na nove, moderne obrasce ponašanja, te ima autora koji moderno doba karakterišu rigidnom socijalizacijom od strane državnih institucija (Fuko).Doba kasne moderne, međutim, afirmiše individualizaciju potrošnje, prisvajanje privremenih identiteta, što se u sociologiji konceptualizuje kao hiperrealnost (Bodrijar) a ispoljava kroz stalno zavođenje potrošača novim simboličkim značenjem proizvoda.Moderno društvo je u konzumerizmu našlo funkcionalni ekvivalent ideologiji

• smanjuje mogućnost artikulacije bilo kakvog koherentnog opozicionog gledišta• sve se konzumira, pa i sam otpor konzumerizmuU takvom svetu život preuzima karakter igre sa nultom sumom ishoda (neminovnost dobitnika i gubitnika), bez sigurnosti dobitka ali sa uvek otvorenom mogućnošću dobijanja igre u novoj partiji, što značajno redukuje solidarnostKomunikativna racionalnost – reafirmacija građanstvaPremisa: delanje u privatnoj sferi ima javne posledice„Moj život utiče na druge, prema kojima ja imam obaveze (bez obzira da li ih neposredno poznajem)“Reafirmiše pojam posvećenog građanina - bez zainteresovanih i/ili zabrinutih građana, mnoga pitanja kvaliteta života ne bi postala tema političkog polja modernog društvaTakav tip građanina prevazilazii građanina klijenta, odnosno potrošača, čiji se protestni kapacitet iscrpljuje na zaštitu ličnih interesa (i kroz udruženje potrošača i sl),i indiferentnog građanina, koji je malo ili nimalo vezan za zajednicu, bez osećaja građanske odgovornosti i poverenja u vlast.Građanske vrednosti u postsocijalističkom društvuDruštva u tranziciji odnosno transformaciji• Tranzicija označava tipsku promenu između dva režima, koji su normativno određeni (na primer, od partijske države ka višepartijskoj parlamentarnoj demokratiji, od planske ekonomije ka tržišnoj privredi)• Transformacija ukazuje na realne promene društvenih struktura i institucija od jednog ka drugom tipuTranzicija definiše cilj transformacije, dok transformacija kao niz konkretnih promena određuje karakteristike tranzicije u datom društvu.Građanstvo tokom socijalizma• Pasivizam• Nezainteresovanost za političku participaciju• Antiindividualistička kulturna orijentacija• Slaba radna inicijativnost i odgovornost.Post-socijalistička transformacija se može smatrati i kao transformacija od dominantno pasivnog ka dominatno aktivnom društvuPost-socijalistički kontekts• Populizam i voluntarizam – degradiranje demokratskih institucija• Korupcija• Nepoverenje u institucijeVrednosti i stabilizacija društvaDa bi se nove institucije stabilizovale potrebno ne samo ubrzati privredni rast, nego i izmeniti dominantnu političku kulturu i preovlađujuće vrednosne obrascePotrebno afirmisati normativno vrednosni kompleks generalizovanog poverenja, ograničene solidarnosti i reciprocitetaIz kolektivizma u individualizamPopuštanje totalitarnih stega - prostor za jačanje konkurentskih vrednosnih sistema• mnoštvo identitetskih polja - povećanje mogućnost identifikacije pojedinaca sa različitim vrednostimaKonzumerizam kao privlačna opcija – manični konzumerizam – građani potrošači (Građanske) Vrednosti u SrbijiVidljiv trend opadanja autoritarnih i tradicionalnih vrednosti dok vrednosti političkog liberalizma jačajuEkonomski liberalizam nema podršku - veliki deo stanovništva je zagledan u državu, ne kao garanta novih društvenih i privrednih odnosa, nego kao garanta ekonomske sigurnosti – smanjuje preduzetničke inicijative – građani klijentiOpstajanje tranzicione anomije – dominantna prihvaćenost stava da sam pojedinac štiti svoje interese (da to ne čine ni država, ni političke stranke, ni sindikata, profesionalna udruženja, porodica itd), što smanjuje mogućnost konstituisanja građanske akcije i porast socijalne kohezijeSiromaštvo i socijalna isključenostSiromašna područjaSiromašni pojedinci ili porodice su oni čiji su resursi (dobra, novčani prihodi i usluge iz javnih i privatnih izvora) toliko mali da ih isključuju iz minimuma prihvatljivog načina života u državi članici u kojoj žive

(EU Council, 1975).• U definiciji socijalne isključenosti bitne su tri dimenzije:1.isključenost sa tržišta (rada);2.iz građanskog statusa (državne redistribucije – problemi pristupa i/ili stigmatizacije);3.iz zajednice ili recipročnih odnosa(Hutchinson 2002: 172).Šta je dodatna vrednost pojma socijalna isključenostomogućuje dinamičku analizu ,ukazuje na procese i posledice, multidimenzionalnost fenomenausmerava pažnju na prisustvo socijalne nepravde i poricanje širih socijalnih prava, kao i pitanje diskriminacijeČetiri stuba moderne kapitalističke socijalne države :1.Novi oblici solidarnosti - socijalna prava građana2.Demokratija - građanska i politička prava demokratski smislena samo ukoliko su dopunjena socijalnim pravima3.Institucionalizacija socijalnog dijaloga i zaštita prava na radu.4.Univerzalno pravo na obrazovanje(Esping-Andersen, 1999: 7-8).Socijalni režimInstitucionalni sklop koji u datom društvu definiše shvatanje socijalne pravde i socijalne integracije, i podržava specifične obrasce stratifikacije (Taylor-Gooby, 1996:199).Različiti socijalni režimiRazlikuju se po načinu na koji je regulisanje socijalnih rizika raspoređeno između glavnih aktera : države, tržišta i porodice,i po stepenu «dekomodifikacije»intervencija države (socijalnim politikama i programima) kojom se omogućava pristupačnost robe čija je cena previsoka za određene socijalne grupe – pribavljanje robe i usluga ispod realne tržišne ceneEsping-Andersen (1990, 1999)RedistribucijaPrimarni koncept socijalne države–država kao ključni akter – pružalac usluga od javnog interesa–značaj socijalnih prava (pravo na obrazovanje, rad, zdravstvenu zaštitu, stanovanje)–Kritika : klijentilističko ponašanje i visoki troškoviNova paradigma: osnaživanje aketraSocijalna država nije trošak već pretpostavka ekonomskom rastu, (fleksibilizacija ekonomije, postindustrijske strukture, ekonomija znanja)–doprinosi preduzetništvu ljudi–investicije u ljudske resurse povećavaju kapacitet ekonomije da se adaptira (EU – Lisabonska strategija)Povlačenje države iz uloge glavnog pružaoca usluga ka regulativnoh funkciji: privatizacija javnog sektora – diverzifikacija aktera koji pružaju usluge u različitim sektorima svojinePostsocijalistička transformacija?–institucionalni kolaps (nema kontinuiteta od provajdesrkog ka regulativnom tipu)– nekontrolisano raubovanje resursa i degradacija životne sredine–nezapsolenost, beskućništvo, bespravna gradnja..... porast prostornih razlikaNasleđe od uticaja u traganju za novim konceptom socijalne države:–Marginalizovanje privatnog sektora u domenu obezneđivanja usluga od javnog interesa i poimanja institucije javnog dobraObjekti društvenog standardaUlaganje prema urbocentričnim kriterijumima–broj stanovnika/korisnika, zaposlenost, sektor zaposlenja– i objekti osnovnog obrazovanja u seoskim naseljima izgrađivani samodoprinosom – predškolske ustanove na selu nisu predviđene!!!!Ukupan rast stanovništva bio koncentrisan u zoni 5-15 km oko gradova (opštinskih centara) dok su se periferni delovi praznili– prostorna matrica naseljavanja u direktnoj vezi sa matricom investicija u ulaganja i ove objekteUsluge od javnog interesa:

1.obrazovanje (škole, univerziteti, kampusi);2.zdravstvo (domovi zdravlja, bolnice, komunalna infratsruktura, zelene površine);3.zapošljavanje (poslovni objekti, ekonomski inkubatori, mala i srednja preduzeća);4.kultura (institucije kulture na različitim nivoima, od nacionalnih do kulture u kvartovima);5. socijalno stanovanje (različiti modaliteti stanovanja);6. javni transport (transportna infratsruktura, utiče na efikasnost i efektivnost prethodnih usluga)Siromaštvo ljudi, siromašni prostori• Siromaštvo ljudi nekog područja - ljudi sa niskim dohotkom nastanjuju neke oblasti ali nemaju nizak dohodak zato što tu žive• Siromaštvo prostora - stanovništvo određenog prostora izloženo preprekama socijalne promocije zbog prostorne (ne)dostupnosti razvojnih mogućnosti (životne šanse), što utiče na važne aspekte identiteta onih koji u depriviranim prostorim živeRezidencijalna dimenzija• Marginalizovana susedstva -monofunkcionalna i socijalno homogena• nepovezana sa ekonomskom (tržište rada) i drugom infrastrukturom (transport, komunalna, obrazovanje, zdravstvo)• lišena bilo kojih atributa centralnosti ili socijalne vidljivosti (markera za grad/građane)(Castells and Borja 1997:146)Indeks deprivacije ruralnih oblasti (SeCons, 2010)četiri dimenzije:1.objektivnog nivoa opremljenosti naselja,2. udaljenosti od najbližeg administrativnog centra,3.udaljenosti uslužnih sadržaja od kuće ispitanika4.percepcije problema vezanih za komunalne usluge i bezbednost u naselju.Objektivni nivo opremljenosti naseljaDevet značajnih institucija/usluga u naselju: doma zdravlja, osnovne škole, obdaništa, prodavnice hrane, veterinarske ambulante, poljoprivredne apoteke, pošte, doma kulture i linije gradskog prevoza.Linija deprivacije definisana je strogo, samo ukoliko naselje ima manje od dva objektaUdaljenost od najbližeg administrativnog centraDepriviranim smatrana samo naselja koja su udaljena 20km i više od najbližeg administrativnog centra.Udaljenost uslužnih sadržaja od kuće ispitanikaObuhvatila je 6 elemenataProdavnica prehrambene robe, pošta, ambulanta, apoteka, osnovna školaKao uslov depriviranosti smatrana je udaljenost za koju je potrebno više od 30 minuta prevozom.Samo je za usluge javnog prevoza kriterijum postavljen na više od 30 minuta peškePercepcija problema vezanih za komunalne usluge i bezbednost u naseljuObuhvatila je sledeće elemente:nezadovoljavajući kvalitet vode (navodi 41,8% ispitanika),vazduha (21,9%),zemljišta (25,6%),neodnošenja đubreta (37,6%),nedovoljna osvetljenost (47,1%),nedovoljna bezbednost (14,2%)nedostatak asfaltiranog puta (48,4%)Depriviranim su smatrana ona domaćinstva koja navode više od pet problemaNa osnovu dobijenih vrednosti kompozitnog indeksa - domaćinstva koja se suočavaju sa dve i više dimenzije označena su depriviranim Raširenost deprivacije područja u SrbijiSvaki peti stanovnik sela suočen je sa deprivacijom u naseljuStanje je najbolje u Vojvodini - 5,8% stanovništvanajlošije u Zapadnoj Srbiji - 40,2% stanovništva deprivirano u naseljuu Jugoistočnoj Srbiji - 19,9%Osobe koje žive u staračkim domaćinstvima sa najvišim procentom deprivaranih u naselju - najgore opremljena naselja ujedno i populaciono najmanje vitalna.Stambena politika

