Srednjovekovne teme u srpskom slikarstvu

NENAD MAKUQEVIÃ

Sredwovekovne teme u srpskomcrkvenom slikarstvu H¡H veka

Prilog recepciji nacionalnog sredwovekovnog nasleðau srpskom slikarstvu H¡H veka

Razvoj umetnosti tokom H¡H veka bio je usklaðen sa tendencijama udruštvu. Raslojenost razliåitih delova društva kreirala je i slojevitostumetniåkog ÿivota. Posebne vrste naruxbina i likovnih programa karak-terisale su svaku od društvenih grupa poput drÿavnih institucija, crkvei graðanstva. Iako interesi razliåitih delova društva nisu morali dabudu suprotstavqeni, likovni programi naruåivani za pojedine institu-cije bili su obeleÿeni zahtevima naruåioca. U skladu sa tim razvijali suse dvorsko-drÿavni, crkveni i graðanski likovni programi. Tokom H¡Hveka u wima se razvijao poseban vid recepcije sredweg veka i korišãewasredwovekovne tematike u ciqu isticawa odreðenih zahteva. U ovom raduistraÿuje se recepcija nacionalnog sredwovekovnog nasleða u sakralnimlikovnim programima kao jedan od segmenata ove problematike u srpskojumetnosti H¡H veka.

Tokom H¡H veka u slikanom programu srpskih crkava istaknuto mestozauzimaju predstave liånosti i dogaðaja sredwovekovne nacionalne isto-rije. Za razliku od prethodnih etapa, galerije portreta i prikazi scenajavqaju se u veãem broju i zauzimaju znaåajnije površine hrama. Zada-tak ovog rada nije ostvarivawe potpunog pregleda veã pokušaj utvrðiva-wa osnovnih principa programske realizacije kao i tumaåewe funkcijesredwovekovnih tema u u srpskom crkvenom slikarstvu H¡H veka.

¡

Tokom H¡H veka interesovawa qudi na širokom evropskom prostorubila su umnogome okrenuta ka sredwovekovnoj prošlosti. Posle etapeneoklasicistiåkih interesovawa, zaokupqenosti antiåkom mišqu i pro-

193

svetiteqskih zahteva, pogled ka sredwem veku uveo je nov naåin promi-šqawa stvarnosti. On je u prvom redu bio izazvan politiåkim dogaðaji-ma i teÿwom za nacionalnim osloboðewem.1 U sredwem veku viðen jeosnov legitimiteta mnogih drÿava, zlatno doba ÿivota naroda i idealhrišãanskog društva. To je uslovilo usmerenost umetniåkog ÿivota kaovom periodu. Mitsko nasleðe, sredwovekovni kraqevi i junaci, svetite-qi i legende iz prošlosti zauzeli su istaknuto mesto u umetniåkim te-mama.2 Sredwovekovni manastiri, ruševine starih crkava i relikvijesredwovekovnih svetiteqa zaokupqaju interes i poštovawe intelektuala-ca i naroda.3 Otkriva se vizantijska umetnost4 a sredwovekovno slikar-stvo i skulptura, ikone i rukopisne kwige postaju idejni i likovni uzorumetnika.5

Kod Srba interes za sredwi vek kontinuirano je trajao u periodu podTurskim ropstvom i na tlu Karlovaåke mitropolije.6 On je bio naglašengubitkom samostalne drÿave, pa je u ciqu odrÿawa narodne i verske sa-mostalnosti podseãawe na ovaj period iz ÿivota srpskog naroda predsta-vqalo snaÿno ideološko uporište. To je uticalo da se stav o ovom peri-odu srpske istorije razvije kako u narodnoj svesti, oliåenoj u usmenoj po-eziji, tako i u oficijalnim programima Peãke patrijaršije i Karlovaåkemitropolije, što je bilo propraãeno u sakralnim likovnim programima.7

Poåetkom H¡H veka, kada ustanci 1804. i 1815. pokreãu borbu za osloboðe-we srpskog naroda, pozivawe na sredwovekovnu prošlost bilo je istica-we jednog od najznaåajnih elemenata u ciqu potvrde legitimiteta poli-tiåkih zahteva.8 To je ostalo neizmeweno sve do kraja oslobodilaåkih ra-

NENAD MAKUQEVIÃ *

194

1 G. Kozielek, Ideologische Aspekte der Mittelalter-Rezeption zu Beginn des 19. Jahrhundertsin Mittelalter Rezeption, Hrsg. P. Wapnewski, Germanistische Symposium VI, Stuttgart 1986, 119—132.

2 M.-C. Chaudonneret, Historicism and Heritage in the Louvre, 1820—40: From the MuseeCharles X to the Galerie D'Apollon, Art History Vol. 14, N° 4, (1991), 488—520. N. Makuqeviã,Lik Marka Kraqeviãa u srpskom slikarstvu romantizma, Zbornik Narodnog muzeja H¢¡-2,(Beograd 1995—96), 187—195.

3 A. Gethmann-Siefert, Die Sammlung Boisseree in Heidelberg, Anspruch und Wirkung, inHeidelberg im saekularen Umbruch, Traditionsbewusten und Kulturpolitik um 1800, Hrsg. F. Stack,Stuttgart 1987, 394—422.

4 H. Belting, Bild und Kult, München 1990, 28—32.5 O recepciji sredweg veka u evropskoj umetnosti v. K. Andrews, The Nazarens, Oxford

1964, F. Haskel, History and its Images, Art and Interpretation of the Past, prema nemaåkom prevo-du: Die Geschichte und ihre Bilder: die Kunst und die Deutung der Vergangenheit, München 1995,299—325.

6 M. Timotijeviã, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 224—242.7 R. Grujiã, Kult Sv. Save u Karlovaåkoj mitropoliji u H¢¡¡¡ i H¡H veku, Bogoslovqe H,

2—3 (Beograd 1935), 1—40; D. Medakoviã, Nacionalna istorija Srba u svetlosti ckrveneumetnosti novijeg doba, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, 71—84; Isti, Predstave srp-skih vladara-svetiteqa u H¢¡¡¡ veku, Bogoslovqe 1—2 (Beograd 1979), 1—11. Isti, Istorij-ske osnove ikonografije Sv. Save u H¢¡¡¡ veku, u: Barok kod Srba, Zagreb 1988, 127—138; M.Timotijeviã, Srpsko barokno slikarstvo, 224—242; Isti, Serbia sacra i Serbia sancta u ver-sko-politiåkom programu Karlovaåke mitropolije, Sveti Sava u istoriji i tradiciji, Beo-grad 1998, 387—430.

8 V. Vinaver, Istorijska tradicija u Prvom srpskom ustanku, Istorijski glasnik 1—2(Beograd 1954), 103—119.

tova i Prvog svetskog rata.9 Ovaj politiåki i društveni interes pratilaje i duhovna aktivnost.10 Kwiÿevnost,11 pozorište,12 arhitektura13 i sli-karstvo14 posle 1800. bili su obeleÿeni interesom za sredwi vek.

Odnos prema starijim istorisjkim epohama ogledao se u umetnosti naviše naåina. On je bio prvenstveno odreðen zahtevima vremena i wimapodreðen. Zato je recepcija starijeg kulturnog nasleða uvek bila u sluÿbiaktuelnih idejnih i društvenih kretawa. Razliåiti principi i formekorišãewa starije umetnosti mogu se pratiti kontinuirano još od sred-weg veka. Wih karakteriše preuzimawe likovnih formi kao i korišãe-we tema iz odreðenih epoha.15 Ova dva vida recepcije nasleða bila suusklaðena i poticala su iz istih idejnih osnova, popularnosti pojedinihistorijskih epoha u odreðenom momentu.

Karakteristike recepcije sredwovekovnog nasleða u srpskom crkve-nom slikarstvu H¡H veka leÿe u åiwenici da je srpska crkva utemeqena uovom periodu kao i da najveãi broj wenih svetiteqa potiåe iz ovog doba.Uz ovaj bitni element iz formirawa i ÿivota pravoslavne crkve, gubitakdrÿavne samostalnosti uticao je da Peãka patrijaršija i Karlovaåka mi-tropolija budu najvaÿnije institucije srpskog naroda i baštinici sred-wovekovne drÿavnosti. To je uticalo na kontinuirano trajawe remini-

* SREDWOVEKOVNE TEME U SRPSKOM CRKVENOM SLIKARSTVU H¡H VEKA

195

9 Ugledawe na sredwovekovne vladare bilo je jedna od bitnih komponenti u vladarskojideologiji kneÿeva i kraqeva Srbije H¡H i poåetka HH veka. Uporedi N. Makuqeviã, Prilogprouåavawu slikanog programa vladarskih tronova u Kneÿevini-Kraqevini Srbiji 1804—1914,Saopštewa Republiåkog zavoda za zaštitu spomenika kulture HH¢—HH¢¡ (Beograd 1995—96), 229—235.

10 D. Medakoviã, Istorizam u srpskoj umetnosti H¡H veka, Istraÿivaåi srpskih sta-rina, Beograd 1985, 9—22.

11 M. Paviã, Predromantizam, Istorija srpske kwiÿevnosti 4, Beogrd 1991, 58—63. D.Medakoviã, Kult Stevana Deåanskog i Sterija, Godišwak Instituta za kwiÿevnosti i ume-tnost, kw. 14, uporedna istraÿivawa kw. 3 (Beograd 1991) 55—62.

