Stanje Kulturne Bastine Crne Gore

Stanje kulturne baštine Stanje kulturne baštine Crne GoreCrne Gore

MINISTARSTVO KULTURE I MEDIJA

Stanje kulturne baštine Stanje kulturne baštine Crne GoreCrne Gore

Podgorica2006

MINISTARSTVO KULTURE I MEDIJA

IZDAVAČMinistarstvo kulture i medija

ZA IZDAVAČA Prof. dr Vesna Kilibarda

UREDNIK Predrag Malbaša

LEKTORVeljko Martinović

KOREKTORI Smiljana Radusinović, Veljko Martinović

PRELOM Vladimir Papić

DIZAJN I ŠTAMPA DPC - Podgorica

TIRAŽ500

U U nastojanju da javnosti i subjektima odlučivanja predoči stanje i potencijale kulturne baštine u Crnoj Gori, izazove sa kojima se ona u postojećim uslovima suočava, a u cilju definisanja njenog mjesta, uloge, novog načina zaštite i valorizacije primjerenih evropskim standardima, Ministarstvo kulture i medija je od 2003. godine težište svog rada stavilo na ovaj značajni kulturni, društveni i državni segment. S obzirom da je za vođenje svake ozbiljne i kreativne politike i donošenje zakonske regulative neophodna cjelovita analitička osnova, Ministarstvo je pristupilo temeljnom sagledavanju stanja u svim oblastima kulturne baštine i djelatnostima ostvarivanja njene zaštite, i to prvi put poslije više decenija. Obimnost posla i aktuelnost problematike odredili su metodološki i koncepcijski pristup ovom poslu. Prvo je, u toku 2004. i 2005. godine, sagledano stanje nepokretne kulturne baštine, tj. nepokretnih spomenika kulture i arheoloških lokaliteta, a potom, u toku 2006. godine, sagledano je stanje pokretne kulturne baštine, i to kroz pregled ostvarivanja arhivske, bibliotečke, muzejske i kinotečke djelatnosti.

Na sagledavanju stanja i izradi analitičkih izvještaja angažovana su stručna lica zaposlena u republičkim i opštinskim ustanovama kulture i resornim državnim organima. Polazeći od jedinstvenih ciljeva i zadataka, oni su kroz timski rad, zavisno od predmetne oblasti, neposrednim uvidom i korišćenjem raspoložive dokumentacije, prikupili relevantne podatke i informacije o predmetima kulturne baštine, njihovom stanju, pravnom statusu, stručnoj istraženosti i obrađenosti, pravnoj, tehničkoj i fizičkoj zaštiti; subjektima zaštite, njihovoj organizaciji, nadležnostima i aktivnostima na ostvarivanju utvrđene uloge i funkcija; regulativnim pravilima; prostornim uslovima; kadrovskim potencijalima; ostvarenim rezultatima i evidentnim nedostacima. Na bazi utvrđenog činjeničnog stanja sačinjeni su analitički izvještaji o stanju u pojedinim oblastima kulturne baštine sa završnom ocjenom stanja i predlogom mjera.

S obzirom da su izvještaji o stanju kulturne baštine rađeni u skladu sa Programom rada Vlade Republike Crne Gore, kao organa izvršne vlasti nadležnog za utvrđivanje unutrašnje i spoljne politike države, Ministarstvo je, radi prilagođavanja izvještaja namjeni i nivou izvještavanja, u konačnim tekstovima izvršilo određene manje korekcije.

Vlada Republike Crne Gore razmotrila je i prihvatila sve podnijete izvještaje o stanju kulturne baštine u Crnoj Gori i, u cilju otklanjanja utvrđenih nedostataka i prevazilaženja nepovoljnog stanja, zadužila pojedine subjekte da u određenim rokovima izvrše obaveze iz svoje nadležnosti.

Objedinjavanje svih usvojenih izvještaja o stanju kulturne baštine u Crnoj Gori u jednu publikaciju ima za cilj da zainteresovanoj, ne samo stručnoj javnosti, omogući uvid u cjelinu i suštinu ove problematike, i to u cilju budućeg definisanja politike i sistema zaštite, izrade nove zakonske i podzakonske regulative, uspostavljanja realne i savremeno koncipirane institucionalne organizacije vršenja poslova i obezbjeđivanja uslova za njihovo kreativno ostvarivanje i razvoj, u skladu sa evropskim normama i standardima.

6

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Ministarstvo kulture i medija najsrdačnije se zahvaljuje svim saradnicima koji su učestvovali u

prikupljanju i obradi materijala korišćenog za izradu izvještaja o stanju kulturne baštine Crne Gore i to:

Miloradu Bajkoviću, Semiru Bučanu, Maji Ćetković, Željku Čelebiću, Zorici Čubrović, Marini

Đerekarac, Mileni Filipović, Zdravku Gagoviću, Slavici Jovanović, Gojku Kastratoviću, Prof. dr Vesni

Kilibardi, Dragici Lompar, Lidiji Ljesar, Predragu Malbaši, Milici Martić, Zorani Milošević, Slobodanu

Mitroviću, Mr Zorici Mrvaljević, Tomu Miljiću, Marini Pavićević, Snežani Pejović, Srđanu Pejoviću, Budimiru

Radoviću, Pavlu Radomanu, Smiljani Radusinović, Aleksandaru Samardžiću, Novici Samardžiću, Tijani

Samardžić, Kseniji Sekulić, Zoranu Šoškiću, Tanji Vujović, dr Zdravku Vukčeviću, Veroniki Varajić, Vladimiru

Vukmiroviću, Momiru Vučkoviću, Žani Žunić.

7

Sadržaj

I Izvještaj o stanju nepokretne kulturne baštine 9

I I Izvještaj o muzejskoj djelatnosti 67

I I I Izvještaj o bibliotečkoj djelatnosti 111

I V Izvještaj o crnogorskom filmskom fondu 167

V Izvještaj o arhivskoj djelatnosti 181

Izvještaj o stanju nepokretne kulturne baštine

10

Ministarstvo kulture i medija

11


SADRŽAJI UVOD .................................................................................................................................................................................................13

1. Kulturna baština .......................................................................................................................................................................132. Cilj i koncept Izvještaja ............................................................................................................................................................133. Istorijat djelatnosti zaštite ........................................................................................................................................................134. Razvoj institucija zaštite ........................................................................................................................................................... 14

II DRUŠTVENI SUBJEKTI U SISTEMU ZAŠTITE ...................................................................................................................151. Država .........................................................................................................................................................................................152. Lokalna samouprava ...............................................................................................................................................................153. Obrazovanje ...............................................................................................................................................................................154. Mediji ..........................................................................................................................................................................................165. NVO sektor – strukovna udruženja ........................................................................................................................................166. Evropski principi zaštite ...........................................................................................................................................................16

III DJELATNOST ZAŠTITE SPOMENIKA KULTURE ............................................................................................................181. Programska osnova ...................................................................................................................................................................182. Zakonska regulativa.................................................................................................................................................................183. Ministarstvo kulture i medija ..................................................................................................................................................204. Institucije zaštite ........................................................................................................................................................................20

4.1. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture .........................................................................................................204.2. Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture ........................................................................................................214.3. Centar za arheološka istraživanja Crne Gore ............................................................................................................214.4. Finansiranje, kadrovski i tehnički potencijal institucija zaštite ...............................................................................22

5. Međunarodna saradnja ...........................................................................................................................................................255.1. Regionalni program Savjeta Evrope za kulturno i prirodno nasljeđe Jugoistočne Evrope. ................................265.2. Jadransko jonska inicijativa ..........................................................................................................................................265.3. UNESCO ..........................................................................................................................................................................265.4. FORMEZ – Centar za unapređenje javne administracije pod okriljem Vlade Italije. ........................................265.5. Projekat Britanskog savjeta – Obrazovanje i obuka u oblasti kulturnog i prirodnog nasljeđa u Crnoj Gori u okviru Fonda za kulturno i prirodno nasljeđe u jugoistočnoj Evropi. .....................................................275.6. INTERREG III A-a .........................................................................................................................................................275.7. Donacija Vlade Norveške za spomenike kulture i ustanove kulture na Cetinju ...................................................27

IV STANJE NEPOKRETNE KULTURNE BAŠTINE ...................................................................................................................281. Postupak utvrđivanja stanja.....................................................................................................................................................282. Stanje registara nepokretnih spomenika kulture ................................................................................................................28

2.1. Registri nepokretnih spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1960. godine ............282.2. Registri spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1977. godine ...................................292.3. Registri spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1991. godine ..................................292.4. Ostali nedostaci ...............................................................................................................................................................30

3. Zaštićena okolina nepokretnih spomenika kulture ............................................................................................................304. Proglašenje spomenika kulture .............................................................................................................................................305. Prethodna zaštita objekata koji imaju spomenička svojstva ..............................................................................................306. Nadzor .........................................................................................................................................................................................317. Vlasnički odnosi ........................................................................................................................................................................318. Nepokretni spomenici kulture u Crnoj Gori..........................................................................................................................319. Devastacija spomenika kulture ...............................................................................................................................................41

9.1. Faktori devastacije ...........................................................................................................................................................479.2. Drastični primjeri devastacije spomenika kulture .....................................................................................................489.3. Ugroženost spomeničkih svojstava ................................................................................................................................49

10. Dosadašnje aktivnosti na sprečavanju devastacija spomenika kulture ..........................................................................5111. Ulaganje RCG u investiciono održavanje spomenika kulture ..........................................................................................5212. Analiza stanja spomenika kulture po vrstama ...................................................................................................................54

12.1. Urbane cjeline i ruralna naselja ..................................................................................................................................5412.2. Arheološki lokaliteti ......................................................................................................................................................5412.3. Sakralni spomenici .......................................................................................................................................................5412.4. Profani spomenici kulture ............................................................................................................................................5712.5. Fortifikacije ....................................................................................................................................................................58

V OCJENA STANJA ...........................................................................................................................................................................59VI PREDLOG MJERA .......................................................................................................................................................................62

13


UI UVOD

1. Kulturna baština

U dugotrajom razdoblju svog društvenog i kulturnog razvoja čovjek je stvarao raznovrsne predmete i objekte namijenjene ličnim ili društvenim potrebama.

Objekti, predmeti i ideje imaju doba svog stvarnog i aktivnog života, kada žive sa čovjekom ili ljudima koji su ih stvorili, kao i sa nekoliko narednih generacija, a potom neumitno i nepovratno nestaju ili prestaju da postoje u svojoj osnovnoj formi i namjeni zbog koje su nastali.

Proces prolaznosti uslovio je da se cijeli niz vjekova života mnogih ljudskih zajednica, država i civilizacija danas svodi na skroman broj objekata koji su odoljeli zubu vremena i pretrajali pred raznim istorijskim iskušenjima. Zbog toga objekti iz prošlosti, koji ujedno predstavljaju izuzetna umjetnička djela i jedinstvene primjere ljudskog stvaralaštva, kao i svjedočanstva o presudnim istorijskim događajima i njihovim akterima, čine kulturnu baštinu, tj. kulturno nasljeđe koje, kao važan faktor narodne i nacionalne identifikacije, predstavlja prioritet svih savremenih državnih politika.

Kulturna baština, koja se dijeli na materijalnu i nematerijalnu, izraz je vjerovanja, težnji, vrijednosti, dostignuća i iskustava ljudi na određenoj teritoriji i stoga predstavlja izvor saznanja o određenoj ljudskoj zajednici i šire.

Za pojedinačne jedinice nepokretne i pokretne materijalne kulturne baštine uobičajen je naziv kulturna dobra, a kod nas njihov administrativni naziv je spomenici kulture. Bez obzira na naziv, oni, po svom obliku i sadržaju, kao i naučnoj, dokumentarnoj i istorijskoj vrijednosti, imaju nacionalni, a često i širi, univerzalni značaj.

Iz navedenih razloga, kulturna baština u cjelini i spomenici kulture, kao njeni eksponati, zaslužuju posebnu društvenu brigu i organizovanu zaštitu.

Radi očuvanja svjedočanstava prošlosti i za sljedeće generacije država ustanovljuje sistem zaštite kulturne baštine i osniva institucije koje su isključivo posvećene ovom zadatku.

2. Cilj i koncept Izvještaja

Cilj ovog izvještaja je da:

- prikaže aktuelno stanje nepokretnih spomenika kulture u Crnoj Gori,- da ukaže na osnovne faktore uticaja na nepokretnu kulturnu baštinu, - sagleda postojeći sistem zaštite, - defi niše prioritete i zadatke, kako bi se cjelovito odgovorilo savremenim zahtjevima i izazovima zaštite

i valorizacije kulturne baštine.

Na osnovu analize svih bitnih elemenata zaštite, prezentovaće se svi potencijali i slabosti postojećeg sistema zaštite i predložiti mjere neophodne za poboljšanje stanja u ovoj oblasti.

U skladu sa postavljenim ciljem, strukturu Izvještaja čini više posebnih poglavlja u kojima se obrađuju elementi neophodni za potpuno sagledavanje i razumijevanje aktuelnog stanja na planu zaštite nepokretnih spomenika kulture u Republici Crnoj Gori.

3. Istorijat djelatnosti zaštite

U očuvanju kulturnih dobara u prošlosti u Crnoj Gori su se posebno isticali crnogorski vladike koji su sakupljali i čuvali stare knjige, dokumenta, povelje i oružje.

Snaženjem crnogorske države i razvojem njenog državnog aparata, briga o kulturnoj baštini postajala je sve ozbiljnija, mada nije dostizala nivo normativne uređenosti.

Narodna skupština Crne Gore proglasila je 1868. godine finansijsku reformu u okviru koje je postojala odredba

14

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

da se u državnu imovinu uključuje i «popisana riznica u koju spadaju oružje, dragocjenosti i arhivska građa». U dijelu oružne radionice nazvane «Laboratorija» na Cetinju je 1870. godine formirano odjeljenje ratnih trofeja, koje se može smatrati i nekom vrstom vojnog muzeja.

Daljem očuvanju kulturne baštine doprinijelo je i donošenje Zakona o Kraljevskoj crnogorskoj biblioteci i muzeju 1896. godine, kao i smještanje ovih institucija u zgradu Zetskog doma na Cetinju.

U Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori važila je Konvencija o zakonima i običajima rata na kopnu (ratifikovana 1900. godine) kojom je bilo predviđeno da se pri opsadama i bombardovanjima moraju preduzimati sve potrebne mjere kako bi se, što je više moguće, poštedjele crkve i zgrade namijenjene umjetnosti i nauci.

U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno u Kraljevini Jugoslaviji, bile su na snazi Naredba o zaštiti umjetničkih djela i starina (1921) i Naredba o očuvanju i održavanju predmeta istorijske, naučne, umjetničke vrijednosti, prirodne ljepote i vrijednosti (1921), kao i Građanski zakon (1931).

U periodu između dva svjetska rata u Crnoj Gori brigu o zaštiti pokretnih i nepokretnih kulturnih dobara preuzeo je Državni muzej, osnovan na Cetinju 1926. godine, koji je ovu aktivnost sprovodio sve dok se nijesu stvorili uslovi za formiranje specijalne institucije za vršenje djelatnosti zaštite spomenika kulture.

U Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji bili su na snazi Odluka o zaštiti i očuvanju kulturnih spomenika i starina (1945) i Zakon o zaštiti spomenika kulture i prirodnjačkih rijetkosti (1945).

U Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji važili su Zakon o potvrdi i izmjenama Zakona o zaštiti spomenika kulture i prirodnjačkih rijetkosti DF Jugoslavije (1946), Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba (ratifikovana 1955. godine) i Opšti Zakon o zaštiti spomenika kulture (1959).

U Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji važili su Osnovni zakon o zaštiti spomenika kulture (1965) i Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (ratifikovana 1974. godine).

U Crnoj Gori, poslije Drugog svjetskog rata u ovoj oblasti donijeti su sljedeći propisi:

1949 – Zakon o zaštiti spomenika kulture i prirodne rijetkosti u NR Crnoj Gori,1960 – Zakon o zaštiti spomenika kulture,1960 – Pravilnik o registrovanju spomenika kulture,1965 – Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti spomenika kulture,1977 – Zakon o zaštiti spomenika kulture,1979 – Pravilnik o sadržini i načinu vođenja registra spomenika kulture,1979 – Odluka o proglašenju Kotora i njegovog područja za prirodno i kulturno-istorijsko dobro od posebnog značja,1981 – Odluka o opštim uslovima za izvođenje radova na objektima u zaštićenom, prirodnom i kulturno-istorijskom području Kotora,1984 – Zakon o obnovi i restauraciji starih gradova postradalih u katastrofalnom zemljotresu 1979. godine,1991 – Zakon o zaštiti spomenika kulture,1991 – Zakon o obnovi spomeničkog područja Kotor,1992 – Pravilnik o sadržini i načinu vođenja registra spomenika kulture,1992 – Pravilnik o uslovima i načinu na koji se mogu vršiti arheološka istraživanja i iskopavanja spomenika kulture.

4. Razvoj institucija zaštite

1948 – Formiran Zavod za zaštitu i naučno istraživanje spomenika kulture i prirodnih rijetkosti,1960 – Zavod transformisan u dvije ustanove: Zavod za zaštitu spomenika kulture i Zavod za zaštitu prirode,1961 – Ustanovljen Centralni registar zaštićenih spomenika kulture,1980 – Formiran Opštinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Kotoru,1992 – Opštinski zavod u Kotoru organizovan kao Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture.

15


UII DRUŠTVENI SUBJEKTI U SISTEMU

ZAŠTITE

1. Država

Uloga države u sistemu zaštite kulturne baštine ostvaruje se kroz: - utvrđivanje politike razvoja djelatnosti, - uređivanje sistema zaštite, - organizovanje organa i službi zaštite, - obezbjeđivanje sredstava za održavanje zaštićenih objekata i rad službe zaštite, - obezbjeđivanje primjene propisa i zakonitosti rada službe zaštite.Sa promjenama društvenog i političkog sistema u Crnoj Gori mijenjao se i način ostvarivanja određenih funkcija

države u ovoj oblasti.Obezbjeđivanje sredstava za finansiranje održavanja spomenika kulture i rad službe zaštite do 1974. godine

bilo je isključivo budžetsko, potom je, do 1991. godine, finansiranje vršeno preko fondova, a nakon toga je ponovo uspostavljeno budžetsko finansiranje.

Posebna uloga države u ovoj oblasti ogleda se u obezbjeđivanju stručnih kadrova potrebnih za ostvarivanje djelatnosti zaštite.

2. Lokalna samouprava

Značajnu ulogu u zaštiti spomenika kulture ima lokalna samouprava jer se spomenici, po prirodi stvari, nalaze na teritoriji određene opštine, čine dio njenog ambijenta i predstavljaju njen razvojni potencijal.

Pored toga što, kao vlasnici ili imaoci određenih spomenika kulture, imaju obavezu da se staraju o njihovom čuvanju i održavanju, opštine su dužne da kroz svoje prostorne i urbanističke planove i druge razvojne dokumente adekvatno tretiraju spomenike kulture i na taj način im obezbijede odgovarajuću zaštitu, prezentaciju i valorizaciju. Pored toga, opština je u mogućnosti da preko svojih organa kontroliše i suzbija nelegalnu izgradnju objekata i, na taj način, spriječi nedozvoljene radnje koje direktno ili indirektno ugrožavaju određeni spomenik kulture.

Prema važećem Zakonu o zaštiti spomenika kulture, opština je dužna da snosi vanredne troškove na sanaciji ili restauraciji spomenika kulture i drugog imaoca, ako ti troškovi prevazilaze prihode koje imalac stiče od tog spomenika kulture.

Praksa pokazuje da se organi opština u ostvarivanju uloge lokalne samouprave u ovoj oblasti uglavnom oslanjaju na republičke institucije, odnosno zavode, tako da je njihov udio u sistemu zaštite nesrazmjeran stvarnim potrebama.

Pored toga što opštine, osim opštine Kotor, nemaju posebne institucije zaštite nepokretnih spomenika kulture, one nemaju ni posebne organe lokalne uprave koji bi prvenstveno bili posvećeni pitanjima kulturne baštine.

3. Obrazovanje

Obrazovni sistem ima značajnu ulogu u ostvarivanju kulturne demokratije, kroz podizanje nivoa svijesti i prava građana na objektivno učenje o kulturnim i istorijskim vrijednostima.

Nedovoljno poznavanje vrijednosti i značaja kulturne baštine posljedica je neadekvatne zastupljenosti nacionalnog i lokalnog kulturnog nasljeđa u obrazovnim programima.

U osnovnom obrazovanju nacionalno kulturno nasljeđe obrađuje se kroz predmet Istorija i, eventualno, kroz druge aktivnosti, kao što su ekskurzije, izleti, posjete i sl.

U srednjoškolskim programima nacionalno kulturno nasljeđe uglavnom nije zastupljeno. Izučavanja kulturne baštine na visokoškolskom nivou u Crnoj Gori nema nakon prestanka rada Kulturološkog

fakulteta 1988. godine, koji je obučavao stručnjake za konzervaciju i restauraciju različitih profila. Ova materija danas se sporadično izučava na Građevinskom fakultetu (Odsjek za arhitekturu) i na Fakultetu za turizam.

U Crnoj Gori danas nema uslova ni za školovanje istoričara umjetnosti, arheologa i etnologa.

4. Mediji

Mediji imaju važnu ulogu u prezentaciji i promovisanju kulturne baštine, njenog značaja, vrijednosti i potencijala. U Crnoj Gori je registrovano oko 350 elektronskih i štampanih medija, od kojih je trenutno aktivno njih 270.

Dnevni listovi imaju rubrike, nedjeljne dodatke i feljtone koji se direktno ili indirektno bave crnogorskim kulturnim nasljeđem. Ovom problematikom često se bave i nedjeljni listovi i periodične publikacije, ali prvenstveno sa aspekta istoriografske deskripcije, a manje sa pozicije zaštite, prezentacije i valorizacije. Od republičkih institucija kulture redovnu izdavačku djelatnosti posvećenu ovim pitanjima ima samo Pomorski muzej u Kotoru, dok već godinama ne izlaze Glasnik Narodnog muzeja i Starine Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, iako za to ne postoje objektivne prepreke.

Kulturno nasljeđe u radijskim i televizijskim programima se sporadično obrađuje, uglavnom kroz informativne, a manje kroz naučne i obrazovne emisije, moguće i iz razloga kadrovskog deficita.

5. NVO sektor – strukovna udruženja

Izvan institucionalnog sistema zaštite bitan element brige o kulturnom nasljeđu predstavlja angažovanje građana koje se ostvaruje kroz nevladine organizacije, a prvenstveno strukovna udruženja.

Ovaj vid učešća građana na polju zaštite kulturne baštine otpočeo je mnogo ranije od formiranja nevladinog sektora u današnjim oblicima. Tokom 60-tih godina prošlog vijeka na prostoru SFR Jugoslavije djelovalo je Društvo konzervatora koje je imalo podružnice u svim republikama. Sredinom 70-tih godina republičke podružnice prerasle su u samostalna društva, pa je tako u okviru Zavoda za zaštitu spomenika kulture organizovano Društvo konzervatora Crne Gore.

Raspadom SFR Jugoslavije prestalo je da postoji i «savezno» Društvo konzervatora, kao i Društvo konzervatora Crne Gore, koje je 2001. godine uspjelo da se obnovi. Sličnu sudbinu je doživjelo i Društvo arheologa Crne Gore koje je svoju aktivnost obnovilo 2002. godine.

U svijetu danas postoje veoma moćne i uticajne nevladine organizacije koje predstavljaju bitne aktere u sistemu zaštite kulturne baštine na međunarodnom nivou. Među najznačajnijim i najrenomiranijim kulturnim organizacijama u tom pogledu su ICOMOS, sa sjedištem u Parizu, i Europa Nostra, sa sjedištem u Hagu.

Projekti koje sprovode nevladine organizacije najčešće su: prezentacija i popularizacija nasljeđa, ukazivanje na probleme i potencijale kulturnog nasljeđa, njegovo proučavanje i valorizacija. Zatim slijede očuvanje tradicije, zaštita, planiranje, projektovanje, konzervacija, restauracija i održavanje. Na kraju su edukacija iz oblasti kulturnog nasljeđa i njegovanje tradicionalnih zanata.

Danas u Crnoj Gori postoji nekoliko NVO koje se bave pitanjima zaštite kulturnog nasljeđa, među kojima se profesionalnim referencama članova i ostvarenim rezultatima ističe EXPEDITIO iz Kotora.

6. Evropski principi zaštite1

Evropski principi zaštite nepokretnih spomenika kulture podrazumijevaju promociju i aktiviranje sljedećih pravnih mjera:

1. Mjere zaštite za pojedinačne spomenike koje podrazumijevaju ograničenja svojinskih prava; odluke o implementaciji zaštitnog statusa; korišćenje spomenika, tradicionalnog okruženja ili konteksta spomenika; autorizaciju izvođenja radova i obaveze i dužnosti vlasnika; sankcije, kao i hitne zaštitne postupke.

Što se tiče pravnih mjera zaštite napravljena je razlika između onih koje se odnose na pojedinačne spomenike i onih koje se odnose na građevinske komplekse, znamenitosti i područja. Za ove posljednje ponuđen je odgovarajući menadžment plan koji bi arhitektonsku baštinu integrisao u jedan širi sistem cjelovitog očuvanja i zaštite.

2. Mjere cjelovitog očuvanja predstavljaju jedan od glavnih elemenata gradskog i društvenog planiranja i podrazumijevaju uspostavljanje i održavanje ravnoteže između čovjeka i njegovog tradicionalnog okruženja. Nadležni organi imaju posebnu odgovornost, kako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou, kada je u pitanju cjelovito očuvanje arhitektonske baštine. Oni treba da direktno podržavaju akcije dodjeljivanja sredstava za restauraciju, projekte revitalizacije i rekonstrukcije, da podstiču privatne inicijative i da vrše naročit nadzor nad područjima gdje javna i privatna gradnja može narušiti autentičnost objekata koji pripadaju arhitektonskoj baštini.

3. Administrativne mjere imaju za cilj unapređenje organizacionih sposobnosti nadležnih organa i podizanje njihove organizacije na viši nivo pomoću angažovanja odgovarajućeg administrativnog, naučnog i tehničkog osoblja koje se bavi pitanjima očuvanja baštine.

1 U pripremi ove tačke korišćene su publikacije koje je Ministarstvo kulture RCG 2004. godine prevelo i objavilo pod pokroviteljstvom Savjeta Evrope: Priručnik o razvoju zakonodavnih i administrativnih sistema u oblasti očuvanja kulturne baštine i Pregled uredbi i aktivnosti.

16

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

17


4. Mjere pripremanja odgovarajućih zaštitnih kataloga (spiskovi i uredbe), kojima bi se ukazalo na aspekte arhitektonske baštine koje treba zaštititi, kao i na unošenje i označavanje zaštićenih zona u planove koje bi zajedno pravili sektori zaduženi za zaštitu baštine i oni odgovorni za planiranje.

5. Mjere podizanja svijesti imaju za cilj aktivno uključivanje javnosti u proces očuvanja baštine kroz obezbjeđivanje informacija i adekvatnog obrazovanja o okruženju i arhitektonskoj baštini.

6. Finansijske i fiskalne mjere podrazumijevaju pomoć vlasnicima spomenika i ostalim organima koji štite arhitektonsku baštinu. Pod ovim se, takođe, podrazumijevaju zvanični mehanizmi finansijske pomoći, uključujući i finansiranje preliminarnih istraživanja i poreske olakšice kojima se vlasnicima pomaže da što više svojih sredstava odvoje za radove održavanja i očuvanja.

DIII DJELATNOST ZAŠTITE SPOMENIKA

KULTURE

1. Programska osnova

Djelatnost zaštite spomenika kulture počiva na tri osnovna elementa, a to su: - pravne norme,- institucije zaštite,- dokumentacija. Pravnim normama, tj. posebnim zakonom uređuje se sistem zaštite i definišu njegovi elementi, kao što su:

pojam spomenika kulture i njegov pravni status; svrha zaštite; prava i obaveze imaoca i korisnika spomenika, kao i prava i obaveze drugih subjekata; nadležnosti i obaveze organa i specijalizovanih organizacija i druga pitanja od interesa za ostvarivanje sistema zaštite i efikasno djelovanje službe zaštite.