Socijalno stanovanje, beskućništvoStambena politikaInstitucija modernih država• neminonvni korektiv društvenih nejednakosti u stanovanju nastalih delovanjem tržišnih mehanizamaCilj : da se stanovanje učini (troškovno) dostupnim i adekvatnim (u pogledu higijenskih i standarda naseljenosti) pripadnicima svih socijalnih slojevaPrincipi:ekonomska efikasnost (opseg budžetskih opterećenja i doprinos optimalnom zadovoljavanju postavljenih ciljeva)socijalna efektivnost (obuhvat onih socijalnih grupa kojima je pomoć potrebna, i svih pojedinaca/domaćinstava koja se nalaze u stanju potrebe)Najveći deo subvencija usmeren ka materijalno dobrostojećim domaćinstvima a ne najsiromašnijimI državna regulativa stanovanju kreira specifične nejednakosti – koji tip stanovanja je dominantno subvencionisan u odredjenom društvuStanovanje kritični element prenosa socijalnih nejednakosti u prostorneNeminovnost državne intervencije u stanovanju• 25-30% domaćinstava bez mogućnosti da plati punu tržišnu cenu– materijalna deprivacijaPojam i vrste subvencija1.Objektivne - namenjene podsticanju izgradnje stanova - regulisanju ponude stanova po pristupačnim cenamaCiljna grupa - akteri stambene provizije2. Subjektivnenamenjene olakšavanju kupovine ili iznajmljivanja stana odnosno podsticanju stambene tražnjeStambeni dodatak, subvencije na stambene krediteCiljna grupa - vlasnici ili zakupci stanovaSocijalno stanovanje• Uža definicijastanovi u javnom rentalnom sektorunamenjeni domaćinstvima1.sa (naj)nižim dohotkom2.i sa najizraženijom potrebom za društvenom intervencijom(nezaposleni, samohrani roditelji, domaćinstva sa hendikepiranim članovima, staračka domaćinstva)• U širem smisluBilo koji tip stanovanja uključujući i stanovanje u privatnom vlasništvu (neprofitni sektor) koje jem bezbedjeno uz značajnu pomoć budžetskih sredstavaUslovi efektivnosti socijalnog rentalnog stanovanja:1.javna kontrola nivoa renti sa efikasnom upotrebom subvencija,2.javna kontrola alokacije stanova,3.neprofitni karakter vlasnika (ulaganje celokupnog prihoda u stanovanje).Dekonstrukcija socijalističkog stambenog sistema• Privatizacija stanova - ideološki kontekst, opseg, akteri, efekti1.problem dostupnosti2.bez socijalnog stanovanja u regionuSociologija – Urbanizacija u Jugoslaviji/SrbijiUrbanizacija - definicija• Povećanje broja stanovnika u gradskim naseljima• Širenje gradskog načina životaUrbanost/urbanitet• Karakteristike i osobenosti vezane za gradove, gradski ambijent i gradski način života• Kulturološka komponenta• Uređenost / pristojnost / civilizovanost• Urbanitas – (1) gradski život, posebno u Rimu, (2) fino obrazovanje, fino vladanje, ispravan i uglađen način govora, duhovit, oštrouman

• Urbanus – gradski, velegradski (što se Rima tiče)• Urbani (orum) – gradski stanovnici, posebno stanovnici Rima• Ljudi nastanjenih krajevaDefinicija grada - kriterijumi• Učešće nepoljoprivrednog stanovništva• Gradske funkcije• Razvijenost usluga• Administrativno-upravne funkcije• Struktura aktivnosti (primarne, sekundarne, tercijarne....)Jugoslavija posle II svetskog rata• Država kao osnovni subjekt/akter procesa urbanizacije• Monopolska pozicija državne/društvene svojine i aktera u ovom sektoru svojine• Političko odlučivanje i kriterijumi u procesu donošenja razvojnih odluka (investicije, planovi, prioriteti...)• Dominacija urbocentričnih modela (primereni područjima sa višim gustinama naseljenosti)• Usmerenost ulaganja u opštinski centar – javne službe, stambena izgradnja, infrastruktura• Neprekidno povećavanje razlika u uslovima života između seoskih i gradskih naselja – dostupnost i kvalitet usluga obrazovanja, zdravstvene zaštite, kulture, zapošljavanja, stanovanja...)• Podsticanje migracije ka gradskim naseljima (od dnevnih migracija do bespravne izgradnje)• Politika subvencioniranog grada i usluga u gradskim naseljima (stanovanje, komunalne usluge...)Marginalizacija sela• Suzbijanje i poništavanje ekonomske moći sela i političke nezavisnosti seljaka• Uvođenje zemljišnog maksimuma• Zabrana poseda traktora i poljoprivrednih mašina za domaćinstva do 1960 godine• Državna zadruga kao okosnica organizacije sela• Stigmatizacija imućnih seljaka• Odsustvo predstavnika sela i poljoprivrede u predstavničkim telima (poslanici i dr.)• Prvi savez seljaka u Sloveniji 1989. godine.• Vezivanje socijalnih, ekonomskih i kulturnih prava za radni status – zaposlenost u državnom/društvenom sektoru• Interes poljoprivrednih domaćinstava da imaju bar jednog zaposlenog u državnom/društvenom sektoru• Fenomen seljaka industrijskih radnika• Dnevni migranti• Rast mešovitih domaćinstava u selima sa dvojakim izvorima prihoda (zaposlenje u državnom sektoru i poljopšrivreda)• Feminizacija poljoprivrede• Beg ženskog stanovništva sa selaOdnos prema selu• Izvor hrane za gradsko stanovništvo (kontrolisane cene poljoprivrednih proizvoda)• Podrška neekonomskom razvoju gradova – dispariteti cena, kontrola cena, obavezni otkupi• Dezinvestiranje sela (bez kredita i bilo kakve podrške – ulaganja, investicije)• Javne službe• Komunalna infrastruktura (primer telefona, putevi)• Samodoprinos kao osnov investicija u selu• Kontrola zadrugarstva i njegovo uništavanje• Regionalne razlike u politikama prema selu u Jugoslaviji (Slovenija kao izuzetak)• Rezultati:• Napuštanje sela• Procesi starenja• Pražnjenje teritorijeUrbanizacijaModeli – podurbanizovanost vs. hiperurbanizovanost - hipourbanizovanost, globalni vs. obični gradoviPojam urbanizacije(1)nastanak i ekspanzija gradova;

(2)proces promene stila života (pojava i širenje oblika ponašanja koji se smatraju tipično gradskim) (3)proces širenja ideja, normi i životnih obrazaca iz gradskih središta na okolne zone.Ključne faze savremene urbanizacije razvijenih zemalja• Prva faza – koncentracija - tesno povezana s procesima industrijalizacije• Druga faza – suburbanizacija - specifični karakter ranih industrijskih gradova – velika koncentracija radničkih kvartova u blizini fabrika, nizak nivo zadovoljavanja potreba stanovništva i neefikasan, spor i skup sistem javnog prevoza -porast značaja vrednosti kao što su individualizam, nezavisnost, sloboda i preduzetnost.Nakon urbane dekoncentracije, koja je obeležila procese suburbanizacije i dezurbanizacije tokom osamdesetih godina XX veka, primetan je suprotan trend označen kao reurbanizacija• lagani porast stanovništva centralnih gradskih područja (inner cities) povezanost sa strukturnim karakteristikama postindustrijskog društva i izmenama u životnom stilu različitih socijalnih grupa - procesi deindustrijalizacije i »džentrifikacije« centralnih gradskih područjaNova internacionalna podela rada - tri simultana procesa:1.osnaživanje metropolitenske hijerarhije u čitavom svetu – jačanje postojećih uporišnih centara,2.opadanje starih industrijskih regiona koji nisu bili uspešni u transformaciji ka postindustrijskoj ekonomiji,3.pojava novih regiona kao dinamičkih ekonomskih centara (poput azijskog Pacifika)Globalni gradovi (Sasen)Razvijeni telekomunikacioni sistem omogućuje• Decentralizaciju aktivnostiali zahteva i• Veću centralnu kontrolu i koordinacijuPrednosti aglomeracije• benefiti povezanosti različitih aktivnosti• infrastrukturni kapaciteti - ključna tržišta globalnog finansijskog kapitala i produkcionih servisa (inovativni kapaciteti)90% transakcija u Japanu odvija se u Tokiju, u NY 2/3 finansijskih transakcija u US, a u Londonu većinu transakcija u UK...Globalni i globalizovani gradovi izloženu procesu dualizacije (Kastels)Globalni gradovi sedišta najprosperitetnijih ekonomskih sektora i najoštrije polarizacije dohotka (Sasen)Porast rada u neformalnoj ekonomiji - »trećesvetizacija« gradova razvijenog sveta(Sasen)Gradovi trećeg svetaMega gradoviveliki ali ne i moćnidemografski ekspanzivni (hiperurbanizacija) ali infrastrukturno siromašni (hipourbanizacija)Obeležja urbanizacije (Kastels)• velike aglomeracije bez razvijene urbane mreže (prostorno ekonomsko povezivanje)• nepostojanje kontinuiteta u urbanoj hijerarhiji• dispariteti prema tipu naselja• dva grada u aglomeracijama – autohtonog i zapadnjačkogPostkolonijalizam i grad – klonirani gradovi• Komparativna tradicija1.periodi u kojima su gradovi trećeg sveta i prvog sveta konvergirali (1880-1930)2.divergencija do 1980ih, ( sa slomom kolonijalne političke kontrole)3.od 1980ih sa globalizacijom nova konvergencija – privatizacija urbanih servisa bez prethodne univerzalizacijeKoncept običnih gradovaPromena analitičke perspektive ( sa pogleda odozgo, iz perspektive svetskih/globalnih gradova ka pogledu odozdo, iz perspektive konkretnih gradova)Gradovi shvaćeni u svojoj raznolikosti, kreativnosti, osobenosti, refleksivnosti - jednako potreban globalnim/svetskim gradovima, kao i gradovima Trećeg svetaOmogućava upravljanje metropolom jer prepoznaje raznolikost socijalnih mrežaRezidencijalna segregacijaSuburbanizacija i džentrifikacija