12 B. Stojkoviã, Istorija srpskog pozorišta od sredweg veka do modernog doba (drama iopera), Beograd 1979, 39—396.

13 Obnova srpsko-vizantijskog stila obeleÿila je srpsku arhitekturu H¡H i HH veka,upor. Ÿ. Škalamera, Obnova srpskog stila u arhitekturi, Zbornik za likovne umetnostiMatice srpske 5 (Novi Sad 1969), 191—236; M. Jovanoviã, Srpsko crkveno graditeqstvo islikarstvo novijeg doba, Kragujevac 1987, 109—130; A. Kadijeviã, Jedan vek nacionalnog stilau srpskoj arhitekturi, Beograd 1997; N. Makuqeviã, Crkveno slikarstvo i graditeqstvo uKraqevini Srbiji, magistarski rad, Beograd 1995, 197—208.

14 P. Vasiã, Ÿivot i delo Anastasa Jovanoviãa, Beograd 1962, 98—105. M. Jovanoviã,Srpsko slikarstvo u doba romantizma, Novi Sad 1976; N. Makuqeviã, Lik Marka Kraqeviãa usrpskom slikarstvu romantizma, 187—195.

15 Jedna od najpopularnijih epoha, koja je uticala na potowe umetniåke i kulturne to-kove bila je antika. Ona se u razliåitim vidovima koristila u vizantijskoj umetnosti, re-nesansi i neoklasicizmu. Sredwovekovno nasleðe dobilo je u baroku istaknuto mesto i biloje postavqeno u sluÿbu istoriånosti, jednog od bitnih elemenata u idejnim shvatawimaumetnosti ovog perioda. Tokom 1988—1989, na Odeqewu za istoriju umetnosti Filozofskogfakulteta u Beogradu, profesorka dr Gordana Babiã drÿala je predavawa na temu Klasici-zam u vizantijskoj umentosti u kojima je posebnu paÿwu posvetila uticaju antike na vizan-tijsku umetnost. Deo ovih razmatrawa publikovan je u wenoj kwizi G. Babiã, Kraqeva crkva,Beograd 1988. O uticaju sredwovekovne umetnosti i pojmu istoriånosti u baroku M. Timo-tijeviã, Srpsko barokno slikarstvo, 224—242.

scencija na sredwi vek u ideološkim programima srpske crkve. Ovu ide-ološku liniju pratila je i sakralna likovna praksa, kao veoma vaÿanelement u posvedoåavawu identiteta i programa srpske crkve.16

U godinama posle 1800. ÿivot srpske crkve pratio je sudbinu naroda.Razdeqena u više pomesnih organizacija sa velikim delom teritorije icrkvenih opština pod jurisdikcijom Vaseqenske patrijaršije, crkva jeuåestvovala u borbi za narodno osloboðewe.17 Jedan od elemenata koji jekarakterisao i odvajao od drugih pravoslavnih crkava bilo je snaÿno in-stitucionalno seãawe i pozivawe na nacionalno sredwovekovno nasleðe.U likovnim programima to se ogledalo u okviru celina u sluÿbi odrÿa-vawa kultova sredwovekovnih svetiteqa, potvrde legitimiteta srpske cr-kve i isticawa wenog nacionalnog karaktera.

¡¡

Kontinuirano trajawe neke crkvene organizacije, pomesnih hramovaili manastira podrazumevalo je trajawe memorije na wene osnivaåe, sve-titeqe i ktitore kao i odrÿavawe najvaÿnijih kultova. To je predsta-vqalo vaÿan element u ÿivotu crkvene organizacije i bilo je zasnovanona dogmatskim i crkveno-pravnim osnovama. Tradicionalni elementi ufunkcionisawu ktitorske memorije i odrÿavawu kultova, utvrðeni cr-kvenim pravilima, nadograðivani su aktuelnim potrebama i zahtevima.Pa je tako i funkcionisawe kultova srpskih sredwovekovnih svetiteqanosilo karakteristike svoga doba.

Poåetak H¡H veka obeleÿila je, u Evropi, ponovna reforma crkvenogÿivota. Na širem evropskom prostoru, kao i u Karlovaåkoj mitropoliji,ona je poticala iz teÿwe za zaustavqawem ateistiåkog pokreta. Na teri-toriji Kneÿevine Srbije crkvena reforma bila je deo formulisawa srp-skog drÿavnog ureðewa dok je, na podruåju Stare Srbije i Kosova, obnovaverskog ÿivota bila omoguãena boqim poloÿajem Srba pod turskom vla-šãu i ponovnom organizacijom wihovog duhovnog ÿivota koja se, zbogukidawa Peãke patrijaršije, odvijala u okvirima manastirskih i crkve-no-opštinskih sredina.18

Kao bitni element reforme verskog ÿivota, poåetkom H¡H veka, biloje ponovno unapreðewe poštovawa kultova svetiteqskih relikvija. Ono je

NENAD MAKUQEVIÃ *

196

16 D. Medakoviã, Nacionalna istorija Srba u svetlosti ckrvene umetnosti novijeg do-ba, 71—84; Isti, Predstave srpskih vladara-svetiteqa u H¢¡¡¡ veku, 1—11; Isti, Istorijskeosnove ikonografije Sv. Save u H¢¡¡¡ veku, 127—138; M. Timotijeviã, Srpsko barokno slikar-stvo, 372—384.

17 O ÿivotu srpske crkve u H¡H veku Ð. Slijepåeviã, Istorija Srpske pravoslavne cr-kve 2, Beograd 1991, 17—555.

18 Ð. Slijepåeviã, nav. delo, 17—555. O crkvi u Rusiji s poåetka H¡H veka: G. Florov-skiö, Puti russkogo bogosloviä, Vilünys 1991, 128—136.

tada, uz osnovni verski i ideološki, vladarski, dinastiåki i drÿavo-tvorni, dobilo i nacionalni karakter.19 Tako je i kod Srba u okviru na-cionalnog pokreta kult relikvija sredwovekovnih vladara doÿiveo sna-ÿnu obnovu. To potvrðuje i Pesma na pohvalu srbskim svetiteqima koju jesastavio ðakon Peãke patrijaršije Antim Radojkoviã koji kao najznaåaj-nije srpske svetiwe pomiwe mošti sv. Stefana Deåanskog i sv. StefanaPrvovenåanog.20

Jedna od najznaåajnijih aktivnosti pokrenutih u okviru obnove odr-ÿavawa kultova srpskih sredwovekovnih svetiteqa bila je izrada novihkivota i dekorisawe crkvenih enterijera. Podsticaji za ove radove bilisu inicirani, prvenstveno, u lokalnim sredinama i bili su wima ufunkciji. Koreni ovakvom znaåaju i poštovawu poticali su iz zaštit-niåke tradicije kultova pa se uloga svetiteqa i wihovih relikvija, tra-dicionalno tumaåenih kao dar Boÿiji narodu,21 jasno postavqala u sluÿbusredine ili teritorije na kojoj su oni bili popularni.

Za srpske sredwovekovne svetiteqe izraðeno je, tokom H¡H veka, vi-še kivota. U Deåanima izraðen je oko 1848. aktivnošãu manastrirskogbratstva22 kivot svetog Stefana Deåanskog, rad Dimitra Staniševa i zo-grafa Anastasa Konstantinoviã.23 U Vrdniku, mošti sv. kneza Lazarapreneo je 1826. mitropolit Stefan Stratimiroviã u novi kivot24 dok jenovi kivot sv. Stefanu Prvovenåanom finansirala knegiwa Persida Ka-raðorðeviã 1853.25

U skladu sa situacijom u srpskom crvenom ÿivotu i razjediwenošãupomesnih eparhija kivoti i wihovi likovni programi nosili su razli-åite lokalne karakteristike. Na likovnom, slikanom i duboreznom, pro-gramu kivota sv. Stefana Deåanskog naglašen je muåeniåki karakter ovogsvetitetqa, koji je vizuelno bio naglašen scenom, na unutršawoj strani


197

19 A. Angenendt, Die Kult der Reliquien, in: Reliquien Verehrung und Verklärung, Köln 1989,21—24.

20 Pýsnä na pohvalu Serbskimæ Svetitelüima i Manastirima: Studenici, PatrßaršßiPeãskoö i Visokimü Deåänima, Sastavßo Äntimü Radoökoviãü Eromonahü izü Patrßaršße a pe-åatano troškom manastirskimü, pri igumenu g. Hrisantßy ¡ankoviãu, u Beogradu 1853, 4.

21 O znaåaju relikvija, Crkveno bogoslovie, Beograd 1860, 13—14; A. Legner, Reliquein inKunst und Kult zwischen Antike und Aufklärung, Darmstadt 1995; A. Angenendt, Heilige und Reliqu-ien, München 1994.

22 Arhivska graða pokazuje da su deåanski monasi veã zapoåeli izradu kivota pa da suse tek za pomoã u dovršewu wegove izrade, pismom Mitropolita Petra Jovanoviãa, obrati-li srpskoj vladi — Ministarstvu prosvete. Knez Aleksandar Karaðorðeviã je rešio u sagla-snosti sa Sovetom da se manastiru izda pomoã od 100 # cesar, i o tome 10. ¢¡ 1847. obave-stio Ministarstvo prosvete. Arhiv Srbije, MP-p protokol 1847, Mitropolit Petar Mini-starstvu prosvete, ¥ 643, 28. ¢ 1847; Kwaz, 10. ¢¡ 1847. ¥ 752; Arhiv Srbije, MPp, 1847, f¡¢-227.