Institucije zaštite, tj. državni organi i specijalizovane organizacije, obezbjeđuju primjenu utvrđenog sistema zaštite i programskim aktivnostima i konkretnim mjerama ostvaruju njegovu svrhu i postavljene ciljeve.

Dokumentaciona baza omogućava adekvatnu primjenu zakonskih i drugih pravnih normi, kao i kvalitetno izvođenje konzervatorskih i restauratorskih zahvata na spomenicima kulture. Rad na dokumentaciji je trajan proces i počiva na utvrđenim standardima sa ciljem da se sva prikupljena i stvorena građa i ukupna saznanja o jednom spomeniku kulture jednoobrazno uskladište i lako koriste. U formiranju dokumentacije o spomenicima kulture uvijek se polazi od opšteg (naziv spomenika, lokacija, vrijeme nastanka, vlasništvo, zatečeno stanje, dimenzije, stil, autor, stepen ugroženosti, mjere zaštite, tehnički snimci, fotografski snimci) prema specifičnom (opis izvedenih konzervatorskih radova, primjena metodologija, rezultati istraživanja, upotrijebljeni materijal i dr.).

2. Zakonska regulativa

Pravni osnov za zaštitu spomenika kulture i njihove okoline sadržan je u Ustavu Republike Crne Gore (čl. 64) kojim je predviđeno da država štiti naučne, kulturne, umjetničke i istorijske vrijednosti. Zakonom o zaštiti spomenika kulture («Sl. list RCG», br. 47/91) uređen je sistem zaštite i korišćenja spomenika kulture, ostvarivanje posebnog društvenog interesa, prava i obaveze pravnih i fizičkih lica u vezi sa zaštitom spomenika kulture, način organizovanja zavoda koji obavljaju djelatnost zaštite spomenika kulture, način sticanja sredstava za finansiranje rada zavoda i mjere zaštite.

Osnovni elementi sistema i djelatnosti zaštite spomenika kulture definisani su na sljedeći način: Spomenici kulture su: nepokretni i pokretni objekti, kao i grupe objekata i predmeta i istorijske, arheološke,

umjetničke, estetske, etnološke, arhitektonske, urbanističke, sociološke, tehničke cjeline ili druge naučne ili kulturne vrijednosti od značaja za istoriju i kulturu Crne Gore.

Zakonom se štite svi spomenici kulture, bez obzira na to u čijem su vlasništu ili posjedu, kao i zaštićena okolina nepokretnog spomenika kulture.

Objekti za koje se osnovano pretpostavlja da imaju svojstva spomenika kulture nalaze se pod tzv. prethodnom zakonskom zaštitom.

Svrha zaštite spomenika kulture je njihovo očuvanje u neokrnjenom i izvornom stanju, obezbjeđivanje njihovog redovnog održavanja i sprečavanje svake radnje kojom bi se moglo neposredno promijeniti njihovo svojstvo, oblik, značaj ili izgled.

Organizacijom vršenja djelatnosti i vođenjem politike zaštite nepokretnih spomenika kulture bavi se Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, sa sjedištem na Cetinju (u daljem tekstu: Republički zavod). Zbog značaja kulturne baštine koja je skoncentrisana na području opština Kotor, Tivat i Herceg-Novi osnovan je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture sa sjedištem u Kotoru (u daljem tekstu: Regionalni zavod).

Svojstvo nepokretnog spomenika kulture utvrđuje Skupština Republike Crne Gore na predlog Republičkog zavoda.Nepokretni spomenici kulture upisuju se u javne Registre spomenika kulture, kojima su obuhvaćene sve

vrste spomenika, tj.: stari gradovi, urbane cjeline, arheološki spomenici, fortifikacije, sakralni spomenici, profani spomenici, spomenici tradicionalne arhitekture i memorijalni kompleksi i obilježja.

18

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

19


Prema stepenu vrijednosti spomenici kulture razvrstavaju se u tri kategorije, i to: - I kategorija – spomenici od izuzetnog značaja, tj. kulturne vrijednosti od nacionalnog i međunarodnog

interesa,- II kategorija – spomenici od velikog značaja, tj. kulturne vrijednosti u kontekstu nacionalnog i posebno

kultunog nivoa regiona u kojem su nastali,- III kategorija – značajni spomenici, tj. svi ostali spomenici koji zbog svoje ukupne vrijednosti imaju

subregionalni ili lokalni značaj.U cilju ostvarivanja javnog interesa pravo svojine na spomeniku kulture može se ograničiti, odnosno

spomenik kulture može se eksproprisati.Nepokretni spomenik kulture ne smije se uništiti ili oštetiti, a rušiti i izmjestiti se može samo u izuzetnim

slučajevima, na osnovu prethodno utvrđenog javnog interesa. Spomenik kulture od izuzetnog značaja ne može se rušiti.

Izmjena izgleda i namjene spomenika kulture, mjere tehničke zaštite i drugi radovi na spomeniku kulture i njegovoj zaštićenoj okolini, kao i radnje koje mogu prouzrokovati promjene na spomeniku kulture mogu se vršiti samo uz saglasnost nadležnog Zavoda i na osnovu prethodne dozvole.

Namjenu i način korišćenja nepokretnog spomenika kulture u državnoj svojini, kao i namjenu korišćenja poslovnog prostora u nepokretnom spomeniku kulture u privatnoj svojini, određuje nadležni opštinski organ po pribavljenom mišljenju Republičkog, odnosno Regionalnog zavoda.

Nepokretni spomenik kulture koji se uništi ili koji izgubi svojstvo spomenika briše se iz registra spomenika kulture. Brisanje spomenika kulture iz registra vrši se po proceduri za njegovo proglašenje, što znači da Skupština Republike, na predlog Republičkog zavoda, donosi akt kojim se utvrđuje i proglašava da je određeni objekat izgubio svojstvo spomenika kulture.

O upisu i brisanju nepokretnog spomenika kulture u Registar, odnosno iz Registra spomenika kulture, unosi se zabilješka u zemljišne knjige, odnosno u katastar nepokretnosti.

Imalac spomenika kulture (vlasnik, držalac, korisnik) dužan je da spomenik brižljivo čuva i održava i da ga koristi na način kojim se čuva njegova spomenička i ambijentalna vrijednost. Održavanje spomenika kulture (tekuće i investiciono) je u potpunosti obaveza njegovog imaoca. U slučaju da održavanje spomenika kulture ili radovi na njegovoj konzervaciji ili restauraciji zahtijevaju vanredne troškove koji prelaze prihode koje imalac stiče od spomenika, naknadu tih troškova imaocu spomenika obezbjeđuje opština na čijoj se teritoriji spomenik nalazi.

Promet nepokretnih spomenika nije dozvoljen, odnosno dozvoljen je samo u korist opštine na čijoj se teritoriji spomenik nalazi ili stručne organizacije ili ustanove na koju opština to pravo prenese.

Suzbijanje neadekvatnih, nedozvoljenih i protivpravnih radnji prema spomenicima kulture ostvaruje se pomoću upravno-pravnih i kaznenih mjera.

Upravno-pravne mjere su:

1. Privremena predaja na čuvanje spomenika kulture staraocu određenom u tu svrhu je mjera koju može da preduzme opštinski organ uprave nadležan za poslove kulture u slučaju da imalac spomenika kulture nemarno čuva spomenik ili ako se nenamjenskim korišćenjem spomeniku kulture nanosi šteta.

2. Obustava započetih radova i sprečavanje radnji, koje može da preduzme Republički, odnosno Regionalni zavod u svakom trenutku kada se izvođenjem radova može oštetiti ili ugroziti spomenik kulture. Uz ovu mjeru može se narediti mjera povraćaja u pređašnje stanje.

3. Uspostavljanje faktičkog stanja prema utvrđenom pravnom stanju ostvaruje se izvršenjem rješenja kojim se sprovodi naređena mjera povraćaja u pređašnje stanje.

Kao preventivne mjere zaštite spomenika kulture predviđene su: uključivanje Republičkog i Regionalnog zavoda u izradu prostornih i urbanističkih planova, utvrđivanje da se arheološka istraživanja i iskopavanja mogu vršiti samo na osnovu dozvole Republičkog zavoda i potreba pribavljanja prethodne dozvole prije preduzimanja bilo koje radnje koja može prouzrokovati promjene na spomeniku kulture.

Kaznene mjere odnose se na krivičnu odgovornost lica koje ošteti ili uništi spomenik kulture, lica koje bez dozvole izvrši radnje na održavanju, konzervaciji ili restauraciji spomenika, pa usljed toga spomenik bude oštećen, uništen ili izgubi vrijednosti spomenika kulture, kao i lica koje ošteti ili uništi zaštićenu okolinu nepokretnog spomenika kulture.

Zakonom su predviđene sljedeće obaveze Republičkog zavoda: da u roku od 90 dana od stupanja Zakona na snagu predloži program kategorizacije i proglašenja spomenika kulture, da u roku od godinu dana izvrši kategorizaciju nepokretnih spomenika kulture i da odredi granice njihove zaštićene okoline.

Pravilnikom o sadržini i načinu vođenja registra spomenika kulture («Sl. list RCG», br. 55/92), pored ostalog, predviđeno je da zavodi uspostave registre u koje će upisati sve spomenike kulture, u skladu sa ovim pravilnikom, u roku od tri mjeseca od dana njegovog stupanja na snagu.

Zaštita spomenika kulture tretirana je na određeni način i u drugim zakonima, kao što su: Zakon o rudarstvu

20

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

i Zakon o geološkim istraživanjima u dijelu koji se odnosi na eksploataciju rudnih bogatstava na prostoru koji se nalazi u zoni spomenika kulture i Zakon o planiranju i uređenju prostora u pogledu obaveze da se nacrt prostornog i urbanističkog plana koji obuhvata naselja i djelove naselja koji su upisani u registar spomenika kulture, prije razmatranja od strane Vlade RCG, odnosno izvršnog organa jedinice lokalne samouprave, dostavlja na mišljenje ministarstvu nadležnom za poslove kulture.

U toku razvoja sistema i djelatnosti zaštite spomenika kulture određeni njihovi bitni elementi definisani su na različite načine, a naročito:

Utvrđivanje svojstava spomenika kulture do 1960. godine bilo je isključivo u nadležnosti republičke institucije, tj. Republičkog zavoda, bez obzira na njegov puni naziv. Od 1960. do 1991. godine nadležnost u tom pogledu je podijeljena između opštinskih zavoda i Republičkog zavoda, a od 1991. godine to je isključiva nadležnost Skupštine Republike.

Registracija spomenika kulture do 1960. godine nije vršena, a kada je to postala obaveza, opštinski zavodi su vodili registar spomenika na svojoj teritoriji, a Republički zavod vodi Centralni registar spomenika kulture za teritoriju Republike. Vrste i kategorije spomenika ustanovljene su 1991. godine.

Okolina spomenika kulture stavljena je pod zakonsku zaštitu Zakonom iz 1949. godine, potom je dva naredna zakona (1960, 1977) ne tretiraju, da bi se njena zakonska zaštita ponovo uspostavila 1991. godine.

3. Ministarstvo kulture i medija

Ministarstvo kulture, kao posebni resorni organ u Vladi RCG, prvi put je formirano 1991. godine, zajedno sa resorom sporta, a potom, od 1993. godine, u njegovoj nadležnosti je materija iz oblasti kulturno-umjetničkog stvaralaštva i kulturne i prirodne baštine. Od 2003. godine u nadležnosti ovog Ministarstva su i mediji.

Uloga Ministarstva u oblasti kulturne i prirodne baštine je: predlaganje i sprovođenje politike, izrada zakona i podzakonskih akata, nadzor nad zakonitošću rada dva zavoda za zaštitu spomenika kulture i Centra za arheološka istraživanja, kao nosilaca djelatnosti zaštite, obezbjeđivanja sredstava za rad zavoda i realizaciju njihovih programskih aktivnosti, kao i uspostavljanje i produbljivanje međunarodne saradnje u ovoj oblasti.

Poslovi Ministarstva iz oblasti kulturne i prirodne baštine obavljaju se u Sektoru za kulturnu i prirodnu baštinu, a odnose se na: spomenike kulture; muzejske eksponate, arheološka istraživanja i iskopavanja, arhivsku građu, staru i rijetku knjigu, biblioteke, spomenike i spomen-obilježja, zadužbine, fondove i fondacije, prirodu, posebne prirodne vrijednosti, znamenitosti i rijetkosti.

Sektor za kulturnu i prirodnu baštinu postoji od osnivanja Ministarstva, a trenutno za vršenje svih poslova iz svog domena ima rukovodioca Sektora (pomoćnik ministra) i svega tri službenika, od kojih jedan službenik vrši sve poslove uprave u vezi sa zaštitom nepokretnih spomenika kulture.

4. Institucije zaštite

Poslove zaštite nepokretnih spomenika kulture vrše Ministarstvo kulture i medija, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture sa sjedištem na Cetinju, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture sa sjedištem u Kotoru i Centar za arheološka istraživanja Crne Gore sa sjedištem u Podgorici.

4.1. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture

Republički zavod za zaštitu spomenika kulture sa sjedištem na Cetinju formiran je 1948. godine. Osnovna uloga Zavoda je da organizuje i vrši djelatnost, kao i da vodi politiku zaštite spomenika kulture u RCG.

Djelatnosti Zavoda utvrđene Zakonom o zaštiti spomenika kulture su: proučava, evidentira, prikuplja, obrađuje i čuva dokumentacije o spomenicima kulture; učestvuje u postupcima društvenog planiranja sa stanovišta zaštite, obnove i korišćenja spomenika kulture; vrši kategorizaciju i predlaže proglašavanje nepokretnih spomenika kulture; vodi Centralni registar spomenika kulture za teritoriju Republike i vrši brisanja iz registra; vodi evidenciju objekata i predmeta koja uživaju prethodnu zaštitu; izrađuje programe zaštite spomenika kulture; izdaje konzervatorske uslove, vrši konzervatorski nadzor, verifikuje stručnu osposobljenost izvođača konzervatorskih radova; daje prethodno odobrenje za izvođenje radova na spomeniku kulture, daje saglasnost na projektnu dokumentaciju, daje mišljenje za rušenje i izmještanje spomenika kulture; obustavlja sve vrste radova koji mogu neposredno ili posredno oštetiti ili uništiti spomenik kulture ili ugroziti njegova spomenička svojstva; izdaje dozvole za arheološka istraživanja i iskopavanja, vrši nadzor nad ovim radovima; obavlja zaštitna arheološka istraživanja i čuva dokumentaciju o svim arheološkim istraživanjima i iskopavanjima na teritoriji Republike.

Republički zavod može i da radi projekte za izvođenje radova na konzervaciji i restauraciji spomenika kulture, kao i da izvodi radove na konzervaciji i restauraciji spomenika kulture.

21


Poslovi i zadaci utvrđeni zakonom i Statutom Republičkog zavoda obavljaju se u okviru 9 (devet) organizacionih jedinica, i to: Centra za dokumentaciju i istraživanjima; Odjeljenja za zaštitu spomenika graditeljstva; Atelja za konzervaciju štafelajnog slikarstva, živopisa, mozaika i plastike; Atelja za konzervaciju metala, stakla i keramike; Atelja za konzervaciju papira, pergamenata i kože; Atelja za konzervaciju tekstila; Foto atelja; Odjeljenja za pravne i opšte poslove i Odjeljenja za računovodstveno-finansijske poslove.

Kadrovsku strukturu Zavoda čini 56 zaposlenih, od kojih 23 sa VSS, 3 sa VŠS, 18 sa SSS i 9 sa NSS.Republički zavod je smješten u zgradi bivšeg Austrijskog poslanstva na Cetinju. Zgrada je rađena 1899. godine

i registrovana je kao spomenik kulture II kategorije. Zavod koristi oko 550 m poslovnog prostora. Sredstva za rad Republički zavod stiče iz budžeta Republike i sopstvenih prihoda od vršenja određenih poslova, kao što su: izrada programa zaštite spomenika kulture, izvršenje mjera tehničke zaštite i pružanje stručne pomoći investitorima; izrada projekata za izvođenje radova na konzervaciji i restauraciji spomenika kulture; izvođenje radova na konzervaciji i restauraciji spomenika kulture.

4.2. Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture

Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture osnovan je 1992. godine. Regionalni zavod organizuje djelatnost zaštite spomenika kulture na teritoriji opština Kotor, Tivat i Herceg-Novi. Regionalni zavod svoje aktivnosti obavlja u skladu sa politikom i programom Republičkog zavoda.

Poslije katastrofalnog zemljotresa 1979. godine region Kotora proglašen je za područje Svjetskog nasljeđa UNESCO-a. Iz tog razloga je 1980. godine osnovan Opštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, koji je 1992. godine prerastao u Regionalni zavod, sa zadatkom da vodi brigu i da se stara o zaštiti spomenika kulture na području opština Kotor, Tivat i Herceg-Novi.

Djelatnost Regionalnog zavoda obuhvata sljedeće poslove: proučavanje, evidentiranje, prikupljanje i čuvanje dokumentacije o spomenicima kulture; učestvovanje u postupcima društvenog planiranja sa stanovišta zaštite, obnove i upotrebe spomenika kulture i davanje mišljenja na planska dokumenta; vođenje registra spomenika kulture; vođenje evidencije objekata i predmeta koji uživaju prethodnu zaštitu; izdavanje konzervatorskih uslova i davanje saglasnosti na projektnu dokumentaciju za sve vrste radova na nepokretnim spomenicima kulture; izrada projekata i izvođenje radova na konzervaciji i restauraciji spomenika kulture; stručni nadzor nad vršenjem arheoloških istraživanja i iskopavanja; neposredni konzervatorski nadzor nad izvođenjem radova na spomenicima kulture; izrada programa zaštite spomenika kulture i utvrđivanje prioriteta u obnovi i zaštiti spomenika kulture.

Poslovi i zadaci utvrđeni zakonom i Statutom Regionalnog zavoda obavljaju se u okviru dvije organizacione jedinice, i to: Konzervatorskog odjeljenja koje ima: Službu za istraživanja i dokumentaciju, Arhitektonski atelje, Slikarsko-konzervatorski atelje i Odjeljenje za izvođenje radova na spomenicima kulture, i Odjeljenja pravnih, opštih i ekonomsko-finansijskih poslova koje ima Odsjek za opšte poslove i Službu za ekonomsko-finansijske poslove.

Regionalni zavod ima 24 zaposlena, od kojih 13 sa VSS, 6 sa VŠS i 5 sa NSS.Sredstva za rad Regionalni zavod stiče iz budžeta Republike i sopstvenih prihoda od vršenja određenih

poslova, kao što su: izvođenje konzervatorsko -restauratorskih radova na nepokretnim spomenicima kulture; konzervacija i restauracija slika, ikona i freski; izrada projektne dokumentacije; izrada programa zaštite spomenika kulture prilikom izgradnje objekata i pružanje stručne pomoći investitorima.

4.3. Centar za arheološka istraživanja Crne Gore

Centar za arheološka istraživanja Crne Gore osnovan je 1999. godine transformacijom Arheološke zbirke Crne Gore.

Arheološka zbirka Crne Gore osnovana je prije više od 40 godine. Međutim, nedovoljno precizirane obaveze i zadaci, bez jasno utvrđenih ingerencija, nijesu omogućili da se ova stručna institucija afirmiše na pravi način i da postane okosnica razvoja arheologije u Crnoj Gori. Djelatnost Arheološke zbirke nije bila uređena posebnim zakonom koji bi regulisao okvir ovlašćenja i obaveza i način djelovanja. Za svo vrijeme svoga postojanja Arheološka zbirka nije uspjela da se nametne ni kao centralni arheološki muzej ni kao vodeća stručna institucija za arheološka istraživanja i planiranja u Crnoj Gori. Zbog toga je izvršena njena transformacija, sa ciljem da se organizovanjem nove ustanove, tj. Centra za arheološka istraživanja Crne Gore, pristup izvođenju arheoloških istraživanja objedini i učini planskim i organizovanim.

Osnovna djelatnost Centra je organizovanje i vođenje arheoloških istraživanja; izrada kratkoročnih i dugoročnih programa arheoloških istraživanja, kao i usklađivanje i koordinacija arheoloških istraživanja; formiranje baze podataka o arheologiji Crne Gore, kroz vođenje centralne dokumentacije o obavljenim arheološkim istraživanjima; saradnja sa srodnim institucijama u zemlji i inostranstvu; organizovanje stručnih i naučnih skupova i objavljivanje stručnih publikacija.

Poslovi Centra utvrđeni odlukom o osnivanju i Statutom obavljaju se u okviru tri organizacione jedinice, i to: Sektora za arheološka istraživanja, Sektora za dokumentaciju i konzervaciju i Sektora za opšte, pravne i

22

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

računovodstvene poslove. Centar ima 19 zaposlenih, od kojih 14 sa VSS, 4 sa SSS i 1 sa NSS.Centar nema riješeno pitanje poslovnog prostora i trenutno je smješten u iznajmljenom privatnom objektu od

120 m2 za koji godišnja zakupnina iznosi oko 13.400,00 €.Sredstva za rad Centra obezbjeđuju se iz budžeta Republike i sopstvenih prihoda od vršenja određenih poslova,

kao što su: zaštitna iskopavanja za potrebe izgradnje objekata.

4.4. Finansiranje, kadrovski i tehnički potencijal institucija zaštite

Finansiranje djelatnosti zaštite spomenika kulture u proteklom periodu odvijalo se na različite načine. U periodu od osnivanja Zavoda 1948. do 1974. godine djelatnost zaštite je finansirana preko državnih organa. Od 1974. do 1989. godine finansiranje je vršeno preko samoupravnih interesnih zajednica, potom do 1992. godine preko fondova, a od tada je uspostavljen budžetski način finansiranja.

Budžetska sredstva opredijeljena Ministarstvu kulture i medija za finansiranje djelatnosti kulture u odnosu na budžet Republike iznose 1,29% u 2003. godini, 1,25% u 2004. godini i 1,19% u 2005. godini.

Sredstva za djelatnosti zaštite nepokretne kulturne baštine, tj. za finansiranje rada institucija zaštite (Republički zavod, Regionalni zavod, Centar za arheološka istraživanja) u odnosu na ukupna sredstva za djelatnosti kulture iznose 10,83% u 2003. godini, 12,34% u 2004. godini i 9,90% u 2005. godini.

Učešće sredstava za zaštitu nepokretne kulturne baštine u budžetu Republike je 0,14% u 2003. godini, 0,15% u 2004. godini i 0,12% u 2005. godini.

Pregled sredstava budžeta Republike, sredstava za fi nansiranje djelatnosti kulture i sredstava za fi nansiranje djelatnosti zaštite nepokretne kulturne baštine u 2003, 2004. i 2005. godini.

Naziv 2003 2004 2005

Budžet Republike 442.868.195,66 439.239.355,28 491.763.632,20

Sredstva za djelatnosti kulture 5.705.096,32 5.493.704,14 5.835.224.80

Sredstva za djelatnosti zaštite nepokretne kulturne baštine 618.113,20 677.929,08 576.878,00

Iz sredstava za finansiranje djelatnosti zaštite nepokretne kulturne baštine najviše sredstava se izdvaja za bruto zarade i ostala primanja zaposlenih, a znatno manje za programske aktivnosti i tekuće održavanje objekata u kulturi.

23


Pregled sredstava za rad institucija kulture po namjenamaza 2003, 2004. i 2005. godinu

R.b Naziv institucije

Bruto zarade i ostala primanja zaposlenih

Program. aktivnosti i ugovor. obaveze

Tekuće održavanje objekata u kulturi

Ostalo(energija, ptt,mater. troš, službe. put.oprema)

Ukupno

2003 1. Republički zavod – Cetinje 244.408,60 13.000,00 31.000,00 30.816,00 319.224,60

2. Regionalni zavod – Kotor 111.093,20 8.000,00 27.850,00 16.960,00 163.903,20

3. Centar za arheološka istraživanja 105.978,80 14.393,67 8.000,00 6.209,93 134.582,40

UKUPNO 461.480,60 35.393,67 66.850,00 53.985,93 617.710,20




UKUPNO 435.165,00 50.085,00 117.850,00 74.829,08 677.929,08




UKUPNO 438.878,00 37.000,00 53.000,00 48.000,00 576.878,00

Učešće sredstava za zarade i ostala primanja zaposlenih u ukupnim sredstvima za finansiranje djelatnosti zaštite je: 2003 - 74,71%, 2004 - 64,20% i 2005 - 76,00%. Učešće sredstava za programske aktivnosti i ugovorene obaveze u ukupnim sredstvima za finansiranje djelatnosti zaštite je: 2003 - 5,73%, 2004 - 7,40% i 2005 - 6,41%. Učešće sredstava za tekuće održavanje objekata u kulturi u ukupnim sredstvima za rad institucija zaštite je: 2003 - 10,20%, 2004 - 17,40% i 2005 - 9,20%.

U djelatnosti zaštite spomenika kulture u Crnoj Gori danas je ukupno zaposleno 98 radnika, i to: u Ministarstvu kulture i medija 1, u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture 55, u Regionalnom zavodu za zaštitu spomenika kulture 24 i u Centru za arheološka istraživanja 18 radnika.

Nedostatak odgovarajućeg specijalističkog kadra opterećuje službu zaštite spomenika kulture od samog početka njenog formiranja. Opredjeljenje da se u službi zaštite uposli što veći broj konzervatora učinilo je da se djelatnost zavoda u najvećem dijelu transformiše u službu konzervacije pokretnih spomenika kulture.

Programske aktivnosti na prikupljanju, obradi i izradi dokumentacije, proučavanju i istraživanju spomenika, valorizaciji, izradi programa zaštite i projekata konzervacije i restauracije, kao i suzbijanju nedozvoljenih radova na spomenicima kulture, što predstavlja okosnicu djelatnosti zaštite, svedne su na minimalni nivo.

Sljedeća tabela prikazuje kadrovsku strukturu kod institucija zaštite, koja je posebno nepovoljna kod Republičkog zavoda, jer od ukupnog broja zaposlenih visokostručni kadar čini 41,8%, kadar sa višom stručnom spemom 3,6%, radnici sa srednjom stručnom spremom 34,6% i radnici sa nižom stručnom spremom 20 %. Kadrovska struktura u Regionalnom zavodu je nešto povoljnija, mada ni ona ne zadovoljava realne potrebe. Kadrovska struktura ima bitnog uticaja na efikasnost u realizaciji godišnjih planova i programa rada Zavoda, posebno onih koji se odnose na stručne poslove i poslove vršenja javnih ovlašćenja.

24

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

K A D R O V S K A S T R U K T U R A I N S T I T U C I J A Z A Š T I T E

Republički zavod

Regionalni zavod

Centar za arheološkaistraživanja

Visoka stručn. spremaDirektor 1 1 1Arheolog 1 5Istoričar umjetnosti 2 1

Istoričar 1Etnolog 1 1

Arhitekta 2 3

Konzervator 16 2 4Pravnik 1 1 1Dipl. ekonomista 1Bibliotekar 1Ukupno: 23 12 12Viša stručna sprema

Ekonomista 1

Referent za dokumentaciju 1Viši tehničar-konzervat. 1Ukupno: 2 1Srednja str. SpremaArh.tehničar-konzerv 3 2 1Likov.tehnič. konzervat. 2 1

Tehničar - konzervator 8

Fotograf 1

Referent opštih poslova 1

Referent za dokument. 1

Arhivski.teh. i daktilogr. 1Arhivski.teh. 1Knjigovođa – blagajnik 1 1 1Tehnički sekretar 1Poslovni sekretar 1Ukupno: 18 6 3

Niža stručna spremaDaktilograf 2

Kurir 1

Kurir + higijeničar 1Higijeničar 1Portir- telefonista 1Čistačica 3

Stražar 3

Ukupno: 10 1 1

KvalifikovaniVozač 1 1 1Domar 1Šef operative 1Građevinski radnik 3Ukupno: 2 5 1SVE UKUPNO: 55 24 18

25


Poseban segment zaštite spomenika kulture predstavljaju konzervatorsko -restauratorski radovi i tretmani na nepokretnim spomenicima kulture, njihovim sastavnim djelovima i pokretnom fondu.

Shema konzervatorskih službi u institucijama zaštite nepokretnekulturne baštine

Konzervatori Republički zavod Regionalni zavod Centar za arh. istrž.