Rezidencijalna segregacijaJedna od osnovnih pravilnosti razvoja gradovaprostorno izolovanje određene grupe ljudi specifične po nekom društvenom obeležju (statusnom, klasnom, etničkom) radi sprečavanja i/ili kontrolisanja kontakata sa drugim grupama različitih obeležja.• značaj simboličkog kapitala susedstva• kompenzacija relativno otvorene socijalne stratifikacije (izborna i prislina)Socijalna mapa rezidenacijalnih kompleksa viših klasa1.viša i servisna klasa – suburbana i elitna centralna gradska područja – džentrifikovani grad – ograđene zajednice2.srednja – standardizovane suburbijeProcesi distanciranja (od drugih socijalnih grupa) ili ponovnog osvajanja (izgubljene pozicije u urbanom prostoru) - »revanšistički grad«Korporativna srednja klasa – nosilac suburbanog stila životaSinteza masovne potrošnje i porodičnog stila života - u SAD politički projekat podržan sistemom poreskih olakšica za kupovinu kuće, gradnju infrastrukture, za automobilsku industriju i industriju aparata za domaćinstvo i sl.Nova servisna klasa - džentrifikacijaPostfordistički period - promena društvenog položaja nosilaca onih zanimanja koja podrazumevaju visoko obrazovanje i obavljanje specifičnih funkcija za potrebe kapitalaPotraga za simboličkim kapitalomDžentrifikacija - prva velika manifestacija postmodernog grada – stil života nove servisne klase:– hedonistički individualizam i negacija ili odlaganje braka kao i/ili roditeljstva–veća potrošnja no štednja–velika prostorna mobilnost – horizontalna–intenzivno korišćenje urbanih resursa (kulturnih, rekreativnih, zabavnih, potrošačkih) - grad koji živi 24 časa.–tražnja za udobnim i bezbednim prostorima, mogućnost da se bude sam ali u grupi, - «kapućino» kultura, kultura brzog života i zahteva za multifunkcionalnim prostorimaSuburbanizacija vs. Džentrifikacija• tradicionalna (suburbana, korporativna) srednja klasa - rezidencijalni model karakteristična je za industrijski period masovne proizvodnje i standardizovane potrošnje• srednja klasa se postepeno izmeštala napuštajući delove grada sa ekološkim i socijalnim problemima, posebno zbog potreba dece u doba stabilne nuklearne porodice sa jednim zaposlenim roditeljem• oblici socijalizacije moderne (uz značajno angažovanje javnog sektora i državnih subvencija) zamenjuju se kompetitivnim individualističkim oblicima tržišne potrošnje,• kulturni pokret protiv otuđenog života suburbije i želja za autentičnim urbanim iskustvom• džentrifikacijski projekti promovišu se kao urbana sela (urban villages) - ekološke prednosti ( relaksiranje od stresa) u neposrednoj blizini urbanih simbola moći - potraga za simboličkim kapitalom:–bitne tri dimenzije:1.čega ima (kombinacija karakteristika izgrađene sredine i prirodnog okruženja),2.koga ima (koji tip ljudi živi u susedstvu i ko ga posećuje)3.šta se događa (raznovrsnost mogućih aktivnosti, u kojoj meri i na osnovu kojih sadržaja je susedstvo atraktivno)džentrifikacijskim projektima se u velikoj meri dekontekstualizuje lokalno, isključuju se izvorne aktivnosti pređašnjih stanovnika, kao i samo stanovništvo.–retorički cilj - socio-ekonomski diverzitet, do 10% stanova u javnom rentalnom sektoru za potrebe lokalnog stanovništva–briše se lokalna istorija a nudi eksluzivno susedstvo–uzurpacija dela javnih prostora (dokovi, marine i sl)Specifični uslovi džentrifikacije1.Ponašanje aktera koji determinišu tražnju (promene u životnom stilu i potrošačkim modelima)2.Strukturne promene urbane ekonomije i tendencije pomeranja kapitala između različitih sektora ekonomije i delova grada (profitabilnost investicija)Ko su osnovni akteri, Gde se proces odvija (deo grada) i Kada (u kakvom režimu akumulacije i regulacije kapitala)

Pionirska, profitabilna, džentrifikacija podstaknuta javnim sektoromPionirska• od kasnih 1950ih a posebno tokom 1970 - obrazovana srednja klasa, posebno u oblasti umetnosti, nastanjuje i renovira propale zgrade - kulturni kapitalPorast vrendosti lokacija i posledično izmeštanje stanovništva nižeg dohotka – preduzetnički interesi daljeg razvoja – simbolički kapitalStvaraju kulturnu infrastrukturu nastajuće ekonomije simbola -pripremili teren za yapies i privatni sektor u oblasti urbane obnovePodrška javnog sekotraZnačaj humanog kapitala za urbani razvoj (Florida)• u američkim gradovima, urbana politika podržava džentrifikacijske projekte - povratak stanovništva sa visokim dohotkom na centralne lokacije, čiji je odlazak uslovljavao i fiskalne krize• u evropskim - ustupanje javnog zemljišta ili posredovanje u razrešavanju vlasničkih pitanja, promovišu se humanizacijom preindustrijskih dokova ili industrijskih lokacijaPorast udela džentrifikovanih i getoiziranih susedstva• U periodu 1970-20001.Tradicionalna susedstva radničke klase smanjena su sa 45% na 14%2.Stabilna susedstva srednje klase opadaju sa 41% na 34%3.Džentrifikovana susedstva u začetku 1970ih, u 1980im - 11% a 1990im - 21% susedstava4.Getoizirana susedstva - izraziti porast sa samo 3% u 1970-im, na 23% u 1980, i na 31% u 1990Rezidencijalna segregacijaPojam geta, slamaVakanova definicija geta«Ograničena rasno i/ili kulturno uniformna socio-prostorna formacija zasnovana na(1)prisilnom koncentrisanju(2)negativno klasifikovane populacije (kao Jevreji u srednjovekovnoj Evropi i Afroamerikaci u danasnjim SAD), pri čemu ova populacija(3)razvija sistem paralelnih institucija - funkcionalna zamena i zaštita od dominatnih institucija lokalnog društva(4)supstitucija se odvija na nedovoljnom i inferiornom nivou, stavljajući one koji se na nju oslanjaju u poziciju strukturne zavisnosti»Kultura siromaštva• Adaptacije i reakcija na marginalnu poziciju u klasno raslojenom individualizovanom kapitalističkom društvu• Proces socijalizacije deca usvajaju subkulturne vrednosti i nisu psihosociološki pripremljena da koriste potencijalne opcije - deca bez ambicija i radne etikeOd klasičnog ka isključenom getu• Klasičan – Virtov pojam (Čikago početkom 20.veka), postepena adaptacija i integracija u tržište rada (uglavnom imigranata)• Isključeni – u gotovo svim dimenzijamaU 1950im (kada je Čikago bio na vrhuncu industrijskog razvoja) crnački geto je imao stopu nezaposlenosti na nivou proseka za Čikago, danas je odnos ovih stopa u ogromnom raskoraku – povezanost sa izgledom naselja, stepenom kriminala, opadanjem solidarnostiGetoizacija uključuje proces separacije od stigmatizovanih drugih, a unutra geta se formiraju paralelne institucije i socijalne struktureGetoizacija radi bezbednosti , integriteta i konfora onih koji su van granica getaSlamPored nehigijenskih uslova stanovanja, naglasak na kultrnoj i ekonomskoj deprivaciji u mega gradovima– urbana involucija:kompaktno povezane niše preživljavanja,spiralnost samo-eksploatacije uprkos stalno smanjenim prihodima, dokle god se ostvaruje bilo kakav prihodEtnički vs. rasni getoRazlika u ne potiče od količine raspoloživih resursa već od porekla resursa:• stigmatizacija rasnog geta (državna davanja)u društvu koje vrednuje autonomiju i tržišne aktere