23 O kivotu sv. Stefana Deåanskog v. M. Šakota, Deåanska riznica, Beograd 1984, 297;D. Þornakov, Tvoreštvo na mijaåkite rezbari na Balkanot od krajot na H¢¡¡¡ i H¡H vek, Pri-lep 1986, 155.

24 S. Popiã, Opis manastira Vrdnika-Ravanice u Sremu, Sremski Karlovci 1898, 21;L. Pavloviã, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 26.

25 M. Šakota, Studeniåka riznica, Beograd 1988, 150.

poklopca, Uspenija sv. Stefana Deåanskog. To je bilo potpuno u skladu sapraksom manastira u kojem su se nalazile mošti ovog svetiteqa,26 što jepotvrðeno kako ritualima tako i likovnim delima koja su u tom ciqu bi-la izraðivana.27 Deåani su smatrani manastirom sv. kraqa pa su svi rado-vi i prilozi bili posveãeni osnivaåu i zaštitniku sv. Stefanu Deåan-skom. To je isticano prilikom odlaska monaha u pisaniju i na parusijikoju su tom prilikom sa sobom nosili.28 Manastir je zbog snaÿnog kultasvetiteqskih moštiju, popularnih kod svih naroda, bez obzira na veru,na Kosovu i Juÿnoj Srbiji bio i istaknuti hodoåasniåki centar i najve-ãi deo wegovih prihoda dolazio je od darova vernika. To je uslovilo po-sebno utvrðen ritual prilikom poseta hodoåasnika kao i izdavawe popu-larnih grafika sv. Stefana Deåanskog.29 Kako je ÿivot manastira, zbogsituacije u verskom ÿivotu ove oblasti i ukidawa Peãke patrijaršije,bio u velikoj meri samostalan, formulisawe likovnog programa kivotasprovela je uprava Deåana.30 Zato su u woj i istaknute one scene iz sveti-teqevog ÿivota koje osvetqavaju wegov muåeniåki lik i prikaz wegovoguspewa koji predstavqa apoteozu i hrišãansku glorifikaciju ovog sveti-teqa.

U versko-politiåkom programu Karlovaåke mitropolije mošti sveti-teqa imale su znaåajno mesto. Na wima se utvrðivala vera, one su pred-stavqale deo crkvenog legitimiteta i bile su bitan element nacionalnogodrÿawa. Ÿivot manastira Vrdnika i kult sv. kneza Lazara pokazuju pri-sustvo svih ovih elemenata. Kult kneza Lazara doÿiveo je uspon u H¡H ve-ku. Kako je knez-muåenik bio jedna od glavnih liånosti kosovskog mita,izuzetno aktuelnog u srpskoj nacionalnoj ideologiji, wegove mošti pred-stavqale su versko i narodno središte Srba u Austriji. Na Vidovdan umanastiru Vrdnik odvijala se velika crkveno-narodna sveåanost, u kojojsu se ogledale sve dimenzije kulta svetog kneza Lazara. Uz liturgiju i cr-kvene sluÿbe u manastiru je okupqeni narod pesmom i guslama prosla-vqao kosovskog muåenika.31 Svi radovi u manastiru Vrdniku tokom H¡H

NENAD MAKUQEVIÃ *

198

26 O poloÿaju moštiju sv. Stefana Deåanskog i wegovom kivotu v. Deåanski prvenacæodü Gedeona ¡osifa Yrišiãa, u Novom Sadu 1852, 33—35; S. Ristiã, Deåanski spomenici, Be-ograd, 60—61; A. F. Giqferding, Putovawe po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo1972, 172; O kultu sv. Stefana Deåanskog, L. Pavloviã, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca,99—109; T. Vukanoviã, Srbi na Kosovu ¡¡¡, Vrawe 1986, 25—92.

27 Pregled darova iz riznice manastira Deåana: M. Šakota, Deåanska riznica, O Aka-tistu Sv. Stefana Deåanskog. M. Šakota, Dva iluminirana rukopisa H¢¡¡¡ i H¡H veka u Mana-stiru Deåani, Saopštewa ¡¢ (Beograd 1961), 57—65. N. Makuqeviã, Portreti deåanskog ar-himandrita haxi Zaharija i igumana haxi Danila u akatistu Sv. Stefanu Deåanskom, Mile-ševski zapisi, u štampi, Popis ikona i zapisa na ikonostasima deåanskih paraklisa. L.Mirkoviã, Ikone iz manastira Deåana, Starine Kosova i Metohije ¡¡—¡¡¡ (Priština 1963),11—54.

28 Parusiju publikovala M. Šakota, Deåanska riznica, 423.29 M. Šakota, nav. delo, 311—316.30 Arhiv Srbije, MPp, 1847, f ¡¢-227.31 O snazi i znaåaju kulta sv. kneza Lazara u Vrdniku: M. Stojadinoviã-Srpkiwa, U

Fruškoj gori 1854, Beograd 1985, 70—72; Beseda blaÿenopoiåivšeg episkopa Nikanora Grujiãa,govorena o Vidovu-dne 15 juna u Ravanici, Glas istine (Novi Sad 15. ¢¡ 1889), 169.

veka bili su u funkciji kulta svetog Kneza Lazara. To se potvrdilo i to-kom zidawa novog katolikona, poåetkom H¡H veka, kada je formulisan no-vi vid poštovawa glavne manastirske relikvije. Tada su mošti svetogkneza Lazara uklowene iz reprezentativne barokne konstrukcije posta-vqene na sredini hrama na, za to projektovani, katafalk, mermernu kon-strukciju, ispred ikonostasa, za šta je izraðen i novi kivot.

Poseban znaåaj imale su mošti sv. Stefana Prvovenåanog u Kneÿe-vini Srbiji.32 Poåetkom Prvog srpskog ustanka one su bile sklowene uVraãevšnicu da bi po wegovom slomu bile prenete u Fenek. U Srbiju suvraãene, po zapovesti kneza Miloša Obrenoviãa 1815. i bile su smešte-ne u manastir Kaleniã. Odatle su u sveåanoj litiji prenete 1839. u obno-vqenu Studenicu.33 One su predstavqale najznaåajniji i najsnaÿniji kultna teritoriji ustaniåke Srbije pa su stoga imale višestruki znaåaj. Onesu uz verski nosile i drÿavni i dinastiåki karakter Tokom ustanka po-vezan je Karaðorðe sa likom prvog srpskog krunisanog kraqa, što je uslo-vilo posebno poštovawe ovom svetitequ od strane dinastije Karðorðevi-ãa, pa je knegiwa Persida uz mnoge druge darove priloÿila i kivot. Uwegovom likovnom programu istaknuta je srpska drÿavna i vladarska iko-nografija, što ukazuje na wegovo znaåewe. Mošti sv. Stefana Prvoven-åanog bile su, po smeni dinastija, izmeštene u stari kivot a tek dola-skom Petra Karaðorðeviãa sveåano prenete u novi.34

U Studenici kultu svetog Stefana Prvovenåanog pridavana je poseb-na poåast. Wegove mošti nalazile su se u kivotu ispred ikonostasa i nawima se, po opisu iz 1859, nalazilo pet zavesa, pokrova, u koje spadajuonaj od Arsenija Åarnojeviãa i Mileve, kãeri kneza Lazara.35 Wih su da-rivali, uz narod, srpski vladari obe dinastije, Obrenoviãa i Karaðorðe-viãa.36 Poštovawe moštiju svetog Stefana Prvovenåanog uticalo je da


199

32 O kultu sv. Stefana Prvovenåanog, L. Pavloviã, Kultovi lica kod Srba i Makedona-ca, 51—56. Isti, Korišãewe kulta Sv. Stefana Prvovenåanog u H¡H veku u politiåke svrhe,Neki spomenici kulture, osvrti i zapaÿawa ¡¡¡, Smederevo 1964; D. Medakoviã, Mana-stir Studenica u istoriji srpskog naroda, Zbornik Matice srpske za istoriju 55 (Novi Sad1997), 20.

33 Q. Durkoviã-Jakšiã, Obnavqawe Studenice i prenos iz Kaleniãa moštiju Svetogkraqa Stefana Prvovenåanog 1839. godine, u Osam vekova Studenice, Beograd 1986, 275—305.

34 Po miropomazawu u Ÿiåi 9. 10. 1904. kraq Petar Karðorðeviã je otišao u Stude-nicu na poklowewe moštima sv. Stefana Prvovenåanog. Tom prilikom sveåano su prenetemošti u nov kivot, dar knegiwe Perside Karaðorðeviã. Manastir Studenica, Brankovo Kolo(Sremski Karlovci 1904), 1256.

35 S. Mileusniã, Prilog prošlosti manastira Studenice tokom H¡H veka, U Osam ve-kova Studenice, 309.

36 O darovima sv. Stefanu Prvovenåanom. M. Šakota, Studeniåka riznica. Kivot kojije darovala knegiwa Persida moštima sv. Stefana Prvovenåanog nije bio upotrebqivan posilasku kneza Aleksandra Karaðorðeviãa sa prestola. O tome svedoåi i opis iz 1859, up. S.Mileusniã, Prilog prošlosti manastira Studenice tokom H¡H veka, u Osam vekova Studeni-ce, 309.