Školska sprema

Visoka ss 16 2 4

Viša ss 1

Srednja ss 9 1

Ukupno 26 3 4

Specijalnost

Konz.opšteg smjera 4 konzervatora VSS

Metal, staklo, keramika kamen

3 konzrvatora sa VSS3 radnika sa SSS 1 konzervator VSS

Tekstil1 etnolog, VSS2 konzervatora, VSS1 tehničar, SSS

Slikarstvo, živopis7 konzervatora, VSS1 radnik sa VŠS1 radnik sa SSS

1 konzervator VSS1 radnik SSS

Papir, koža 3 konzervatora sa VSS4 radnika sa SSS

Prostorni kapaciteti

Prostorni kapaciteti 400 m2 120 - m2

Tehnička osposobljenost ustanova nije na visokom nivou, ali omogućava da se izvode i veoma složeni konzervatorski poslovi. Za relativo dobru opremljenost Republičkog i Regionalnog zavoda danas nedostaju: jedan dio savremene digitalne opreme za formiranje baze podataka, vozila za rad na terenu i kvalitetna oprema za rad slikarsko-konzervatorskog ateljea. Centar za arheološka istraživanja tokom 2004. godine nabavio je značajan dio opreme, ali za potrebe izrade Arheološke karte Crne Gore nedostaje dio digitalne opreme. Nedostaje kompletna oprema za podvodnu arheologiju.

5. Međunarodna saradnja

U periodu od svog osnivanja do raspada SFRJ, službe zaštite u Crnoj Gori ostvarivale su relativno kvalitetnu međunarodnu saradnju. Puna saradnja sa međunarodnim organizacijama posebno je bila živa nakon zemljotresa 1979. godine. U vrijeme sankcija međunarodna saradnja je bila svedena na nivo obavještavanja preko posebne komisije pri Saveznoj vladi, dijelom direktno, a dijelom preko Zavoda za međunarodnu naučnu, prosvjetno-kulturnu i tehničku saradnju.

Ministarstvo kulture i medija od 2003. godine intenziviralo je međunarodnu saradnju kroz realizaciju određenih projekata iz oblasti kulturne i prirodne baštine. U oblasti kulturne i prirodne baštine u toku je realizacija više projekata i aktivnosti od kojih su najznačajnije:

26

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

5.1. Regionalni program Savjeta Evrope za kulturno i prirodno nasljeđe Jugoistočne Evrope.

Ovaj program pokrenut je u avgustu 2003. godine na inauguralnom sastanku u Solunu. U programu učestvuje 10 zemalja Regiona, a sačinjavaju ga tri komponente, i to:

a) Plan institucionalnog i stručnog razvoja koji se bavi pitanjima i problemima vezanim za zakonske i institucionalne reforme, analizom kulturnih politika i strategija, profesionalnom obukom kadrova i dokumentacijom kulturnog nasljeđa. U okviru ove komponente od Savjeta Evrope dobijena su četiri ekspertska mišljenja na radne verzije četiri zakona iz oblasti zaštite kulturnih dobara.

b) Plan integrisanog projekta rehabilitacije sa pregledom arhitektonskog i arheološkog nasljeđa. U okviru ove komponente Ministarstvo kulture je, u saradnji sa nadležnim institucijama kulture, sačinilo Upitnik za kompletnu procjenu stanja arhitektonskog i arheološkog nasljeđa Crne Gore, Listu prioritetnih intervencija na kojoj je obrađeno 10 spomenika kulture svih kategorija, a u toku je izrada Preliminarne tehničke procjene spomenika sa te liste.

c) Pilot projekat lokalnog razvoja ima za cilj izradu odabranog projekta za socijalni i ekonomski integrisan i održivi razvoj na lokalnom nivou zemalja učesnica. Ministarstvo je za izradu ovog projekta odabralo areal Skadarskog jezera, koji će biti tretiran sa multidisciplinarnog stanovišta u cilju integrisane zaštite kulturne i prirodne baštine, očuvanja resursa i njihove upotrebe u svrhu kulturnog i eko turizma i aktiviranja lokalnih zajednica u pravcu bavljenja razvojem tih resursa.

5.2. Jadransko jonska inicijativa

Republika Crna Gora je član Jadransko jonske inicijative od njenog osnivanja, a u periodu od maja 2004. do maja 2005. godine bila je i presedavajuća. Okrugli sto za kulturu, na dva ekspertska sastanka (novembar 2004, april 2005), kao prioritete za saradnju razmatrao je sljedeće teme:

1. Nove metode dokumentovanja, zaštite i istraživanja podvodnih arheoloških nalazaišta;2. Model povezivanja i stvaranja mreže kulturnih maršruta unutar Jadranslo -jonskog basena;3. Povezivanje u okviru izdavačke djelatnosti i razmjena resursa u oblasti bibliotekarstva.

5.3. UNESCO

Saradnja sa UNESCO-om obavljala se preko Nacionalne komisije za saradnju sa ovom organizacijom, čije je sjedište pri Ministarstvu spoljnih poslova SCG. Komisiju je imenovala Vlada SRJ 27. septembra 2001. godine. Komisija ima predsjednika i 19 članova, od kojih je pet članova iz Crne Gore. Komisija ima četiri stručna odbora i dva komiteta. Odbor za kulturu ima 15 članova, od kojih su četiri iz Crne Gore. Rad Komisije nije valjano organizovan i propraćen odgovarajućim aktima. U uvjerenju da nivo saradnje sa ovom međunarodnom organizacijom nije na odgovarajućem nivou i da Crna Gora zbog toga trpi ne malu štetu, Ministarstvo kulture i medija, Ministarstvo zaštite sredine i uređenja prostora i Ministarstvo prosvjete i nauke, preko Ministarstva inostranih poslova, pokrenuli su zajedničku inicijativu da se preko Savjeta SCG i u saradnji sa UNESCO-om obezbijedi princip tzv. »dva kolosijeka«.

Komitet Svjetske baštine UNESCO-a, nakon ekspertske posjete, donio je sredinom 2003. godine odluku da se područje Kotora (od 1979. na Listi svjetske baštine) povuče sa Liste kulturne baštine u opasnosti i izrazio zabrinutost zbog rizika od prekomjerne i nekontrolisane urbanizacije zaštićenog područja, tražeći da Crna Gora pripremi tzv. Menadžment plan za čitavu zaštićenu zonu. Za koordinatora na izradi Menadžment plana određen je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture u Kotoru, koji je i osnovan da brine o zaštićenom području. Rok za izradu Menadžment plana je jul 2006. godine.

5.4. FORMEZ – Centar za unapređenje javne administracije pod okriljem Vlade Italije.

Zajedno sa još pet zemalja Balkana, Crna Gora se uključila u projekat Inovacija i jedinstvo centralne i lokalne javne administracije u regionu Balkana. U okviru ovog projekta tokom 2004. godine održana su četiri seminara na kojima su, za službenike javne uprave iz oblasti kulturne baštine kao i predstavnike nevladinih organizacija, italijanski eksperti obrađivali teme:

1. Organizacija Ministarstva kulture i njegovih institucija;2. Zakonodavstvo u kulturnoj baštini.

27


5.5. Projekat Britanskog savjeta – Obrazovanje i obuka u oblasti kulturnog i prirodnog nasljeđa u Crnoj Gori u okviru Fonda za kulturno i prirodno nasljeđe u jugoistočnoj Evropi.

Ovaj trogodišnji projekat obrazovanja i obuke kadrova realizuje se kroz: radionice, seminare, kurseve, studijska putovanja i rad na terenu, a obuhvatiće doedukaciju profesionalnog kadra iz oblasti kulturne baštine kroz opštu i specijalističku obuku, razvijanje programa institucionalne edukacije, kao i edukaciju lokalne samouprave, NVO, medija i drugih subjekata.

Pored Ministarstva kulture CG, kao glavnog partnera u projektu su ICCROM iz Rima (Međunarodni centar za proučavanje zaštite i restauracije kulturnih dobara) i ICOMOS iz Londona (Međunarodni savjet za spomenike i spomenička područja). Dio aktivnosti biće posvećen Menadžent planu za Kotor kao jedinicu na Listi svjetske kulturne baštine UNESCO-a.

5.6. INTERREG III A-a

Ova inicijativa ima za cilj da stimuliše međususjedsku saradnju u cilju jačanja ekonomske i društvene kohezije u Evropskoj uniji, a finansira se iz Evropskog regionalnog fonda za razvoj (ERDF).

Ministarstvo kulture je u saradnji sa italijanskim partnerom, upravom Provincije Ferrara, od novembra 2004. godine uključeno u projekat Transjadranske saradnje (Adriatic Cross Border Programme) koji, kao oblasti djelovanja, predviđa:

1. Definisanje maršruta kroz mrežu Jadranskih područja Svjetskog nasljeđa UNESCO-a, kroz definisanje

oblika kulturnog turizma; 2. Utvrđivanje smjernica za izradu menadžment planova za područja Svjetskog nasljeđa; 3. Realizacija tri pilot projekta proučavanja, obnove, restauracije i unapređenja spomeničkog nasljeđa; 4. Razmjenu iskustava iz oblasti restauracije (iz prethodne oblasti) na seminarima i radionicama koji bi bili

održani u gradovima - partnerima (Ferara, Sarajevo, Dubrovnik, Kotor). Aktivnosti iz ovog projekta sprovode Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kotora i Republički zavod za zaštitu spomenika sa Cetinja.

U fazi neposredne pripreme je i INTERREG projekat Transfer inovacije i organizacije u istraživačkom radu, kulturi, zaštiti okoline i zdravstvu čiji je nosilac italijanska Regija Molize i Univerzitet u Kampobasu. Aktivnosti na ovom projektu započinju inauguralnom konferencijom koja će se održati oktobra 2005. godine.

5.7. Donacija Vlade Norveške za spomenike kulture i ustanove kulture na Cetinju

(Kraljevsko pozorište «Zetski dom», Centralna narodna biblioteka «Đurđe Crnojević» - zgrada Italijanskog poslanstva, Plavi dvorac).

U toku je ugovaranje radova na izradi Glavnog projekta rekonstrukcije i projekta enterijera Zetskog doma za koji su obezbijeđena sredstva u iznosu od 312.000,00 .

U toku je izrada Idejnog projekta za rekonstrukciju objekta Centralne narodne biblioteke »Đ. Crnojević« (Italijansko poslanstvo).

Za Plavi dvorac sačinjena je aplikaciona dokumentacija sa aproksimativnim predračunom radova za njegovu rekonstrukciju.

Za ova dva objekta donacijom su predviđena sredstva u iznosu od 400.000,00 , s tim što je prije početka korišćenja donacije potrebno izraditi kompletnu projektnu dokumentaciju.

28

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

MIV STANJE NEPOKRETNE KULTURNE

BAŠTINE

1. Postupak utvrđivanja stanja

Ministarstvo kulture i medija u maju 2005. godine obrazovalo je Komisiju za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine u Crnoj Gori.

Zadatak Komisije bio je da utvrdi stanje nepokretnih spomenika kulture i arheoloških nalazišta na teritoriji Crne Gore, i to:

1. Stepen zapuštenosti i ugroženosti zbog uticaja zuba vremena;2. Devastiranost (izmjena prvobitnog izgleda), zbog nestručnog rada pri rekonstrukciji i konzervaciji, nemarnog održavanja ili zbog zlonamjere (namjernog mijenjanja autohtonih obilježja);3. Sačini bazu podataka (opis, fotodokumentacija, skice, premjer, opis kontakt zone, opis izvedenih radova, vrijeme izvođenja radova, naziv izvođača i investitora, posjedovanje dokumentacije, odobrenja, saglasnosti i dr.);4. Sačini predlog mjera za dovođenje objekata u prvobitno stanje (uklanjanje, rušenje, farbanje i sl.).

Komisiju su sačinjavali predstavnici Ministarstva kulture i medija, Ministarstva zaštite životne sredine i uređenja prostora, Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

U radu Komisije učestvovalo je ukupno 19 lica, s tim što su vršene česte zamjene predstavnika Ministarstva zaštite životne sredine i uređenja prostora.

Radi organizovanog i cjelovitog sagledavanja predmetne problematike i izvršavanja postavljenog zadatka, Komisija je za polaznu osnovu zatražila potrebnu dokumentaciju od Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Ministarstva zaštite životne sredine i uređenja prostora i Direkcije za nekretnine.

Republički i Regionalni zavod dostavili su traženu dokumentaciju. Ministarstvo zaštite životne sredine i uređenja prostora, odnosno njegovi predstavnici, nijesu dostavili podatke o evidentiranoj bespravnoj gradnji na nepokretnim spomenicima kulture i u njihovom neposrednom okruženju. Direkcija za nekretnine, odnosno njene područne jedinice u opštinama, trebalo je da dostave List nepokretnosti i kopije Katastarskih planova za svaki nepokretni spomenik kulture na području svoje nadležnosti. Listovi nepokretnosti dostavljeni su za spomenike kulture na području opština: Bijelo Polje, Berane, Žabljak, Mojkovac, Pljevlja, Kolašin, Plav, Plužine i djelimično za opštinu Nikšić. Kopije katastarskih planova dostavljene su samo za sedam spomenika kulture.

Nakon uvida u dokumentaciju koju je dostavio Republički zavod, Komisija je konstatovala da u Crnoj Gori ima 357 registrovanih spomenika kulture i, radi utvrđivanja njihovog stanja, obišla ih sve, izuzev šest do kojih se nije moglo doći bez prethodnog raščišćavanja terena (tvrđave: Đurđevac, Dečić, Obulin i Balšin grad i crkve Sv. Trojice u Gornjim Brčelima i Sv. Eustrahija u Donjim Brčelima).

Rad Komisije na terenu trajao je šest mjeseci. Formirano je 357 pojedinačnih dosijea spomenika kulture u digitalnoj i štampanoj formi, koji sadrže: opis i ocjenu stanja spomenika i njegovog neposrednog okruženja, stepen i uzroke oštećenja, predlog mjera za sanaciju i foto dokumentaciju (7.500 fotografija).

2. Stanje registara nepokretnih spomenika kulture

2.1. Registri nepokretnih spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1960. godine

Registri nepokretnih spomenika kulture u Crnoj Gori prvi put su ustanovljeni Zakonom o zaštiti spomenika kulture iz 1960. godine.

Sadržina registara bila je određena Zakonom i Pravilnikom o registrovanju spomenika kulture u NR Crnoj Gori iz 1960. godine.

Za vođenje registara spomenika kulture bili su nadležni opštinski zavodi i Republički zavod. Republički zavod je

29


bio nadležan za vođenje Centralnog registra spomenika kulture (ustanovljenog 1961) u koji su upisivani svi objekti za koje su zavodi utvrdili da imaju svojstvo spomenika kulture.

Upis spomenika kulture u Registar i brisanje spomenika kulture iz registara vršeno je na osnovu rješenja nadležnog zavoda.

Zakonom je bila predviđena obaveza da se rješenjem o utvrđivanju svojstava spomenika kulture utvrde i granice njegove okoline. Takođe, postojala ja obaveza da se svako rješenje o upisu i brisanju spomenika kulture dostavlja nadležnom sudu, radi upisa u zamljišne knjige, odnosno knjige tapija.

Iz dokumentacije Republičkog i Regionalnog zavoda, odnosno iz Registara spomenika kulture može se utvrditi da obaveze u pogledu određivanja zaštićene okoline spomenika kulture i upisima spomenika, odnosno brisanjima spomenika kulture iz Registra nijesu ispoštovane.

U Centralni registar spomenika kulture koji je vođen od početka 1961. godine, do donošenja novog Zakona o zaštiti spomenika kulture bilo je upisano 425 spomenika kulture.

2.2. Registri spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1977. godine

Zakon o zaštiti spomenika kulture iz 1977. godine sadržao je ista rješenja kao Zakon iz 1960. godine u pogledu utvrđivanja svojstva spomenika kulture, utvrđivanja granica zaštićene okoline spomenika kulture, sadržine registara spomenika kulture, upisa spomenika kulture u registar i njihovog brisanja iz registra i obavještavanja nadležnog suda o tome.

Novi zakon razlikovao se po tome što je bila predviđena mogućnost osnivanja i međuopštinskih zavoda i što je bilo izričito propisano da za područja za koja nijesu osnovani opštinski ili međuopštinski zavodi registrovanje spomenika kulture vrši Republički zavod.

Prema ovom zakonu opštinski i međuopštinski zavodi nijesu mogli samostalno vrštiti brisanje spomenika kulture iz registra, već je u tom pogledu bilo obavezujuće mišljenje Republičkog zavoda da je registrovani spomenik izgubio spomenička svojstva.

Pravilnikom o sadržini i načinu vođenja registara spomenika kulture iz 1979. godine uspostavljen je i Registar spomenika i spomen-obilježja oslobodilačkim ratovima, za čije su vođenje bili nadležni opštinski i međuopštinski zavodi.

Ovim pravilnikom je bilo predviđeno da Republički zavod za zaštitu spomenika kulture ustanovi novi registar i da u njega upiše sve spomenike kulture u roku od šest mjeseci. Republički zavod ovu obavezu nije ispoštovao, tako da je upis spomenika sve do 1992. godine, kada je donesen posljednji zakon, vršen u Centralni registar ustanovljen 1961. godine. U ovaj registar bilo je upisano 425 spomenika kulture i 571 spomenik i spomen-obilježje oslobodilačkim ratovima.

I pored zakonske obaveze da se u Centralni registar upisuju svi spomenici kulture, u njega nijesu upisana 421 spomenika sa područja opštine Kotor kojima su spomenička svojstva utvrđena rješenjima Opštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor, osnovanog 1980. godine.

2.3. Registri spomenika kulture prema Zakonu o zaštiti spomenika kulture iz 1991. godine

Važećim zakonom o zaštiti spomenika kulture iz 1991. godine nije predviđeno osnivanje opštinskih i međuopštinskih zavoda za zaštitu spomenika kulture, a Opštinski zavod Kotor postao je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture.

Ovim Zakonom je predviđeno da Regionalni zavod vodi Registar spomenika kulture na svom području, tj. za opštine Kotor, Tivat i Herceg-Novi, i da rješenja o upisu dostavlja Republičkom zavodu radi upisa u Centralni registar.

S obzirom na to da je ovim zakonom predviđena nadležnost Skupštine Republike Crne Gore u pogledu proglašenja spomenika kulture, tj. utvrđivanja njihovih spomeničkih svojstava, to su Regionalni i Republički zavod upis i brisanje spomenika kulture mogli vršiti samo nakon objavljivanja akta Skupštine o proglašenju spomenika kulture, odnosno utvrđivanju da je određeni spomenik kulture izgubio spomenička svojstva.

Za razliku od prethodnih zakona, ovaj zakon ne sadrži prelazno rješenje o spomeničkom statusu objekata kojima je to svojstvo utvrđeno od strane nedležnih zavoda. Međutim, s obzirom na ukupni propisani mehanizam proglašenja, registracije i kategorizacije spomenika kulture može se zaključiti da Zakonom nije predviđeno preispitivanje statusa spomenika kulture stečenog po prethodnim propisima.

Pravilnikom o sadržini i načinu vođenja registara spomenika kulture iz 1992. godine nije predviđeno da Republički i Regionalni zavod vode registar spomenika i spomen-obilježja oslobodilačkim ratovima.

Sadržina i način vođenja registara po važećim propisima su različiti u odnosu na ranije propise, a takođe prvi put je uvedena i kategorizacija spomenika kulture. Za kategorizaciju spomenika kulture i određivanje granica njihove zaštićene okoline nadležan je Republički zavod. Takođe je predviđeno da nadležni sud na osnovu podataka Republičkog zavoda vrši zabilješku brisanja spomenika kulture u zemljišnjim knjigama.

30

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Od ukupno 421 spomenika kulture koji su bili upisani u registar Opšinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Regionalni zavod je u novi Registar, ustanovljen 1992. godine, upisao samo 188 spomenika kulture, i to: 134 sa područja opštine Kotor, 44 sa područja opštine Herceg-Novi i 10 sa područja opštine Tivat. Iz raspoložive dokumentacije se ne može utvrditi zašto nijesu u novi registar upisani i ostali ranije proglašeni spomenici kulture sa područja nadležnosti ovog zavoda. Međutim, pojedini objekti kojima su spomenička svojstva pojedinačno utvrđena u novom registru su grupisani i upisani kao cjeline sa drugim nazivom. Ovaj način upisa spomenika kulture u registar nije u skladu sa odredbama Zakona kojima se uređuju pitanja proglašenja spomenika kulture, njihovog upisa u registar i brisanja iz registra. Kategorizaciju spomenika kulture upisanih u registar Regionalnog zavoda izvršio je Regionalni zavod, što nije u skladu sa njegovim nadležnostima.

U Centralni registar ustanovljen 1992. godine upisano je samo 237 spomenika kulture iz prethodnog Centralnog registra koji je ustanovljen 1961. godine i u koji je bilo upisano 425 spomenika kulture. U novi Centralni registar nije upisan ni jedan spomenik kulture sa područja opština Kotor, Tivat i Herceg -Novi.

2.4. Ostali nedostaci

Kod Centralnog registra prisutni su nedostaci i nepravilnosti u pogledu vođenja i ovjere knjiga i postupku donošenja rješenja. Naime, Centralni registar ne sadrži stručnu dokumentaciju o spomenicima kulture koja treba da omogući identifikaciju njihove izvornosti u postupku obnove, restauracije ili konzervacije, dokumentaciju o izvšenim konzervatorsko-restauratorskim radovima i drugim zahvatima na spomenicima kulture, kao ni podatke o finansijskim ulaganjima. Takođe, dosijei za pojedine spomenike kulture ne sadrže propisanu dokumentaciju ili postojeća dokumentacija nije validna.

3. Zaštićena okolina nepokretnih spomenika kulture

Obaveza utvrđivanja granica zaštićene okoline spomenika kulture predviđena je po svim zakonima o zaštiti spomenika počev od 1960. godine. Međutim, ova obaveza ranije nije izvršena, a i Republički zavod je propustio da to učini u postupku kategorizacije po važećem zakonu. Nedostatak granica zaštićene okoline spomenika kulture stvara probleme pri sprečavanju postavljanja ili izgradnje novih objekata u blizini spomenika kulture.

4. Proglašenje spomenika kulture

Status spomenika kulture se stiče proglašenjem od strane Skupštine RCG na predlog Republičkog zavoda. Republički zavod je bio u obavezi da u roku od 90 dana od dana stupanja Zakona na snagu predloži program kategorizacije i proglašenja spomenika kulture sa dinamikom realizacije i potrebnim sredstvima. Ova obaveza nije realizovana.

Republički zavod je 12. oktobra 1995. godine dostavio Skupštini RCG spisak objekata sa spomeničkim svojstvima uz predlog da ih proglasi za spomenike kulture. Predlog se odnosi na 17 objekata u sedam opština, i to:

- Opštini Bar (Kula- pirg, Tophala, Skadarsko jezero), - Opštini Berane (Kuća vojvode Gavra Vukovića, Crkva Sv. Luke, Kaludra),- Opštini Bijelo Polje (Arheološki lokalitet Samograd, Crkva Sv. Tome, Brzava; Manastir Sv. Trojice,

Majstorovina), - Opštini Budva (Crkva Sv. Nikole, Bečići; Crkva Sv. Tome, Žukovica, Manastir Sv. Dimitrija, Vojnići), - Opštini Kolašin (Crkva Sv. Nikole, Kolašin), - Opštini Plužine (Kuća Lazara Sočice, Goransko), - Opštini Cetinje (Crkva Sv. Petke, Dobrsko Selo; Crkva Sv. Nikole, Očinići, Crkva Sv. Apostola Petra i Pavla,

Vrela; Naselje Karuč, Skadarsko jezero; Kuća Vukotića). Ovaj predlog za proglašenje spomenika kulture Skupština RCG do danas nije razmatrala.

5. Prethodna zaštita objekata koji imaju spomenička svojstva

Objekti za koje se osnovano pretpostavlja da imaju svojstva spomenika kulture uživaju tzv. prethodnu zaštitu. Prethodna zaštita se uspostavlja aktom o privremenom proglašenju određenog objekta za spomenik. Akt o privremenom proglašenju spomenika donosi Skupština RCG na predlog Republičkog zavoda. Status prethodne zaštite spomenika traje naviše pet godina.

Republički zavod nije pokrenuo ni jedan postupak za privremeno proglašenje objekata za spomenik.

31


6. Nadzor

Zakonom o zaštiti spomenika kulture nije predviđen inspekcijski nadzor u odnosu na njegovu primjenu, što znači da nijesu propisane ni specifične mjere i ovlašćenja za postupanje inspektora u ovoj oblasti.

Konzervatorski nadzor koji vrše Republički i Regionalni zavod nema kapacitet inspekcijskog nadzora ni u pogledu ovlašćenja i on u suštini predstavlja stručni nadzor nad izvođenjem odobrenih konzervatorsko -restauratorskih radova. Ovlašćenja Zavoda u pogledu obustave započetih radova i sprečavanja radnji koje bi mogle oštetiti ili uništiti spomenik kulture rijetko su korišćena, a u slučajevima njihove primjene ispoljavali su se problemi pristupa objektu radi vršenja nadzora, kao i identifikacije investitora i izvođača radova.

Nadzor nad zakonitošću rada Republičkog, Regionalnog zavoda kao i Centra za arheološka istraživanja je u nadležnosti Ministarstva kulture i medija. Međutim, taj nadzor od osnivanja Ministarstva nije vršen.

7. Vlasnički odnosi

Za definisanje vlasničkih odnosa nad spomenicima kulture, Zakon o zaštiti spomenika kulture koristi termin «imalac spomenika kulture». Ovim terminom obuhvaćeni su vlasnik, držalac i korisnik spomenika, što znači da je vlasništvo neprecizno određeno, a samim tim podaci o tome sadržani u Centralnom registru ne odražavaju pravo stanje i znatno se razlikuju od podataka u katastru nepokretnosti. Pored toga, u katastar nepokretnosti, odnosno u odgovarajući list nepokretnosti nije upisana zabilješka da određeni objekt ima status spomenika kulture.22

8. Nepokretni spomenici kulture u Crnoj Gori

Kulturni prostor Crne Gore odlikuje multikulturalnost u najširem smislu riječi. Raznovrsnost arhitekture registrovanih i zakonom zaštićenih spomenika kulture, kroz koje se iščitava istorija ovog prostora, materijalni su dokaz o specifičnom kulturnom miljeu Crne Gore.

Među registrovanim spomenicima kulture zastupljene su sve vrste objekata (urbane cjeline, stari gradovi, sakralni, profani, fortifikacioni, arheološki, etnološki, tehnički i memorijalni) i sve kategorije spomenika (I kategorija – spomenici od izuzetnog značaja, II kategorija – spomenici od velikog značaja, II kategorija – značajni spomenici).

Pregled zaštićenih spomenika kulture po kategorijama

Vrsta spomen. I kategorija II kategorija III kategorija Ukupno

Urbane cjeline 6 1 1 8

Stari gradovi 3 2 5

Sakralni 18 79 110 207

Profani 4 23 31 58

Fortifi kacioni 10 15 25

Arheološki 3 10 14 27

Etnološki 1 4 5

Tehnički 4 11 15

Memorijalni 1 2 4 7

SVEGA 35 132 190 357

2 2 Konstatacija na osnovu dostavljenih listova nepokretnosti.

32

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Pregled zaštićenih spomenika kulture po opštinama

Opština

Kategorija Vrsta spomenika kulture

I II III Urbani Starigradovi Sakralni Profani Fortifi ka-

cioniArheo-loški Etnološki Tehnički Memori-

jalni Ukupno

Andrijevica

Bar 1 14 18 1 23 1 3 1 1 2 1 33

Berane 1 2 2 3 1 1 5

Bijelo Polje 2 3 1 6 6

Budva 1 15 10 1 1 16 3 3 1 1 26

Cetinje 10 22 23 1 2 21 23 2 4 2 55

Danilovgrad 2 8 1 3 5 1 10

Herceg -Novi 1 17 29 2 37 1 5 2 47

Kolašin 1 2 1 1 1 3

Kotor 10 30 23 2 33 22 1 4 1 63

Mojkovac 1 1 1

Nikšić 1 10 14 14 1 4 4 1 1 25

Plav 2 4 4 2 6

Pljevlja 2 4 5 1 6

Plužine 1 1 1 3 3

Podgorica 2 6 32 19 4 6 6 2 2 1 40

Rožaje

Šavnik 1 6 5 1 1 7

Tivat 4 6 7 2 1 10

Ulcinj 2 1 7 1 1 5 1 1 1 10

Žabljak 1 1 1

SVEGA 35 134 188 8 5 207 58 25 27 5 15 7 357

Među registrovanim spomenicima kulture I kategorije najviše je sakralnih objekata, znatno manje urbanih cjelina i starih gradova, dok je samo jedan memorijalni objekat.

