Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i

mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12 sala 401

wykład nr 2

1. Wstęp – spisy powszechne ludności jako źródło wiedzy socjologicznej:

spis powszechny ludności („enumeracja populacji”, „spis statystyczny”);

historia spisów ludności: pochodzenie słowa; 3800 p.n.e. w Chinach i Babilonii, 2500 p.n.e. w Egipcie, spisy w starożytnej

Grecji i Rzymie (państwo Inków), spis powszechny w Biblii; spisy nowożytne: Kanada (1666 r.), USA (1790 r.), Szwecja (1800), Wielka

Brytania (1801), Francja (1831), Rosja (1897); powszechność spisów ludności od połowy XIX wieku.

spis powinien charakteryzować się następującymi cechami - być: powszechny (konieczność odpowiedzi); jednoczesny; imienny (każda osoba z imienia i nazwiska zostaje objęta spisem), bezpośredni (odpowiedzi spisowej udziela bezpośrednio osoba

spisywana, wyjątkowo tylko najbliżsi domownicy), periodyczny (odbywać się systematycznie ze stałym interwałem

czasowym).

2. Metodologia i techniki spisu powszechnego ludności: spisy powszechne ludności to najbardziej pogłębione i porównawcze źródło

informacji na temat społeczeństwa (populacji), w tym też rozmiarów i struktury grup etnicznych, językowych lub religijnych;

etapy spisowe: przygotowanie i planowanie spisu (metody zbierania danych!); przebieg spisu (potrzeba nagłośnienia spisu i wysokich umiejętności

zbierania danych); publikacja wyników, ocena wiarygodności danych spisowych.

techniki spisowe: spisy imienne, rejestry urzędowe ludności, badanie reprezentacyjne,

specjalne badania sondażowe, ankiety internetowe. inne dane zbierane przez urzędy statystyczne. wiedza statystyczna o strukturze etnicznej społeczeństwa:

spisy powszechne ludności (population census); rejestry ludności (population register, civil register); socjologiczne badania reprezentacyjnych (sondażowych);

3. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności: pytania o:

• przynależność (identyfikację) etniczną, narodową, język ojczysty, język domowy, wyznanie religijne, obywatelstwo;

analiza nie tylko wyników liczebnych, ale metodologii, przebiegu i skutków społecznych

dlaczego badamy?:• zróżnicowanie wymiarów „etniczności” jednostki i brak powszechnie

przyjętej definicji (jej kryteriów); • Rogers Brubaker „jest złudzeniem [...] iż można dojść do obiektywnie

<poprawnych> liczebności. Narodowość nie jest stałą, daną, nie wymazywalną, obiektywnie stwierdzalną właściwością i nawet subiektywna, podmiotowo zidentyfikowana narodowość może się zmieniać zależnie od czasu i kontekstu, w jakim jest określana, i nie jest przez to mierzalna w taki sposób, jak gdyby była trwałym faktem wymagającym jedynie rejestracji” (Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie, przeł. Jan Łuczyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 1998, s.72, przypis 1);

4. Badania społeczne nad spisami powszechnymi ludności: problematyka klasyfikacji, kategoryzacji i definiowania określonych

kategorii społecznych oraz władza w określaniu tych tożsamości: spis powszechny ludności oraz jego etniczne kategoryzacje jako sytuacja

społeczna, w której należy określić swoją tożsamość - spis to nie tylko statystyczna procedura policzenia populacji, lecz środek „<obiektywnego> szacunku przez państwo <subiektywnych> tożsamości”.

 literatura: • David J. Kartzer, Dominique Arel, Census, identity formation, and the struggle

for political power, w: David J. Kartzer, Dominique Arel (eds.), Census and identity: the politics of race, ethnicty and language in national censuses, Cambridge University Press, Cambrigde 2002;

• Rogers Brubaker, Mara Loveman, Petre Stamatov, Ethnicty as cognition, “Theory and Society” 2004, nr 33;

• Edwin W. Ardener, Tożsamość i utożsamianie, w: Zdzisław Mach, A. K. Paluch (red.), Sytuacja mniejszościowa i tożsamość, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Socjologiczne, t. XXIX, zeszyt 15, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1992.