1869. studeniåki monasi pokrenu zahtev da se svetiteq, kao i u manastiruStudenici, opštenarodno proslavqa.37

U manastiru Studenici poštovawe se prema opisu iz 1859. ukazivaloi grobu svetog Simeona, na kojem su bila poloÿena dva bela pokrova.Opis riznice iz istog dokumenta govori o åuvawu tradicije i poštovawupredmeta vezanih za liånosti srpske sredwovekovne istorije. Barjak sve-tog Simeona, putir svetog Save, åaše svetog Stefana Prvovenåanog isvetog Simeona, peåat svetog Save i omofor svetog Save predmeti su kojisu åuvani u manastiru.38 Oni spadaju u red relikvija drugog reda, predmetakoji su bili u vlasništvu poštovanih liånosti pa im je stoga i prida-van veliki znaåaj.

Jedan od bitnih elemenata u odrÿavawu kultova svetiteqa bilo je idekorisawe crkvenog enterijera u prostoru oko kivota. To je tradicio-nalno bilo slikawe ikona sa likovima svetiteqa koje su bile postavqeneu funkciju poštovawa moštiju.39 Mošti sv. Stefana Deåanskog stajale suu Deåanima na mestu utvrðenom još u sredwem veku ispod fresko ikonekoja je pokazivala lik ovog svetiteqa.40 Ova predstava tumaåila se kao au-tentiåni prikaz lika svetog kraqa,41 pa se u nešto variranom obliku, kaoposeban vid recepcije sredwovekovnog nasleða, prenosila i u popularnugrafiku.42

Lik prvog srpskog krunisanog vladara sv. Stefana Prvovenaånog vi-zuelno je bio istaknut u fresko ikoni koju je na stubu, kraj ikonostasa,ispred moštiju, naslikao Ÿivko Pavloviã.43 Funkcija ikone bila je uneposrednoj vezi sa moštima. Iako su natpisi na woj govorili o posvetiKaraðorðu Petroviãu, što je bilo u skladu sa dinastiåkim i drÿavotvor-nim znaåajem moštiju, osnovna namena ikone bila je, po još od sredwegveka utemeqenoj tradiciji, postavqawe lika svetiteqa åije su se moštinalazile u kivotu ispred ikone. To je bilo istaknuto i svedenom zidanombaldahinskom konstrukcijom ispod koje je naslikan sv. Stefan Prvoven-åani.

Dekoracija unutrašwosti manastira Vrdnika završena je izradomzidnih slika i ikonostasa, od strane Dimitrija Avramoviãa. Poštujuãitradicionalnu šemu izlagawa moštiju, Avramoviã je na ikonostasu, ne-posredno pred kivotom sa moštima, naslikao lik svetog Kneza Lazara. On

NENAD MAKUQEVIÃ *

200

37 S. Mileusniã, Prilog prošlosti manastira Studenice tokom H¡H veka, Osam vekovaStudenice, 314.

38 Isto, 309.39 O opštem vidu poštovawa relikvija L. Pavloviã, Kultovi lica kod Srba i Makedo-

naca, 278—295.40 I. M. Ðorðeviã, Predstava Stefana Deåanskog uz oltarnu pregradu u Deåanima, Sa-

opštewa Republiåkog zavoda za zaptitu spomenika kulture Srbije H¢ (Beograd 1985) 35—42.41 G. J. Jurišiã, Deåanski prvenac, 35.42 Upor. svitak koji drÿi sv. Stefan Deåanski na sredwovekovnom portretu i u gra-

fici H¢¡¡¡ i H¡H veka M. Šakota, Deåanska riznica, 311—316.43 L. Pavloviã, Slikarstvo i natpisi u Ÿivka Pavloviãa u Nemawinoj Studenici, Vi-

minacium 6 (Poÿarevac 1991), 111—132.

je takoðe, poput autora gravira sv. Stefana Deåanskog, iskoristio auten-tiåni lik, portret iz Ravanice, za prikaz ikone koja je bila u sluÿbi po-štovawa moštiju kosovskog muåenika.44

Seãawe na osnivaåe manastira bilo je isticano i u likovnim pro-gramima koji su prikazivali ktitore. Ono je u H¡H veku moglo biti zasno-vano kako na liturgijskoj memoriji tako i na popularnosti liånosti kti-tora. U liturgijskom ÿivotu, tokom sluÿbe proskomidije, kao i prilikomjektenija na bogosluÿewima pomiwu se svi priloÿnici i ktitori. To jebilo jedan od elemenata ktitorskog prava koji je imao eshatološko-sote-riološki karakter.45 Svest o osnivaåima manastira trajala je kod Srbakroz odrÿavawe ÿitijne literature a od kraja H¢¡¡¡ veka, Istorije JovanaRajiãa, u pregledima ÿivota srpskih vladra redovno se istiåu wihove za-duÿbine. U likovnim programima manastira, åija kontinuirani ÿivotuslovqava povremene obnove, redovno se slikaju likovi ktitora, a nekiod najkarakteristiånijih primera javqaju se u Hilandaru.46 Tu se redovno,u programu ikonostasa pojavquju likovi sv. Save i sv. Simeona kao i uzidnom slikarstvu priprate iz 1803.47

Popularnost pojedinih sredwovekovnih svetiteqa uticala je da semonasi, prilikom obraãawa za pomoã, pozivaju na ktitore. To je najizra-zitije bilo prikazano na parusiji manastrira Deåana gde su naslikanisv. Stefan Deåanski i sv. car Uroš kako izmeðu sebe drÿe manastirskucrkvu.48

Iako su se tokom H¡H veka nalazile pod razliåitim drÿavnim i cr-kvenim jurisdikcijama i nosile jaku lokalnu funkciju, u sluÿbi manasti-ra, drÿave i naroda, mošti srpskih sredwovekovnih svetiteqa uÿivalesu poštovawe svih Srba. Darovi wima prilagani kao i pomoã pruÿanamanastirima u kojima su se one nalazile svedoåe da su ih poštovali Sr-bi iz svih krajeva.

¡¡¡

Sredwovekovno duhovno nasleðe zauzimalo je vaÿno mesto u isticawulegitimiteta srpske crkve. Iako je problem srpskog crkvenog suverenite-ta postojao još u sredwem veku, do wegove aktuelizacije dolazi gubitkom


201

44 P. Vasiã, Dimitrije Avramoviã, Beograd 1970, 49.45 O ktitorskom pravu S. Troicki, Ktitorsko pravo u Vizantiji i nemawiãkoj Srbiji,

Glas Srpske kraqevske Akademije CLH¢¡¡¡ (Beograd 1935), 120—122.46 D. Medakoviã, Istorijske osnove ikonografije Sv. Save u H¢¡¡¡ veku, 127—138.47 Sava Hilandarac, Istorija manastira Hilandara, Beograd 1997, 88.48 B. Vujoviã, Umetnost obnovqene Srbije, sl. 60; Slikawe sv. Stefana Deåanskog i sv.

cara Uroša kao ktitora Deåana zahteva dodatna istraÿivawa. U onovremenoj literaturi bi-le su poznate åiwenice o ktitorima manastira, što ukazuje na to da je odluka o prikazu ovadva svetiteqa leÿala u drugim razlozima.

drÿavne organizacije. Sukobi sa Vaseqenskom patrijaršijom, Velika seo-ba Srba i formirawe Karlovaåke mitropolije i ukidawe Peãke patrijar-šije krajem H¢¡¡¡ veka doprineli su isticawu pitawa samostalnostisrpske crkve. Crkveni legitimitet bio je u srpskoj sakralnoj umetno-sti iskazivan na više naåina: formulisawem srpskog svetiteqskog hora,simboliåkim izjednaåavawem najznaåajnijih hrišãanskih sa srpskim sve-titeqima i pozivawem srpskih arhijereja na svetog Savu.

Formulisawe srpskog svetiteqskog hora zapoåeto je još u sredwemveku49 ali do wegove zaokruÿene forme dolazi u H¢¡¡¡ veku u Karlovaåkojmitropoliji.50 Ono je imalo jasan versko-politiåki karakter koji je pro-izilazio iz hrišãanskog shvatawa nebeskog i zemaqskog carstva. Idejaustrojstva nacionalnog svetiteqskog hora, zaokruÿena tokom H¢¡¡¡ veka,bila je u funkciji legitimiteta i ideologije Karlovaåke mitropolije. Usklopu baroknog programa formulisan je svetiteqski hor Serbia Sancta ko-ji je bdeo nad nacionalnim nebeskim carstvom Serbia Sacra. On je ukquåi-vao niz srpskih sredwovekovnih svetiteq kao i svete Brankoviãe. U we-govom centru nalazio se sv. Simeon kao osnov drÿavno-crkvenog legit-imiteta, što je ogovaralo ambicijama karlovaåkih mitropolita.51

U H¡H veku ostala je potreba za ideološkom odbranom srpskih crkve-nih organizacija pa se nacionalni svetiteqski hor i daqe javqa kao bit-ni element u isticawu legitimiteta. U Beogradskoj mitropoliji, sigurnokao deo preuzetog nasleða versko-politiåke ideologije Karlovaåke mitro-polije koji je najverovatnije preneo mitropolti Petar Jovanoviã, posve-ãuje se mitropolijska kapela u Beogradu sv. Simeonu.52 U istom ciqu pri-reðuju se sluÿbe srpskim svetiteqima. Mitropolit Mihailo, za potrebecrkve u Srbiji 1861, objavio je novo izdawe Srbqaka a i napisao je neko-liko sluÿbi Srbima svetiteqima, sv. Prohoru Påiwskom 1879. i sv. Pe-tru Cetiwskom 1891.53 Središte srpskog svetiteqskog hora pomera se to-kom H¡H veka na svetog Savu,54 koji je postao zaštitnik školstva u Srbi-ji.55 Åini se da je to bilo uslovqeno, procesom obnove drÿavne samostal-

NENAD MAKUQEVIÃ *

202

49 U sredwem veku kult srpskih svetiteqa — vladara imao je i drÿavotvornu funkciju:D. Popoviã, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, 172—174.