AndrijevicaNa teritoriji opštine Andrijevica nema registrovanih spomenika kulture.

BarNa teritoriji opštine Bar ukupno su registrovana 33 spomenika kulture, od kojih jedan pripada prvoj, 14 drugoj

i 18 trećoj kategoriji.

I kategorija 1. Stari grad BarII kategorija1. Utvrđenje Nehaj, Sutomore2. Dvorac kralja Nikole na Topolici3. Crkva Sv. Atanasija, Sotonići

33


4. Crkva Sv. Dimitrija, Nehaj5. Crkva Sv. Petke, Šušanj6. Crkva Sv. Tekle, Spič7. Manastir Beška, ostrvo Beška8. Manastir Moračnik, ostrvo Moračnik9. Manastir Orahovo, Orahovo, Crmnica 10. Manastir Ratac, poluostrvo Ratac11. Manastir Starčevo, ostrvo Starčeva Gorica na Skadarskom jezeru12. Crkva Sv. Roka, Spič13. Manastir Prečista Krajinska, Ostros14. Ostaci trikonhalne crkve, TopolicaIII kategorija1. Zaliv Bigovica2. Utvrđenje Besac, Virpazar3. Utvrđenje Grmožur, ostrvo Grmožur, Skadarsko jezero4. Čaršija i podgrađe oko bedema, Stari Bar5. Stari bunar, Ostros6. Zgrada »Monopola« duvana7. Manastir Gornji Brčeli8. Crkva Sv. Katarine, Ravna9. Crkva Sv. mučenika Eustahija, Donji Brčeli 10. Crkva Sv. Nikole, Mikulići11. Crkva Sv. Trojice, Gornji Brčeli12. Crkva Sv. Vračeva, Komani, Pečurice13. Crkva Sv. Ilije Pečurice, Velje Selo14. Crkva Sv. Jovana i Sv. Arhanđela Mihaila, Sotonići15. Crkva Sv. Petke, Sotonići16. Džamija Omerbašića, naselje Brbot17. Manastir Donji Brčeli18. Rodna kuća Jovana Tomaševića, Gornji Brčeli.

BeraneNa teritoriji opštine Berane ukupno je registrovano 5 spomenika.

I kategorija1. Manastir Đurđevi StupoviII kategorija 1. Zgrada stare osnovne škole 2. Rimski castrum – DolacIII kategorija1. Manastir Šudikova, Budimlja2. Ruševine crkve u Budimlji

Bijelo PoljeNa prostoru opštine Bijelo Polje ukupno je registrovano 6 spomenika.

I kategorija1. Crkva Sv. Nikole, Nikoljac2. Crkva Sv. Petra II kategorija1. Crkva Sv. Nikole, Podvrh2. Voljavac – Bogorodičina crkva, Bistrica3. Crkva Sv. Jovana, ZatonIII kategorija1. Džamija

BudvaNa prostoru budvanske opštine ukupno je registrovano 26 spomenika kulture.

34

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

I kategorija 1. Stari grad BudvaII kategorija1. Ostaci vile urbane u recepciji bivšeg hotela »Avala« i prostor s prezentiranim antičkim grobnicama2. Tvrđava Đurđevac, Pobori3. Crkva Sv. Trojice, Stari grad4. Manastir Podlastva, Lastva Grbaljska5. Manastir Reževići6. Crkva Santa Marija in Punta u Starom gradu7. Manastir Duljevo, Kuljače8. Manastir Podostrog, Maine9. Manastir Stanjevići10. Crkva Sv. Ivana Krstitelja, Stari grad11. Sveti Stefan12. Crkva Sv. Save Osvećenog, Stari grad13. Manastir Gradište14. Manastir Praskvica15. Ostaci Ville Rustike sa mozaikom, Mirišta, PetrovacIII kategorija1. Prostor između hotela »Avala« i gradskih bedema2. Ostaci kastela i lazareta u Petrovcu3. Tvrđava Kosmač, Brajići4. Drobni pijesak5. Crkva Sv. Tome, Petrovac6. Crkva Sv. Krsta, Novoselje, Petrovac7. Crkva Sv. Nikole, ostrvo Sv.Nikola8. Crkva Sv. Dimitrija, Brajići9. Crkva Sv. Petra, Mažići10. Most na Velikoj vodi

CetinjeNa području opštine Cetinje i posebno samog prijestonog grada nalazi se značajan broj arhitektonskih,

istorijskih, etnografskih i drugih registrovanih spomenika kulture, ukupno 55.

I kategorija1. Ostaci Manastira Crnojevića na Ćipuru2. Žabljak Crnojevića3. Dvorac kralja Nikole, Dvorski muzej4. Mauzolej Petru II Petroviću Njegošu na Lovćenu5. Zetski dom, zgrada Kraljevskog pozorišta6. Biljarda, Njegošev muzej7. Vladin dom8. Cetinjski manastir sa crkvom Rođenja Bogorodice9. Manastir Kom Crnojevića sa crkvom Uspenja Bogorodice10. Istorijsko jezgro grada CetinjaII kategorija1. Obod Crnojevića, Riječki grad2. Most knjaza Danila na Rijeci Crnojevića3. Vladičina kula na Karuču4. Bolnica »Danilo I«5. Francusko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori6. Grob vladike Danila na Orlovom kršu7. Italijansko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori8. Kuća Sv. Petra na Rijeci Crnojevića9. »Plavi dvorac«, dvor prestolonasljednika Danila10. Reljef Crne Gore u dvorištu Biljarde11. Njegoševa rodna kuća, Njeguši12. Zgrada Arhiva Crne Gore13. Crkva Sv. Đorđa, Erakovići

35


14. Crkva Sv. Blagovještenja, Jeksa, Čukojevići15. Crkva Sv. Nikole, Riječki grad16. Manastir Ćelija, Dobrsko Selo17. Vlaška crkva18. Dvorska crkva na Ćipuru19. Austrijsko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori20. Crkva Uspenja Bogorodice, Resna21. Englesko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori22. Rusko poslanstvo u Kraljevini Crnoj GoriIII kategorija1. Tvrđava Lesendro kod Vranjine2. Kuća Toma Petrovića, Njegoševa gostinska kuća na Njegušima3. Kuća Kenja Jankovića, Rvaši4. Mlin Ivana Crnojevića5. Rodna kuća kralja Nikole, Njeguši6. Zgrada OŠ »Šunjo Pešikan« u Trešnjevu7. Tursko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori8. Zgrada »Vojnog stana«9. Crkva u Čistom polju, Ljubotinj10. Crkva Sv. Ćekle, Strugari11. Crkva Sv. Jovana Krstitelja, Ržani Do, Bata Cucka12. Crkva Sv. Jovana, Košćele13. Crkva Uspenja Bogorodice, Raičevići14. Preobraženska crkva na Ivanovim Koritima15. Apoteka u Njegoševoj ulici 16. Crkva Sv. Antuna Padovanskog17. Crkva Sv. Dimitrija, Ljubotinj18. Crkva Sv. Jovana, Blace, Bjelice19. Crkva Sv. Nikole, Boguti, Ljubotinj20. Crkva Sv. Nikole, Rvaši21. Stara električna centrala, prva električna centrala u Crnoj Gori22. Tablja, kula osmatračnica iznad Cetinjskog manastira23. Zgrada Crnogorske banke Kraljevine Crne Gore

DanilovgradNa teritoriji opštine Danilovgrad ukupno je zaštićeno 10 spomenika kulture.

II kategorija1. Gradina Martinići2. Manastir OstrogIII kategorija1. Lokalitet Crkvina, Donji Martinići2. Lokalitet Sige3. Zidanice4. Turski tzv. Adžijin most, Miokusovići5. Crkva Sv. Đorđa, Gornji Martinići6. Manastir Ždrebaonik7. Grad Spuž s bedemima8. Lokalitet Koljat

Herceg-NoviNa području opštine Herceg-Novi (do danas) je ukupno registrovano 47 spomenika kulture.

I kategorija1. Manastir SavinaII kategorija1. Zidine starog hercegnovskog grada2. Tvrđava Španjola

36

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

3. Utvrđenje Mamula, ostrvo Lastavica4. Crkva Rize Bogorodice, Bijela5. Crkva Sv. Sergija i Vlaha, Podi6. Crkva Sv. Tome, Kuti7. Sakralni kompleks sa Njegoševom školom8. Staro gradsko jezgro Herceg-Novog9. Crkva Sv. Neđelje, Jošica10. Crkva Sv. Petke, Mrkovi11. Crkva Sv. Stefana, Sušćepan12. Crkva Sv. Trifuna, Klinci13. Crkva Sv. Trojice, Kuti14. Kanli kula 15. Kompleks crkve Sv.Tome, Trebesin16. Sakralni kompleks na ostrvu Žanjice17. Tvrđava Forte mareIII kategorija1. Zadužbina Duković, Topla2. Kuća Miroslava Štumbergera, Baošići3. Crkva Sv. Jovana, Kuti4. Crkva Sv. Đorđa, Radanići, Luštica5. Crkva Sv. Gospođe, Ubli6. Crkva Sv. Jovana, Rajevići, Sutorina7. Crkva Sv. Neđelje, Mojdež8. Crkva Sv. Stefana, Đenovići9. Crkva Sv. Petra, Bijela10. Zapadno i istočno podgrađe Herceg-Novog11. Crkva Sv. Andrije, Kuti12. Crkva Sv. Andrije, Zabrđe, Luštica13. Crkva Sv. Ane, Savinska Dubrava14. Crkva Sv. Arhanđela Mihaila, Klinci, Luštica15. Crkva Sv. Đorđa, Kuti16. Crkva Sv. Gospođe i staro groblje, Velje Brdo17. Crkva Sv. Gospođe, Kuti18. Crkva Sv. Ilije, Ilijina Kita, Žvinje19. Crkva Sv. Ilije, Kuti20. Crkva Sv. Ilije, Mokrine21. Crkva Sv. Jovana, Đenovići22. Crkva Sv. Jovana, Kalimož, Bijelske Kruševice23. Crkva Sv. Krsta, Mokrine24. Crkva Sv. Nikole, Baošići25. Crkva Sv. Nikole, Đurići, Kamenari26. Crkva Sv. Nikole, Podi27. Crkva Sv. Petra i Pavla, Brguli, Luštica28. Episkopsaka rezidencija Ljubibratića, Topla29. Samostanski kompleks Sv.Antuna.

KolašinNa području opštine Kolašin zaštićena su 3 nepokretna spomenika kulture.

I kategorija1. Manastir Morača III kategorija 1. Most knjaza Danila na Mrtvici 2.Ostaci barutane, Vinića Brdo

Kotor Na području opštine Kotor registrovana su 63 spomenika kulture.

37


I kategorija1. Ostaci antičke vile s mozaicima u Risnu2. Crkva i ostrvo Gospe od Škrpjela 3. Crkva Sv. Ane 4. Katedrala Sv.Tripuna 5. Bogorodičin hram na Prčanju 6. Stari grad Kotor 7. Grad Perast8. Crkva Sv. Luke u Starom Gradu 9. Crkva Sv. Marije Koleđate 10. Crkva Sv. MihailaII kategorija1. Carine, Risan2. Ostaci crkve Sv.Tome, Prčanj3. Stijena Lipci, Strp4. Palata Dabinović, »Kokotova kula«, Dobrota5. Palata Grgurin, Pomorski muzej Kotor6. Palata Natale i Vido Milošević, »Veliki palac«, Dobrota7. Palata »Tri sestre«, Prčanj8. Gradska vrata9. Palata Ivanović, Dobrota10. Palata Ivelić, Risan11. Toranj sa satovima12. Zgrada »Centralne Komisije«, Dobrota13. Crkva Sv. Kuzme i Damjana, Muo14. Franjevački samostan sa crkvom Sv. Klare15. Kompleks samostana Sv. Franja16. Crkva i ostrvo Sv. Đorđa, Perast17. Crkva Sv. Luke, Smokovac, Risan18. Crkva Sv. Pavla u Starom Gradu19. Franjevački samostan sa crkvom Sv. Nikole, Prčanj20. Kompleks crkve Sv. Eustahija, Dobrota21. Kompleks crkve Sv. Petra i Pavla, Risan22. Sakralni kompleks u Pelinovu, Gornji Grbalj23. Crkva Sv. Đorđa, Orahovac24. Crkva Sv. Ilije, Dobrota25. Kompleks crkve Sv. Mateja, Dobrota26. Crkva Sv. Bazilija, Donji Stoliv27. Crkva Sv. Đorđa, Šišići, Gornji Grbalj28. Crkva Sv. Nikole, Stari Grad29. Manastir Banja, Risan30. Palata Tripković, DobrotaIII kategorija1. Podmorje između Rta Strpačkog i Rta Murove, Strp, Risan2. Prva škola na narodnom jeziku, Svrčak, Morinj3. Kuća Pavla Kamenarovića, Dobrota4. Palata Kamenarović, Dobrota5. Zadužbina Ljubatovića sa crkvom Sv.Dimitrija, Risan6. Rodna kuća Tripa Kokolje, Perast7. Crkva Gospe od Milosrđa, Dobrota, Tabačina8. Crkva Sv. Vicencija, Škaljari9. Crkva Sv. Đorđa, Liješevići, Donji Grbalj10. Crkva Sv. Petke, Morinj, Bunovići11. Crkva Sv. Petra, Dobrota, Ljuta12. Čardak Sv. Petra, Morinj13. Crkva Pokrova Bogorodice s gradskim grobljem, Škaljari14. Crkva Sv. Đorđa, Mirac15. Crkva Sv. Gospođe, Perast16. Kuća Boža Dabinovića, Dobrota

38

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

17. Kuća Miloša Vukasovića, Dražin vrt, Orahovac18. Kuća vojvode Toma Milinovića, Donji Morinj19. Kula Baja Pivljanina, Dražin vrt20. Palata Radimiri – Dabinović, ‘’Krivi palac’’, Dobrota21. Pomorska škola Martinović, Perast22. Stara apoteka – Palata Grubonja23. Zgrada Istorijskog arhiva u Škaljarima

MojkovacNa teritoriji opštine Mojkovac registrovan je jedan spomenik druge kategorije.

II kategorija1. Manastir Dobrilovina

NikšićNa velikom prostoru Nikšićke opštine registrovano je svega 25 nepokretnih spomenika kulture.

I kategorija 1. Crvena StijenaII kategorija1. Gradski bedemi – Ostaci Onogošta2. Dvorski kompleks kralja Nikole3. Most na Moštanici4. Crkva Sv. Spasa, Grahovac5. Crkva Sv. Apostola Petra i Pavla6. Crkva Sv. Arhanđela Mihaila, Stražica7. Crkva Sv. Nikole, Drenoštica8. Crkva Sv. Nikole, Grahovo9. Crkva Sv. Spasa, Dragovoljići10. Saborna crkva Sv.Vasilija OstroškogIII kategorija1. Ostaci nekropole stećaka u Prigradini kod Velimlja2. Ostaci nekropole stećaka, Šipačno3. Ruševine castela – Salthua, Vilusi4. Kula u Starom Selu, Župa Nikšićka5. Duga, istorijski klanac sa utvrđenjem6. Tvrđava Klačina7. Kula Lekovića, Kočani8. Džamija9. Manastir Kosijerevo, Petrovići10. Crkva Sv. Đorđa, Trebjesa11. Crkva Sv. Jovana Krstitelja, Tupan12. Crkva Sv. Jovana, Drijenak, Petrovići13. Crkva Sv. Jovana, Klenje, Velimlje14. Manastir Župa

PlavNa teritoriji opštine Plav ukupno je registrovano 6 zaštićenih nepokretnih spomenika kulture.

II kategorija1. Kula Redžepagića2. Manastir BrezojevicaIII kategorija1. Vezirova džamija, Gusinje2. Careva džamija3. Crkva Sv. Đorđa, Gusinje4. Zgrada bivše OŠ Brezojevica.

39


PljevljaNa teritoriji opštine Pljevlja zaštićeno je 6 nepokretnih spomenika kulture.

I kategorija1. Husein-pašina džamija 2. Manastir Sv.TrojicaII kategorija1. Lokalitet Komini2. Manastir Dubočica, Otilovići3. Manastir Sv. Arhanđela Mihaila, Luke, Đuđevića Tara4. Manastir Dovolja, Premćani

PlužineNa teritoriji Plužina registrovana su tri nepokretna spomenika kulture.

I kategorija1. Manastir PivaII kategorija1. Crkva pod Sokolom, Zagrađe, Šćepan PoljeIII kategorija 1. Ostaci crkve Sv.Stefana, Šćepan Polje

PodgoricaNa teritoriji opštine Podgorica ukupno je registrovano 40 nepokretnih spomenika kulture.

I kategorija 1. Duklja, Rimski grad Doclea 2. Medun, Ilirsko utvrđenjeII kategorija 1. Velje Ledine, Gostilj2. Doljani, Zlatica3. Dvorski kompleks na Kruševcu4. Crkva Sv. Đorđa pod Goricom5. Manastir Dajbabe6. Mjace, MatagužiIII kategorija1. Ćaf Kiš u Dubravi, Vuksanlekići2. Tvrđava Ribnica3. Balšin grad u Ponarima, Zeta4. Tvrđava Dečić, Piskala, Tuzi5. Tvrđava Oblun, Vukovci, Zeta6. Tamnica Jusovača7. Kuća Čubranovića u Staroj varoši8. Sahat kula u Staroj varoši9. Zgrada Republičkog zavoda za zaštitu prirode u Staroj varoši10. Crkva Pahomija Komanina, Orahovac11. Crkva Sv. Đorđa, Blizna12. Crkva Sv. Gospođe, Čepurci13. Crkva Sv. Gospođe, Draževina, Gradac 14. Crkva Sv. Jovana Krstitelja, Kosor, Kuči15. Crkva Sv. Nikole, Mataguži, Zeta16. Crkva Sv. Petra Cetinjskog, Bezjovo, Kuči17. Crkva Vaznesenja Gospodnjeg, Ubli18. Manastir Ćelija Piperska, Crnci, Stijena Piperska19. Manastir Duga, Bioče20. Manastir Vranjina sa crkvom Sv. Nikole21. Osmanagića džamija u Staroj varoši22. Naselje Vranjina na obali Skadarskog Jezera23. Crkva Sv. Đorđa, Srpska, Zeta

40

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

24. Crkva Sv. Ilije, Velja Gora, Gradac25. Crkva Sv. Trojice, Vukovci, Zeta26. Crkva Uspenja Hristovog, Lijeva Rijeka27. Kirza, Sukuruć, Tuzi28. Kula Camovića u Vuksanlekićima, Tuzi29. Stari most na ušću Ribnice30. Starodoganjska džamija u Staroj Varoši31. Tvrđava Planinica, Dinoši32. Zgrada osnovne škole Gradac

RožajeNa teritoriji opštine Rožaje nema zaštićenih registrovanih nepokretnih spomenika kulture.

ŠavnikNa teritoriji opštine Šavnik registrovano je ukupno 7 nepokretnih spomenika kulture.

II kategorija 1. Manastir Podmalinsko, TušinaIII kategorija1. Kuća Novice Cerovića, Tušina2. Odov most3. Manastir Bijela4. Crkva Sv. Arhanđela Mihaila, Petnjica5. Crkva Sv. Jovana Krstitelja, Mljetičak6. Crkva Sv. Nikole, Kosorići

TivatNa teritoriji opštine Tivat registrovano je ukupno 10 zaštićenih nepokretnih spomenika kulture.

II kategorija1. Poluostrvo Prevlaka sa ostacima manastira Sv. Mihaila2. Crkva Gospe od Anđela, Verige, Lepetani3. Crkva Sv. Petra, Bogdašići4. Kompleks Buća – LukovićIII kategorija1. Palata Verona – Bizanti, Račica2. Crkva Sv. Antuna, Belanovo3. Crkva Sv. Gospođe, Radovići, Krtoli4. Crkva Sv. Luke, Gošići, Krtoli5. Crkva Sv. Trojice, Ostrvo Cvijeća, poluostrvo Prevlaka6. Crkva Sv. Vida, Gornja Lastva

UlcinjNa teritoriji opštine Ulcinj ukupno je registrovano 10 nepokretnih spomenika kulture.

I kategorija1. Stari grad Ulcinj2. Srednjovjekovni grad SvačII kategorija1. Crkva – džamijaIII kategorija1. Kruče2. Pašina kuća s tavanicom u duborezu3. Pašina džamija4. Crkva Sv. Nikole pod Bijelom gorom5. Saborna crkva Sv. Nikole6. Glavna džamija zvana ‘’Namazjah’’7. Sahat kula, Podgrađe

41


ŽabljakNa teritoriji opštine Žabljak registrovan je jedan spomenik kulture.

III kategorija1. Crkva Sv. Preobraženja

9. Devastacija spomenika kulture

Od ukupno 357 spomenika kulture 246 je devastirano, što znači da su devastacije prisutne na 68,90% spomenika. Devastacije su pristune na svim vrstama i kategorijama spomenika kulture i posljedica su uticaja raznih faktora. Utvrđene devastacije su različite po vrsti i obimu oštećenja, kao i stepenu uticaja na spomenička svojstva spomenika kulture.

Pregled devastiranih spomenika po opštinama

Bar

I kategorija1. Stari grad BarII kategorija1. Bivši dvorac kralja Nikole na Topolici2. Crkva Sv. Atanasija, Sotonići3. Crkva Sv. Dimitrija, Nehaj4. Crkva Sv. Petke, Šušanj5. Crkva Sv. Roka, Spič6. Crkva Sv. Tekle, Spič7. Manastir Beška, ostrvo Beška8. Manastir Moračnik, ostrvo Moračnik9. Manastir Orahovo, Orahovo, Crmnica 10. Manastir Ratac, poluostrvo Ratac11. Manastir Starčevo, ostrvo Starčeva gorica na Skadarskom jezeru12. Utvrđenje Nehaj, SutomoreIII kategorija1. Čaršija i podgrađe oko bedema, Stari Bar2. Crkva Sv. Katarine, Ravna3. Crkva Sv. mučenika Eustahija, Donji Brčeli 4. Crkva Sv. Nikole, Mikulići5. Crkva Sv. Trojice, Gornji Brčeli6. Crkva Sv. Vračeva, Komani, Pečurice7. Manastir Gornji Brčeli8. Stari bunar, Ostros9. Utvrđenje Besac, Virpazar10. Utvrđenje Grmožur, ostrvo Grmožur11. Zaliv Bigovica12. Zgrada »Monopola« duvana

Berane

I kategorija1. Manastir Đurđevi StupoviII kategorija1. Zgrada stare osnovne školeIII kategorija1. Manastir Šudikova, Budimlja

42

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Bijelo Polje

I kategorija1. Crkva Sv. Nikole, Nikoljac2. Crkva Sv. Petra II kategorija1. Crkva Sv. Jovana, Zaton2. Crkva Sv. Nikole, Podvrh2. Voljavac – Bogorodičina crkva, BistricaIII kategorija1. Džamija

Budva

I kategorija1. Stari grad, BudvaII kategorija1. Crkva Santa Marija in Punta u Starom Gradu2. Crkva Sv. Ivana Krstitelja, Stari Grad3. Crkva Sv. Trojice, Stari Grad4. Manastir Duljevo, Kuljače5. Manastir Podlastva, Lastva Grbaljska6. Manastir Podostrog, Maine7. Manastir Reževići8. Manastir Stanjevići9. Ostaci Vile urbane u recepciji bivšeg hotela »Avala« i prostor s prezentiranim antičkim grobnicama10. Sveti Stefan11. Tvrđava Đurđevac, PoboriIII kategorija1. Crkva Sv. Krsta, Novoselje, Petrovac2. Crkva Sv. Nikole, ostrvo Sv. Nikola3. Crkva Sv. Tome, Petrovac4. Drobni pijesak5. Ostaci Kastela i Lazareta u Petrovcu6. Prostor između hotela »Avala« i gradskih bedema7. Tvrđava Kosmač, Brajići

Cetinje

I kategorija1. Biljarda, Njegošev muzej2. Cetinjski manastir sa crkvom Rođenja Bogorodice3. Dvorac kralja Nikole, Dvorski muzej4. Istorijsko jezgro Cetinja5. Manastir Kom Crnojevića sa crkvom Uspenja Bogorodice6. Mauzolej Petru II Petroviću Njegošu na Lovćenu7. Ostaci Manastira Crnojevića na Ćipuru8. Vladin dom,9. Žabljak Crnojevića10. Zetski dom, Kraljevsko pozorišteII kategorija1. Bolnica »Danilo I«2. Crkva Sv. Blagovještenja, Jeksa, Čukojevići3. Crkva Sv. Đorđa, Erakovići4. Crkva Sv. Nikole, Riječki Grad5. Dvorska crkva na Ćipuru6. Francusko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori7. Grob vladike Danila na Orlovom kršu8. Italijansko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori9. Kuća Sv. Petra na Rijeci Crnojevića

43


10. Njegoševa rodna kuća, Njeguši11. Manastir Ćelija, Dobrsko Selo12. Most knjaza Danila na Rijeci Crnojevića13. Obod Crnojevića, Riječki Grad14. »Plavi dvorac«, Dvor prestolonasljednika Danila15. Reljef Crne Gore u dvorištu Biljarde16. Vladičina kula na Karuču17. Vlaška crkva18. Zgrada arhiva Crne GoreIII kategorija1. Crkva Sv. Ćekle, Strugari2. Crkva Sv. Jovana Krstitelja, Ržani Do, Bata Cucka3. Crkva Sv. Jovana, Košćele4. Crkva u Čistom Polju, Ljubotinj5. Crkva Uspenja Bogorodice, Raičevići6. Kuća Kenja Jankovića, Rvaši7. Kuća Toma Petrovića – Njegoševa gostinska kuća na Njegušima8. Mlin Ivana Crnojevića9. Preobraženska crkva na Ivanovim Koritima10. Rodna kuća kralja Nikole, Njeguši11. Tursko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori12. Tvrđava Lesendro kod Vranjine13. Zgrada bivšeg Vojnog stana14. Zgrada OŠ »Šunjo Pešikan« u Trešnjevu

Danilovgrad

II kategorija1. Gradina Martinići2. Manastir OstrogIII kategorija1. Crkva Sv. Đorđa, Gornji Martinići2. Grad Spuž s bedemima3. Lokalitet Crkvina, Donji Martinići4. Lokalitet Sige5. Manastir Ždrebaonik6. Turski tzv. Adžijin most, Miokusovići7. Zidanice

Herceg-Novi

I kategorija1. Manastir SavinaII kategorija1. Crkva Rize Bogorodice, Bijela2. Crkva Sv. Sergija i Vlaha, Podi3. Crkva Sv. Tome, Kuti4. Sakralni kompleks sa Njegoševom školom5. Staro gradsko jezgro Herceg-Novog6. Tvrđava Španjola7. Utvrđenje Mamula, ostrvo Lastavica8. Zidine starog hercegnovskog gradaIII kategorija1. Crkva Sv. Đorđa, Radanići, Luštica2. Crkva Sv. Gospođe, Ubli3. Crkva Sv. Jovana, Kuti4. Crkva Sv. Jovana, Rajevići, Sutorina5. Crkva Sv. Neđelje, Mojdež6. Crkva Sv. Petra, Bijela7. Crkva Sv. Stefana, Đenovići