• etničke zajednice sa sposobnošću privatne inicijative (preduzetništva) koja podstiču institucije lokalnog društvaKoncept kulture siromaštva (kojim se objašnjava geto) suprotstavljen etničkoj kulturi (enklava),Ekonomija etničke enklave (Portes)Obično zapošljavaju članovi iste etničke grupe, ali se i usluge pružaju dominatno potrošačima iz iste etničke grupe - paternalistiki način radnih odnosa i jaka solidarnost zajedniceTri pretpostavke1.prisustvo značajnog broja imigranata sa poslovnim/preduzetničkim iskustvom iz zemlje porekla;2.dostupni izvori kapitala;3.dostupna radna snaga.Enklava jeste koncentrisana i prostorno jasno definisana – upravo da bi se lakše realizovali navedeni usloviPromene u tretmanu etničkih četvrti odražavaju modifikacije predstave o »drugom« od strane (bele) većine - kroz kulturno poimanje sopstvenog identitea, granica, statusa, privilegija – efekat globalizacijePrimer: različit tretman kineske četvrti u Vankuveru• 1880-1930, distrikt zla... nemoral• 1930-1940, pored patologije pominje se i turistička egzotika, mali ugao dalekog istoka• 1950-1960, modernističko planiranje - otklonjanje slamova (diskurs zdravlja – socijalnih prava gradjanstva) – etnička specifičnost četvrti gotovo uništena urbanom obnovom• 1970te, etnički i distrikt sa istorijskim nasledjem, vrednovan upravo zbog prisustva Kineza, radikalno drugačiji tretman - (diskurs etničkog pluralizma)Pored toga, promene državne odgovornosti u sferi socijalnih davanja uslovile su da se podrži lokalno preduzetništvo i drugi oblici samopomoći etničkih zajednica1.programi urbane obnove: «normalizacija» siromaštva (otklanjanjem prepreka u korišćenju stanovanja, obrazovanja, zdravstva, kulture kroz uniformne programe)2.projekati urbane revitalizacije: prevazilaženju siromaštva podsticanjem zapošljavanja na lokalnom tržištu rada i aktiviranjem mreža podrške lokalne zajednice (susedstva)Programi• socijalno heterogena naselja - smanjenje stigmatizacije i negativnih efekata po socijalizaciju mladih• sistem kvota: u projektima javno-privatnog partnerstva (30% stanovništva mora biti imigrantskog porekla a 15% primalaca socijalne pomoći) - onemogućavaju nastanjivanje novopridošlih imigranata gde je dostignuta kvota• programi mešovitog vlasničkog statusa i kvaliteta stanovanja–gradnja luksuznijeg stanovanja u depriviranim susedstvima - sprečavanje odlaska srednje klase ili njeno privlačenje u susedstvo–programi olakšavanja mobilnosti depriviranih domaćinstava u susedstva koja su opremljenija i naseljena srednjom klasom (moving to oportunities)• Programi socijalne inkluzije na prostornom nivou1.naglasak na obuci i podsticanju zapošljavanja (looking in strategije)2.fokus na socijalne i kulturne dimenzije uključenosti, kako bi se ojačale veze između isključenih i institucija građanskog društva (looking out strategije)• Eksluzivističko ponašanje vodećih institucija važniji uzrok propadanja nego opadanja socijalnog kapitala– nedovoljna kompetentnost socijalnih aktera sa neadekvatnim resursima (za delanje u širem institucionalnom kontekstu)kvalitet škola i obuhvat dece školovanjem - kritična tačka nastanka socijalnog kapitala, preduslov liderstva i komunikacije sa institucijamaAmerički vs francuskom getu• Američki1.funkcioniše prvenstveno na rasnom principu (pomognut državnom politikom), rasno i kultuno je monoton2.malo javnih institucija i one su niskog kvaliteta (što povećava fizičku i socijalnu nesigurnost stanovnika)3.teritorijalna stigmatizacija - opadanje interpersonalnog poverenja i slabljenje lokalne socijalne solidarnosti• francusko naselje1.profilisano klasnim obeležjem stanovnika, delimično pogoršano kolonijalno-imigranstkim statusom - heterogenije2.jako prisustvo javnih institucija (zdravstvo, obrazovanje, kultura, agencije za zapošljavanje)

3.teritorijalna stigmatizacija - predstavlja odstupanje od francuske ideologije jedinstvenog građanina, strategija ostavljanja ličnog utiska i lakše sprovodiva no u američkom getu ( zbog veće etničke i klasne heterogenosti naselja)Rasna dimenzija rezidencijalne segregacije opstaje u američkom društvu i pored porasta srednje klase među obojenim stanovništvom– Konvergencija u dohotku između crnaca i belaca nije praćena konvergencijom po mestu stanovanja i kvaliteta stanova i škola.• Crnačka populacija (Afroamerikanci) ima najmanje mogućnosti (u poređenju sa drugim manjinama) da konvertuje socioekonomska postignuća u rezidencijalnu pokretljivost -kako zbog strukturnih prepreka na stambenom tržištutako i zbog zatvorenosti lokalnih zajednica• U evropskim gradovima slabija i indirektnija povezanost nečije pozicije na tržištu rada i drugih socijalnih indikatora isključenosti (no u američkim gradovima)– gubitak posla ne povlači nužno1. nizak dohodak (zbog darežljivijih nadoknada za nezaposlenost)2.pomeranje ka marginalnom segmentu tržišta stanova u odvojenoj oblasti grada (zbog razvijenijeg, kvalitetnijeg i bolje lociranog socijalnog stanovanja)Rezidencijlna segregacija u postsocijalističkom kontekstuSuburbanizacija i džentrifikacija u post-socijalističkom kontekstuSocijalističko nasledje:suburbanizacija kroz kolektivnu potrošnju (oficijelno) - planerska zapostavljenost individualne gradnje (ilegalna po obodu);ekonomija nestašice – u okvirima industrijskog društva i urbane ekonomije (odsustvo džentrifikacije: po oba osnova - profitabilnosti lokacija i životnog stila servisne klase)Promene u na strani ponude - teorija rentnog raskorakaProfitabilnost - privlačnost1.Podurbanizovanost – zapostavljenost rentnog mehanizma – sadržaji na centralnim gradskim lokacijama2.Starost stambenog fonda na centralnim lokacijama3.Nedovoljna izgrađenost lokacijaFaktori koji umanjuju privlačnost investitorima (Bela knjiga)1.Državna svojina nad gradskim građevinskim zemljištem rezultirala ilegalnim transakcijama “pravom korišćenja” – bankiranje zemljišta kroz proces privatizacije državnih preduzeća na povoljnim lokacijama2.Nerazvijena ili nesinhronizovana regulativa: Novi Zakon o planiranju i izgradnji (09.2009) – nedovoljna regulacija neophodnog transfera vlasništva nad zemljištem – procedura, pretpostavke transfera (kadastri....)3.Infrastrukturna podrazvijenost, industrijska kontaminiranost4.Koruptivne prakseOcena prostornog planera o suburbanom individualnom stanovanju – izostaje komercijlna ponuda, strani kapital - infrastrukturne pretpostavke, adekvatna tražnja..... Mislim da se govori o gradnji “zapadnog modela suburbanog stanovanja” u Surčinu.... Ali veliko je pitanje kako će tržište reagovati ... Periferne lokacije obično privlače stanovnike nižih klasa jer nemaju reputaciju poželjnog mesta.... ….....Vlast mora da učini ozbiljna ulaganja u infrastrukturu... Da bi ljudi želeli da se tamo presele, na periferiju. To ne bi bila samo kolosalna promena u mentalitetu viših slojeva... i infratsruktura mora biti značajno poboljšana ......”....Promene na strani tražnjePromena stambenih preferenci srednjih klasa sa promenom režima provizije1.Viši ešaloni (nova preduzetnička klasa) gradi nove vile kao individualne investicije, za sebe2.Srednja klasa nije dobila na brojnosti da bi postala značajan segment diverzifikovane tražnje – sporo formiranje kreativne klase (nacionalne i internacionalne)3.Izostaje pionirska džentrifikacija : slaba platežna moć aktera4.Izostaje i džentrifikacija inicirana i vođena javnim sektoromRomi –geto, slam, etnička enklava?• Pluralistička/Asimilacionistička manjina• Siromašno stanovanje - 593 naselja - 52,7% u gradovima–Ilegalno 34,6%, delimično legalno 35,5%

–Slamovi 43,5%–Bez struje oko 10%, sa tekućom vodom u stanu 47,1% a sa kanalizacionom infratsrukturom samo 24,2%• Oko 70% Roma živi u romskim naseljima• Samo 5% Roma stanuje u javnom sektoru (u poređenju sa 3% ukupne populacije), pri čemu je najčešće reč o najmanje kvalitetnom segmentu ovog fonda (radničke barake i sl, koje Centri za socijalni rad koriste za raseljavanje Roma)• Udeo Roma koji se suočavaju sa problemima siromašnog stanovanja je 64,1% ( u poređenju sa 14,7% u ukupnoj populaciji)Obeležja socijalne isključenosti Roma• 7.5 puta izloženiji riziku od siromaštva od ukupne populacije• Udeo nezaposlenih 4 puta veći no kod opšte populacije• Oko 20% Roma starosti 35-44 zaposleno sa punim radnim vremenom u poredjenju sa 60% u opštoj populaciji• 90% zaposlenih Roma bez kvalifikacija• Dve trećine Roma bez formalnog obrazovanja, 23% sa osnovnom a 11% sa serdnjom školom, samo 1% sa višim nivoom obrazovanja (sekundarni i tercijarni u opštoj populaciji - 41% i11%)• Prezastupljenost romske dece u specijalnim školama – oko 80%• UNDP (2006): 66% romskih porodica bez regularnog dohotkaPrema svim dimenzijama socio-ekonomskog statusa moguće ih je smatrati specifičnom etno- potklasom (Djordjević 2004)Veliki broj Roma bez ličnih dokumenata, nije registrovan u vitalnoj statistici ili drugim administrativnim evidencijama neophodnim za ostvarivanje osnovnih ljudskih i socijalnih pravaAkcioni plan stanovanja – Dekada RomaKvantifikovani ciljevi 2005-2015:1.Donošenje planskih dokumenata i regulacije vlasništva za 240 naselja2.Rešavanje urgentnih problema – raseljavanje slamova - 30 naselja3.Održiva rehabilitacija i poboljšanje uslova života u 120 naseljaDo sada bez definisanih budžetskih linija na nacionalnom a ni na loklanom nivouPilot projektiUglavnom inicirani od strane NVO po osnovu stranih donacijaFaktori primera “dobre prakse”1.Spremnost lokalne vlasti na saradnju – planska dokumenta i politička participacija2.Uključivanje romske zajednice u aktivnosti obnove3.Lokacija naselja (veći izgledi perifernih naselja)Diskriminacija Roma na individualnim i na institucionalnom nivou.1.Protesti građana u odnosu na programe koji ciljaju na poboljšanje nekih uslova života Roma – socijlna distanca – kultura siromaštva2.Rasportranjenost siromaštva doprinose da se Romi stigmatizuju kao “nezaslužni” siromašni, za koje se socijalni troškovi smatraju uzaludnim ili se socijalni programi smatraju privilegijom u odnosu na većinu.3.Institucionalna diskriminacija - odlaganje ili odbijanje programa koji su namenjeni Romima, slabost strateških dokumenata (bez adekvatnog zakonskog i finansijskog okvira).4.Dugotrajno tolerisanje ilegalnih naselja na javnom hzemljištu i odbijanje da se ona uključe u formalne okvire prostornih planova.5.U okviru programa raseljavanja nastaju nova geta zasnovana na principima segregacije - pravo na stan ali ne i na društvenu integraciju.6.Bez dovoljno kapitala za podsticanje ekonomije etničke enklave.Urbanizam i urbana politikaSociološko čitanje pojmovaDistribucija društvene moći• Prostor - odražava kontradikcije kapitalističkog načina proizvodnje - značaj u održavanju kapitalističkog sistema–Grad - mesto u kome se stvara i koncentriše višak vrednosti• Urbanizam (i urbano planiranje) - produžena ruka države, sredstvo socijalne kontrole i manipulacije