50 M. Timotijeviã, Serbia Sancta i Serbia Sacra u versko-politiåkom programu Karlovaå-ke mitropolije, 387—430.

51 Isto, 387—430.52 Up. Praznovawe Sv. Simeona, slave pridovornog hrama beogradske mitropolije:

Kwaÿestvo Serbija, Srpske Novine 21 (Beograd 19. ¡¡ 1852), 79.53 Bibliografija radova mitropolita Mihaila. Ÿ. Joviåiã, Svetkovina 25 to godi-

šwe Arhijerejske sluÿbe Mitropolita Srpskog Mihaila, Beograd 1880, 185—193; ArhimandritKiril, Åetrdesetogoišwa Arhipastirska sluÿba mitropolita srpskog gospodina Mihaila,Beograd 1895, 267—68.

54 To jasno potvrðuje i formulisawe i razvoj ideje o podizawu hrama Sv. Save u Beo-gradu, kao centralnoj crkvi srpstva.

55 Prva škoska slava Sv. Save u Srbiji, Glasnik Srpske pravoslavne crkve ¡ (Beograd1960), 6—7; O vizuelnom prikazivawu sv. Save kao školskog patrona N. Simiã, Kneÿeviãe-

nosti i uspona graðanskog sloja kao nosioca politiåkih funkcija. Na to,izmeðu ostalog, ukazuju programi arhijerejskih tronova.

Iako je ideja nacionalnog svetiteqskog hora najjasnije bila formu-lisana u organizovanim crkvenim jedinicama, na podruåju Karlovaåkemitropolije i u Pravoslavnoj crkvi u Kneÿevini Srbiji, weno prisu-stvo i likovna realizacija sreãe se tokom H¡H veka na svim podruåjima ukojima je ÿiveo srpski narod.

Hor srpskih svetiteqa naslikali su kaluðeri Vewamin i Zaharije,1803—1804. u spoqašwoj priprati katolikona manastira Hilandara.56 Naikonostau paraklisa Sv. Dimitrija u Deåanima naslikali su Simeon iAleksije Lazoviã prikaze 19 Srba svetiteqa.57 Arsa Teodoroviã je nasli-kao, na juÿnoj i severnoj pevnici crkve Svetog Nikole u Sremskim Kar-lovcima 1815, niz srpskih svetiteqa.58 Na horu crkve Svetog Arhangela uVelikom Gradištu 1854—56. Jovan Isailoviã-mlaði slika niz srpskihsvetiteqa.59 Jedno od najznaåajnijih predstavqawa srpskog svetiteqskoghora naslikan je i u zidnom ÿivopisu, osveãenom 1875, crkve Sv. Kira iJova, Srpskog podvorja, u Moskvi.60 Tu je srpska crkva, u ondašwem sedi-štu pravoslavqa i slovenskog sveta, prikazala celokupni hor svojih sve-titeqa.

Kao poseban vizuelni vid isticawa legitimiteta srpske crkve u sa-kralnim programima bilo je povezivawe najznaåajnijih hrišãanskih sasrpskim svetiteqima. U sakralnim likovnim programima osnove za ova-kav naåin programskih rešewa nalaze se u sredwovekovnoj umetnosti, uprikazima srpskih arhijereja u sceni Sluÿewa svete liturgije. Od prote-zisa crkve Sv. Apostola u Peãi i Sopoãana pa sve do crkava obnovqenePeãke patrijaršije oni se kontinuirano prikazuju.61 Tu se u vizulenimprogramima naglašavao znaåaj srpskih arhijereja i wihov legitimitet.Tradicija ovakvog naåina prikazivawa arhijereja odrÿana je do Boðana. UKrušedolu Jov Vasilijeviå izvodi znaåajnu izmenu. On figure arhijereja,meðu kojima su sveti Arsenije i sveti Maksim, postavqa frontalno.62 Ti-


203

va ikona Svetog Save za osnovne škole u Srbiji, Glasnik Srpske pravolsavne crkve ¡ (Beo-grad 1960), 7—10.

56 Popis fresaka u priprati i prepise ktitorskih zapisa donosi: Sava Hilandarac,Istorija manastira Hilandara, Beograd 1997, 87—90.

57 L. Mirkoviã, Ikone manastira Deåana, 51.58 L. Šelmiã, Delo Arsenija Teodoroviãa (1767—1826), Novi Sad 1978, 68.59 O. Mikiã, Slikar Jovan Isajloviã mlaði, Zbornik za likovne umetnosti Matice

srpske 17 (Novi Sad 1981), 178.60 Jeromonah Platon, Srpsko podvorje u Moskvi, Beograd 1901, 33—34.61 G. Babiã, Nizovi portreta srpskih episkopa, arhiepiskopa, i patrijaraha u zidnom

slikarstvu (H¡¡¡—H¡¢), Sava Nemawiã-Sveti Sava, istorija i predawe, Beograd 1979, 319—333; J. Radovanoviã, Ikonografija protezisa crkve Sv. Apostola u Peãi, Srpski arhiepiskopiu kompoziciji Sluÿewa sv. liturgije u manastiru Sopoãani, Jedinstvo nebeske i zemaqske cr-kve u srpskom slikarstvu sredweg veka, u Ikonografska istraÿivawa srpskog slikarstva, Beo-grad 1988, 1—23, 38—60.

62 M. Timotijeviã, Portreti arhijereja u novijoj srpskoj umetnosti, Zapadnoevropskibarok i vizantijski svet, Beograd 1991, 149; Isti, Idejni program zidnog slikarstva u oltar-

me narušava sredwovekovnu tradiciju u zajedniåkom prikazivawu srpskihi najznaåajnijih pravoslavnih svetiteqa-arhijereja i postavqa galerijulikova, koja se potom transformiše u dva odvojena prikaza u kojima seizjednaåavaju najznaåajniji srpski i hrišãanski svetiteqi. Najåešãe re-šewe, dominantno u Karlovaåkoj mitropoliji, jeste programsko poveziva-we Sveta tri jerarha i tri sveta srpska arhijereja, sv. Save, sv. Arsenijai Sv. Maksima. Frontalno postavqawe figura arhijereja dovelo je tokomH¡H veka do gubqewa starog naåina prikazivawa i novog vida iskazivawaznaåaja nacionalnih arhijereja. Kao jedan od primera oåuvawa starije63

tradicije oåuvan je primer iz Karaðorðeve crkve u Topoli gde su u pro-skomidiji naslikani sveti Sava i sveti Simeon sa modelom Hilandaradok su u red najznaåajnijih jerarha uvršãeni sveti Arsenije i sveti Mak-sim.64

Programska rešewa izjednaåavawa srpskih i hrišãanskih arhijerejabilo je još tokom H¢¡¡¡ veka utvrðeno u Karlovaåkoj mitropoliji. Naikonostasu Saborne crkve u Karlovcima s kraja H¢¡¡¡ veka, åiji je modelbio uzor i u prvim decenijama narednog stoleãa u program prestonihikona ikonostasa uvršãeni su sveti Sava i Simeon, nasuprot svetom Va-siliju Velikom i sv. Grigoriju Bogoslovu.65

Programsko izjednaåavawe, Sveta tri jerarha sa svetim Savom, Arse-nijem i Maksimom, sreãe se, tokom H¡H veka, u više crkava. Ono je pri-kazivano u programima zidnih slika oltara, gde predstavqa nastavak li-nije predstavqawa i isticawa srpskih arhijereja u najsvetijem prostoruhrama kao i ikonostasa, gde u skladu sa znaåajem prestonih ikona vizuel-no simboliše znaåaj srpskih svetiteqa u pravoslavnom hrišãanskomsvetiteqskom horu.

Arsa Teodoroviã slika ga 1815. na ikonama iznad boånih dveri Bogo-rodiåine crkve u Zemunu.66 U hramu Svetog Arhanðela u Zemun izvode ga1830. Dimitrije Bratogrliã i Konstantin Lekiã.67 U crkvi Svetog Ðorðau Pešti 1856—57 Karoq Sterio je na severnoj pevnici naslikao svetogArsenija, svetog Savu i svetog Maskima dok je na juÿnoj Sveta tri jerar-ha.68 U Velikom Gradištu, sredinom veka, Jovan Isajloviã postavqa nadve strane zida oltarske apside, Sveta tri jerarha, najznaåjnije hrišãan-ske arhijereje svetiteqe i tri srpska, sv. Savu, sv. Arsenija i sv. Maksi-ma.69 U oltaru crkve manastira Bukova Milisav Markoviã postavio je sv.

NENAD MAKUQEVIÃ *

204

skom prostoru manastira Krušedola, Saopštewa Republiåkog zavoda za zaštitu spomenikakulture Srbije HH¢¡ (Beograd 1994), 68.