44

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

8. Kuća Miroslava Štumbergera, Baošići9. Zadužbina Duković, Topla10. Zapadno i istočno podgrađe Herceg-Novog

Kotor

I kategorija1. Bogorodičin hram na Prčanju 2. Crkva i ostrvo Gospe od Škrpjela 3. Crkva Sv. Ane 4. Grad Perast5. Katedrala Sv.Tripuna 6. Ostaci antičke vile s mozaicima u Risnu7. Stari grad Kotor II kategorija1. Carine – Risan2. Crkva i ostrvo Sv. Đorđa, Perast3. Crkva Sv. Đorđa, Orahovac4. Crkva Sv. Ilije, Dobrota5. Crkva Sv. Kuzme i Damjana, Muo6. Crkva Sv. Luke, Smokovac, Risan7. Crkva Sv. Pavla u Starom Gradu8. Franjevački samostan sa crkvom Sv. Klare9. Franjevački samostan sa crkvom Sv. Nikole, Prčanj10. Gradska vrata11. Kompleks crkve Sv. Mateja, Dobrota12. Kompleks crkve Sv. Eustahija, Dobrota13. Kompleks crkve Sv. Petra i Pavla, Risan14. Kompleks samostana Sv.Franja15. Ostaci crkve Sv. Tome, Prčanj16. Palata Dabinović – »Kokotova kula«, Dobrota17. Palata Grgurin – Pomorski muzej Kotor18. Palata Ivanović, Dobrota19. Palata Ivelić, Risan20. Palata Natale i Vido Milošević – ‘’Veliki palac’’, Dobrota21. Palata »Tri sestre«, Prčanj22. Sakralni kompleks u Pelinovu, Gornji Grbalj23. Stijena Lipci, Strp24. Toranj sa satovima25. Zgrada »Centralne Komisije«, DobrotaIII kategorija1. Crkva Gospe od Milosrđa, Dobrota, Tabačina2. Crkva Sv. Đorđa, Liješevići, Donji Grbalj3. Crkva Sv. Petke, Morinj, Bunovići4. Crkva Sv. Petra, Dobrota, Ljuta5. Crkva Sv. Vicencija, Škaljari6. Kuća Pavla Kamenarovića, Dobrota7. Palata Kamenarović, Dobrota8. Podmorje između Rta strpačkog i Rta Murove, Strp, Risan9. Prva škola na narodnom jeziku, Svrčak, Morinj10. Rodna kuća Tripa Kokolje, Perast11. Zadužbina Ljubatovića sa crkvom Sv.Dimitrija, Risan

Mojkovac

II kategorija1. Manastir Dobrilovina

45


Nikšić

II kategorija1. Crkva Sv. Apostola Petra i Pavla2. Crkva Sv. Arhanđela Mihaila, Stražica3. Crkva Sv. Nikole, Drenoštica4. Crkva Sv. Nikole, Grahovo5. Crkva Sv. Spasa, Dragovoljići6. Crkva Sv. Spasa, Grahovac7. Dvorski kompleks kralja Nikole8. Gradski bedemi – ostaci Onogošta9. Most na MoštaniciIII kategorija1. Crkva Sv. Đorđa, Trebjesa2. Crkva Sv. Jovana Krstitelja, Tupan3. Crkva Sv. Jovana, Drijenak, Petrovići4. Crkva Sv. Jovana, Klenje, Velimlje5. Duga, istorijski klanac sa utvrđenjem6. Džamija7. Kula Lekovića, Kočani8. Kula u Starom Selu, Župa Nikšićka9. Manastir Kosijerevo, Petrovići10. Manastir Župa11. Ostaci nekropole stećaka u Prigradini kod Velimlja12. Ostaci nekropole stećaka, Šipačno13. Ruševine castela – Salthua, Vilusi14. Tvrđava Klačina

Plav

II kategorija1. Kula Redžepagića2. Manastir BrezojevicaIII kategorija1. Vezirova džamija, Gusinje

Pljevlja

I kategorija1. Husein-pašina džamija 2. Manastir Sv.TrojicaII kategorija1. Lokalitet Komini2. Manastir Dubočica, Otilovići3. Manastir Sv. Arhanđela Mihaila, Luke, Đurđevića Tara

Plužine

II kategorija1. Crkva pod Sokolom, Zagrađe, Šćepan Polje

Podgorica

I kategorija1. Duklja – Doclea 2. MedunII kategorija1. Crkva Sv. Đorđa pod Goricom2. Doljani – Zlatica

46

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

3. Dvorski kompleks na Kruševcu4. Manastir Dajbabe5. Velje Ledine – GostiljIII kategorija1. Balšin grad u Ponarima, Zeta2. Ćaf Kiš u Dubravi, Vuksan lekići3. Crkva Pahomija Komanina, Orahovac4. Crkva Sv. Đorđa, Blizna5. Crkva Sv. Gospođe, Čepurci6. Crkva Sv. Gospođe, Draževina, Gradac 7. Crkva Sv. Jovana Krstitelja, Kosor, Kuči8. Crkva Sv. Nikole, Mataguži, Zeta9. Crkva Sv. Petra Cetinjskog, Bezjovo, Kuči10. Crkva Vaznesenja Gospodnjeg, Ubli11. Kuća Čubranovića u Staroj varoši12. Manastir Ćelija Piperska, Crnci, Stijena Piperska13. Manastir Duga, Bioče14. Manastir Vranjina sa crkvom Sv. Nikole15. Naselje Vranjina na obali Skadarskog jezera16. Osmanagića džamija u Staroj varoši17. Sahat kula u Staroj varoši18. Tamnica Jusovača19. Tvrđava Dečić, Piskala, Tuzi20. Tvrđava Oblun, Vukovci, Zeta21. Tvrđava Ribnica22. Zgrada Republičkog zavoda za zaštitu prirode u Staroj varoši

Šavnik

II kategorija1. Manastir Podmalinsko, TušinaIII kategorija1. Kuća Novice Cerovića, Tušina2. Manastir Bijela3. Odov most

Tivat

II kategorija1. Crkva Gospe od Anđela, Verige, Lepetani2. Poluostrvo Prevlaka sa ostacima manastira Sv. MihailaIII kategorija1. Crkva Sv. Antuna, Belanovo2. Crkva Sv. Gospođe, Radovići, Krtoli3. Crkva Sv. Luke, Gošići, Krtoli4. Palata Verona – Bizanti, Račica

Ulcinj

I kategorija1. Srednjovjekovni grad Svač2. Stari grad UlcinjIII kategorija1. Crkva Sv. Nikole pod Bijelom gorom2. Kruče3. Pašina džamija4. Pašina kuća s tavanicom u duborezu5. Saborna crkva Sv. Nikole

47


Žabljak

III kategorija1. Crkva Sv. Preobraženja

9.1. Faktori devastacije

Na devastiranim spomenicima kulture prepoznaju se uticaji raznih faktora koji se mogu grupisati u četiri osnovne vrste, i to:

- prirodni faktori (zub vremena, zemljotres i druge elementarne nepogode, vremenske neprilike, vlaga i sl.),- nebriga i neodržavanje (zapuštenost, investiciono i tekuće neodržavanje, neadekvatno korišćenje i drugi

vidovi nemarnog odnosa imalaca spomenika, organa lokalne vlasti i republičkih institucija zaštite),- nelegalni i nestručni radovi (radnje i mjere imalaca spomenika ili drugih investitora na obnovi, restauraciji

i konzervaciji spomenika, bez valjane projektne dokumentacije ili mimo nje, bez odobrenja nadležnog zavoda ili organa lokalne uprave i državnog organa, izgradnja novih objekata u blizini spomenika kulture, nestručno izvedeni radovi, ugradnja neadekvatnog materijala, odsustvo stručnog nadzora),

- ostalo (raznošenje gradivnog materijala, nelegalna iskopavanja i podvodna pretraživanja, ispisivanje grafi ta i sl.).

Uticaj zuba vremena je realan i očekivan i on se u odnosu na spomenike kulture pojačava protekom vremena. Adekvatan odgovor sistema zaštite na ovaj faktor uticaja je intenziviranje investicionog i tekućeg održavanja objekata shodno tehničkim uslovima i uticaju ostalih faktora, a naročito očekivanih vremenskih neprilika.

Razaranja i oštećenja od zemljotresa naročito su evidentna na starim objektima, što znači i na nepokretnim spomenicima kulture. Katastrofalni zemljotres koji je zadesio Crnu Goru 1979. godine razorio je ili u znatnoj mjeri oštetio najveći broj spomenika kulture naročito u južnom i središnjem dijelu Republike. U periodu između 1980. i 1990. godine intenzivnim aktivnostima, uz međunarodnu i domaću pomoć, značajan broj spomenika kulture je u potpunosti ili djelimično saniran. Međutim, jedan broj objekata je ostao u ruševinama ili lošem stanju koje se kasnijim potresima i uticajima ostalih faktora stalno pogoršavalo.

Vremenske prilike izražene kroz atmosferske padavine i temperaturne razlike utiču na sve vrste materijala, proizvodeći različita oštećenja koja se stalno povećavaju, a udari groma su veoma česti i sa posljedicama velikih oštećenja na najisturenijim djelovima spomenika.

Vlaga je stalan pratilac starih objekata i objekata koji nijesu u redovnoj upotrebi, a njen njegativni uticaj naročito je izrazit na sakralnim objekatima u vidu oštećenja fresaka i ikonostasa.

Nebriga i neodržavanje naročito su prisutni kod spomenika koji nijesu u funkciji i za posljedicu imaju potpuno prepuštanje objekata uticaju prirodnih faktora i raznošenju gradivnog materijala.

Nelegalni i nestručno izvedeni radovi, kao faktor oštećenja spomenika kulture, prvenstveno su posljedica neadekavatnog odnosa imalaca prema kulturnoj baštini i preduzimaju se sa različitim ciljevima i namjerama. Imaoci spomenika kulture u privatnoj svojini prilikom izvođenja radova prvenstveno imaju za cilj prilagođavanje starog objekta novim potrebama i namjenama, najčešće shodno pretpostavljenim komercijalnim interesima. Pri tome, spomenička svojstva svog objekta ne vide kao vrijednost, već kao ograničenje svojinskih prava i umanjenje ekonomskog potencijala.

Kao investitori radova na sakralnim spomenicima javljaju se različiti subjekti (vjerske organizacije, crkvene opštine, organizacioni odbori, mjesne zajednice, udruženja građana i dr.). Izvođenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovodi do povrede njihove izvornosti. Posebno štetni za kulturnu baštinu Crne Gore su nelegalni radovi koji se izvode upravo sa namjerom unošenja elemenata koji joj istorijski i kulturološki nijesu svojstveni i kojima se »novim materijalnim dokazima« nastoji izmijeniti istorijski i kulturni tok zbivanja na ovim prostorima.

Među pojedinačnim uticajima naznačenih faktora najizraženiji su nelegalni i nestručno izvedeni radovi. Naime, prisustvo ovog faktora prepoznato je na 138 spomenika kulture, od kojih su na 48 spomenika oni isključivi uzrok devastacija. Karakteristika uticaja nelegalno i nestručno izvedenih radova je u tome što u najvećem broju za posljedicu imaju trajno oštećenje pojednih spomeničkih vrijednosti.

48

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Pregled nelegalno izvedenih radova spomenika kulture po opštinama

Opština Broj spomenika Broj nelegalnih radova

Bar 33 13Berane 5 3Bijelo Polje 6 5Budva 26 14Cetinje 55 11Danilovgrad 10 4Herceg-Novi 47 8Kolašin 3 0Kotor 63 25Mojkovac 1 1Nikšić 25 14Plav 6 3Plužine 3 2Pljevlja 6 2Podgorica 40 20Šavnik 7 6Tivat 10 3Ulcinj 10 3Žabljak 1 1UKUPNO 357 138

Od 138 spomenika kulture na kojima su evidentirane posljedice nelegalnih i nestručnih radova, u 99 slučajeva u pitanju su sakralni objekti svih vjerskih zajednica, a od toga su 79 pravoslavni objekti. Prema tome, 71% ukupno nelegalno i nestručno izvedenih radova na spomenicima kulture u Crnoj Gori odnosi se na sakralne objekte, a među njima 80 % se odnosi na pravoslavne objekte.

Arheološki 5Urbane cjeline 9

Profani 20

Fortifikacioni 5

SakralniPravoslavni 79

99Katolički 15Islamski 5

UKUPNO 138

9.2. Drastični primjeri devastacije spomenika kulture DukljaDevastacija arheološkog lokaliteta Duklja desila se kroz niz faktora:Prije 40 godina trase željezničke pruge su prepolovile arheološki lokalitet i na taj način bitno razorile urbano

tkivo Duklje. Kasnijim postavljanjem i izgradnjom vodovoda taj proces je nastavljen.Posebna razgradnja Duklje započeta prije 150 godina, nastala je kao posljedica odnošenja građevinskog

materijala, tesanog kamena i fragmenata za gradnju okolnih kuća, pa i javnih objekata.U novije vrijeme, razvojem i izgradnjom okolnih naselja, fizičkim neobezbjeđivanjem lokaliteta, nerješavanjem eksproprijacije,

tj. imovinsko-pravnih pitanja sa vlasnicima, elementi lokaliteta Duklje se sve više koriste za gradnju novih kuća.

Manastir Podmaine – BudvaZa Manastir Podmaine se kaže da je bio »mislionica« crnogorskih vladika, u njemu je pisao Njegoš, u njemu su

boravili svi dotadašnji vladari Petrovići, a posebno vladika Danilo (koji je u njemu bio sahranjen skoro 200 godina).Na manastirskom kompleksu su započeti sanacioni radovi koje je izvodila crkva, a prema odobrenom projektu

od strane nadležnog zavoda. U postupku sanacije manastirskog kompleksa tokom 90-tih godina došlo je do niza propusta koji su izvedeni u suprotnosti sa projektom i konzervatorskim uslovima.

49


Degradacija se sastoji u ogromnoj dogradnji i po visinskom i po horizontalnom planu, što i arhitektonski i funkcionalno mijenja karakter Manastira. Crkva Uspenja Bogorodice, koja je dominirala prostorom, sada je zagrađena konacima koji se dograđuju (bez ikakve dozvole) raznim materijalima, stilovima i za kompleks Manastira netipičnim detaljima.

Pored konaka, amfiteatralnim uređenjem porte, netipičnim za pravoslavne objekte, i potpuno novim freskama u crkvi, tematski neprihvatljivim, jer su nacrtani »lažni« proroci sa komunističkim simbolima i katoličkim znamenjima, grubo su i ideološki i politički povrijeđene civilizacije norme vremena u kojem živimo.

PerastNarušavanje graditeljskog nasljeđa Perasta je proces koji konstantno traje tokom više decenija. Nakon zemljotresa

1979. godine značajan broj kuća je dograđen na nedozvoljen način, bez odobrene projektne dokumentacije i bez usklađivanja sa ambijentom.

Jedan od najdrastičnijih primjera narušavanja graditeljskih vrijednosti grada Perasta predstavlja betoniranje južnog kraka ulice koja od crkve Sv. Nikole vodi prema tvrđavi Sv. Krst i Samostana Sv. Antuna. Ovom devastacijom izmijenjeni su širina ulice, njen podužni profil i originalni zastor od kamena. Betoniranje je izvedeno 2001. godine.

Novi vlasnik kuće koja se nalazi u središnjem dijelu Perasta, u drugom redu kuća u odnosu na stariji ulični front, izgradio je savremeni bazen na prostoru originalnog vrta, čime su trajno uništene urbanističke, ambijentalne, hortikulturne i graditeljske vrijednosti predmetnog prostora.

Cetinjski manastir – CetinjeTokom 1999. godine su unutar manastirskog kompleksa izvedeni građevinski zahvati bez prethodno sačinjene

projektne dokumentacije i bez prethodno pribavljene saglasnosti Zavoda. Građevinske intervencije i podizanje novog objekta na skučenom prostoru ispod isposnice Svetog Petra predstavljaju strani segment u već davno definisanom nukleusu manastira, koji sačinjavaju crkva Rođenja Bogorodice i njeno neposredno okruženje, koji je uz to i najautentičniji sloj manastirskog kompleksa. Cetinjski manastir, pored toga što je sakralni objekat i sjedište Mitropolije crnogorsko-primorske, i prvorazredni je istorijski spomenik neraskidivo vezan za ukupnu istoriju Crne Gore.

Manastir DobrilovinaManastir je samo jedan od slučajeva u kojima se blizinom, veličinom, stilom i karakterom dograđenih konaka

mijenja manastirski ambijent.U Dobrilovini, iako postoje ostaci starih konaka na pristojnoj udaljenosti, tj. na 100-nak metara od Manastira,

novi konaci, površine 650 m2, napravljeni su u samoj porti Manastira, tako da su svojom dimenzijom »progutali« manastirski dragulj iz XVII vijeka.

Manastir OstrogKompletan spomenički kompleks, Donji i Gornji manastir, novim konacima doživljava improvizatorsku urbanizaciju, koja

blizinom i obimom izgrađenih objekata (4.500-5.000 m2), njihovim stilom i athitektonskim rukopisom ugrožava originalnost i neponovljivost Ostroškog manastira. Ove intervencije su izvedene bez znanja i saglasnosti nadležnog Zavoda.

Novi stil konaka u neposrednoj blizini Gornjeg manastira i sadržinski i funkcionalno i arhitektonski degradira Manastir. Manastir je izgubio svoju religijsko-isposničku duhovnost i komercijalizovao kult Sv. Vasilija Ostroškog Čudotvorca. Izgrađena je nova crkva, kao i niz objekata stambenog karaktera, radionica, garaža, pansiona i bezbroj improvizovanih kioska sa kič suvenirima. Kompletan doživljaj kompleksa predstavlja primjer »industrijalizacije« crkve.

Stari bunar – OstrosBunar u Ostrosu je primjer kako se autentični etnološki značajni prostori: bunari, gumna, mlinovi itd. – degradiraju

laičkim improvizacijama. Bunar u Ostrosu je u funkciji preko 1000 godina. Betoniranjem bunara i formiranjem okolnih pižuna potpuno je uništena autentičnost vrijednog i rijetkog spomenika kulture.

9.3. Ugroženost spomeničkih svojstava

Ugroženost spomeničkih svojstava cijeni se u odnosu na sljedeće vrijednosti spomeničkih jedinica: urbanističko-ambijentalne, arhitektonske, kulturno-istorijske, umjetničko-estetske, autentičnost i jedinstvenost (unikatnost).

Pojedinačni i međusobni uticaji naznačenih faktora rezultirali su brojnim i raznovrsnim oštećenjima velikog broja spomenika. Stepen ugroženosti pojedinih spomeničkih svojstava utiče na ocjenu stanja spomenika kulture. Ocjena stanja spomenika kulture izražena je kroz značenje pojmova devastacija i degradacija i kroz utvrđene stepene ugroženosti. Pojam devastacija odnosi se na sve spomenike kulture kod kojih postoje oštećenja, bez obzira na uzroke i stepen ugroženosti spomeničkih svojstava. Spomenik kulture je degradiran kada su, zbog oštećenja, ugrožene njegove osnovne spomeničke vrijednosti do mjere koja umanjuje njegovu ukupnu kulturno-istorijsku vrijednost.

50

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Pregled ugroženosti spomeničkih svojstava po vrstama spomenika kulture

Spomeničkevrijednosti Arheološki Urbane

cjeline Profani Fortifi kacioni Sakralni UKUPNO

1. urbanističko-ambijentalna 20 12 36 12 63 143

2. arhitektonska 15 12 57 22 138 244

3. kulturno-istorijska 19 12 45 21 128 225

4. autentičnost 13 11 31 13 75 143

5. umjetničko-estetska 17 11 34 17 123 202

6. jedinstvenost-unikatnost 7 3 7 3 5 25Devastacija spomenika kulture, tj. ugroženost spomeničkih svojstava, prisutna je kod 246 spomeničkih jedinica.

U 160 slučajeva devastacije su prisutne na samom spomeniku, u 26 slučajeva devastacije su prisutne na kontakt zoni spomenika, a u 60 slučajeva na spomeniku i kontakt-zoni. Za pravo sagledavanje ugroženosti kontakt-zona problem predstavlja to što nijesu zvanično određene granice zaštićene okoline spomenika.

Pregled devastacija po vrstama spomenika kulture

Arheološki 23

Urbane cjeline 12

Profani 59

Fortifi kacioni 21

SakralniPravoslavni 98

131Katolički 27

Islamski 6

UKUPNO 246

Pregled devastacija spomenika kulture po opštinama

r.b. Opština broj spomenika Degradirano

1. Bar 33 25

2. Berane 5 3

3. Bijelo Polje 6 6

4. Budva 26 19

5. Cetinje 55 42

6. Danilovgrad 10 9

7. Herceg-Novi 47 19

8. Kolašin 3 0

9. Kotor 63 43

10. Mojkovac 1 1

11. Nikšić 25 23

12. Plav 6 3

13. Plužine 3 1

14. Pljevlja 6 5

15. Podgorica 40 29

16. Šavnik 7 4

17. Tivat 10 6

18. Ulcinj 10 7

19. Žabljak 1 1UKUPNO 357 246

51


Stanje spomenika kulture može se iskazati i kroz stepen ugroženosti spomeničkih vrijednosti, i to:1. Dobro – očuvane spomeničke vrijednosti, 2. Osrednje – djelimično ugrožene spomeničke vrijednosti,3. Slabo – ugrožene spomeničke vrijednosti,4. Loše – ugrožene primarne spomeničke vrijednosti,5. Nema spomenička svojstva – izgubio spomeničke vrijednosti.

Prema postavljenim stepenima ugroženosti spomeničkih vrijednosti, stanje ukupne nepokretne kulturne baštine je sljedeće: 89 spomenika ima očuvane spomeničke vrijednosti, kod 93 spomenika spomeničke vrijednosti su djelimično ugrožene, kod 77 spomenika su ugrožene spomeničke vrijednosti, kod 96 spomenika su ugrožene primarne spomeničke vrijednosti, dok su dva spomenika trajno izgubila spomeničke vrijednosti.

Spomenici kulture

STANJE Arheološki Urbani Profani Fortifi kacioni Sakralni UKUPNO

Dobro 4 0 30 3 52 89

Osrednje 5 0 17 1 70 93

Slabo 5 8 17 5 42 77

Loše 15 4 21 16 40 96

Izgubio svojstvo 0 0 1 0 1 2

UKUPNO 29 12 86 25 205 357

Sakralni spomenici

STANJE Pravoslavni Katolički Islamski Ostali UKUPNO

Dobro 37 11 2 2 52

Osrednje 53 10 7 0 70

Slabo 37 5 0 0 42

Loše 27 12 1 0 40

Izgubio svojstvo 1 0 0 0 1

UKUPNO 155 38 10 2 205

Devastacija spomenika kulture prisutna je u čitavom periodu postojanja sistema zaštite, s tim što je po osnovu nelegalnog vršenja investicionih radova naročito izražena u posljednjih 15 godina. I pored relativno korektnog odnosa imalaca spomenika kulture prilikom uvida u stanje spomenika koji su u funkciji, izostala je njihova spremnost za davanje informacija u pogledu vremena vršenja određenih radova i njihovih izvođača.

10. Dosadašnje aktivnosti na sprečavanju devastacija spomenika kulture

Na zahtjev Ministarstva kulture, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture 1999. godine sačinio je informaciju u kojoj su prezentovani pojedini primjeri devastacija na spomenicima kulture sa posebnim osvrtom na drastične primjere ugoržavanja spomeničkih vrijednosti na objektima koje u Crnoj Gori koristi Srpska pravoslavna crkva.

Informacijom su obuhvaćeni sljedeći spomenici kulture: manastir Stanjevići – Budva; manastir Duljevo, Kuljače – Budva; manastir Podostrog, Maine – Budva; manastir Gornji Brčeli – Bar; manastir Starčevo – Bar; Cetinjski manastir – Cetinje, manastir Kom – Cetinje; manastir Ždrebaonik – Danilovgrad; donji manastir Ostrog – Danilovgrad; manastir Duga, Bioče – Podgorica; manastir Ćelija Piperska – Podgorica, i manastir Dajbabe – Podgorica.

Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, zbog nepoštovanja zakonske procedure za izvođenje radova na

52

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

spomenicima kulture, donio je 15 rješenja kojima je naložena obustava radova na spomenicima kulture, objektima u neposrednoj blizini spomenika kulture i objektima sa spomeničkim vrijednostima. Od ukupnog broja donijetih rješenja, šest se odnosilo na fizička lica, kao investitore, jedno na pravno lice i osam na Srpsku pravoslavnu crkvu. Rješenjima o obustavi radova naložen je i povraćaj objekta u prvobitno stanje. Investitori nijesu postupili po rješenjima, a Republički zavod nije sproveo njihovo administrativno izvršenje.

Republički zavod je nadležnom Državnom tužiocu podnio šest krivičnih prijava za oštećenja spomenika kulture, i to:- protiv NN lica (29.12.2003. godine), zbog oštećenja Spuške tvrđave, - protiv vladike Filareta (20.07.2004. godine), zbog oštećenja manastira Sv. Trojice u Pljevljima,- protiv direktora Javnog preduzeća Morsko dobro (20.07.2004. godine) zbog oštećenja Starog grada Budva, - protiv don Filipa (20.07.2004. godine), zbog oštećenja crkve Sv. Ivan u Starom gradu Budva,- protiv Toma Vujisića (20.07.2004. godine), zbog oštećenja objekta u Starom gradu Budva,- protiv Zenović Radoslava (20.07.2004. godine), zbog oštećenja objekta u Starom gradu Budva.Republički zavod nije dobio obavještenje o ishodu po podnijetim krivičnim prijavama.Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture u Kotoru donio je 35 rješenja o obustavi radova na spomenicima

kulture, objektima u neposrednoj blizini spomenika kulture i objektima sa spomeničkim svojstvima. Rješenja se odnose na fizička lica kao investitore radova na objektima u zaštićenim urbanim cjelinama Kotora i Perasta. Po rješenjima Regionalnog zavoda djelimično je postupljeno, tj. ispoštovane su obustave radova, ali ne i povraćaj objekta u prvobitno stanje.

Regionalni zavod je u 2001. godini podnio krivičnu prijavu protiv Branka Ćupića, zbog nelegalnog izvođenja radova na Palati Zmajević u Perastu i rušenja zida kapele Zmajević na kojem su se nalazili ostaci fresaka Tripa Kokolje. Osnovni tužilac u Kotoru podigao je optužni predlog i izvođaču nelegalnih radova izrečena je uslovna osuda u trajanju od tri mjeseca.

11. Ulaganje RCG u investiciono održavanje spomenika kulture

Pored aktivnosti na obnovi spomenika kulture nakon zemljotresa 1979. godine, najznačajnija investiciona ulaganja Republike u spomenike kulture ostvarena su u periodu od 1993. do 1999. godine, a realizovana su preko Direkcije javnih radova. Ukupan iznos uloženih sredstava Republike u investiciono održavanje spomenika kulture u naznačenom periodu iznosilo je 2.631.879,00 DEM.

Pregled investicionih ulaganja u spomenike kulture(IZNOS SREDSTAVA U DEM)

SPOMENICI KULTURE 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Manastir St. Gorica 22.111,oo 45.384,oo

Zetski dom 30.000,oo

Francusko poslanstvo 30.000,oo

Katedrala Sv. Tripuna 92.112,oo 102.824,oo 15.268,oo 14.927,oo

Vladin dom 46.938,oo 19.000,oo

Dvor K. Nikole i Biljarda 31.910,oo 20.902,oo 72.000,oo

Biblioteka Đ.Crnojević 117.646,oo 129.108,oo

Sanacija sakralnih objekata

139.392,oo 4.397,oo

Manastir Ždrebaonik 50.057,oo 127.000,oo

Manastir Brčela 6.222,oo

Stari grad Ulcinj 53.237,oo

Parohijski dom Bar 149.158,oo

Manastir Podlastva 31.579,oo 67.000,oo 30.000,oo

Manastir Duga 2.000,oo

Plavi dvorac 39.000,oo

Grijanje Narodnog muzeja

1.094.099,oo

Perjanički dom, Bar 49.000,oo

Sredstva po godinama 82.111,oo 472.990,oo 180.005,oo 68.505,oo 202.061,oo 233.000,oo 1.393.207,ooSREDSTAVA U DEM 2.631.879,oo

53


Takođe u periodu od 1993. do 2004. godine, Republički zavod i Regionalni zavod obavili su niz aktivnosti na spomenicima kulture u domenu konzervatorskih radova koji su se odnosili na: projekte istraživanja i zaštite arheoloških lokaliteta, izradu projektne dokumentacije, izradu eleborata za sanaciju objekata, konzervaciju živopisa i ikonostasa, sanacije ugroženih zidova, krovnog pokrivača i druge manje intervencije. Najveći broj intervencija izvršen je na sakralnim objektima.