5. Co to znaczy „narodowość” jednostki (etniczność itp.) w spisie powszechnym ?:

pytanie o przynależność narodową (autoidentyfikację etniczną) winno mieć charakter subiektywny (samozaliczeniowy, oparty na własnym wyborze osoby spisywanej);

rekomenduje ono, aby pytanie to było otwarte, aby odpowiedź miało formę swobodnej samodeklaracji lub samozaliczenia spisywanej osoby (winno być zadawane oddzielenie od pytania o język lub wyznanie religijne);

 paradoksy podejścia subiektywistycznego („jestem tym, za kogo się uważam”):• domaganie się uznania najbardziej skrajnych indywidualnych

samokategoryzacji za odrębną grupę etniczną lub narodową; • problemy, co składa się na przynależność jednostki do danej grupy etnicznej?; • osoby spisywane mogą bowiem odwoływać się także do innego niż subiektywne

poczucie, która może opierać się na: obiektywnym rozumieniu swojej identyfikacji etnicznej; opiniach zewnętrznych, pochodzących tak ze swojego otoczenia społecznego

lub administracji państwowej; akceptacja kultury i wartości danej grupy etnicznej, której nie towarzyszy

identyfikacja etniczna z tą właśnie społecznością; przywoływaniu różnego typu grup etnicznych – od narodowych (narodu,

narodowości), rasowych, etnicznych, etnoregionalnych do lokalnych itp.

6. Spory dotyczące pytań etnicznych w spisach powszechnych ludności:

 „za” i „przeciw” pytaniom etnicznym w spisach powszechnych ludności: ochrona „prywatności” jednostki i zachowanie poufności danych osobowych:

znaczenie uregulowań dotyczących wolności deklaracji swojej narodowości i ochrony danych osobowych;

obawy przed wykorzystaniem danych spisowych o pochodzeniu etnicznym.; ochrona „prywatności” jednostki i zachowanie poufności danych osobowych; regulacje międzynarodowych chroniące prywatność i dane osobowe jednostki (w tym

informacje o jej pochodzeniu/ tożsamości etnicznej): Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) art. 12:

• Nie wolno ingerować samowolnie  czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencję, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) art. 17. ust. 1, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950; art. 8), Konwencja Nr 108 Rady Europy z dnia 28 stycznia 1981 r. o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych oraz dyrektywa z dnia 24 października 1995 r. o ochronie osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych oraz swobodnego przepływu tych danych.

7. Z drugiej strony, potrzeba spisowych danych etnicznych: mimo obowiązywania prawnych zakazów zbierania danych

etnicznych niektóre instytucje rządowe zbierają tego typu informacje dla własnych celów (służby imigracyjne i policja);

państwa, które mają zróżnicowaną strukturę etniczną lub znaczące mniejszości przeprowadzają spisy, gdyż potrzebują tych danych dla celów prowadzenie polityki wobec mniejszości i tworzenie odpowiednich programów pomocy;

dane etniczne przeciwdziałają praktyce marginalizowania kwestii etnicznych przez administrację państwową i stanowią podstawą rozwoju polityki przeciwdziałania dyskryminacji osób należących do grup mniejszościowych;

polityczna ważność tych danych wynika z możliwości tworzenia przez przedstawicieli grup mniejszościowych różnych form autonomii, samorządu i reprezentacji w administracji publicznej, a także rozwiązań dopuszczających publiczny udział języka mniejszości.

8. Wiarygodność danych etnicznych uzyskiwanych ze spisów ludności: wiarygodność uzyskanych danych:

na ile odpowiedzi osób spisywanych są zgodne z ich indywidualnymi i utrwalonymi przekonaniami dotyczącymi ich narodowości, języka lub wyznania;

ograniczenia wiarygodności: obraz ideologiczny państwa i społeczeństwa; nie uznawanie niektórych ważnych „realnych” wymiarów zróżnicowania

kulturowego społeczeństwa itp. sposób przeprowadzenia spisu i klimat społeczny który mu towarzyszy:

zaufanie przedstawicieli spisywanych grup do rachmistrzów spisowych i generalnie do organów państwa;

publikacja uzyskanych wyników nie zamyka spisu, gdyż po ich upowszechnieniu następuje faza intensywnych dyskusji publicznych na temat ich wiarygodności oraz znaczenia społecznego.