63 M. Timotijeviã, Srpsko barokno slikarstvo, 381.64 B. Vujoviã, Umetnost obnovqene Srbiji 1791—1848, Beograd 1986, 223.65 D. Medakoviã, Istorijske osnove ikonografije Sv. Save u H¢¡¡¡ veku, 134.66 N. Kusovac, Klasicizam kod Srba ¢¡, Beograd 1967, 72; L. Šelmiã, nav. delo, 69.67 N. Kusovac, nav. delo, 73.68 D. Davidov, Spomenici Budimske eparhije, Beograd—Novi Sad 1990, 298.69 O. Mikiã, Slikar Jovan Isajloviã mlaði, 178.

Savu i sv. Simeona naspram Vasilija Velikog i Jovana Zlatoustog.70 Po-seban vid isticawa nacionalnih svetiteqa bilo je wihovo uvršãivawe ured prestonih ikona. Sveti Sava je naslikan u Vršcu i Sent NikolauMare, rad Arse Teodoroviãa iz 1808—1809,71 u Gospoðincima, NikolaAleksiã 1867,72 kao i u zemunskoj crkvi, Sv. trojice 1856—1860.73

U isticawu legitimiteta crkvene organizacije istaknuto mesto ima-lo je pozivawe na wene utemeqivaåe. Bitno mesto u isticawu ove idejeimao je likovni program arhijerejskog prestola. Tu tokom H¡H veka dolazido prikazivawa sv. Save, prvog srpskog arhijereja.74 Wegove predstave naarhijerejskom prestolu pojavqaju se još tokom H¢¡¡¡ veka a u Karlovaåkojmitropoliji tokom H¡H veka one su jedan od moguãih izbora. U crkvamaKneÿevine-Kraqevine Srbije one su od 1830. redovan program arhije-rejskih tronova.

Razvijeno idejno korišãewe sv. Save u ideološkim programima ar-hijereja, u H¡H veku, moÿe da se prati od mitropolita Stratimiroviãa.Na arhijerejskom tronu Bogorodiåine crkve u Zemunu, Arsa Teodoroviãnaslikao je svetog Savu. U kartušu, ispod osnovne predstave, prikazao jescenu Sveti Sava miri braãu.75 Teodoroviã, koji je bio blizak mitropo-litu Stratimiroviãu, svakako je uskladio ovo programsko rešewe sa zah-tevima poglavara Karlovaåke mitropolije. Ono najverovatnije ukazuje naaktuelne mitropolitove teÿwe u politiåkom rešavawu sudbine srpskognaroda. Sveti Sava miri braãu tumaåi se kao jedna od situacija u kojoj jeprvi srpski arhijerej imao vaÿnu ulogu u smirivawu borbi za presto unemawiãkoj Srbiji. Iako su dinastiåke borbe u Srbiji veã bile zapoåeleu vreme slikawa ove kompozicije, wu ne treba tumaåiti kao moguãu ambi-ciju mitropolita Stratimiroviãa da ih prekine veã pre kao isticaweugleda i znaåaja arhijereja u ÿivotu srpskog naroda. Time prikaz ove sce-ne na arhijerejskom tronu jasno potvrðuje politiåke ambicije, koje su ka-rakterisale aktivnost mitropolita Stratimiroviãa76 i svedoåi alegorij-sku upotrebu predstava srpske istorije u sakralnim programima.

Sedište beogradskog mitropolita redovno je izjednaåavano sa svetimSavom. To je i bilo realizovano u ikoni koju je iznad arhijerejskog stolanaslikao Dimitrije Avramoviã77 a redovno se sreãe u crkvama na terito-riji Srbije. Izjednaåavawe sa svetim Savom bilo je najprisutnije u pane-giriåkoj literaturi posveãenoj beogradskim mitropolitima. U odi, napi-


205

70 N. Makuqeviã, Crkveno graditeqstvo i slikarstvo u Kraqevini Srbiji, 77.71 N. Kusovac, nav. delo, 60, 112.72 N. Kusovac, nav. delo, 61.73 N. Kusovac, nav. delo, 75.74 R. M. Grujiã, Kult Sv. Save u H¢¡¡¡ i H¡H veku, 1—40.75 L. Šelmiã, nav. delo, 70.76 O politiåkoj aktivnosti mitropolita Stratimiroviãa, Ð. Slijepåeviã, Istorija

Srpske pravoslavne crkve 2, 147—149.77 B. Vujoviã, Saborna crkva u Beogradu, Beograd 1996, 77.

sanoj prilikom stupawa na presto mitropolita Petra Jovanoviãa govorise „(Srbijo) Potresi grlom svetila nebesna Er drugim Savom sad se di-åiš koi ãe prosvetiti åada tvoja".78 Mitropolit Mihailo, liånost kojaje obeleÿila ÿivot srpske crkve u drugoj polovini H¡H veka, redovno jeizjednaåavan sa prvim srpskim arhijerejem. To je bilo naglašeno i u be-sedi koju je na parastasu u novosadskoj Sabornoj crkvi izgovorio JovanVuåkoviã a naglašeno je i ikonom postavqenom iznad wegovog groba.79

Korišãewe prikaza liånosti srpskih sredwovekovnih svetiteqa u sa-kralnim likovnim programima H¡H veka bilo je i u funkciji isticawalegitimiteta srpske crkvene organizacije. Slikawem srpskog svetiteq-skog hora, izjednaåavawem najuglednijih hrišãanskih i srpskih svetiteqakao i pozivawem arhijereja na utemeqivaåa crkve, sv. Savu, u crkvenojumetnosti vizuelno je potvrðivan ideološki program i legitimitet srp-ske crkve.

¡¢

Tokom H¡H veka pravoslavni hramovi predstavqali su ne samo mestabogosluÿbenih obreda veã i sedišta javnih delatnosti srpskog naroda. Toje uslovilo da sakralni likovni programi ne sadrÿe iskquåivo bogoslov-ske karakteristike veã i ideje upuãene javnosti. Jedna od bitnih poruka,prenošenih tim putem, bila je u znaku nacionalnog. Tako je isticawesredwovekovnih liånosti u sakralnim programima H¡H veka bilo i ufunkciji crkve kao nacionalnog središta. To je bilo propraãeno i ute-meqeno celokupnom klimom u kojoj su proslave srpskih svetiteqa, poputpraznovawa Svetog Save, predstavqale najznaåajnije nacionalne manife-stacije. Tada su uz sveåanu liturgiju pucali plotuni.80 Posebno sveåanoslavqen je Sveti Sava u Kneÿevini Srbiji, gde je wegov dan predstavqaoi školsku slavu.81

Pravoslavni hramovi bili su od gubitka drÿavne samostalnosti se-dišta a crkva najvaÿnija organizovana institucija srpskog naroda. To jeuticalo da oåuvawe narodnosti bude jedan od zadataka srpske jerarhije avodeãe crkvene liånosti predvodnici i predstavnici naroda. Zato jeuspon nacionalne ideje tokom H¡H pronašao åvrste temeqe u crkvenomÿivotu. U likovnim programima nacionalna ideja bila je izraÿena pred-

NENAD MAKUQEVIÃ *

206

78 Oda Visokopreosvjaštenom gospodinu Petru Jovanoviãu, Arhiepiskopu Beogradskom icele Serbie Mitropolitu, Golubica sa kwiÿestvom kwaÿestva Srbskog ¡¡, Beograd 1840, 179.

79 N. Makuqeviã, Grob Mitropolita Mihaila u beogradskoj Sabornoj crkvi, Godišwakgrada Beograda H£—H£¡ (Beograd 1993—94), 141—146.

80 Iscrpne opise proslava Sv. Save po Srbiji u H¡H veku donose onovremeni izve-štaji u Srpskim novinama. Upor. proslavu u Uÿicu 1852. Kwaÿestvo Srbija, Srpske Novine13 (Beograd 29. 1. 1852), 47.

81 N. Simiã, Kneÿeviãeva ikona Sv. Save za osnovne škole u Srbiji.

stavama liånosti i dogaðaja iz nacionalne istorije,82 u kojoj je sredwove-kovno nasleðe zauzimalo istaknuto mesto.83 Ovi programi nosili su, uskladu sa tradicijom istorijske slike alegorijski karakter84 a po svomjavnom karkateru imali su didaktiåke osobine.85

Poåetkom H¡H veka nacionalna ideja kod Srba doÿivqava, zahvaquju-ãi ustaniåkim drÿavotvornim pokretima 1804. i 1815, svoj uspon. U tovreme javqaju se prve ideje oslikavawa pravoslavne crkve liånostimasredwovekovne istorije. Saåuvana prepiska Dositeja Obradoviãa i ArseTeodoroviãa to pokazuje. Iz osloboðenog Beograda Dositej poziva Teodo-roviãa da doðe i oslika beogradsku Sabornu crkvu srpskim svetiteqima.Teodroviã prihvata ovaj poziv, ali ne dolazi do realizacije ove ideje.86

Na teritoriji Srbije borba za nacionalnu crkvu i osamostaqewe odVaseqenske patrijaršije trajala je sve do 1878.87 U prvim godinama slobo-de, do sticawa Hatišerifa 1833, fanariotska jerarhija bila je na åeluBeogradske mitropolije. U ovom periodu scene iz sredwovekovne istorijene sreãu se åesto u sakralnim likovnim programima. Po sticawu nezavi-snosti srpske crkve bilo je omoguãeno slobodno ispoqavawe nacional-nih i drÿavnih karakteristika.88 Uz slike liånosti i scena iz sredwove-kovne istorije unete su, kao i u sam crkveni ÿivot, elementi drÿavnih inacionalnih programa.89 Jedno od poqa na kojima se javqaju teme iz nacio-nalne sredwovekovne istorije bilo je ono iznad boånih dveri. Bez veãegznaåaja u bogoslovskom i liturgiåkom znaåewu ikonostasa, ono je bilo po-godno za realizaciju predstava vezanih za aktuelne zahteve naruåioca. Tuse u crkvama Kneÿevine Srbije, kao i u Sabornoj i Topåiderskoj crkvi,90


207

82 O crkvi kao nacionalnoj instituiciji i odgovarajuãim likovnim programima N.Makuqeviã, Crkveno graditeqstvo i slikarstvo u Kraqevini Srbiji, 72—81; N. Makuqeviã,Reforma crkvene umetnosti u jugoistoånoj Srbiji posle 1878. godine, Leskovaåki zbornikHHH¢¡¡ (Leskovac 1997), 35—58.