Regulisanje kolektivne potrošnje (stanovanja, obrazovanja, zdravstva, transporta u javnom sektoru po subvencionisanim uslovima), snižavaju se troškovi rada, i ostvaruje integracija i dominacija nad klasama kojima se vladaCastells (1942-)Kastels definiše grad kao rezidencijalnu jedinicu radne snage odnosno jedinicu kolektivne potrošnje a predmet urbane sociologije vidi u urbanom planiranju – područje politike (moći)Lefebvre (1901-1991)Lefevr ukazuje na instrumentalizaciju prostora:1.postaje apstraktan (roba) a sve manje odredjen svojim geografskim, fizičkim karakteristikama i neposrednom upotrebnom vrednošću2.povećava se deo viška vrednosti oblikovanog i ostvarenog u spekulaciji nekretninama i u izgradnji nekretnina - sporedni tok zamenjuje glavni“Urbanizam je čudna mešavina ideologija i prakse pod patronatom države i tržišta”Urbanizam omogućava segregaciju društvenih grupa, prostora i funkcija–Iščezavanje stare proleterske bede ali i nastanak bede habitata (monotonija, funkcionalnost), što doprinosi gubitku smisla za urbano (kreaciju, upotrebnu vrednost)Harvi (1935-)Koncept rente: teze o krizi prekomerne akumalacije kapitala u industrijskom sektoru – cirkulacija viška vrednosti koji se iz industrijskog sektora premešta u sektor nekretnina (prostor)Primer velikog preusmeravanja kapitala na sekundarni tok - suburbanizacija u SAD• nakon 1945, politika države podržala sistemom poreskih olakšica na kupovinu kuće–porast tražnje za industrijskim proizvodima poput kola, aparata za domaćinstvo i sl..Fordistički model - uloga države kao kreatora tražnje da bi se rešio problemi prekomerne akumulacije u industrijskom sektoru ....Stvaranje ogromne količine fiksnog kapitala čija se prometna vrednost smanjujeAnalogno razrešavanju krize u industrijskom sektoru – neophodno obezvređivanje fiksnog kapitala i potrošačkih fondova–prazni poslovni prostori i bankrot gradova su iste vrste posledica bazičnih protivrečnosti kapitalizmaGradovi i druge prostorne jedinice beleže ciklične uspone i padoveKontinuirana potraga za prostorom postaje ključna za vitalnost kapitalizma – kompresija prostora - opasnosti od destrukcije masovnih razmera da bi se (re)uspostavili uslovi profitabilnih investicijaUrbani menadžerijalizamDržava ne funkcioniše nužno i striktno u skladu sa kapitalističkom logikomUrbana politika područje u kome postoji mogućnost modifikacije socijalnih nejednakosti kreiranih po osnovu pozicije na tržištu rada (u sferi proizvodnje), nasleđenih privilegija i sl.klasni naspram gradjanskog statusa - mogućnost da individue naprave izbor (u sferi potrošnje) i van limita klasne pripadnosti– dekomodifikacija različitih oblasti (stanovanja, školstva, zdravstva, transporta) za građane koji nisu u mogućnosti da plate njihovu tržišnu cenuLokalni nivo je od presudnog značaja za ostvarivanje socijalnih pravaNema direktne jednakosti izmedju1.socijalnih prava definisanih zakonom2.legtimnih očekivanja gradjana3.konkretnih (lokalnih) resursaPahl (1935-2011)Fokus na urbani menadžment – redistribuciju (upravljanje) urbanih resursaUrbani resursi: zemljište; izgrađena sredina: stanovi, poslovni i proizvodni objekti; socijalna infrastruktura: saobraćaj, obrazovanje, zdravstvo, rekreacione površine....Grad karakteriše retkost resursa - nejednaka dostupnost stanovništvu može značajno određivati nečije životne šanseUloga menadžera zavisi od:–ciljeva i vrednosti kojima se rukovode–stepena autonomije moći - ko ih i na koji način kontroliše (viši nivoi upravljanja, privatni sektor i sl)–tipa vlasništva nad resursima kojima upravljaju ili koje regulišu

Urbano pitanje bi se moglo definisati kroz tenzije izmedju1.interesa baziranih na proizvodnji i onih na potrošnji (prometna vs. upotrebna vrednost)2.lokalnih i centralnih nivoa vlasti3.potreba i socijalnih prava naspram profita i privatnog vlasništvaUrbani režimOd shvatanja moći kao socijalne kontrole ka razumevanju moći kroz socijalnu produkciju.Umesto pitanja »ko upravlja i/ili vlada?« - “Ko ima sposobnost delanja”?Promena fokusa sa pitanja subordinacije i dominacije na pitanja sposobnosti (kolektivne) akcije i ostvarivanja ciljevaMoć da, a ne moć nadProces odlučivanjasve više van tradicionalne institucionalne strukture lokalne vlastiAkteri od uticaja na upravljanje gradom:1.predstavnici transnacionalnog kapitala2.poslovne asocijacije (komore)3.lokalna preduzeća4.banke5.istraživački instituti, univerziteti6.sindikati, uz moguće uključivanja i socijalnih pokreta, lokalnih zajednicaMišel Basan - četiri tipa aktera :1.političari— komandna moc, strateški ciljevi urbanog razvoja, optimalna ravnoteža preduzetničkih ciljeva ekonomskog rasta i opštijih ciljeva društvenog razvoja, budžetska ograničenja2.ekonomski akteri—primarno iz privatnog sektora, neophodnost urbanih resursa za obavljanje aktivnosti3.stručnjaci — strategije urbanog razvoja kroz prakse urbanog planiranja, uskladiti potrebe svih aktera4.građani— multifunkcionalni korisnici gradaEfikasni partneri1.moraju posedovati strateško znanje o socijalnim transakcijama,2.sposobnost delanja na bazi tog znanja,3.kontrolu resursa koja ih čini atraktivnim koalicionim partnerom (Stone 1993:21)Ključni partneri - predstavnici lokalne vlasti i biznisaAko je sposobnost upravljanja postignuta, moć se može uspešno praktikovati bez obzira da li postoji masovna politička podrškaČetiri tipa režima:1.režim održavanja2.razvojni režim (iziskuje mnogo resursa)3.progresivni režim srednje klase (u kome dominira briga o zaštiti životne sredine)4.režim sa mogućnosšću ekspanzije uticaja nižih klasa (zahteva masovnu mobilizaciju) (Stone)Koncept urbanog režima – investitorski urbanizam u Srbiji/Beograduveze izmedju političke i ekonomske elite i dalje pod dominacijom komandne moći - režim održavanja sa specifičnim obeležjima razvojnog režimabez klasičnog javno-privatnogpartnerstva (JPP)neadekvatan zakonodavni okvir,vlasnički odnosiinhibirana participativnost građanaPreduzetnički i postmoderni gradPrivatizacija i komercijalizacija javnog prostoraKoncept preduzetničkog gradaUkazuje na1. Neophodnost saradnje lokalne vlasti sa privatnim sektorom i civilnim društvom - JPP2.Promene u sferi socijalne odgovornosti javnog sektora (privatizacija, deregulacija i decentralizacija)Razlika izmedju1.gradova koji raznim povlasticama teži da privuku nove poslove ( bussines friendly)2.gradova koji su angažovani u inovaciji

Preduzetnički je samo onaj grad koji institucionalno i organizaciono može da nudi starteški prostor za inovaciju.postiže se složenom mrežom institucija koja produkuje preduzetničku kulturu - sve više i više uključuje i faktore koji su ranije smatrani »van ekonomskim« (kao što su obrazovanje, nauka, zdravsto)Koncept postmodernog gradaNaglasak na1.značaju koji kultura (industrija kulture i ekonomija simbola) ima u (ekonomskoj) promociji grada – (težnja ka glokalizaciji)2.znaćaj gradskih prostora potrošnje i urbanih stilova života kao elemenata socijalne integracije (kroz konzumerizam)Dizni urbanizam (Zukin)• Dizni svet postao idealni tip novog javnog prostora - simbolizuje novi pristup rešavanju pitanja materijalnih nejednakosti u gradu estetizacijom različitosti i kontrolom straha• Tip utopije u kojoj se pažljivo programira brisanje neželjenih i negativnih elemenata urbane realnostiDominacija „nemesta“ (Ože)Mesto definisano relaciono, istorijski, u vezi sa identitetomNemesto karakteriše odsustvo identiteta za ljude koji se kroz njih svakodnevno kreću ali tu ne žive/stanujuTranzitne zone, aerodromi, molovi – stalno na putu, repetitivna sadašnjostPrincipi organizacije ŠM• od odložene ka trenutnoj gratifikaciji• anticipacija potrošnje, koja se često doživljava kao veće zadovoljstvo no sam akt potrošnje• utočište od savremenih rizika - zadovoljstvo imaginacije, nesvakidašnjosti i svečanosti• kontrolisani prostori - može da participira samo socijalno prihvatljiva publika – fleksibilizacija molova• odsutsvo lokalne specifičnosti - rigorozno ponavljanje proizvoda najpoznatijih trgovinskih lanaca, koji se mogu naći u bilo kom drugom šoping molu;nemesta - homogenost maskirana ponudom iskustva različitih kultura i različitih istorijskih perioda, skrivaju relacije lokalnog konteksta–molovi danas usvajaju teme da bi dali identitet nemestimaurbanizam Diznilenda - ideju o posebnim mestima pretvara u skup univerzalnih bezmesnostiMolizacija urbanih prostora – Generalizovanje principa ŠMpešačke zone sa istom koncentracijom radnji, restorana, kafea i/ili muzeji koji dupliraju formate šoping molova nudeći mogućnost kupovine robe asocijativno povezane sa eksponatimaGeneralizovani miljeiGenerišu značajan stepen praktičke kompetentnosti koja omogućava uspesno suočavanje sa promenama u socijalnom okruženju - nesvesna selekcija aspekata koji čine okruženje poznatim i prihvatljivim1.služe osnovnim potrebama globalnih pojedinaca na organizovani i standardizovani način2.lokalni milje ljudi vezanih za jedan prostor postaje mesto generalizovanih miljea drugih - uključivanje u globalni konzumerizam• subjektivno značenje potrošnje - osećaj pripadanja američkoj (zapadnoj) kulturi, načinu života i vrednostima• značaj brendiranja - limitiraju protivrečna čitanja i upućuju na željeno razumevanje specifičnih značenja i vrednostiNeautentični gradBeskrajno ponavljanje urbane vizije “nemesta” - redukuje unikatnost urbanih identiteta, iako zahtevi za istim stalno rastu (Zukin ) Planiranje vs reklamiranje• Kolektivna potrošnja postaje rezidualna kategorija• Spekulativni razvoj potiskuje pitanja socijalne pravde• Meke lokacije: luke, priobalja, javno stanovanje, devastirani javni prostori, industrijski i vojni objekti na centralnim lokacijama• Brendiranje prostora, specifična osmanizacijaSimbolička vs. politička ekonomija• Produkcija dominatne slike o gradu značajnija od analize uslova života različitih društvenih grupa - karnervalizacija