Rednibroj Spomenik kulture Radovi Godina

1 Manastir Đurđevi stupovi, Berane Statička sanacija objekta 19932 Manastir Podlastva, Budva Konzervacija živopisa 1993/1997

3 Crkva Rize Bogorodice, Bijela Elaborat za sanaciju stare apside radi zaštite od vlage 1994/1997

4 Manastir Kom, Projekat sanacije konaka 1994/19955 Manastir Duljevo, Budva Konzervacija živopisa; 1994/19956 Kuće Sv. Petra na Rijeci Crnojevića Kompletna sanacija objekta 19947 Manastir Kosijerevo Opravka krova 19948 Crkva Sv. Đorđa, Podgorica Projekat sanacije i kompletna sanacija objekta 19959 Rimski mozaici, Risan Sanacija krovnog pokrivača 1995/1997

10 Crkva pod Sokolom, Šćepan Polje Istraživački radovi 199511 Manastir Podostrog, , Budva Konzervacija živopisa 199512 Manastir Piva Konzervacija živopisa 199713 Duklja Projekat istraživanja, zaštite i prezentacije 199714 Manastira Sv. Trojica, Pljevlja Konzervacija živopisa 1996/199715 Crkva Sv. Trojice, Plav Sanacija krovnog pokrivača 199716 Crkva Sv. Nikole, Pelinovo Sanacioni radovi 199617 Stari grad Ulcinj Sanacija ugroženih zidina 1996

18 Vlaška crkva Cetinje Projekat grobnice Ilariona Roganovića, Projekat rekonstrukcije crkve

19982004

19 Crkva Sv. Đorđa, Lekići, Podgorica Revizija projekta 199920 Crka Sv. Đorđa, Trebjesa, Nikšić Projekat sanacije 1999

21 Crkva Sv. Antuna Padovanskog, Cetinje Revizija projekta 2003

22 Kraljevsko pozorište Zetski dom, Cetinje Idejni projekat enterijera 2004

23 Crkva Sv. Roka, Spič, Bar Projekat rekonstrukcije 200424 Perast Studija zaštite graditeljskog nasljeđa 1999/200525 Risan Arheološko istraživanje 2001/200526 Crkva Sv. Eustahija, Dobrota, Kotor Program zaštite 200227 Palata Tripković, Dobrota, Kotor Arhitektonska i arheološka istraživanja 200228 Palata Visković, Perast Projekat i sanacija krova 200429 Crkva Sv. Ivana, Bogišići, Tivat Arhitektonska i arheološka istraživanja 200430 Crkve Sv. Mihaila, Kotor Arheološka istraživanja 2002

Aktivnosti Zavoda na navedenim spomenicima kulture finansirane su iz sredstava odobrenih ovim institucijama za programske aktivnosti i tekuće održavanje objekata u kulturi.

54

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

12. Analiza stanja spomenika kulture po vrstama

12.1. Urbane cjeline i ruralna naselja

Svih 12 zaštićenih urbanih cjelina u većoj mjeri je porušeno zamljotresom, 1979. godine, a stanovništvo iz njih iseljeno. Proces obnove urbanih cjelina oštećenih zemljotresom otpočeo je izradom i verifikacijom planova i projekata i izvođenjem radova na sanaciji i rekonstrukciji. Nakon konstruktivne sanacije i opremanja infrastrukturom koji su trajali oko deset godina, objekti profalne arhitekture privedeni su predviđenim namjenama, a sakralni objekti u okviru urbanih cjelina privedeni su kultu. Procesom revitalizacije urbanih cjelina koji je u najvećem dijelu završen devedesetih godina prošlog vijeka uspostavljen je kontinuitet vjekovnog življenja u Ulcinju, Baru, Budvi, Kotoru, Perastu, Herceg-Novom, kao i u istorijskom jezgru Cetinja.

Posljednjih deset godina karakterišu intenzivne intervencije na objektima u urbanim cjelinama, tj. gradnja, nadgradnja ili transformacija gradivnog tkiva, kao i graditeljska ekspanzija u kontakt zonama, što za posljedicu ima devastaciju spomeničkih svojstava svih urbanih cjelina.

U postupku sprovođenja urbanističkih planova definisane namjene se mijenjaju, a evidentna je pojava favorizovanja jednoličnih poslovnih sadržaja (ugostiteljsto, trgovina). Paralelno sa tim odvija se i proces izmjene vrste stanovanja. Naime, individualno stanovanje transformiše se u kolektivno, što je uslovilo da je umjesto stalnog preovladalo sezonsko stanovanje.

Narušavanje graditeljskog nasljeđa nelegalno izvedenim investiconim radovima na pojedinim objektima ogleda se u:

- dogradnji aneksa i nadgradnji etaža na postojećem defi nisanom tkivu,- preoblikovanju fasada izmjenom dispozicije i proporcije otvora prozora i vrata, kao i formiranju balkona,- preoblikovanju krovnih konstrukcija sa formiranjem otvora prozora i vrata i krovnih terasa,- zamjeni krovnog pokrivača kanalice novim opekarskim proizvodima ili drugim materijalima,- zamjeni drvene stolarije bravarijom,- zamjeni podova prizemlja od kamenih poloča drugim materijalima (keramika, laminat), - instaliranju klima uređaja, satelitskih antena i drugih instalacija na fasadama.

Poseban vid devastacija predstavlja uređenje javnih površina, trgova i ulica na kojima su postavljene terase ugostiteljskih objekata koje svojom površinom, mobilijarom i nadstrešnicama remete i ugrožavaju komunikacije i vizure gradskih jezgara.

Jedina zaštićena ruralna cjelina u Crnoj Gori, Vranjina je posljednjih 15 godina pretrpjela mnogobrojne izmjene kojima je ovaj spomenik kulture trajno degradiran do mjere gubitka spomeničkih vrijednosti.

12.2. Arheološki lokaliteti

Arheološki lokaliteti još uvijek nijesu sistematski istraženi, a samo jedan (Risanski mozaici) je djelimično turistički valorizovan. Pojedini arheološki lokaliteti su devastirani izgradnjom infrastrukturnih objekata (Duklja, Risanski mozaici), izgradnjom stambenih objekata u kontakt zoni (Duklja, Carine – Risan), raznošenjem arheoloških nalaza (Duklja) i neovlašćenim izronjavanjem (Bigova – Bar, Podmorje Rta strpačkog i Rta Murovina – Risan). Od svih 29 arheoloških lokaliteta sistematska istraživanja obavljaju se samo u Risnu na Mozaicima i Carinama. Ove godine prvi put je obavljeno rekognosciranje podmorja Rta strpačkog i Rta Murovina u Risanskom zavilu. Arheološki nalazi sa pojedinih istraživanja dijelom su prezentovani u zavičajnim, tj. opštinskim muzejima.

Na stanje arheoloških lokaliteta nepovoljno utiču činjenice da ne postoji baza podataka o arheološkim lokalitetima i arheološkom materijalu, da nije završeno arheološko rekognosciranje i da nijesu stvoreni uslovi za izradu Arheološke karte Crne Gore.

Podvodna arheološka nalazišta postaju sve više prostor nelegalnih istraživanja i u postojećim uslovima su praktično bez ikakve zaštite, jer za to ne postoji specijalizovana služba.

12.3. Sakralni spomenici

Veoma značajan i najbitniji segment kulturne baštine Crne Gore pripada sakralnoj arhitekturi i čine ga manastirski kompleksi, crkve i džamije. Ovaj dio kulturne baštine sastoji se od 205 spomeničkih jedinica.

Vjerskim objektima na ovim prostorima vrijeme nije bilo naklonjeno. U periodu poslije Drugog svjetskog rata bili su zarasli u rastinje i prepušteni propadanju. Sa oživljavanjem vjerskog života početkom 90-tih godina XX vijeka otpočeo je i proces vraćanja osnovnih funkcija sakralnim objektima. Prilikom ovog, za zaštitu spomenika kulture važnog procesa, najčešće je izostala saradnja imalaca spomenika sa stručnim službama u institucijama

55


zaštite, tako da je nepoštovanje konzervatorskih principa i planskih dokumenata prilikom obnove sakralnih objekata umanjilo očekivane efekte na zaštiti ovog dijela kulturne baštine. Naime, umjesto pozitivnog efekta koji u principu dolazi sa oživljavanjem vjerskog života i obnovom funkcija vjerskih objekata, radovi na obnovi vjerskih objekata bez stručnog udjela institucija zaštite imaju za posljedicu narušavanje njihove izvornosti. Negativne posljedice odnose se ne samo na arhitekturu, već i na živopise, ikonostase i kulturni pejsaž, odnosno prirodni ambijent spomenika. Pri tome poseban problem predstavlja unošenje raznih elemenata koji mijenjaju izvornost spomenika i iskrivljuju njegovu dokumentacionu i istorijsku vrijednost.

U procesu obnove sakralnih objekata kroz sanaciju ili rekonstrukciju najčešće intervencije kojima se mijenjala njihova autentičnost mogu se svesti na: preoblikovanje fasada, izmjenu rješenja krova i krovnog pokrivača, uvođenje i provođenje instalacija, izmjenu stolarije i poda, izmjenu ikonostasa i ikona, kao i uvođenje novog mobilijara. Tipični primjeri devastacija na opisani način su manastiri: Moračnik – Skadarsko jezero, Duga – Podgorica i Podmaine – Budva.

Kod obrade kamenih fasada vrši se zamjena materijala i slabljenje vezivnog tkiva između blokova tako da se u unutrašnjosti sakralnih objekata uočava prisustvo vlage. Uklanjanje originalnih spojnica i novo fugovanje često se vrši tehnički pogrešno i zanatski loše, tako da je to tehnikom i tonalitetom neusklađeno sa zatečenom strukturom zida i bojom kamena na fasadi. Fasade se izbjeljuju tehnikom »pjeskarenje« i ostaju bez vjekovne patine, kao njihove prirodne zaštite.

Završni krovni vijenci od ručno klesanih kamenih ploča ili profilisanih blokova zamjenjuju se armirano betonskim. Oštećenja na zvonicima na »preslicu« sa jednim ili više zvona, umjesto nadopune nepostojećih ili oštećenih kamenih blokova iste ili slične vrste obrade, izvode se od druge vrste kamena mehanički rezanog ili od betona.

Krst na vrhu zvonika ili kupole svojom proporcijom, izgledom i materijalizacijom često je u nesaglasju sa stilskim i umjetničko-estetskim karakteristikama građevine kojoj pripada.

Prisutni su primjeri ugradnje nove stolarije bez elemenata stare bravarije (okov, brava, ručica). Krovni pokrivači, u prošlosti izvedeni u skladu sa izvornim karakteristikama originalnog zatečenog stanja (klis,

šindra, olovni pokrivač, kamene ploče, kanalica), zamjenjuju se novim od neadekvatnih materijala, kao što su limovi različitih profila i dimenzija, plastična šindra i tegula »kanadeze«. Najbrojniji primjeri ovog načina devastacije prisutni su na sakralnim objektima u opštini Nikšić, a naročito na crkvi Sv. Spasa u Dragovićima.

Uvođenje instalacija (elektirika, grijanje, hlađenje) izvodi se vidno sa priključcima i razvodom sa spoljašnje strane po fasadi, a u unutrašnjosti po podu i zidovima.

U unutrašnjosti podovi od kamenih ploča iz lokalnih majdana ručne obrade, a nerijetko i grobne ploče, uklanjaju se i zamjenjuju mermernim ili betonskim poločama ili oblažu laminatom (npr. kapela dvorskog kompleksa Petrovića na Kruševcu u Podgorici).

Unošenjem novog mobilijara šablonske industrijske izrade mijenja se autentičnost prostora, njegova istorijska obilježja i kulturna pripadnost.

Izrađuju se nove palionice (za svijeće) uz fasadu crkve ili u njenoj neposrednoj blizini. Umjesto mobilnih palionica koje bi bile instalirane prema potrebama, novoizgrađene palionice svojim neprimjerenim položajem, gabaritom, izgledom i obradom neprimjereno se ističu u ukupnom izgledu objekta.

Donatorstvo pojedinaca u procesu obnove crkava često je propraćeno unošenjem novih elemenata (ulazna kapija, česma, postavljanje memorijalnih tabli, ispisivanje imena na fasadi i sl.) koji se svojim izgledom neprimjereno nameću i konkurišu postojećem estetskom i urbanističko-arhitektonskom rješenju kompleksa.

Ugroženost fresko-dekoracija često je proizvod loše izvedenih zanatskih radova na sanaciji arhitekture. Kroz krovni pokrivač prodire vlaga i aktivirane soli razaraju tkivo dragocjene fresko-dekoracije (živopis iz XV vijeka u maloj crkvi manastira Savine, rad Lovra Dobričevića). Loše izvedenim drenažnim kanalima uzrokuje se kapilarna vlaga, koja takođe ugrožava fresko-dekoracije (živopis iz XIII vijeka crkve Rize Bogorodice u Bijeloj, živopis oltarskog prostora manastira Sv. Trojica u Pljevljima, živopis oltarskog prostora crkve Sv. Nikole u Nikoljcu – Bijelo Polje, živopis crkve Arhanđela Mihaila u Petrovićima itd.).

Ne vodeći računa o značaju i vrijednosti fresko-dekoracija, nekontrolisanim paljenjem svijeća stvara se neprovidni sloj čađi koji degradira likovne vrijednosti fresaka, kao i prethodno izvedene radove na njihovoj zaštiti. Ovi negativni efekti naročito nastaju pri paljenju svijeća u koritima ispunjenim vodom, što dovodi do multipliciranja štetnih dejstava, a fresko-ansambl gubi na svojoj umjetničkoj snazi i autentičnom izgledu (manastir Đurđevi Stupovi, crkve Sv. Nikole i Sv. Petra u Bijelom Polju).

Poseban oblik ugrožavanja kulturne baštine predstavlja novo živopisanje, ikonisanje i formiranje mozaika u jednom broju (41) crkvenih objekata i manastirskih kompleksa. Novi živopisi, najčešće islikani bez uvažavanja kulturno-istorijskog konteksta, oslonjeni na kvazivizantijsku estetiku, često ikonografski provokativno degradiraju spomenička svojstva objekata u kojima nastaju (manastir Podostrog – Budva, manastir Sv. Trojice – Budva, manastir Sv. Nikole – Ulcinj, manastir Reževići, manastir Sv. Luke – Risan, manastir Podmalinsko – Šavnik, zidna dekoracija na zapadnoj fasadi manastira Sv. Trojice – Pljavlja itd.).

Takođe, kao poseban vid fresko-slikarstva, prisutna je izgradnja i fresko pisanje ikonostasa koji po obliku i načinu izrade, bez oslanjanja na tradiciju i stilske karakteristike samih objekata, grubo narušavaju njihova spomenička svojstva (crkva Sv. Luke u Smokovcu – Risan, manastir Sv. Nikole – Ulcinj, manastir Podostrog – Budva).

56

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Na velikom broju crkava, u lunatima iznad portala, kao i drugim spoljnim djelovima arhitekture (konaci, kapije itd.), izrađuju se novi mozaici i vrše islikavanja, najčešće zapadne strane objekta (manastir Sv. Trojice – Pljevlja, manastir Brezojevica – Plav).

Najznačajniji ikonostasi manastira Pive, manastira Morače i crkve Sv. Nikole u Podvrhu, kao i brojni drugi, kvalitetno su konzervirani u periodu od 1970. do 1990. godine. Međutim, njihovo trenutno stanje zahtijeva ponovni konzervatorski tretman, a u pojedinim slučajevima konzervacija ikonostasa je hitna (crkva Sv. Nikole u Nikoljcu – Bijelo Polje).

U brojnim crkvenim objektima prilikom vraćanja u kult uspostavljaju se novi ikonostasi koji su, po pravilu, izrađeni bez prethodnog stručnog mišljenja Zavoda. Njihova forma, izvedba i stilske karakteristike su odraz trenutka i obično su kopije radova poznatih ikonografskih predložaka, manje ili više zanatski korektno izvedeni.

Poseban vid degradacije sakralnih objekata odvija se kroz proces obnove konaka manastirskih kompleksa koji se sprovodi na sljedeće načine:

- sanacijom i rekonstrukcijom postojećih konaka i njihovim privođenjem funkciji, sa ciljem prilagođavanja savremenim uslovima života, premašuju se postojeći gabariti objekata, bez objektivne potrebe za tim (npr. manastir Duga – Podgorica),

- izgradnjom novih na temeljima starih konaka, sa svim novim elementima arhitektonskih rješenja u pogledu gabarita, volumena i izgleda (manastir Sv. Nikole, Podvrh – Bijelo Polje, manastir Dajbabe – Podgorica, manastir Ćelija Piperska – Podgorica),

- izgradnjom novih konaka (stambenih objekata) arhitektonski riješenih u savremenom duhu, na novim lokacijama u okviru manastirskih kompleksa.

Nezavisno od odabira načina izgradnje konaka, sa konzervatorskog aspekta intervencije su izvedene nestručno, neprimjerenih dimenzija i arhitektonske obrade. Proces funkcionalnog i tehničkog, tj. infrastrukturnog prilagođavanja konaka novim potrebama je u ekspanziji posljednjih 15 godina. Novi konaci po gabaritu i oblikovanju (tip hotela–pansiona) neprimjereni su sakralnim kompleksima kao i objektivnim potrebama monaštva.

Pregled površina novih konaka (stambenih objekata) po opštinama

Opština Bar Manastir Gornji Brčeli 150 m2

Opština Bar Manastir Beška, Skadarsko jezero 350 m2

Opština Berane Manastir Šudikova 350 m2

Opština Bijelo Polje Crkva Sv. Nikole Podvrh 350 m2

Opština Budva Manastir Podostrog, Maine 300 m2

Opština Cetinje Manastir Kom 80 m2

Opština Danilovgrad Manastir Ostrog – više objekata 2.500 m2

Opština Danilovgrad Manastir Ždrebaonik- više objekata 1.000 m2

Opština Mojkovac Manastir Dobrilovina 500 m2

Opština Nikšić Manastir Župa Nikšićka 1.100 m2

Opština Podgorica Manastir Dajbabe 600 m2

Opština Podgorica Manastir Duga 260 m2

Opština Šavnik Manastir Podmalinsko 260 m2

Opština Šavnik Manastir Bijela 200 m2

Ukupno 8.000 m2

Mnogi ranohrišćanski i srednjovjekovni sakralni spomenici su u ruševnom stanju, a među njima izvjestan broj onih čiji su ostaci vidljivi u nivou temelja ili zidova do visine 1,00 – 1,5 metara. Imajući u vidu loše primjere sanacija i rekonstrukcija objekata ove vrste gdje je, zbog nepoštovanja konzervatorskih principa ili drugih namjera, umjesto sanacije i rekonstrukcije starih, praktično ostvarena izgradnja novih objekata, u postojećim uslovima adekvatna zaštita navedenih objekata bila bi konzervacija osnovnog graditeljskog tkiva, bez mogućnosti rekonstrukcije.

57


Ranohrišćanski i srednjovjekovni sakralni spomenici

Red.br. Spomenik kulture Kategorija Opština1. Crkva Sv. Dimitrija, Nehaj II Bar

2. Ostaci trikonhalne crkve, Topolica II Bar

3. Manastir Ratac, poluostrvo Ratac II Bar

4. Manastir Ratac, poluostrvo Ratac II Bar

5. Manastir Prečista Krajinska, Ostros II Bar

6. Crkva Sv. Vračeva, Komani, Pečurice III Bar

7. Crkva Sv. Roka, Spič II Bar

8. Manastir Šudikova, Budimlja III Berane

9. Ruševine crkve, Budimlja III Berane

10. Crkva Sv. Jovana, Zaton II Bijelo Polje

11. Gradina Martinića II Danilovgrad

12. Crkva Sv. Tome, Kuti II Herceg-Novi

13. Crkva Sv. Jovana, Kuti II Herceg-Novi

14. Ostaci crkve Sv. Tome, Prčanj II Kotor

15. Kompleks samostana Sv. Franja II Kotor

16. Doljani, Zlatica II Podgorica

17. Crkva Sv. Pahomija Komanina III Podgorica

18. Ostaci crkava u srednjovjekovnom gradu Svaču I Ulcinj

Pojedini primjeri devastacija sakralnih objekata, pored ostalog, posljedica su i neadekvatne saradnje državnih organa i službi Zavoda, a tipični primjeri za to su manastiri Starčevo i Ždrebaonik na kojima je radove izvodila Direkcija javnih radova. Naime, 1993. i 1994. godine na Crkvi manastira Starčevo izvedeni su obimni građevinski radovi bez prethodne analize objekta, bez projektne dokumentacije i bez konsultacija sa službom zaštite spomenika. Na manastiru Ždrebaonik 1999. godine izrađen je novi konak na mjestu starog i manjeg, bez revizije projektne dokumentacije i bez saglasnosti Zavoda. Loši efekti ovog rada očitavaju se u tome što je neadekvatnim izborom lokacije koja, u nastojanju da prati položaj prvobitnog konaka i uklopi se u zatečenu arhitekturu, promjenom horizontalnog gabarita, spratnosti i ukupnih arhitektonskih oblika, narušava ambijentalni sklad kompleksa i ugrožava ovu njegovu bitnu spomeničku vrijednost.

12.4. Profani spomenici kulture

Profana arhitektonska kulturna dobra, kojih u Crnoj Gori ima 86, raščlanjena su u nekoliko vrsta arhitekture, i to: - javne (škole, bolnice, pozorišta, zatvori), - stambene (rezidencije, palate, kule), - privredne, - tehničke i - memorijalne.

Svi objekti profane arhitekture znatno su oštećeni u zemljotresu 1979. godine. Procesom revitalizacije koji je uslijedio nakon toga izvršene su određene prenamjene i adaptiranja shodno novim namjenama i savremenim načinom korišćenja. Spoljašnji izgled objekata i fasade uglavnom su očuvani, ali je unutrašnjost izmijenjena i preoblikovana. Funkcionalno i tehničko prilagođavanje ovih objekata je u ekspanziji posljednjih 15 godina i za posljedica ima gubitak njihovog ranijeg integriteta. Izostanak prožimanja unutrašnjosti i spoljašnjosti građevina devalvira, a često i degradira njihovu osnovnu arhitektonsku spomeničku vrijednost (primjer: Kula Lekovića – Nikšić).

58

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

12.5. Fortifi kacije

U graditeljsko nasljeđe Crne Gore spada i 25 fortifikacijskih objekata koje čine: ostaci gradskih utvrđenja srednjovjekovnih gradova, pojedinačna utvrđenja i građevine vojne namjene. Budući da je u većini slučajeva ova spomenička kategorija objekata bez svoje izvorne namjene i funkacije odnos prema njima je loš, a samim tim i njihovo stanje. Za najveći broj ovih spomenika kulture ne postoji stručna dokumentacija, kao ni planovi za sanaciju, rekonstrukciju i privođenje određenoj namjeni. Na starim građevinama sa kulama i bedemima zidanim od kamena prisutna su znatna oštećenja podložna daljem širenju zbog uticaja zuba vremena, vremenskih neprilika i ostalih faktora.

Spisak fortifi kacionih objekata

Red.br. Spomenik kulture Kategorija Opština1. Utvrđenje Besac, Virpazar III Bar

2. Utvrđenje Grmožur, Grmožur III Bar

3. Utvrđenje Nehaj, Sutomore II Bar

4. Ostaci Kastela i Lazareta, Petrovac III Budva

5. Tvrđava Đurđevac, Pobori II Budva

6. Tvrđava Kosmač, Brajići III Budva

7. Tablja III Cetinje

8. Tvrđava Lesendro,Vranjina III Cetinje

9. Žabljak Crnojevića I Cetinje

10. Obod Crnojevića, Riječki Grad II Cetinje

11. Tvrđava Forte mare II Heceg-Novi

12. Tvrđava Španjola II Herceg-Novi

13. Kanli kula II Herceg-Novi

14. Utvrđenje Mamula, ostrvo Lastavica II Herceg-Novi

15. Zidine starog hercegnovskog grada II Herceg-Novi

16. Duga, istorijski klanac sa utvrđenjem III Nikšić

17. Gradski bedemi – Ostaci Onogošta II Nikšić

18. Kula u Starom Selu, Župa Nikšićka III Nikšić

19. Tvrđava Klačina III Nikšić

20. Balšin grad u Ponarima, Zeta III Podgorica

21. Medun I Podgorica

22. Tvrđava Dečić, Piskala,Tuzi III Podgorica

23. Tvrđava Oblun, Vukovci, Zeta III Podgorica

24. Tvrđava Planinica, Dinoši III Podgorica

25. Tvrđava Ribnica III Podgorica

59


NV OCJENA STANJA

Nepokretna kulturna baština u Crnoj Gori nalazi se u izuzetno lošem stanju i nepovoljnom položaju, jer su na njenom velikom dijelu, kao i na najznačajnijim spomeničkim jedinicama, ugrožene osnovne spomeničke vrijednosti, sa tendencijom dalje promjene integriteta, gubitka spomeničkih vrijednosti i istorijske izvornosti.

Loše stanje nepokretne kulturne baštine posljedica je uticaja različitih faktora, kao što su surovi istorijski procesi koji su se vjekovima odvijali na ovim prostorima, redovna i ekstremna prirodna dešavanja i, naročito, neadekvatan i neprimjeren odnos prema njoj od strane imalaca spomenika kulture (vlasnik, korisnik, držalac), institucija zaštite, organa lokalnih vlasti i državnih organa.

Spomenici kulture, tj. pojedine spomeničke jedinice koje nijesu privedene namjeni, nalaze se u potpuno zapuštenom ili ruševnom stanju i, zbog odsustva organizovane i osmišljene zaštitne aktivnosti prema njima, prepušteni su neposrednom i neminovnom uticaju zuba vremena i vandalskom odnosu pojedinaca.

Fizička lica, kao imaoci spomenika kulture, zaštiti svojih objekata i zakonskoj obavezi u tom pogledu sve češće pretpostavljaju komercijalne interese i aktuelne mogućnosti njihovog ostvarivanja korišćenjem ovih objekata. Pri tome, spomenička svojstva i zaštićeni status objekata ne vide kao vrijednost i potencijal razvoja, već kao nepotrebno ograničenje prava svojine.

Vjerske organizacije i drugi subjekti, a naročito Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori, sakralne objekte koje koriste ili privode namjeni, sve češće i mimo stvarnih potreba prilagođavaju savremenim uslovima života. Kroz nelegalne konzervatorske i restauratorske radove i druge zahvate na sakralnim objektima, unošenjem novih elemenata koji nijesu svojstveni i primjereni autohtonoj graditeljskoj i uopšte kulturnoj baštini Crne Gore, a pod izgovorom privođenja objekata bogoslužbenim funkcijama, namjerno se mijenjaju ili nastoji trajno izmijeniti njihova prepoznatljiva istorijska i kulturna svojstva i osobenosti.

Institucije zaštite spomenika kulture (Republički zavod za zaštitu spomenika kulture na Cetinju, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture u Kotoru i Centar za arheološka istraživanja u Podgorici) nijesu se nametnule i afirmisale kao osnovni nosioci zaštite nepokretne kulturne baštine. Naprotiv, svojom neorganizovanošću, inertnošću u postupanju, neefikasnošću u preduzimanju mjera i nepravilnostima u radu, neposredno su pospješivale neprimjerene i nelegalne aktivnosti prema spomeničkim jedinicama.

Organizaciona struktura zavoda i njihova kadrovska i tehnička osposobljenost nijesu primjereni potrebama stalnog uvida u stanje spomenika kulture, efikasnog konzervatorskog nadzora i sprovođenja mjera na sprečavanju nelegalnih i nestručnih radova, kao ni neposrednog izvršavanja konzervatorskih radova u cilju saniranja oštećenja i uspostavljanja prvobitnog stanja.

Nesprovođenje izvršnih rješenja kojima je naložena obustava radova i povraćaj u prvobitno stanje izraz je neodogovornog odnosa i neprincipijelnog djelovanja Zavoda koje, pored omogućavanja nastavka radova, a time i daljih oštećenja na spomenicima kulture, predstavlja vid institucionalne nemoći da se ove aktivnosti odlučno zaustave.