83 Prisustvo istorijske tematike u srpskom crkvenom slikarstvu protumaåeno je kaoodraz aktuelnih društvenih i politiåkih dešavawa u ÿivotu Srba H¡H veka. D. Medakoviã,Ideološke osnove srpske i hrvatske umetnosti u 19 veku, Zbornik za likovne umetnosti Ma-tice srpske 20 (Novi Sad 1984), 93—94.

84 M. Wagner, Allegorie und Geschichte, Tübingen 1989, H. T. Wappenschmidt, Allegorie,Symbol und Historienbild im spaeten 19. Jahrhundert, München 1984.

85 F. Büttner, Bildung des Volkes durch Geschichte. Zur den Anfängen Öffentlicher Ge-schichtsmalerei in Deutschland, in Historienmalerei in Europa, Hrsg. E. Mai, Mainz am Rhein, 1990,77—91. M. Droste, Das Fresko als Idee, Zur Geschichte oeffentlicher Kunst im 19. Jahrhundert,1980.

86 N. Simiã, Odnos izmeðu srpske kwiÿevnosti i slikarstva u H¡H veku, Beograd 1955,17. Doktorska disertacija, rukopis u Univerzitetskoj biblioteci S. Markoviã, Beograd; L.Šelmiã, nav. delo, 18.

87 O crkvi u Srbiji. Ð. Slijepåeviã, Istorija Srpske pravoslavne crkve 2, 295—424.88 Po dobijawu hatišerifa, kao vizuelni element vladarske ideologije na vladarskim

tronovima, pojavquju se liånosti iz srpske sredwovekovne istorije. N. Makuqeviã, Prilogprouåavawu likovnog programa vladarskih tronova u Kneÿevini—Kraqevini Srbiji, 229—235.

89 Zbog sloÿenosti crkvenog ÿivota u Kneÿevini Srbiji sakralni likovni programinisu jednoznaåni, što omoguãava wihove višestruke interperetracije.

90 B. Vujoviã, Saborna crkva u Beogradu, 77; M. Jovanoviã, Slikari Topåiderske i Vaz-nesenske crkve, Osloboðewa gradova u Srbiji od Turaka, Beograd 1970, 679.

tokom H¡H veka, åesto predstavqa scena povratka vida sv. Stefanu Deåan-skom, åiji se moralizatorsko-nacionalni karakater nalazi u savremenimtumaåewima ovog dogaða.91

Na podruåju Karlovaåke mitropolije naglašavawe sredwovekovne te-matike u funkciji nacionalnog karaktera dolazi posle 1848, godine evrop-skih revolucija. Tada kao ispuwewe jednog od srpskih narodnih zahtevadolazi do proglašewa patrijaršije i Josifa Rajaåiãa za patrijarha.92 Cr-kva ponovo zauzima bitnu ulogu u srpskom narodu a jedan od zahteva, kojisu se åuli pre Narodnog sabora 1848. bilo je ponovno ujediwewe svihsrpskih nacionalnih institucija, crkve, škole i Matice srpske.93 To jebio uvod u višedecenijsku etapu u kojoj crkva predstavqa nacionalno se-dište Srba u Vojvodini. Na Blagoveštenskom saboru 1861. nastavqena jeova ideološka linija. Tada je doneta odluka da se sveti Sava proglasi zapatrona srpske Vojvodine i da se wegov dan praznuje kao drÿavni pra-znik.94 U crkvenoj umetnosti to se ogleda u dominantnom mestu nacional-nih, srpskih sredwovekovnih svetiteqa i scena iz wihovog ÿivota u nao-su hrama.

Jedan od prvih hramova u kojima je realizovan nacionalni programbila je crkva manastira Kuveÿdina. Tu je Pavle Simiã, po nalogu Nika-nora Grujiãa, naslikao niz scena iz ÿivota svetog Save.95 U Nikolajevskojcrkvi u Zemunu Ÿivko Petroviã oslikava oko 1845. naos hrama, sa broj-nim likovima nacionalne sredwovekovne istorije.96 U drugoj poloviniH¡H veka prikazi nacionalnih svetiteqa i scena predstavquju redovanlikovni program srpskih crkava na teritoriji Vojvodine.

Kao jedan od vidova isticawa nacionalnog hrama bilo je prikaziva-we Kosovskog boja u crkvenom slikarstvu. Ono se uklapalo sa popularno-šãu kosovskog mita kod Srba H¡H veka.97 Na zapadnom zidu crkve u Ša-rengradu naslikao je 1854 Bogdan Ðukiã sa pomoãnikom Mihailom Hri-stopulom Kosovski boj. Sliku saåiwava niz scena iz kosovskog ciklusa.98

Prikaz Kosovkog boja naslikan je i u Tovariševu, a Kneÿeva veåera na

NENAD MAKUQEVIÃ *

208

91 D. Medakoviã, Kult Stevana Deåanskog i Sterija, 55—61.92 Ð. Slijepåeviã, nav. delo, 152—161.93 Serbinü usredü svetilišta svogü ¡erarhße karlovaåke, a predü dverma narodnog sabora

1848 l., u Zagrebu, 87.94 J. Ðorðeviã, Radwa Blagoveštenskog sabora naroda srbskog u Sremskim Karlovcima

1861, Novi Sad 1861, 137.95 M. Jovanoviã, Pavle Simiã u manastiru Kuveÿdinu, Zbornik za likovne umetnosti

Matice srpske 15 (Novi Sad 1979), 229—261.96 O. Mikiã, Slikar Ÿivko Petroviã, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske

23 (Novi Sad 1987) 80—81.97 O prikazima Kosovskog boja i o kultu Kosova. D. Medakoviã, Kosovski booj u likov-

nim umetnostima, Beograd 1990, 11—69.98 R. Grujiã, Izveštaj o radu u arhivama N. R. Hrvatske (1950), Istorijski åasopis ¡¡¡,

Beograd 1952, 426—427; D. Medakoviã, Kosovski boj u likovnim umetnostima, 17—18.

zidu crkve u Belom manastiru.99 Monumentalni prikaz Kosovske bitkeostvario je i Nikola Aleksiã u svodu crkve u Ostojiãevu 1871.100

Scene iz sredwovekovne istorije imale su i angaÿovan karakter napojedinim podruåjima gde je bio naglašen srpski nacionalni rad. To jebilo istaknuto u istoånoj i juÿnoj Srbiji kao i Makedoniji. Jedan od is-taknutih nacionalnih radnika bio je episkop timoåki Melentije. On jeautor dela posveãenog istorijskim zaslugama srpskog sveštenstva. U we-mu, pozivajuãi se na primere iz prošlosti, jasno ukazuje na svoje shvata-we vrlina i zadataka jerarha, od arhipastirskih do drÿavno-politiåkih inarodno-korisnih.101 Upravo na teritoriji Timoåke eparhije ostvaren jejedan od najreprezentativnijih nacionalnih programa u Kraqevini Srbi-ji. Na zidovima Saborne crkve u Negotinu Steva Todoroviã, zajedno sasuprugom Poleksijom slika niz scena iz srpske istorije. Meðu kojima is-tiåu se „Sveti Sava odbija kraqevske poåasti, a prima monaški åin".„Sveti Sava prima oca u Hilendar", „Sveti Sava miri braãu", „SvetiSava kruniše kraqa Prvovenåanog", „Deåanski dobija vid" i „Knez La-zar se privoleo carstvu nebesnome". U zoni ispod scena naslikan je nizsrpskih sredwovekovnih svetiteqa u koje ulaze figure vladara i crkvenihvelikodostojnika.102 Milisav Markoviã, jedan od najproduktivnijih cr-kvenih slikara kraja H¡H veka slika niz ikonostasa u istoånoj Srbiji nakojima istiåe liånosti srpske sredwovekovne istorije. U Bukovu on sli-ka niz srpskih svetiteqa i ponavqa ikonografska rešewa iz Negotinskecrkve.103 U formulaciji ovih programa istaknuto mesto zauzima crkvenajerarhija Timoåke eparhije. U prednacrtu ugovora za Bukovo bilo je traÿe-no da se naslika i car Dušan. Timoåki episkop Melentije došao je u su-kob sa Ðorðem Krstiãem povodom rasporeda ikona za crkvu u Mihailov-cu. On je zahtevao da se iz nacionalnih razloga naslikaju liånosti srpskesredwovekovne istorije.104 Na ikonostasu u Nišu Ðorðe Krstiã naslikaoje Smrt Kneza Lazara, kao deo izraÿavawa nacionalnog u ovom hramu.105