• Vitalnost finansijskog sektora kroz gradnju najvećeg muzeja, revitalizaciju dokova (industrijskih sadržaja) u ekskluzivne rezidencijalne oblasti – simbol ekspanzije kreativne klaseKvartovanje gradaTraga za urbanim redom bez striktnog planiranja i razdvajanja urbanih funkcija i sadržaja (što je bio projekat modernog industrijskog grada)Dominantna naracija konzumerizma kroz diskurse kosmopolitizma i multikulturalizma - kontaktiranje sa drugima ostaje na površiniIdentične reprodukcije idealnih tipova (kineska četvrt, džentrifikovani distrikti)Krajnji rezultat je grad fragmenata (fragmentisana tržišta rada i stanova) omeđenih materijalnim ili simboličkim zidovimaSocijalna udaljenost ovih svetova je daleko veća no njihova prostorna distanca Ugroženost javnih prostora i javnosti• Javnost: pojavna i simbolička-virtualna• Podsticajnost socijalne interakcije u određenim prostornim matricama• Javni prostor: reflektuje kulturu, vrednosti, običaje, prakse – tipovi gradovaPolovinom prošlog veka (sa afirmacijom socijalne države i kolektivne potrošnje) demokratizacija javnog prostora je dostigla svoj maksimumPorast ekskluzivnosti (sa procesima privatizacije i deregulacije): uređenje i upravljanje javnim prostorima prenosi se na aktere privatnog sektora, koji bitno određuju sadržaj i korisnike ovih prostoraErozija javnog prostora i narušavanje osnovnih principa njegovog funkcionisanjajavni nadzor i otvoren pristup,reprezentacija različitosti urbanog životaAkteri postmodernog grada?Preduzetnički imidž reflektuje odluke (elite) o tome šta i ko može biti vidljiv u prostoru –uklanjanje nepoželjnih,ekonomija simbola – prostori potrošnje: potrošač konstruiše svoje sopstvene realnosti do limita sposobnosti plaćanjaEkologija straha• Enklave bogatih - oblici fizičke i socijalne zatvorenosti i potpune privatizacije prostora–ograđene zajednice (gated communities) - osećaj nesigurnosti i erozije poverenja u savremenom društvu, gubitak ontološke sigurnosti (Giddens) i porast neizvesnosti svakodnevnog života–moralni minimalizam, problemi društva nisu više i njihovi problemi–»totalni način života« (uključuju ogroman spektar servisa i usluga) i smanjuje neophodnost kontakta sa okruženjem–dovode u pitanje samu ideju univerzalnih ljudskih prava, na kojoj je legitimizovana moderna koncepcija javnog prostora.Makro pristup: ponuda i tražnja• “gating mašina” – koalicija interesa između preduzetnog javnog sektora(smanjeje troškova javne sigurnosti i servisa) i entuzijastičkog privatnog sektora (profit investiciona stabilnost)• produkt profitabilne industrije koju podržava (ili joj se ne suprotstavlja) javni sektorObeležja potražnje• Sigurnost - strah od kriminala, od drugih (klasna, etnička, rasna linija)• Status – socijalna homogenost, ograde kao simbol• Životni stil – servisi visokog kvaliteta – privatni klubovi (iskljućenost nečlanova)Pro et contra• Ekonomska efikasnost - obezbeđuju diverzifikovane usluge prostorno koncentrisanim solventnim potrošačima što snižava operativne troškove (Webster 2002)• Demokratski deficit: nisu oblicima građanskog samoorganizovanja (unutar koncepta participativne demokratije i novog režima upravljanja) već strategijom lokalne vlasti da snize javne troškove (McKenzie 2005).Pojam privatopie - projekti koji nastaju spregom interesa preduzetnika i asocijacija privatnih vlasnika kuća/stanova–potpuno potiskuju lokalnu vlast ( zaštitu javnih interesa u prostoru)

–uprava po metodu rada Dizni kompanije, mimo politički izabrane strukture, iako sa strogim propisima, obezbeđenjem i sl.– uspešno lobiraju za promenu pravila lokalnog planiranja - izolacija susedstava, pomažu stručnjaci (planeri) i snage reda (policija) - ograničavanje kretanje ili ponašanja30 miliona Amerikanaca oslanja se na programe samoorganizovanja u zaštiti susedstva, dok bi se samo 3% Francuza oslonilo na takve programe Postsocijalistički gradovi• Ekspanzija privatizovanih prostora i ograđenih rezidencijalnih objekata–raslojavanje društva (5-10% populacije sa dohotkom koji premašuje resurse ostalih 70% stanovništva)–porast broja siromašnih uz istovremeno slabljenje kvaliteta javnih servisa–simbolika oslobađanja od egalitarizma, pokazivanje individualnog postignuća i privatnog vlasništva postaju značajni motivi–fragmentacija (atomizacija) društva - svi segmenti stanovništva u velikoj meri prepušteni individualnim stategijama snalaženja, kod viših slojeva strategije ograđivanja i privatne provizije.Urbana politikaPojam javnog dobra, značaj urbanističke normePojam javnog dobraArtefakti i vrednosti koje zajednički koristi veliki broj potrošača-korisnika• Nerivalski odnos – potrošnja od strane jednog korisnika ne smanjuje količinu dobra za druge (dobra namenski izgrađena, postavljena da budu dostupna svim građanima)• Neeksluzivnost – jednom kada je na raspolaganju nije moguće ograničiti njegovo korišćenjeNematerijalne vrednosti kao javna dobra u gradu (isto: urbana matrica, memorija grada, gradski simboli, siluete grada)...Klasična definicija – javno dobro je rezultat državne intervencije (vrednosno-ideološki varijateti)Privatizacija, deregulacija – JPP: promene u razumevanju ko obezbeđuje odnosno stvara javna dobra i ko utvrđuje status i režime korišćenja javnog dobraArtefakti nastali kao rezultat privatnih aktivnosti i privatnih interesa vremenom zbog svog značaja i značenja mogu postati i postaju javno dobroSličan proces dovodi i da se prirodna dobra odgovarajućim procedurama i formalno proglašavaju za javna dobraProizvodnja javnog dobra kroz multiakterski pristup• javni, privatni, civilni sektor – partnerski odnos• javnost i transparentnost – mehanizmi da se javno dobro i javni interes ne definišu samo od strane jednog aktera (makar i države)U demokratskim i pluralističkim državama koncept javnog dobra se povezuje sa nivoom kvaliteta života– zaštita čak i po cenu mnogih prava i aktivnosti koja su nekada smatarna neotudjivim pravom pojedinaca ili grupa (režim korišćenja i održavanja objekata u privatnoj svojini građana, na primer)Svojinski status – u javnom i/ili privatnom vlasništvu• bitna regulacija statusa i načina korišćenja – koji sadržaji i kako se koriste prema propisima koje sprovodi nadležna institucija – Zavod za zaštitu spomenika kulture i sl.)- muzeji , i sl.U zakonskoj regulativi Srbije javni interes i javno dobro se primarno definiše prema svojinskom statusu, a tek potom prema drugim atributima (istorijska i kulturna vrednost itd)• sužava pojam (isključuje određene objekte, dobra, vrednosti)• opasnost da se u procesu promene svojinskog statusa (privatizacija državne svojine) izgube objekti građeni za potrebe pružanja usluga od javnog interesa - zakon ne određuje pod kojim uslovim anovi vlasnik može da promeni namenu objektaOpšti interes – legitimizacijska osnova planiranjaPretpostavlja konsenzus većine ključnih aktera u okviru postavljenih normi i praksiParadigme opšteg dobraHabermansova : legitimne potrebe i individualni interesi koji se mogu poopštiti– prenebregava da je prinuda nužna, da bi se ograničila moć, potrebna je neka druga jača moćFuko: konflikti jednom legitimizovani od praktične koristi – primena demokratskih postupaka potencijalno destruktivne konflikte prevodi u kosntruktivne - motor društvene dinamikeMarksistička paradigma: mogućnost generalizacije individualnih interesa u dve međusobno konfliktne grupacije