Za zaštitu nepokretne kulturne baštine od presudnog značaja su dokumentaciona osnova i permanentna istraživanja na osnovu kojih se formira nova dokumentacija i postojeća upotpunjava informacijama o spomeničkim vrijednostima i identitetu spomeničkih jedinica. Stanje dokumentacije ukazuje na potrebu istraživanja svih spomenika kulture, a naročito arheoloških lokaliteta. Stručna istraživanja su jedini pravi način da se pretpostavljena spomenička svojstva objekata potvrde i da se materijalnim dokazima opravda njihovo stavljanje pod režim zaštite. Pri tome, neophodno je stvoriti uslove da se dokumentaciona baza podataka radi u digitalnoj formi i u skladu sa evropskim standardima u ovoj oblasti.

Dokumentacija o spomenicima kulture koja se nalazi kod institucija zaštite sadrži značajne nedostatke koji utiču na njenu validnost. U postupku preregistracije i kategorizacije spomenika kulture, nakon stupanja na snagu važećeg Zakona o zaštiti spomenika kulture iz 1991. godine, Republički zavod i Regionalni zavod počinili su niz nepravilnosti prilikom formiranja i vođenja novih registara spomenika kulture. Nepravilnosti su posebno krupne u pogledu nepotpunog upisa ranije proglašenih spomenika kulture, njihovog bezrazložnog grupisanja u određene cjeline i upisa pod drugim nazivom. Nepravilnosti u pogledu formiranja i vođenja Centralnog registra i Registra Regionalnog zavoda zalaze u sferu apsolutne nenadležnosti Zavoda, da nakon 1991. godine odlučuju o proglašenju spomenika kulture kao uslovu za upis u Registar i o utvrđivanju gubitaka spomeničkih svojstava kao uslova za brisanje spomenika kulture iz Registra. Iz navedenog razloga nepravilnosti u vođenju Registara ne mogu uticati na ranije utvrđeni status spomenika kulture.

Centar za arheološka istraživanja nije formirao dokumentaciju o arheološkim istraživanjima i arheološkom

60

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

materijalu, a poseban problem predstavlja to što nije izvršeno rekognosiranje terena i izrađena Arheološka karta Crne Gore koja, kao strateški dokumenat, treba da sadrži prikaz svih postojećih i potencijalnih arheoloških lokaliteta u Crnoj Gori i, na taj način, omogući njihov adekvatan tretman u postupku izrade i donošenja planova i investicionih programa.

Od osnivanja 1991. godine pa do početka rada na utvrđivanju stanja nepokretne kulturne baštine prezentovanog u ovom Izvještaju, Ministarstvo kulture nije na cjelovit način sagledavalo funkcionisanje sistema zaštite, stanje nepokretnih spomenika kulture, kao ni intenzitet i tendenciju uticaja osnovnih faktora u ovoj oblasti. Takođe, Ministarstvo nije vršilo nadzor nad zakonitošću rada zavoda, kao nosilaca djelatnosti zaštite. Neostvarivanje funkcija Ministarstva u ovoj oblasti doprinijelo je da novi sistem zaštite spomenika kulture ne zaživi na pravi način, jer nijesu ispoštovane ili nijesu na odgovarajući način realizovane obaveze da se njegovi osnovni elementi (organizacija Zavoda, ustrojstvo novih registara, kategorizacija spomenika, određivanje granica zaštićene okoline, programiranje proglašavanja novih spomenika kulture i objekata pod prethodnom zakonskom zaštitom, koje obuhvata i program istraživanja i dr.) ustanove i primijene u predviđenim rokovima, tj. u prvoj godini primjene Zakona o zaštiti spomenika kulture iz 1991. godine. Neadekvatno ostvarivanje uloge Ministarstva u oblasti zaštite nepokretne kulturne baštine dijelom je rezultat činjenice da su za vršenje svih poslova državne uprave u oblasti zaštite spomenika kulture i arheologije bili angažovani samo pomoćnik ministra i jedan službenik.

Organi vlasti (lokalni i republički) ne shvataju ozbiljnost i težinu posljedica neadekvatnog odnosa i nelegalnih aktivnosti koje se od strane raznih subjekata preduzimaju prema spomenicima kulture i u tom smislu nedovoljno uvažavaju inicijative i predloge institucija zaštite.

Neadekvatan odnos organa lokalne vlasti prema nepokretnoj kulturnoj baštini ispoljava se naročito kroz proces izrade urbanističkih planova u koji se institucije zaštite spomenika kulture ne uključuju blagovremeno. Obrađivači planova, ne uvažavajući principe zaštite, prilikom tretmana postojećeg stanja, uglavnom nameću rješenja za legalizaciju bespravne gradnje, neprimjerene dogradnje i nadgradnje objekata, a infrastrukturna i druga razvojna rješenja naselja sa zaštićenim cjelinama ili spomeničkim jedinicama pretpostavljaju njihovom ambijentalnom izgledu i skladu.

Inspekcijski organi, a u prvom redu građevinska inspekcija, ne kontrolišu legalnost radova i njihovih izvođača na spomenicima kulture. Za radove na sanaciji ili rekonstrukciji skoro svih objekata koji su spomenici kulture ili na kojima su prepoznata spomenička svojstva potrebna je građevinska dozvola. Dozvola Zavoda u tom pogledu je samo prethodni uslov za izdavanje građevinske dozvole i po sadržaju i značaju ne predstavlja njenu zamjenu. Konzervatorski nadzor nad izvođenjem radova na spomenicima kulture, koji je u nadležnosti Zavoda, nema kapacitet inspekcijskog nadzora, što znači da se međusobno ne isključuju. Takođe, očit je nedostatak spremnosti tužilaštva da po prijavama institucija zaštite istraži i procesuira protivpravna djela protiv spomenika kulture.

Na zaštitu pojednih spomeničkih jedinica, a naročito sakralnih objekata i arheoloških lokaliteta, nepovoljno utiče to što nijesu određene granice njihove zaštićene okoline. Pri tome, kod arheoloških lokaliteta ovaj problem je utoliko veći, što aktom o proglašenju, tj. utvrđivanjem arheološkog lokaliteta za spomenik kulture, nijesu utvrđene njegove granice.

Vlasnički odnosi na pojedinim spomenicima kulture, a naročito sakralnim objektima, uspostavljeni su i upisani u katastar nepokretnosti bez sagledavanja statusa vjerskih organizacija i njihove sposobnosti da budu nosioci prava i obaveza. Takođe, utvrđivanje svojinskih prava vršeno je isključivo na osnovu stanja prethodnog državinskog upisa i bez valjanog dokaza o pravu svojine. Nepostojanje zabilješke u evidenciji nepokretnosti da je određeni objekat ili lokalitet spomenik kulture negativno utiče na tretman tog objekta prilikom promjene vlasništva, privođenja namjeni i preduzimanja investicionih aktivnosti.

Postojeći sistem zaštite nepokretne kulturne baštine sadrži određene nedostatke koji u praksi, sami po sebi, otvaraju probleme i teškoće u primjeni mjera zaštite, a naročito:

- Održavanje spomenika kulture (tekuće i investiciono) primarna je obaveza njihovih imalaca (vlasnik, korisnik, držalac) i zasniva se na principu ostvarenih prihoda od spomenika kulture. Ovo rješenje podrazumijeva da su svi spomenici kulture u funkciji i da se po osnovu njihovog korišćenja ostvaruju sigurni, izdašni i transparentni prihodi koji omogućavaju održavanje objekata na zadovoljavajućem nivou, a njihove imaoce čine odgovornim za neadekvatno stanje. Takođe, ovo rješenje podrazumijeva da se prihodi od spomenika kulture mogu kontrolisati i da se može utvrđivati da li su dovoljni za održavanje svakog objekta posebno. Praksa, a i stanje spomenika kulture prezentovano u ovom Izvještaju, pokazuju da se ovo zakonsko rješenje nije potvrdilo i da se, realno, generalno ne može ni primijeniti. Primarnost održavanja spomenika kulture po osnovu ostvarenih prihoda isključila je potrebu za definisanjem drugih stalnih izvora prihoda i formiranjem namjenskih sredstava, što je uslovilo da se održavanje spomenika ne vrši programski i organizovano, već ad hoc pojedinačnim intervencijama čiji se efekti značajno umanjuju za kratko vrijeme.

- Postojeća zakonska rješenja u pogledu obaveze održavanja spomenika kulture po osnovu ostvarenih prihoda i finansiranja djelatnosti Zavoda iz budžeta Republike ne predstavljaju cjelinu potrebnog finansiranja ukupnog sistema zaštite. Iz navedenih razloga, pored ostalog, nijesu zaživjeli zakonsko rješenje i obaveza da opštine, odnosno njihovi nadležni organi, preuzimaju brigu o spomenicima kulture koji se ne održavaju ili se nenamjenski koriste.

61


- Zavodima za zaštitu spomenika kulture dati su u nadležnost nespojivi poslovi (izdavanje konzervatorskih uslova, izrada projektne dokumentacije, davanje saglasnosti na projektnu dokumentaciju, izvođenje konzervatorsko -restauratorskih radova, konzervatorski nadzor).

- Zavodi, kao nosioci javnih ovlašćenja, organizovani su po konceptu javnih ustanova čiju upravljačku strukturu čine zaposleni koji uglavnom protežiraju sindikalne interese i stručnjaci koji zavode ne vide kao segment izvršne vlasti, već prvrenstveno kao stručne organizacije.

- Operativne nadležnosti zavoda, a posebno obustava nelegalnih radova i radnji kojima se može oštetiti spomenik kulture i povraćaj objekta u prvobitno stanje, nijesu razrađene i dovoljno utemeljene.

- Proces otklanjanja posljedica nelegalnih i nestručno izvedenih radova na spomenicima kulture i povraćaj objekta u prvobitno stanje nosi sa sobom rizik dodatnog oštećenja spomenika kulture i potebu za njegovom konzervacijom na zatečenom nivou. Saniranje posljedica nelegalnih i nestručnih radova i neophodna konzervacija spomenika kulture nakon toga iziskuju značajna materijalna sredstva koja zavodi nemaju i koja se, po pravilu, ne mogu nadoknaditi od imalaca spomenika ili drugih izvršenika. S obzirom na postojeće stanje degradiranosti spomenika kulture, ovaj proces je u narednom periodu neminovan. Međutim, perspektiva sistema zaštite spomenika kulture je prvenstveno u preventivnom djelovanju zavoda i nadležnih državnih organa.

- Zbog nedostatka inspekcijskog nadzora u oblasti zaštite kulturne baštine, bez specifičnih ovlašćenja i mjera, sistem zaštite kulturne baštine uskraćen je za ključni operativni i preventivni segment i podložan je devijacijama koje su se i ostvarile.

- Postojeća rješenja o arheološkim istraživanjima i iskopavanjima nijesu cjelovita, a pitanje podvodne arheologije praktično je neuređeno.

- Kulturni pejzaž, kao posebni segment nepokretne kulturne baštine, Zakonom nije definisan i zaštićen. - Podizanjem odlučivanja o proglašavanju objekata sa spomeničkim svojstvima za spomenike kulture i o gubitku

spomeničkih svojstava na nivo Skupštine Republike Crne Gore izgubilo se na potrebnoj dinamici i operativnosti, a naročito u pogledu objekata koje treba staviti pod tzv. prethodnu zakonsku zaštitu. Pored toga, zakonsko rješenje da je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture neposredni predlagač akata iz ove oblasti Skupštini Republike problematičan je sa stanovišta Ustava RCG.

- Posebnu opasnost i nadolazeći problem za nepokretnu kulturnu baštinu, a naročito za zaštićeno područje Kotora, predstavlja sve veća i nekontrolisana urbanizacija koja može da ugrozi vrijednosti zbog kojih je Kotor uvršćen u Listu svjetske kulturne baštine. Zbog opasnosti od urbanizacije za zaštićeno područje Kotora potrebno je izraditi Menadžent plan.

62

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

UVI PREDLOG MJERA

U cilju poboljšanja stanja u oblasti zaštite nepokretne kultune baštine potrebno je preduzeti sljedeće mjere:1. Izvršiti reorganizaciju Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Centra za arheološka istraživanja i njom obezbijediti vršenje javnih ovlašćenja i poslova od javnog interesa iz nadležnosti ovih institucija zaštite, a naročito: donošenje rješenja o upisu spomenika kulture u registre, kategorizaciju spomenika kulture, utvrđivanje granica zaštićene okoline, ustanovljavanje i vođenje registara, pripremanje predloga za proglašavanje spomenika kulture i za utvrđivanje gubitka spomeničkih svojstava, pripremanje predloga za stavljanje objekata sa spomeničkim svojstvima pod prethodnu zakonsku zaštitu, kopnena i podvodna arheološka istraživanja, formiranje baze podataka o arheološkim lokalitetima i arheološkom materijalu, rekognosciranje terena, izradu arheološke karte Crne Gore, izdavanje konzervatorskih uslova, izdavanje saglasnosti na projektnu dokumentaciju, izdavanje prethodne dozvole za izvođenje radova, konzervatorski nadzor, zabranu, izvođenja radova kojima se može oštetiti spomenik kulture, povraćaj objekata u prvobitno stanje i njihova konzervacija.

2. U okviru Ministarstva kulture i medija, organizaciono i kadrovski ojačati Sektor za kulturnu i prirodnu baštinu i na taj način obezbijediti ostvarivanje nadzora nad vršenjem zakonitosti rada institucija zaštite i nadzor nad primjenom Zakona o zaštiti spomenika kulture. Ova mjera podrazumijeva obrazovanje posebnih organizacionih jedinica za nepokretnu i pokretnu kulturnu baštinu i uspostavljanje inspekcijskog nadzora.

3. Donijeti nova rješenja o upisu u Centralni registar i Registar spomenika kulture na području opština Kotor, Tivat i Herceg-Novi za sve spomenike kulture koji su taj status imali do stupanja na snagu Zakona o zaštiti spomenika kulture (»Sl. list RCG«, br. 47/91).

4. Izvršiti kategorizaciju svih spomenika kulture na području opština Kotor, Tivat i Herceg Novi, kao i ostalih spomenika kulture koji nijesu upisani u Centralni registar, a koji su taj status imali do stupanja na snagu naznačenog zakona.

5. Ustanoviti novi centralni registar i u njega, na osnovu novih rješenja, upisati sve nepokretne spomenike kulture u Crnoj Gori koji su taj status imali do donošenja naznačenog zakona. U novi centralni registar, u skladu sa propisanim sadržajem i evropskim standardima u ovoj oblasti, treba unijeti sve podatke predviđene za identifikaciju i opis spomenika kulture. Centralni registar treba ustanoviti u štampanoj i digitalnoj formi. Dosijee spomenika kulture kompletirati nedostajućim dokumentima.

Ustanoviti novi Registar spomenika kulture na području opština Kotor, Tivat i Herceg-Novi i u njega, na osnovu novih rješenja o preregistraciji i kategorizaciji, upisati sve spomenike na navedenom području koji su taj status imali do stupanja na snagu nazančenog zakona. Ovaj Registar treba ustanoviti sa istim sadržajem i u istoj formi kao centralni registar.

6. Utvrditi granice zaštićene okoline svih spomenika kulture.

7. Činjenicu da je određeni objekat spomenik kulture i činjenicu da je određeni prostor zaštićena okolina spomenika kulture treba upisati u katastar nepokretnosti.

8. Formirati bazu podataka o izvršenim arheološkim istraživanjima u Crnoj Gori i o arheološkom materijalu sa tih istraživanja, izvršiti rekognosciranje terena i izaditi Arheološku kartu Crne Gore.

9. Sačiniti program sanacije nelegalno i nestručno izvedenih radova kojima su degradirani spomenici kulture, sa aproksimativnim predračunom potrebnih sredstava i dinamikom moguće realizacije.

10. Donijeti rješenja za povraćaj spomenika kulture u prvobitno stanje u svim slučajevima u kojima su degradacije na objektima rezultat radova izvedenih bez odobrenja Zavoda ili mimo datih odobrenja.

63


11. Zabraniti radove na spomenicima kulture ili u njihovoj neposrednoj okolini koji se izvode bez ili mimo odobrenja Zavoda i građevinske dozvole nadležnog organa.

12. Narediti uklanjanje ili rušenje novih pozicija na spomenicima kulture, kao i objekata u njihovoj neposrednoj blizini koje su izvedene, odnosno izgrađeni bez odobrenja Zavoda i građevinske dozvole nadležnog organa.

13. Utvrditi legalnost rada izvođača radova na spomenicima kulture, kao i izmirivanje obaveza prema državi po osnovu ovih radova.

14. Sprovesti izvršenja svih rješenja donijetih od strane Zavoda i građevinskih inspektora u vezi sa bespravnim radovima na spomenicima kulture.

15. Izvršenja rješenja na spomenicima kulture sprovoditi pod nadzorom Zavoda i na način kojim neće nastati nova oštećenja na osnovnom gradivnom tkivu spomenika.

Nakon sprovedenih izvršenja rješenja obezbijediti neophodnu konzervaciju spomenika na nivou zatečenog, tj. prethodnog stanja.

16. Obezbijediti sredstva za prinudno izvršavanje rješenja, kao i sredstva za konzervaciju spomenika kulture, odnosno djelova spomenika kulture na kojima je sprovedeno izvršenje.

17. Postupiti po podnijetim krivičnim prijavama za oštećenja spomenika kulture, a za sve nove slučajeve nelegalnih radova i oštećenja na spomenicima kulture blagovremeno podnijeti krivične ili prekršajne prijave.

18. Obezbijediti sredstva za istraživanja spomenika kulture, istraživanja objekata sa spomeničkim svojstvima, izradu projektne dokumentacije i investicione radove na konzervaciji i restauraciji prioritetnih spomenika kulture.

19. Za ranohrišćanske i srednjovjekovne sakralne objekte, kao i ostale spomenike kulture za koje ne postoje valjani dokazi o izvornom identitetu, ne odobravati obnovu i rekonstrukciju, već zaštitu ovih spomenika kulture zadržati na nivou konzervacije osnovnog gradivnog tkiva.

20. Intenzivirati aktivnosti na izradi Nacrta zakona o kulturnim dobrima i u njega ugraditi rješenja koja obezbjeđuju saniranje postojećeg stanja i efikasno funkcionisanje sistema zaštite.

21. Kroz izradu prostornih i urbanističkih planova obezbijediti adekvatan tretman i zaštitu spomenika kulture i njihove zaštićene okoline, kao i ambijentalnih vrijednosti spomeničkih cjelina i naselja u kojima se one nalaze.

22. Izraditi Menadžment plan za zaštićeno područje Kotora.

64


65

Stanje nepokretne kulturne baštine

66


Izvještaj o muzejskoj djelatnosti

68


69


SADRŽAJ .I UVOD ................................................................................................................................................... 71

1. Pojam i značaj muzejske djelatnosti .............................................................................................. 712. Cilj i koncept Izvještaja ................................................................................................................. 713. Razvoj muzejske djelatnosti u Crnoj Gori ..................................................................................... 714. Propisi o muzejskoj djelatnosti u Crnoj Gori ............................................................................... 72

II ULOGA DRUŠTVENIH SUBJEKATA U MUZEJSKOJ DJELATNOSTI........................................ 731. Država ............................................................................................................................................ 732. Lokalna samouprava ...................................................................................................................... 733. Obrazovanje ................................................................................................................................... 734. Mediji ............................................................................................................................................ 745. Strukovna udruženja i muzejska djelatnost ................................................................................... 746. Međunarodni sistem zaštite kulturne i prirodne baštine ................................................................ 747. Teorijski osnov za obavljanje muzejske djelatnosti....................................................................... 75

III ORGANIZACIJA MUZEJSKE DJELATNOSTI .................................................................. 771. Programska osnova ........................................................................................................................ 772. Analiza važeće legislative sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja ............... 77

2.1. Kategorije koje su donesene solidno i usklađeno sa načelima struke .................................. 782.2. Kategorije koje su loše riješene sa aspekta muzeologije ...................................................... 792.3.Neadekvatna, zastarjela i pogrešna rješenja, koja krše međunarodne standarde ................. 792.4. Loše defi nisana rješenja ........................................................................................................ 802.5. Pitanja od značaja za muzejsku djelatnost koja nijesu zakonom uređena ............................ 81

3. Subjekti u obavljanju muzejske djelatnosti ................................................................................... 813.1. Ministarstvo kulture i medija ................................................................................................ 813.2 . Ustanove koje obavljaju muzejsku djelatnost ...................................................................... 823.3. Narodni muzej Crne Gore ..................................................................................................... 833. 4. Pomorski muzej Crne Gore .................................................................................................. 853.5. Prirodnjački muzej Crne Gore .............................................................................................. 863.6. Centar savremene umjetnosti Crne Gore - Umjetnički sektor .............................................. 86

IV STANJE U MUZEJSKOJ DJELATNOSTI CRNE GORE ................................................................ 881. Postupak utvrđivanja stanja ........................................................................................................... 882. Pravni osnov za obavljanje muzejske djelatnosti u ustanovama ................................................... 883. Stanje u muzejskoj dokumentaciji ................................................................................................. 894. Uslovi za obavljanje muzejske djelatnosti .................................................................................... 90

4.1. Muzejski materijal ................................................................................................................. 904.2. Kadrovska osposobljenost subjekata koji vrše poslove muzejske djelatnosti ....................... 914.3. Prostor i oprema ................................................................................................................... 924.4. Način fi nansiranja ................................................................................................................. 93

5. Prikaz stanja u zaštiti muzejskog materijala .................................................................................. 936. Informacija o stanju u Centralnom registru pokretnih spomenika kulture .................................... 947. Analiza postojeće mreže ustanova u obavljanju muzejske djelatnosti .......................................... 958. Analiza vršenja nadzora u oblasti muzejske djelatnosti ................................................................ 96

8.1. Nadrzor nad zakonitošću rada muzeja ................................................................................. 968.2. Nadzor nad čuvanjem i održavanjem materijala koji se nalazi van Muzeja ........................ 97

9. Matičnost u muzejskoj djelatnosti i Dokumentaciono-matična služba Narodnog muzeja Crne Gore ............................................................................................................. 9810. Turistička valorizacija muzejske djelatnosti u Crnoj Gori .......................................................... 99

V OCJENA STANJA ............................................................................................................................ 101

Prilog:Tabela I – Način sprovođenja muzejske dokumentacijeTabela II – Muzejski materijalTabela III – Kadrovska strukturaTabela IV – Struktura prostora za obavljenje djelatnosti

70


71

M


I UVOD

1. Pojam i značaj muzejske djelatnosti

Muzejska djelatnost obuhvata sistematsko istraživanje, prikupljanje, proučavanje, čuvanje, zaštitu, stručnu i naučnu obradu i izlaganje pokretnih dobara od značaja za kulturu, umjetnost, nauku i obrazovanje, kao i publikovanje njenih rezultata.

Zadatak muzejske djelatnosti je stvaranje povoljnih uslove da pokretna kulturna dobra, kao dio nacionalne i opšteljudske kulturne baštine, budu očuvana i da služe zadovoljavanju kulturnih, naučnih, obrazovnih i drugih potreba pojedinca i društva.

Muzejska djelatnost se prvenstveno ostvaruje kroz razne aktivnosti muzejskih organizacija koje za ostvarivanje kulturne misije i društvene uloge treba da posjeduju značajne i raznovrsne potencijale.

Predmet muzejske djelatnosti je muzejski materijal u najširem smislu kojem, kao svojevrsnom svjedočanstvu o prošlosti, treba obezbijediti adekvatan tretman, a posebno opremiti ga tačnim, potpunim, preciznim i na stručnim i naučnim saznanjima zasnovanim informacijama.

Muzejska djelatnost i njeni rezultati su od posebnog značaja za sagladavanje i objektivno tumačenje istorijskih zbivanja i razvoja društvenih zajednica. Međutim, za ostvarivanje ove složene i osjetljive uloge neophodni su veoma zahtjevni i visokostandardizovani uslovi koji podrazumijevaju kontinuiranu brigu raznih društvenih subjekata i posebno institucionalizovanu izgrađenost muzejskih organizacija i njihov profesionalni i kreativni odnos prema cjelini aktivnosti, ciljevima i zadacima ove djelatnosti.


Budući da je muzejska djelatnost od posebnog društvenog interesa cilj ovog izvještaja je da: - prikaže aktuelano stanja muzejske djelatnosti u Crnoj Gori;- ukaže na osnovne faktore ostvarivanja muzejske djelatnosti;- izvrši analizu važećih propisa;- sagleda valjanost postojećih organizacionih rješenja i funkcionisanje postojeće muzejske mreže;- ukaže na probleme u ostvarivanju poslova od javnog interesa, a posebno javnih ovlašćenja;- definiše prioritete i zadatke u skladu sa savremenim zahtjevima i potrebama zaštite i valorizacije muzejskog materijala kao dijela pokretne kulturne baštine;- doprinese definisanju i utvrđivanju politike razvoje ove djelatnosti kao i njenoj temeljnoj reformi i r eorganizaciji kroz izradu, donošenje i primjenu novih zakona i podzakonskih akata.

Na osnovu analize svih bitnih elemenata muzejske djelatnosti, prezentovaće se njeni raspoloživi potencijali i evidentne slabosti, kao i mjere koje je neophodno preduzeti u cilju ostvarivanja razvojnih ciljeva.

U skladu sa postavljenim ciljem, Izvještaj sadrži više poglavlja u kojima su obrađena pitanja neophodna za sagladavanje i razumijevanje aktuelnog stanja muzejske djelatnosti, kao i za utvrđivanje neophodnih mjera i zadataka.

3. Razvoj muzejske djelatnosti u Crnoj Gori

Počeci sakupljanja svjedočanstava prošlosti u Crnoj Gori mogu se pratiti od vremena duhovnih i svjetovnih vladara iz dinastije Petrović – Njegoš.

U vrijeme vladike Danila Crnogorska mitropolija uvodi arhivsku kancelariju i sistematizaciju vrijednih dokumenata. Takođe, značajno se promoviše prikupljanje ratnih trofeja iz naroda koji su čuvani u porodicama i bratstvima kao dokaz njihovog junaštva i pregalaštva.

Burno vrijeme vladavine Petra I obogatilo je crnogorske riznice brojnim ratnim trofejima iz borbi sa Turcima i Francuzima, što je doprinijelo boljem čuvanju i vrednovanju raznih predmeta kulturne baštine. Istovremeno, u arhivskoj kancelariji uvode se predmetni registri.


72

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Petar II Petrović Njegoš osniva štampariju i prve škole, a izgradnjom Biljarde 1838. godine obezbijeđeni su uslovi za smještaj arhiva, biblioteke, crkvenih relikvija, trofejnog oružja i drugih važnih predmeta. Njegoš je najznačajnije predmete izlagao u prostorijama službenog i dnevnog boravka i dozvoljavao im pristup. Zbirka ratnih trofeja u sali njegove rezidencije Biljardi može se smatrati začetkom muzejske službe u Crnoj Gori.

Knjaz Danilo, kao prvi svjetovni vladar, uvodi niz mjera na planu zaštite i valorizacije kulturnog nasljeđa, a posebnu pažnju poklanjao je čuvanju crkvenih relikvija, odeždi i jevanđelja, koje smješta u posebnim odajama Biljarde. Postoje podaci da je knjaz Danilo namjeravao da osnuje vojni muzej.

U vrijeme knjaza Nikole dolazi do ubrzanog razvoja kulture. Već 1870. godine na Cetinju je sagrađena posebna zgrada za smještaj ratnog plijena, nazvana Laboratorija, što predstavlja prvi vojni muzej. Nakon toga, 1879. godine predlaže se osnivanje muzeja i državne biblioteke. Šest godina kasnije izrađen je Zetski dom u koji su, pored pozorišta, smješteni muzej i biblioteka. Odluka o osnivanju Državne biblioteke i muzeja ozvaničena je 1893. godine, a tri godine kasnije donijet je Zakon o knjaževskoj – državnoj biblioteci i muzeju.

Ubrzani razvoj kulture, pa i muzejske djelatnosti u Crnoj Gori trajao je sve do Balkanskih ratova. Međutim, već u ovom periodu muzeji se zatvaraju a Zetski dom se koristi za smještaj ranjenika.