Na teritoriji Makedonije znaåaj crkvenog ÿivopisa u ispoqavawunacionalnih karakterisitika Bugarska egzarhija u ciqu bugarizacije ovogpodruåja sistematiåno je uništavla i preslikavala srpske sredwovekovneportrete i one koje je smatrale za takve. Premazane galerije svetiteqasredwovekovnog slikarstva u Markovom manastiru i Treskavcu o tome


209

99 D. Medakoviã, Kosovski boj u likovnim umetnostima, 18.100 O. Mikiã, Nikola Aleksiã 1808—1873, Novi Sad 1974, 24. M. Jovanoviã, Srpsko

slikarstvo u doba romantizma, Novi Sad 1976, 342.101 Episkop Melentije, Istorijske zasluge srpskog sveštenstva (oba reda) u sluÿbi sv.

pravoslavqa i naroda svog ¡, Beograd 1893.102 N. Makuqeviã, Srpsko crkveno graditeqstvo i slikarstvo u Kraqevini Srbiji 1882—

1914, 76—77.103 Isto, 157—159.104 Isto, 72—81.105 Isti, Reforma crkvene umetnosti u jugoistoånoj Srbiji posle 1878, 35—58.

svedoåe. Kao protivmeru srpska crkva unosila je ikone svetog Save u Ma-kedoniju i delila ih je narodu.106

Isticawe nacionalnosti bilo je bitan deo ÿivota qudi H¡H vekakoji je imao upliva na sve društvene pa i crkvene aktivnosti. Kod Srbaono je posebno bilo aktuelno borbom za nacionalnu slobodu a åiwenicada su pravoslavni hramovi predstavqali najvaÿnije institucije srpskognaorda uticala je na zbliÿavawe ciqeva verskog i društveno-drÿavnograda. To je u potpunosti pratila i sakralna likovna praksa pa je unošewei naglašavawe nacionalnog u sakralnim likovnim programima obeleÿi-lo unutrašwost hramova kako u Srbiji posle Hatišerifa tako i u Vojvo-dini posle 1848. Ovi likovni programi imali su i snaÿni angaÿovanikarakter u podruåjima na kojima se odvijao nacionalni rad. Time su cr-kveni likovni programi pruÿali moguãnost za realizovawe nacionalnihzahteva srpskog naroda.

Srpsko sredwovekovno nasleðe zauzimalo je znaåajno mesto u crkve-nom ÿivotu kao i u umetnosti H¡H veka. Pokrenute teÿwe za nacional-nom, crkvenom i drÿavnom slobodom i samostalnošãu nalazile su usredwovekovnom nasleðu elemente kontinuiteta i osnove legitimiteta.Tako je poštovawem sredwovekovnih svetiteqa, wihovim prikazivawemprilikom isticawa crkvenog legitimiteta i nacionalnih karakteristikaaktuelizovano sredwovekovno nasleðe u ÿivotu srpske crkve H¡H veka.

Mošti svetog Stefana Deåanskog u Deåanima, svetog Stefana Prvo-venåanog u Studenici i svetog kneza Lazara u Vrdniku spadale su u naj-znamenitije relikvije srpskog naroda. Wihovo poštovawe odraÿavalo jekontinuirano trajawe srpskog duhovnog ÿivota koje je bilo prilagoðavanozahtevima vremena. Za wih su bili izraðivani mnogi darovi kao i drago-ceni kivoti, ukrašeni likovnim programom. U crkvenom enterijeru, po-štujuãi stariju tradiciju, uz mošti svetiteqa bile su slikane i wihoveikone.

Prikazima liånosti iz sredwovekovne crkvene istorije potvrðivanje i legitimitet crkvene organizacije. Galerija srpskih svetiteqa ozna-åavala je mesto srpske crkve u ustrojstvu hrišãanske crkve. Izjednaåava-wem srpskih sa najznaåajnijim hrišãanskim jerarsima ukazivano je na le-gitimitet crkvne organizacije. U liånosti prvog srpskog arhijereja srp-ski episkopi nalazili su svoj uzor.

Isticawem liånosti i tema iz srpske sredwovekovne istorije ukazi-vano je i na nacionalni karakter pravoslavnog hrama. To je bilo izrazitoaktuelno posle 1848. kada galerije srpskih svretiteqa prekrivaju zidovenaosa mnogih crkava. Na teritorijama gde je srpski nacionalni rad bio utoku, sredwovekovne teme imale su angaÿovan karakter.

NENAD MAKUQEVIÃ *

210

106 N. Makuqeviã, Crkveno graditeqstvo i slikarstvo u Kraqevini Srbiji, 72—81.

Srpsko sredwovekovno nasleðe u crkvenom slikarstvu H¡H veka biloje u funkciji åuvawa seãawa na ktitore hramova i poštovawa moštijusredwovekovnih svetiteqa, isticawa crkvenog legitimiteta kao i nagla-šavawa nacionalnog karaktera hrama. Uprkos razjediwenosti crkvenihorganizacija, pozitivna recepcija sredwovekovne istorije bila je zajed-niåka i jedan je od elemenata koji ujediwuje i obeleÿava srpsku crkvu uH¡H veku. Ona je bila pokrenuta aktuelnim teÿwama srpskog naroda i kaotakva predstavqala je jedan od bitnih elemenata u wihovom ispuwavawu.Zato je recepcija sredwovekovnog nasleða u srpskom sakralnom slikarstvuH¡H veka bila jedan od aktivnih åinilaca celokupne delatnosti srpskognaroda i wegovih institucija, crkve i drÿave, u H¡H veku. Ona je poputostalih umetniåkih aktivnosti, bila deo kontinuiranih napora da se is-kaÿe legitimitet teÿwe za verskim i nacionalnim opstankom srpskognaroda i wegovih najvaÿnijih institucija, crkve i drÿave.

Nenad Makuljeviã

MEDIEVAL THEMES IN THE SERBIAN 19TH-CENTURY RELIGIOUS PAINTING.A CONTRIBUTION TO THE RECEPTION OF MEDIEVAL HERITAGE IN THE

SERBIAN 19-TH CENTURY PAINTING

Summary

Serbian medieval legacy played a significant role in the nation's religious life andpainting in the 19th-century. It was in the medieval heritage that the striving for the free-dom of the nation, of the Church and State, found elements to confirm their continuityand grounds for legitimacy. The honouring and portrayal of medieval saints, associatedwith an emphasis laid on the legitimacy of the Church and the confirmation of nationalidentity, revived medieval legacy in the life of the Serbian 19-th century Church.

The relics of Saint Stefan Deåanski deposed at Deåani, of Saint Stefan Prvovenåaniat Studenica and Saint Prince Lazar at Vrdnik ranked for the Serbs among the holiest ob-jects of worship. The worship reflected the continuity of Serbian spiritual life and its ca-pacity to adapt to the new age. Many a votive offering was made for them, as well as pre-cious reliquaries, decorated with painted programmes. In church interiors, icons of the sa-ints, newly painted but paying regard to the tradition, stood beside their relics.

Portraits depicting outstanding personages from the medieval ecclesiastical historyaffirmed the legitimacy of the ecclesiastical organization. A painted gallery of the Serbiansaints indicated the place of the Serbian Church in the Christian ecclesiastical structure.The equalization of the Serbian ecclesiastics to the most eminent Christian ones was tosuggest the legitimacy of the ecclesiastical organization. The first Serbian archbishop wasthe model for Serbian episcops.

Depictions of personages and subjects from medieval history emphasized the natio-nal character of an Orthodox church, fostered especially after 1848, when the walls of nu-merous naves were being covered with galleries of the Serbian saints. In the territories


211

where political activities involved active national policy, the character of medieval su-bject-matter was marked by expressed political and national commitment.

In Serbian 19th-century religious painting, medieval legacy served the purpose ofperpetuating the memory of church founders and of doing honour to the relics of medievalsaints, of emphasizing the legitimacy of the Church and the national character of a temple.Despite their disunity, an acknowledging reception of medieval history was common to allecclesiastical organizations. It actually was one of the elements that unified and markedthe 19th-century Sebian Church. It was founded on the Serbian people's current strivingsand, as such, it constituted an element essential to their realization. Thus the reception ofmedieval heritage in Serbian 19-century religious painting was a dynamic element withinthe comprehensive activity of the nation and its institutions, Church and State. As all ot-her artistic activities, it was part of a ceaseless effort to legitimize the struggle for the reli-gious and national survival of the nation and its major institutions, Church and State.

NENAD MAKUQEVIÃ *

212

Poloÿaj kivota sv. Stefana Prvovenåanog u Studeniciispred ikonstasa sa sikarskim programom iz H¡H veka,

rad Ÿivka Pavloviãa

Poloÿaj kivota sv. kneza Lazara u Vrdniku,ispred svetiteqeve ikone na ikonostasu,

rad Dimitrija Avramoviãa

Kivot sv. Stefana Deåanskog, rad D. Staniševa i A. Konstantinoviãa

Sveti Arsenije, sveti Sava i sv. Maksim, oltar crkve u Velikom Gradištu,rad Jovana Isailoviãa-mlaðeg

Sveti Sava, Predstava na arhijerejskom prestolu, crkva u Velikom Gradištu,rad Jovana Isailoviãa-mlaðeg

Povratak vida sv. Stefanu Deåanskom, ikonostasa Saborne crkve u Beogradu,rad Dimitrija Avramoviãa

Documents

Srednjovekovne teme u srpskom slikarstvu