Liberalistička – pluralistički model: legitimnost svih pojedinačnih interesa (načelno, ako nisu destruktivni!!)Problem – najmoćniji parcijalni interes teži hegemonijiIzvori javnog interesa• opšte javno mnjenje (ko ga oblikuje i kako)• najartikulisaniji – najglasniji stavovi• stavovi najjačih interesnih grupa (se nužno ne poklapaju sa najglasnijim)• stavovi manjina odnosno deprivilegovanih• neiskazani stavovi apatične javnosti• Čije (kojih aktera) dobro je ujedno i zajedničko dobro• Kako se na najbolji način dolazi do saglasnosti o zajedničkom dobru u procesu donošenja kolektivnih odluka• Šta je sadržaj zajedničkog dobraR.DahlZastupnički stav planeraZastupanje nekog pojedinačnog ili posebnog interesa sa racionalizacijom da se time podiže uključenost nekih grupa u društveni život, suprotstavljanjem interesima koji se zaklanjaju iza javnog interesa a zapravo podstiču socijalni isključenost, ili sl.Dva pristupa u planiranjuKritički pragmatizam vs. Novi menadžerijalizamKritički pragmatizam planera (građanin kao steikholder)Nastoje da obezbede nesmetanu komunikaciju i informisanost aktera, ciljaju na politizaciju postupka Novi menadžerijalizam upravljanja u javnom sektoru (građanin puki potrošač usluga u javnom sektoru)Postupak participacije sveden na proceduru, javni sektor sagledan kao sistem isporuke zasnovane na tržištu (ojačanje potrošača od stega politike i sindikata – odnos troškovne efikasnosti – načelno na liniji depolitizacije odlučivanja u javnom sektoru)Problempersonalne i interesne afilijacije političkih nomenklatura i stručnih elita sa novoformiranom poslovnom i ekonomskom klasomZnačajsocijalnog kapitala koji je temelj civilnog društva i uslov socijalne održivostiUloga NGO – usluge, monitoring, lobiranje... otvaranje političkih mogućnosti, dostupni resursiPitanje kvalifikovane javnosti – adekvatnost materijalnih i nematerijalnih resursa građana- socijalnih akteraNepoštovanje urbanističke norme u Beogradu• Osnov oblikovanja, razvoja i urbaniteta naselja• Kulturni i civilizacijski krugovi – različite norme u oblikovanju naselja – regionalne i istorijske klasifikacije gradova• Urušavanje urbaniteta• Ilegalna gradnja sa uzrocima u:1.Kriminalizovana država2.Nekompetentna i neodgovorna struka-profesija3.Nefunkcionisanje pravne države i njenih mehanizamaZloupotreba instituta privremene urbanističke i građevinske dozvoleStrategije legalizacije Ilegalna gradnjaPromena aktera, lokacija, tipa stanovanja• Članovi elite (političke i ekonomske) na ekskluzivnim lokacijama, individualni tip stanovanja (Dedinje, Senjak)• Izbeglice, privatni preduzimači – srednje do nisko dohodovne grupacije – na celom području grada, individualno i kolektivno• Ilegalno zaposedanje zajedničkih prostora u kolektivnom ili semi individualnom stanovanju – srednja ka nižoj klasi – celo gradsko područje• Kreiranje potpuno novih područja ilegalne gradnje (obodno ili pogušćivanjem )Sredinom 1990ih broj ilegalno građenih stanova izjednačen sa brojem izgrađenih stanova u formalnom sektoruNova teritorijalnost i savremena globalizacijaNovi regionalizam

Glokalizacija nacionalne države• Suštinska protivrečnost: prostori cirkulacije kapitala podignuti na više nivoe, a regulacija produkciono-potrošačkih odnosa potisnuta na niže (lokalne, regionalne) – promena balansa moći (Swyngeduwa)Klasni konflikt i distribucioni antagonizam refokusirani na pitanja teritorijalne i skalarne organizacije (Brenner)Rastuća socijalna šizofrenija: kontradikcije živiotnog prostora i (apstraktnog) prostora ekonomije(Friedman) Regioni nekada i sada• Prošlost: Regioni postojali pre uspona nacionalne države – potom upravljanje manje ili više odozgo, ipak, tesno povezano sa istorijskim i kulturnim kontekstom• Danas: regionalizacija povezana sa– internacionalnom podelom rada,–novim tehnologijama i globalizacijom tržišta,–socijalne prakse i diskursi (u ekonomiji, kulturi, upravljanju) odvijaju se na različitim prostornim nivoima, koji se povezuju na kompleksan načinIdentitet regiona – produkt1.dugotrajne svesti o pripadanju svih aktera (homogenizovano iskustvo unutar regiona) ili2.moći određenih aktera da nametnu neku strukturu značenja–Regioni produkt socijalnih aktivnosti i borbi, reflektuju asimetrične odnose moći (Smith 1993, Massey 1995)–Regionalne armature : prostorno politički izraz hegemenog socijalnog bloka u Gramšijevom značenju (MacLeod 1999: 237)Stari-novi regionalizam• Stari1.naglasak na spoljašnjim stimulansima2. javne investicije u infrastrukturu3. osnovni cilj redistributivni – top down, u odgovornosti (kompetenciji) države4.regioni se stavljaju u direktnu kompeticiju u odnosu na državna sredstva ali međusobno ostaju izolovani – malo pažnje povezivanju, medjuzavisnosti, prelivajućim efektimaNovi koncept – unutrašnjeg rasta1.povećanje unutarnjih kapaciteta - territorijalni kapital: inovativni milje, posebno u “mekim” dobrima: odnosi aktera, percepcija potencijala, identifikacija sa lokalnim i sposobnost kretaivnog delanja (Storper 1997; Giffinger 2009).2. lokalne komparativne prednosti uz sinergiju među lokalnim akterima: funkcionalna povezanost – izmedju ključnih gradova i njihovog zaledja - urbani regioni• od medjuregionalne konkurencije (i antagonizma) ka kolaborativnom okviru (socijalni, humani, kulturni, pored ekonomskog i fizičkog kapitala)• U nekim državama EU regioni su instrumenti državne moći, manje ili više definisani odozgo, iako značajni u oblasti upravljanja, ostaju kulturološki “tanki”.• U drugim slučajevima, duboko su ukorenjeni sa jakim kulturnim identitetima, ispoljenih ne samo u narativima identiteta već i u socijalnim i kulturnim institucijama.• Lokalni kapaciteti - ‘proces učenja kroz strategije’ (Henderson and Thomas, 1999)–razumevanje regionalnih kapaciteta i odgovarajućeg sistema podrške, monitoring razvoja u skladu sa postavljenim ciljevima, akcije zasnovane na lokalnom iskustvu (Storper, 1997).• Uspešnost ove strategije zahteva1.Vođstvo i viziju razvoja lokalnih aktera i administracije2.Jasno definisane razvojne ciljeve3.Participaciju građana u kreiranju socijalnih mreža, podizanja lokalnog socijalnog kapitala – konsenzus, poverenje4.Administrativna decentralizacija i devolucija moćiInstitucionalni i pravni aspekt• Uspostavljanje novog nivoa državne organizacije – umrežavanje na horizontalnom nivou treba da umanji značaj odlučivanja po vertikalnom modelu, iako centralni nivo ima odgovornost u složenim odnosima i nedostajućim resursima• Helsinška Deklaracija (2002) smatra regionalizaciju delom širek procesa decentralizacije koji doprinosi ekonomskom rastu, održivom razvoju, kvalitetu javnih servisa, demokratskoj participaciji.

• Budimpeštanska Deklaracija (2005) iznosi argumente za regionalizaciju povezujući je sa kapacitetom revitalizacije demokratije, opadanjem demokratskog deficita (niska odgovornost političkih lidera i građanske participacije), sa lokalizacijom političkih konflikata i poboljšanjem javnih servisa, itd.• Regionalizacija može doprineti direktno ispoljavanju identiteta i potreba - promocija manjina (koje u određenim regionima dobijaju većinu i poboljšavaju ostvarivanje svojih interesa (Brinkerhoff & Azfar 2006).Argumenti protiv regionalizacije• Ugrožava direktnu demokratiju jer umnožava birokratiju i opasnost od korupcije, uspostavljanje novih ešalona elite, moć se pomera sa centralnog na regionalni nivo (North 2002, Russel Barter 2000), što je posebno slučaj kada se regionalizacije uvodi odozgo.• Rizik separatizma i umanjenog državnog suvereniteta, pod uticajem supranacionalnih i subnacionalnih centara moći (Maddocks 2002).• Reteritorijalizacija i glokalizacija nacionalne države – odozgo formiranje ‘posebnih razvojnih regiona’, u duhu neoliberalne strategije sa porastom dispariteta i slabljenjem socijalne kohezije – igra sa nultim sumom ishoda• Nestabilnje i kontradiktorne forme nastale iz potrebe upravljanja krizom - država nastavlja da igra centralnu ulogu u upravljanju, kontroli i transformaciji prostora, čak iako su nivoi na kojima je organizovana ta borba denacionalizovani (Brenner).• U ovom kontekstu regionalizacija povezana sa tri procesa:1.Denacionalizacija države : od obezbeđivanja balansiranog nacionalnog sistema do imperativa da se postigne internacionalna ekonomska konkurentnost2. Destatizacija političkog sisitema (od vladanja ka upravljanju)3.Internacionalizacija političkog režima (a) strateški značaj internacionalnog i globalnog konteksta u kojima akteri države deluju; (b) značaj internacionalnih zajednica i mreža; (c) ‘brza’ internacionalizacija političkog transfera (welfare – workfare)• Evropske države decentralizovane1.u ime ‘modernizacije’2.kao odgovor na pritisak regionalnih političkih pokreta3.kao sredstvo povećanja moći nacionalnih država prenosom određenih nadležnosti na lokalne i regionalne nivoe• Pojava regiona koji su građanski razvijeni odnosno nisu razvijeni–U regionima sa razvijenim civilnim društvom i institucionalnim miljeom za ostvarivanje postojećeg sistema građanskih prava, opravdano govoriti o regionalnom građanstvu koje čini deo višeslojne celine–Nasuprot tome regioni sa građanskim deficitom, erozija socijalnih prava, ograničenje mogućnosti političke i građanske participacije• Dve opcije1.Neoklasična postavka da će brzi rast u prvom momentu usloviti rastuće disparitete a potom rezultirati konvergentnom razvoju ostalih regiona2.Državna podrška teritorijalnom kapitalu najnerazvijenijih regiona) – moguće čitanje teze novog regionalizma: mobilisati lokalne resurse kako bi se razvile koparativne prednosti koje generišu pozitivne efekte u lokalnoj ekonomijiNova teritorijalnost• Promena teritorijalnih identiteta?–Od identiteta ostrava ka identitetu prožimanja – umesto frontalnog odvajanja selektivna asocijacija–Globalizacija i EU postepeno menjaju tradicionalne i fiksne oblike teritorijalnosti - novi sistem preplićućih autoriteta i lojalnosti (Anderson 1995).• Promene lojalnosti – mnogostruke, da li i neminovno hijerarhizovane?Dekonstrukcija teritorijalne hijerarhije nacionalne države – među regionalna saradnja mimo centralne vlasti – policentrizam – novi regionalizam• Fluktuacije u teritorijalnom identitetu sporije od fluktuacija administrativne/političke organizacije prostora (izgradnja nacionalnog, regionalnog, EU identiteta)• Stari lokalizam–Neminovnost, prirodnost, distanca prema drugima, izolacija• Novi lokalizam (?)–Nameravan, voljan, otvoren prema drugačijem.... Individualizacija i diferencijacija (disembedding)