• kompletność badania spisowego (stopień „pokrycia” spisywanej zbiorowości):

odsetek pominiętych „obiektów” spisowych, kilkakrotne ich policzenie, błędne zaklasyfikowanie itp.), powoduje to niedoszacowanie lub przeszacowanie niektórych kategorii ludności oraz ich wskaźników społeczno-demograficznych.

9. Problemy z „pytaniami etnicznymi” w spisach powszechnych: polityka państwa w zakresie mniejszości (narodowości) i spisów:

łączenie odrębnych kategorii etnicznych (”Czechosłowacy” w Czechosłowacji lub „Serbochorwaci” w Jugosławii);

dzielenie (różnicowanie) kategorii spisowych („Ukraińcy” i „Rusini/Łemkowie”); tworzenie nowych kategorii tożsamości („Jugosłowianie” w Jugosławii); nie uwzględnianie danych kategorii.

poziom jednostki: pytania (kryteria), które mają stanowić wskaźniki własnej narodowości; instrukcje spisowe (w jaki sposób zapisywać, uwzględniać dane narodowości –

kogo zapisywać, jak zaliczać pewne deklaracje); oficjalne definicje mniejszości; poczucie subiektywne; dobrowolne ukrywanie swojej tożsamości z różnych przyczyn; kategorie „niedefiniowalne” (nie definiowalne etnicznie tożsamości; podawanie

tożsamości nieustalonych); brak wiarygodnych danych na temat liczebności mniejszości, co rodzi tendencje do

spekulowania na temat liczebności.

10. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności na świecie (runda „2000”):

w wymiarze globalnym na 147 spisów ludności, w 95 przypadkach (65%) zostało zadane jedno lub więcej pytanie etniczne: najwięcej w Ameryce Południowej (82%) - w 9 spisach powszechnych na 11 oraz w

państwach Oceanii (79%) – w 15 spisach na 19; w Europie w 19 (53%) z nich na 36 razem znalazły się zagadnienia etniczne;

formy pytanie o przynależność do grupy narodowej/etnicznej: przynależność do grupy etnicznej (pytanie najczęściej brzmiało, do jakiej grupy

należy osoba spisywana); pochodzenie etniczne (ethnic origin) lub przodków (ancestry); przynależność do określonej rasy; przynależność do określonej narodowości (nationality); przynależność do określonej grupy/ ludu autochtonicznego; przynależność do określonej kasty, bądź plemienia.

najważniejsze problemy: precyzyjne określenie „grupy etnicznej”; wyraźne zdefiniowanie różnicy między grupą a etniczną a narodową; potrzeba analizy uwzględniających przynależność etniczną z językiem, religią oraz

pochodzeniem etnicznym.

11. Pytania o język i wyznanie religijne (runda „2000”): pytanie o język zostało postawione w 35 spisach na 46 (czyli 76%):

w 21 z nich zadano pytanie o „język ojczysty” (mother tongue); w 3 o „główny używany język” (main language); w 11 o „najbardziej używany język” (the most spoken language), a w 19

jeszcze o znajomość tego języka (kompetencje w tym języku); niektóre spisy uwzględniły pytania o „język mniejszości” (Wielka Brytania,

Irlandia) lub użycie „języka większości” USA). pytanie o wyznanie religijne w 24 spisach na 46 (52%; w spisach w krajach

imigranckich oraz niektórych państwach Środkowej i Zachodniej Europy): forma tych pytań bardzo się różniła:

w 6 spisach pytano o formalne członkostwo w kościele lub danej społeczności wyznaniowej;

w 9 zaś pytano o swoje wyznanie (przekonania) religijne (religious belief);

w 9 zadano pytanie o identyfikację z daną społecznością religijną lub określonym wyznaniem.