Lokalna zajednica postaje najneposredniji nivo identiteta,Nacionalna država postaje udaljeniji drugi nivo,Regionalni i evropski nivo značajno slabiji: jačaju sa obrazovanjem i veličinom naselja, a slabe sa starošćuKontinentalna Evropa: transformacija teritorijalne organizacije nije “brza” već “spora” geografija, u kojoj teritorijalne i prostorne lojalnosti stalno oblikuju politiku i svakodnevni život Balkanski kontekst1.Odsustvo tradicije regionalnog i lokalnog razvoja – malo suštinske pažnje novom regionalizmu (Monastiriotis & Petrakos 2009).Koncentracija humanih i fizičkih resursa u glavnim urbanim centrima, tranzicioni problemi periferirnih gradovaRegionalizacija nametnuta od strane EU – nije zasnovana na ekonomiji prostora – lokalni antagonizmi2.Dominacija starog lokalizma – opasnost da regionalizacija neminovno vodi secesionističkim zahtevimaRegionalni disparitetu u SrbijiIndeks razvojnog rizika:–Između najrazvijenijeg i najmanje razvijenog okruga (NUTS3 nivo) - 1:7–Na nivou opština (NUTS4) odnos je 1: 15 (Strategija regionalnog razvoja 2005:89)• Dohodovni dispariteti u 2008 - 1:12 (NUTS 4).• Efekti tranzicijskog siromaštva:20 industrijskih gradova izgubilo je 40% dohotka i više od 50% zaposlenih u industriji ako se porede 2008 i period 1990ih (Tosic & Maksin-Micic 2009: 161-63).Velika koncentracija kapitala u regionu Beograda i Novog Sada: na 7% teritorije Srbije , 27% populacije, 42% zaposlenih i 46% nacionalnog dohotka (Vujosevic et al 2009: 24-25)• Odsustvo regionalne politike – najbolja regionalna politika• Nizak potencijal novog regionalizma – regionalne armature nerazvijene• Javno mnjenje pre za decentralizaciju nego za regionalizaciju–48% građana Centralčne Srbije slaže se sa stavom da “Podela Srbije na regione vodi dezintegraciji države” (23% se ne slaže; 29% ne zna)–44% se slaže da bi “Raspodela političke moći između republičkog, regionalnog i lokalnog nivoa vodila demokratskijem, transparentnijem i pravednijem upravljanju (samo 15% se ne slaže ali se značajan procenat dvoumi: 41% ne zna odgovor)Urbani socijalni pokretiPravo na grad i urbano građanstvo• Urbanitet - mesto susreta, razmene različitosti, stimulacije, tolerancije – multikulturalizam vs. interkulturalizam• Prioritet upotrebne vrednosti - prisvajanjaPravo na grad• Superiorna forma prava- pravo na slobodu, na individualizaciju, socijalizaciju–artikulacija identiteta kroz i u procesu prisvajanja i kreiranja prostoraŠta su urbani socijalni pokretiMobilizovanje određenih grupa koje specifičnim urbanim zahtevima dovode u pitanje postojeće politike i prakse oblikovanja i upotrebe urbanog prostora–prepoznavanje zajedničkih problema- interesa–situacioni karakter–upotreba neisntitucionalizovanih metoda–nemaju formu niti ambicije političkih partijaUrbani zahtev–zahtevi u sferi kolektivne potrošnje–zaštita susedstva od fizičkog/socijalnog ugrožavanja–zahtevi za većim uticajem u političkim institucijama i kreiranju servisa koje te institucije obezbedjuju–uticaj na lokalne poreze–Ispoljavanje specifičnog identiteta u prostoruMoguća objašnjenja uspona i padova• teorija deprivacije/relativne deprivacije–implikacija da učestvuju samo najdepriviraniji• teorija klasa

–zapostavlja pitanja neposrednih razloga mobilizacije aktera na akciju• vrednosna promene–Inglehartova teza o postmaterijalističkim vrednostima kao osnova novih socijalnih pokreta – principi samoostvraivanja i brige za kvalitet života – ekspanzija/segmentacija srednje klase ...• teorija participacije u protestu–Olsonova teorija kolektivne akcija – racionalna individua je free rider na akcijama drugih–Hiršman: participacija nema za primarni cilj postizanja beneficije već ispoljavanja identiteta• politički konteksttranzicija režima–u fazama kolapsa autoritarnih režima i pre uspostavljanja političkih partija• limitirane mogućnosti političke opozicije, režim toleriše pokrete koji nisu eksplicitno politički ili antirežimski (ekološki na primer)tradicija razvijenosti civilnog sektora–nerazvijenost gradjanskih inicijativa u post-socijalističkim gradovimaodnos partija – pokret–pokreti inherentno privremeni, dok njihove ideje ne pruzmu stranke–pitanja specifična za odredjene lokalitete teško postaju deo agende političkih stranakainstitucionalizacija–tendencija institucionalizacije pokreta – koncept javno-privatnog partnerstva (akteri civilnog sektora kao partneri vlasti)Promena urbanih pokretaKontekst• privatizacija potrošnje,• erozija tradicionalnih socijalnih prava,• ekspanzije lokalne uprave u formi urbanog režimaNeoliberalna perspektiva homogenog građanskog društva - bez značajnin interesnih sukoba• Rekonceptualizacija društvenih nejednakosti od vertikalne ka horizontalnoj perspektivi (uključeni-isključeni)• Iz polja politike u sferu civilnog društvaUključivanje trećeg sektora u proviziju socijalnih servisa - promena naglaska pokreta sa kreiranja zahteva na administriranje i sprovodjenje programa (institucionalizacija – instrumentalizacija pokreta)• Podrška strategija 'snalaženja' (t.j. izlaženja na kraj sa svojom situacijom marginalizovanosti) a ne 'napredovanja' (t.j. prevazilaženja marginalizovanosti)• Zamke “geto” ekonomije - doprinose daljem izolovanju ugroženih zajednica, uvlače ih u kruženje kapitala koje je ograničeno na lokalno područje i nije povezano sa dominantnom ekonomijomZašto marginalni ljudi i prostori ostaju dugo tihi1. kome se obratiti – kompleksnosti urbane uprave sa telima koja nisu direktno birana2. sa kime se udružiti– klasna dekompozicija–socijalno prostorna disperzija i fragmentacija• prostorna podeljenost srednje klase kao stožera socijalnih pokreta• separacija srednje klase od radničke, bez zajedničkih teritorijalnih interesa• urbana sirotinja stigmatizovana kao grupa od koje svi žele da se distanciraju....Problemi uspešnosti lokalnih pokreta u doba globalizacijeUslovi reflektovani u lokalnim okvirima ishode sa različitih nivoa odlučivanja i tokova resursa - dominira lokalizacija i minijaturizacija kolektivnih akcijaFavorizovanje zahteva globalnog kapitala–osećaj bespomoćnosti lokalnih akteraTribalizam marginalnih grupa-zatvaranje u odredjene prostore u čijoj kontroli nalaze poslednje uporište protiv sila koje oblikuju njihove živote, a na koje one nemaju uticaja• što je veća stigmatizacija, nezadovoljstvo se više ispoljava kroz individualno distanciranje i/ili urbano nasilje – izraz kolektivnog nepoverenja u društvo• nedostatak kulturnog i socijalnog kapitala sprečava ove aktere da se angažuju u organizovanom protestu većih razmera

• medju domicilnim stanovništvom pothranjuje anti-imigranstke stavove• porast represivnosti državnog aparata – sigurnost, bezbednost grada/građana/svojine/investicijaPokreti srednjih slojeva• Porast obrazovanja i širenje postmaterijalizma tokom 1970ih - teza o jačanju (urbanih) socijalnih pokreta – oslabljena pod talasom novog konzumerizma• NIMBY – odbrana i pragmatični napori da se sačuvaju postojeće privilegije i kvalitet života – odbijanje neželjenih sadržaja• Nema socijalne klase koja ima monopol na ekskluzivističkim akcijama (korisnici socijalnog stanovanja)Skvotiranje• Politička dimenzija (radikalna levica) - protesti protiv politike urbanog rasta – tržišnih spekulacija–afirmišu pravo na stan i urbani prostor• Kulturološka dimenzija - ciljevi očuvanja istorijskih građevina i sprečavanje njihovog rušenja (u cilju izgradnje globalizovanih «nemesta»)Slogani:svako ima pravo na krov nad glavom;svakom čoveku kuća, svakoj kući čovek;stan pripada onom ko u njemu živi;zauzmi, naseli, oživi;kada živeti postane liksuz, skvotiranje je tvoje pravo• Najrazvijenije u gradovima Zapadne Evrope i Južne Amerike–U španskim gradovima –deo su šireg antikapitalističkog pokreta – od 1996. skvotiranje krivično delo – masovna iseljavanja (na skvotere se čak primenjuje i zakon protiv terorizma - zatvor i do 15 godina)–krajem 1980ih pooštravaju se reakcije lokalne vlasti - primenjuju i mere vanrednog stanja (na primer, u Hamburgu 1986.)Indikatori aktivizma• izlazak na lokalne izbore• kontakti sa lokalnom upravom u proteklom perioudu,• uzimanje učešća u političkim protestima (ako i kada su se dogodili),• članstvo u društvenim organizacijama koje politički deluju,• personalne mreže kroz koje pojedinac diskutuje o politici (pokušaj merenja političkog kapitala kao različitog od socijalnog),• zadovoljstvo lokalnim servisisma,• uverenje da lični nagažman obezbedjuje da politički sistem odgovori interesima građana• poverenje u iskrenost motiva lokalne vlasti/lokalnih aktivista da rade u javnom interesu• stepen poverenja u lokalnu vlast, organizacije, građaneKanali uticaja na loklanom nivou u Srbiji - 2007političke partije (32.6%)poslanici u skupštini opštine (26.2%)lične veze i korupciju (21.7%)mesna zajednica (7.2%)sindikati (11.9%)nevladine organizacije (1.1%)peticije građana (0.8%)Stavovi – Likertova skala• Blisko mi je angažovanje u lokalnoj zajednici• Ako su ljudi u mom susedstvu nešto planirali o tome mislim kao o nečemu što smo “mi” radili a ne “oni”• Želeo bih da radim zajedno sa drugima na nečemu što bi poboljšalo moje susedstvo• Mogao bih da utičem na susedstvo ako bih želeosusedstvo spada u zajednice1. čiji je elementarni osnov uspostavljanja odnosa (kao prvi kriterijum klasifikacije) prostorna bliskost i koje u tom smislu sadrže element neminovnosti (za razliku od druge velike grupacije zajednica koje se elementarno baziraju na izboru),2. u kojima je primarni razlog interakcija (drugi kriterijum klasifikacije) zasnovan na zajedničkim aktivnostima (a ne na uverenjima)

3. u kojima je frekvencija interakcija (treći kriterijum klasifikacije) relativno visoka (Brint 2001:10)