Nakon okupacije u Prvom svjetskom ratu, ustrougarska vojska odnosi dio etnografskih i arheoloških predmeta iz Zetskog doma i u njemu jedno vrijeme drži konjušnicu. U ovom periodu strada i Vojni muzej u Laboratoriji.

Nakon Prvog svjetskog rata i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a potom Kraljevine Jugoslavije, kulturno nasljeđe Crne Gore ugroženo je još nekoliko godina, jer su Karađorđevići nastojali da suzbiju sve elemente i dokaze o pravu dinastije Petrović na crnogorski prijesto. Tek 1926. godine kralj Aleksandar Karađorđević prihvata predlog da se Dvor kralja Nikole pretvori u Državni muzej i da se u njemu izloži dio preostalog muzejskog materijala.

Krajem 30-tih godina prošloga vijeka u Crnoj Gori se osnivaju još dva muzeja, i to 1937. godine u Perastu i 1938. godine u Kotoru. U ovim muzejima bili su smješteni raznovrsni i atraktivni predmeti iz oblasti pomorstva i trgovine.

U toku Drugog svjetskog rata italijansk,i okupator je odnio dio dragocjenog arheološkog materijala, ali je iskazao respekt prema muzealijama vezanim za dinastiju Petrović.

Nakon oslobođenja vlast je nanijela veliku štetu muzejskom fondu, otuđivši više od 900 predmeta iz Dvora kralja Nikole. Zahvaljujući zalaganju i upornosti tadašnjeg direktora Ristra Dragićevića, jedan dio otuđenih predmeta je vraćen Muzeju.

Pedesetih i šezdesetih godina prošloga vijeka osnivaju se muzeji u većini crnogorskih opština. Znatno kasnije osnovan je muzej u Kolašinu (1983) i Rožajama (1991) i Prirodnjački muzej Crne Gore (1995). Opštine Žabljak, Šavnik, Plužine, Andrijevica i Plav nemaju muzejske jedinice na svojoj teritoriji.

4. Propisi o muzejskoj djelatnosti u Crnoj Gori

Poslije Drugog svjetskog rata u oblasti muzejske djelatnosti donijeti su sljedeći propisi:

1965. – Zakon o muzejima;1977. – Zakon o muzejskoj djelatnosti;1981. – Pravilnik o načinu vođenja knjige inventara i kartoteke muzejskog materijala;1981. – Pravilnik o bližim uslovima za osnivanje muzeja i muzejskih zbirki;1981. – Pravilnik o bližim uslovima o čuvanju muzejskog materijala;1989. – Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o muzejskoj djelatnosti;1993. – Pravilnik o programu, postupku i načinu polaganja stručnog ispita za rad lica koja obavljaju poslove u muzejskoj djelatnosti.

73

UII ULOGA DRUŠTVENIH SUBJEKATA U

MUZEJSKOJ DJELATNOSTI

1. Država

Uloga države u muzejskoj djelatnosti ostvaruje se kroz:

- utvrđivanje politike razvoja djelatnosti; - donošenje propisa i obezbjeđivanje njihove primjene; - uređivanje sistema djelatnosti:- osnivanje državnih organa i muzejskih organizacija;- obezbjeđivanje uslova za rad muzeja;- školovanje i stručno usavršavanje kadrova.

Ostvarivanjem navedenih elemenata država definiše društveni okvir i ambijent za vršenje i razvoj muzejske djelatnosti u skladu sa postojećim društvenim i političkim sistemom. Međutim, za ostvarivanje uloge države u ovoj oblasti karakteristično je da se u čitavom proteklom periodu muzejska djelatnost ostvarivala bez jasne i cjelovito definisane kulturne politike, što je uticalo da dinamika njenog normativnog uređivanja i sistemskog razvoja nije bila u skladu sa ostvarenim društvenim promjenama. Nedostatak kulturne politike imao je za posljedicu višedecenijsko pozicioniranje kulture u zaleđu obrazovanja i nauke i veoma kasno prepoznavanje potrebe za njenim izdvajanjem u posebni resor i formiranjem ministarstva kulture kao institucionalnog okvira i kreativnog nosioca državnih poslova u kulturi i prema kulturi. S druge strane, takvo stanje je doprinijelo da je pravna uređenost ove oblasti u neskladu sa ostvarenim društvenim promjenama i savremenim muzejskim tokovima. Znatno aktivniju ulogu država je imala u pogledu osnivanja i organizovanja muzejskih organizacija, odnosno ustanova, i obezbjeđivanja sredstava za njihov rad.

Za razvoj muzejske djelatnosti u Crnoj Gori posebno nepovoljan ambijent je bio u prethodnoj deceniji nakon raspada SFRJ, izbijanja ratova u okruženju i potpune međunarodne izolacije zemlje. U takvim uslovima bilo je nemoguće držati korak sa savremenim tokovima muzejske djelatnosti, pratiti ih i usklađivati sa vlastitim potrebama i mogućnostima.


Uloga lokalne samouprave u ostvarivanju muzejske djelatnosti ostvaruje se kroz definisanje potreba lokalnog stanovništva, osnivanje muzejskih jedinica, prikupljanje muzejskog materijala i nadzor nad radom ustanova čiji je ona osnivač. Svaka od navedenih uloga lokalne samouprave uslovljena je politikom razvoja i prepoznavanjem muzejske djelatnosti kao jednog od bitnih faktora razvoja ostalih djelatnosti i ostvarivanja potreba interesa lokalnog stanovništva.

Lokalna samouprava ima neposredni interes da se na njenoj teritoriji instalira i ostvaruje muzejska djelatnost, jer muzejski fond, nezavisno od toga koja ga organizacija baštini, predstavlja njen kulturni i razvojni potencijal.

Većina lokalnih samouprava u prethodnom periodu je prepoznala interes i potrebu ostvarivanja muzejske djelatnosti i, u skladu sa svojim materijalnim mogućnostima, osnovala određeni oblik muzejske jedinice. Međutim, stepen ostvarivanja poslova iz domena lokalne uprave, a naročito u pogledu obezbjeđivanja uslova za razvoj ove djelatnosti, nije u skladu sa stvarnim potrebama i očekivanim razvojem kulture.

3. Obrazovanje

Uloga obrazovanja u ostvarivanju muzejske djelatnosti ogleda se u stvaranju neophodnog stručnog kadra kao nosioca specifičnih poslova i formiranju aktuelane i buduće muzejske publike.

U ukupnom obrazovnom sistemu Republike Crne Gore ne postoji ni jedna ustanova, odnosno strudijski program, za obrazovanje kadrova za potreba muzejske djelatnosti. Takođe, postojeći muzejski potencijali se ne koriste u


74

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

obrazovne svrhe, jer školski programi ne sadrže obavezni fond časova posvećen muzejima, muzeologiji i obradi tema kroz posjetu muzejskim ustanovama. Tačnije, posjete muzejima su sporadične i fakultativne i ostvaruju se na način koji ne može dati značajnije obrazovne rezultate.

Obrazovni sistem Crne Gore ne omogućava školovanje ni jednog zanimanja za potrebe muzejske djelatnosti. Pojedine srednje škole daju samo kvalifikovane radnike za vršenje pomoćnih poslova (preparator, vodič i sl.), što je apsolutno nedovoljno u odnosu na stvarne potrebe. Potpunija edukacija i ovako školovanih kadrova neophodna je kroz angažovanje i stručno osposobljavanje u muzejima i polaganje stručnih ispita.

Za ostvarivanje i razvoj muzejske djelatnosti veliki problem predstavlja nemogućnost školovanja visokostručnog muzejskog kadra, tj. kustosa raznih specijalnosti (arheolog, etnolog, istoričar umjetnosti i dr.). Nakon prestanka rada Kulturološkog fakulteta na Cetinju (1988), ne postoje uslovi za osposobljavanje kadrova za restauraciju i konzervaciju.

Školovanje visokoškolskog kadra iz oblasti biologije, istrorije i književnosti je značajno za muzejsku djelatnost, ali ono ne može nadomjestiti nedostatak drugih pomenutih specijalističkih zanimanja.

U očekivanju da će se u ovom pogledu u doglednoj budućnosti napraviti određeni pomaci, potreba za stručnim kadrovima se mora obezbjeđivati kroz školovanje kadrova izvan Crne Gore. U ovom momentu vjerovatno ne postoji potrebna koncentracija uslova za osnivanje novih fakultetskih programa, ali je sasvim izvjesno da se na postojećim katedrama može uvesti izučavanje određenih predmeta iz domena muzeologije.

4. Mediji

Mediji imaju važnu ulogu u prezentaciji i promovisanju kulturne baštine, njenog značaja, vrijednosti i potencijala. U Crnoj Gori je registrovano oko 350 elektronskih i štampanih medija, od kojih je trenutno aktivno njih 270.

Dnevni listovi imaju rubrike, nedjeljne dodatke i feljtone koji se direktno ili indirektno bave crnogorskim kulturnim nasljeđem. Ovom problematikom često se bave nedjeljni listovi i periodične publikacije, ali prvenstveno sa aspekta istoriografske deskripcije, a manje sa pozicije prezentacije i valorizacije muzejske djelatnosti.

Na polju izdavačke djelatnosti se zapaža mali broj stručnih publikacija iz oblasti muzejske djelatnosti i kulturne baštine uopšte. Trenutno se objavljuje Godišnjak Pomorskog muzeja Crne Gore, Natura Montenegrina kao elektronska publikacija Prirodnjačkog muzeja i Glasnik Narodnog muzeja (izdanje obnovljeno 2005. godine).

Muzejska djelatnost u radijskim i televizijskim programima se sporadično obrađuje, uglavnom kroz informativne, a manje kroz naučne i obrazovne emisije, a odnosi se na aktuelne projekte i događaje u muzejima.

5. Strukovna udruženja i muzejska djelatnost

Do raspada bivše Jugoslavije strukovna udruženja su bila značajni činioci u razvoju djelatnosti u okviru kulturnog nasljeđa. Postojala su savezna i republička udruženja, sa tačno utvrđenim zadacima na razvoju pojedinih djelatnosti i struke uopšte. Dakle, do devedesetih godina postojalo je i savezno i republičko društvo muzejskih radnika koje je, pored ostalog, bilo u komunikaciji sa ICOM-om (Međunarodno udruženje muzejskih radnika). Sva ostala strukovna udruženja (etnologa, arheologa, istoričara umjetnosti, konzervatora i dr.) takođe su imala svoje zapaženo mjesto u razvoju kako muzejske djelatnosti, tako i određenih naučnih disciplina.

Devedesete godine bilježe stagnaciju, lagano gašenje i prestanak rada mnogih strukovnih udruženja u Crnoj Gori. Nakon donošenja Zakona o nevladinim organizacijama, počinje oživljavanje raznih strukovnih udruženja iz oblasti kulturnog nasljeđa (Društvo arheologa Crne Gore osnovano 2002), ali ne i udruženja muzejskih radnika.

Ovakva situacija je dovela do potpune neinformisanosti muzejskih radnika o sprovođenju djelatnosti na međunarodnoj sceni, kao i nemogućnosti povezivanja sa ICOM-om. Neki sporadični kontakti postoje uglavnom preko udruženja muzejskih radnika Srbije, ali ni jedna ustanova, niti nevladina organizacija u Crnoj Gori nije uspostavila konkretnu saradnju sa ovim međunarodnim udruženjem muzejskih radnika.

6. Međunarodni sistem zaštite kulturne i prirodne baštine Zaštita kulturne i prirodne baštine spada u korpus međunarodnog javnog prava. Skup pravnih i društvenih pravila

o odnosima između država i drugih subjekata sistema, po sadržaju, čini relativno jedinstvenu i neprotivrječnu cjelinu. Po karakteru pravila koja donose određeni međunarodni subjekti sastoje se od sistema pravne i društvene zaštite u ovom domenu. Sistemi zaštite baštine pojedinih država su, bez obzira na razlike, u određenoj materiji istovjetni: na nivou teorijskih shvatanja, istorijskih činjenica, opštih akata i pravila (principa, normi).

Subjekti međunarodnog sistema zaštite baštine ostvaruju svoja prava, obaveze, politiku i odgovorni su za neizvršenje obaveza, odnosno politike po pravilima odgovarajućeg akta. Pored država to su, na prvom mjestu,

75

Organizacija Ujedinjenih nacija za prosvjetu, nauku i kulturu (UNESCO), Međunarodni studijski centar za konzervaciju i restauraciju (ICCROM), Međunarodni savjet za spomenike i spomeničke cjeline (ICOMOS) i dr.

Prvi međunarodni pravni akt koji donosi dvije odrednice koje se odnose na kulturnu baštinu je Haška konvencija o zakonima i običajima rata na kopnu (IV) iz 1899.godine. Ovu konvenciju potpisala je i Knjaževina Crna Gora. Između dva svjetska rata nastaju još dva akta: Atinska povelja (1933) i Vašingtonski ili Rerihov pakt (1935).

Razvoj međunarodnog sistema zaštite baštine doživljava procvat nakon Drugog svjetskog rata, osnivanjem UNESCO-a i drugih odgovarajućih međunarodnih organizacija. Tada se u aktivnosti uključuju i socijalističke i zemlje u razvoju. Pod okriljem UNESCO-a donijeta je 1954. godine Haška konvencija za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba, potom Konvencija o mjerama za zabranu i sprječavanje nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa svojine kulturnih dobara (Pariz, 1970) i druge.

Od 1956. do 1980.godine Generalna koferencija UNESCO-a usvaja deset značajnih opštih akata - preporuka. U grupu preporuka koje se odnose na zaštitu pokretnih kulturnih dobara spadaju, recimo, Preporuka o najefikasnijim putevima i načinima da se muzeji učine dostupnim svima (Pariz, 1960), Preporuka o međunarodnim principima razmjene kulturnih dobara (Najrobi, 1976) i Preporuka o zaštiti pokretnih kulturnih dobara (Pariz, 1978).

Razvoj sistema obogaćen je nizom statuta međunarodnih organizacija: ICCROM-a i ICOMOS-a, kao i statutima i kodeksima profesionalne etike u okviru muzejske djelatnosti (donosi ih Međunarodni savjet za muzeje ICOM, pod okriljem UNESCO-a). Ističu se naročito ICOM Statut i kodeks profesionalne etike (tzv. stari iz 1986. i novi iz 2001, oba važeća), ICOM – CC Konzervatorski kodeks sa definicijom profesije iz 1984.godine i tzv. Venecijanska povelja (Carta del Restauro) iz 1972. dopunjena Poveljom konzervacije i restauracije umjetničkih i kulturnih spomenika iz 1987.

Sa druge strane, potpuno kompatibilno sa aktima donijetim pod okriljem UN-a, Savjet Evrope, naročito tokom posljednje decenije, razvija čitav sistem aktivnosti i uredbi u ovoj oblasti. Pristup Savjeta Evrope utemeljen je na zahtjevu za očuvanje i realizaciju ideala i principa koji predstavljaju zajedničko evropsko nasljeđe, a zaštitu kulturne baštine tretira kao kulturna prava, tj. pravo na znanje, obrazovanje, objektivno interpretiranu istoriju, kroz zaštitu sopstvenog nacionalnog i kulturnog identiteta i njegovog materijalnog aspekta, tj. kulturnog nasljeđa.

Kulturna politika Savjeta Evrope je usmjerena i ka razvoju evropskog kulturnog identiteta, u smislu očuvanja specifičnih obilježja, koja u stvari predstavljaju bogatstvo tog identiteta. To zahtijeva zaštitu i potvrđivanje različitih kulturnih identiteta, kroz uzajamno poznavanje, razumijevanje i uvažavanje drugačijih odlika i kultura. Bavi se vezom koja postoji između kulturnih i ljudskih prava, što je povezano i sa zaštitom kako individulanih tako i kolektivnih ljudskih prava i značajem postizanja zajedništva kroz poštovanje kulturnih vrijednosti drugih ljudi. Sa tom namjerom Savjet Evrope je donio čitav niz međunarodnih pravnih akata, ali i priručnika sa preporukama i okvirnim rješenjima za domen zaštite baštine. Priručnici su osmišljeni tako da mogu da pomognu naročito zemljama u tranziciji, da se orijentišu u ovom domenu i lakše prebrode drastične lomove izazvane naglom promjenom društvenog uređenja.

7. Teorijski osnov za obavljanje muzejske djelatnosti

Čin prikupljanja i čuvanja predmeta star je koliko i ljudsko društvo. Muzej u savremenom smislu te riječi, međutim, nastaje tek nakon ogromnih društvenih promjena koje je

donijela francuska revolucija i podrazumijeva: - artikulisanu svijest o potrebi za dokumentovanjem ljudske stvarnosti, - javnost, - dostupnost i - kulturno-obrazovnu ulogu u društvu. Muzeji se u 20.vijeku postepeno pretvaraju u banke podataka o predmetima. Sprovodi se potpuna revalorizacija

fundusa na način koji omogućava prezentiranje ideja i prenošenje poruka posredstvom muzejskih predmeta i muzejske tehnologije. To podrazumijeva razjašnjenje određenih pojmova.

Muzealnost je osobina predmeta da u jednoj realnosti bude dokument neke druge realnosti, da u sadašnjosti bude dokument prošlosti, da u muzeju bude dokument realnog svijeta. Materijal i oblik su nosioci muzealnosti. Muzejski predmet je u muzeju nosilac muzealnosti, zato se naziva muzealijom.

Muzealija je muzejski predmet sa pripadajućom dokumentacijom, tj. materijalni dokument, predmet kao dokument (corporal document) i dio naučne dokumentacije.

Muzejska zbirka je muzejski zbirni fond i osnovna je forma organizacije muzejskih predmeta u muzeju. U definisanju sadržaja muzejske zbirke glavnu ulogu igra muzejski stručnjak koji, u zavisnosti od svog znanja, prikuplja predmete koji se uklapaju u osnovnu ideju i viziju zbirke. Ona je rezultat procesa akumulacije sa unaprijed određenom svrhom.

Muzej je stalna i javna ustanova od posebnog društvenog interesa, koja baštini zbirke predmeta-dokumenata i generiše znanje o njima.


76

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Muzeološke funkcije se sa aspekta funkcionisanja muzejske institucije definišu nizom: zaštita, istraživanje i komunikacija, i komplementarno se povezuju međusobno. Mogu djelovati i individualno, a takođe ulaze u kontekst baštine.

Zaštita kulturne baštine je smislena akcija koja se sprovodi da bi se spriječilo njeno propadanje. Ona je višeslojni društveni, naučni, stručni i humani proces, usmjeren na očuvanje i prezentaciju spoznatih vrijednosti u materijalnom svijetu. Zaštita je istovremeno proces kojim se muzejska djelatnost integriše u zaštitu kulturne i prirodne baštine, spona i odnos između primarnog i muzeološkog konteksta. Zaštita muzejskih predmeta, grupa predmeta ili muzejskih zbirnih fondova je jedan od osnovnih segmenata muzejske djelatnosti. Osnovni zadatak u zaštiti materijalnog svijeta baštine jeste čuvanje potencijalnih informacija u predmetu baštine. Prikupljanje predmeta u muzejski zbirni fond je prvenstveno zaštitna mjera, ali istovremeno i oblik naučne dokumentacije svijeta oko nas.

Zaštita u užem smislu se naziva i fizičkom zaštitom. To je zaštita muzejskih predmeta od fizičkog propadanja. Njen prvenstveni zadatak je da se unutar muzejske stvarnosti stvore uslovi u kojima će predmet moći nesmetano živjeti, ispunjavajući funkciju zbog koje je izdvojen u muzejski kontekst. Sastoji se od: preventivne zaštite (arhitektonskog planiranja i obezbjeđenja optimalnih mikroklimatskih uslova u svim prostorima muzeja); kurativnih mjera (zaštite materijala, odnosno konzervatorsko-restauratorskih zahvata); zaštite oblika (izradom kopija, u slučaju opasnosti od potpunog uništenja); zaštite značenja; dokumentacije (pravno-administrativna, identifikaciona zaštita i evidentiranje analitičkih procesa); profesionalnog rukovanja i etike postupaka sa muzejskim predmetom.

Sigurnost u muzejskim zgradama podrazumijeva zaštitu od prirodnih katastrofa i ratnih razaranja, od krađe i vandalizma i sl.

Proučavanje je proces u kom se istražuju i naučno interpretiraju informatičke vrijednosti kulturne i prirodne baštine, analitičkim istraživanjem vrijednosti predmeta unutar zbirki, vrijednosti zbirki unutar muzejskog zbirnog fonda, vrijednosti baštine u prostoru. Predstavlja čvrstu tačku oko koje se organizuje briga za baštinu. To je temeljna funkcija koja unaprjeđuje naučnu vrijednost zbirki i uvećava količinu naučnih informacija koje nastaju kao rezultat tog procesa. Tradicionalno istraživanje predmeta držalo je dominantnu poziciju u muzeju, jer su se mnogi muzeji razvili iz naučnih zbirki. Primjena ostalih funkcija zaštite i komunikacije razvila se iz naučnih interesa.

Dokumentacija je nezaobilazan pratilac svakog istraživanja, svake djelatnosti, pa tako i ove koja se bavi zaštitom i interpretacijom baštine. Njome se fiksiraju rezultati istraživanja, radni procesi i postupci, bilježe na određenim medijima i time ulaze u fond ljudskog znanja različitih nivoa. Dokumentovanje kulturne baštine je organizovani proces bilježenja informacija koje posjeduju i emituju predmeti i cjeline baštine. Taj proces se temelji na dogovorom ili standardom (propisom) utvrđenom broju i kvalitetu podataka koji su, iako raznovrsni po prirodi, opsegu i intenzitetu u izradi, pregledno i sistematski obrađeni i arhivirani, sa ciljem da nam pruže što tačniju predstavu o tom predmetu ili cjelini, sa svih stručnih i naučnih aspekata vremena u kom se dokumentacija izrađuje (kako bismo ih mogli bolje upoznati, dalje proučavati, vrednovati i sačuvati za buduće generacije). Posmatramo li muzejsku dokumentaciju kao cjelinu, vidimo muzej kao organizovani oblik zaštite, proučavanja i komuniciranja predmeta i u njemu se mora organizovati dokumentacija o predmetima u zbirnom fondu.

Dokumentacija se u novije vrijeme vrlo jasno propisuje, tako da standardi za muzejsku temeljnu dokumentaciju precizno formulišu komunikacijski format velikog dijela dokumentacije o muzejskim predmetima, kao i načine elaboriranja i unošenja podataka u dokumentacione sisteme. Sve to direktno upućuje na etiku u dokumentovanju, i to na svim nivoima procesa. Muzejska dokumentacija se dijeli na primarnu, sekundarnu i tercijarnu, a principi dokumentovanja su: poštovanje vrijednosti predmeta baštine, svrsishodnost, preciznost i egzaktnost, pravovremenost, sveobuhvatnost, postepenost, selektivnost, kontinuiranost. Propisuje se način upotrebe dokumentacije i arhiviranje ili čuvanje dokumentacije.

Komunikacijska poruka baštine direktno unosi kulturnu baštinu u realni život ljudi i njihovih zajednica i samim tim ugrađuje baštinu, kao jedan od konstitutivnih elemenata, u kvalitet življenja, poput vode, vazduha, hrane, stanovanja, socijalnog i duhovnog ambijenta.

Osnovni oblik muzejske komunikacije je muzejska izložba, povremenog i stalnog tipa (kao iskaz i prikaz znanja, muzejske poruke, interdisciplinarnog pristupa muzejskom objektu).

Ostali oblici komuniciranja ostvaruju se posredstvom raznih medija.

77

MIII ORGANIZACIJA MUZEJSKE DJELATNOSTI


Muzejska djelatnost je organizovana kroz četiri osnovna elementa:

1. pravne norme,2. ustanove koje obavljaju djelatnost i posjeduju muzejski fond,3. muzejsku dokumentaciju, i 4. posebni oblik zaštite kroz utvrđivanje svojstva pokretnog spomenika kulture i upisa u Centralni registar.

Pravnim normama, tj. posebnim zakonom uređuje se sistem muzejske djelatnosti i definišu: pojam djelatnosti; subjekti u obavljanju djelatnosti; prava i obaveze muzeja i ostalih subjekata; nadležnosti i obaveze matičnog muzeja; uslovi za obavljanje stručnih poslova; način i uslovi sticanja stručnih zvanja u muzejskoj djelatrnosti; nadležnosti i obaveze republičkog organa uprave i lokalne uprave, kao i druga pitanja iz domena muzejske djelatnosti.

Subjekti muzejske djelatnosti, tj. državni i lokalni organi i specijalizovane ustanove, obezbjeđuju primjenu utvrđenog sistema djelatnosti i programskim aktivnostima i konkretnim mjerama ostvaruju postavljene ciljeve.

Uspostavljanje i sprovođenje muzejske dokumentacije omogućava pravnu zaštitu muzealija, stručnu obradu i adekvatno sprovođenje konzervatorskih i restauratorskih mjera. Rad na dokumentaciji je trajan proces i trebalo bi da počiva na utvrđenim standardima sa ciljem da sva prikupljena i stvorena građa i ukupna saznanja o muzealiji budu lako dostupna i jednoobrazna. U formiranju dokumenta o muzealiji prvenstveno se prikazuju opšti podaci (vlasništvo, inventarni broj, datum upisa, naziv, kada i kako je nabavljen, cijena otkupa, muzejska vrijednost, očuvanost, dimenzije), kao i posebni u obliku stručnih analiza (opis muzealije, tehnika izrade, foto i druga tehnička dokumentacija, izvršene zaštitne mjere i mjesto njihovog obavljanja, mjesto gdje se muzealija nalazi i napomena). Zakon propisuje i formiranje i ažuriranje Centralnog kataloga muzejskog materijala, kao dio poslova Matične službe Narodnog muzeja Crne Gore.

Ukoliko određena muzealija, na osnovu stručne analize i procjene stručnjaka muzeja u kome se nalazi, predstavlja jedinstven dokument o istoriji i kulturi, pristupa se utvrđivanju svojstva pokretnog spomenika kulture. Proceduru i način vođenja ove vrste dokumentacije propisuje Zakon o zaštiti spomenika kulture, odnosno Pravilnik o sadržini i načinu vođenja registra spomenika kulture. Registar pokretnih spomenika kulture vodi Republički, odnosno Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture.

2. Analiza važeće legislative sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja

Muzejska djelatnost u Crnoj Gori regulisana je Zakonom o muzejskoj djelatnosti (Sl.list SRCG, br.26/77, 30/77, 33/89). Ovim zakonom se regulišu pitanja: muzejske djelatnosti, muzeja, uslova za obavljanje stručnih poslova i stručnih ispita, ostvarivanja posebnog društvenog interesa i odgovornost.

Određena pitanja, naznačena u Zakonu o muzejskoj djelatnosti, bliže su regulisana sljedećim podzakonskim aktima:

a) Pravilnik o načinu vođenja knjige inventara i kartoteke muzejskog materijala (Sl.list SRCG, br.6/80,11/80);

b) Pravilnik o bližim uslovima za osnivanje muzeja i muzejskih zbirki (Sl.list SRCG, br.39/81);c) Pravilnik o bližim uslovima o čuvanju i održavanju muzejskog materijala (Sl.list SRCG, br.39/81) i d) Pravilnik o programu, postupku i načinu polaganja stručnog ispita za rad lica koja obavljaju stručne poslove

u muzejskoj djelatnosti (Sl.list RCG, br.22/93).

Navedena pozitivna muzejska, ali i srodna baštinska legislativa je nastajala u vrijeme kada je Crna Gora bila u sastavu SFRJ, što znači da nije usklađena sa sadašnjim društvenim uređenjem, sa aktuelnim Ustavom Republike Crne Gore i ne prati društvene promjene koje su se desile od vremena raspada bivše Jugoslavije.

Osnovna karakteristika naše legislative proizlazi iz činjenice da je jugoslovenska muzejska zajednica bila vrlo aktivan i konstruktivan član Međunarodnog savjeta za muzeje UNESCO-a (ICOM-a), pa su tekstovi naših propisa


78

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

(suprotno uvriježenom mišljenju) donošeni u skladu sa najvišim postulatima ove profesije, univerzalno prihvaćenim u čitavom svijetu. Generalno se može reći da u važećem zakonu nema gotovo ničeg spornog, u smislu muzejske struke, na nivou principa, a naročito ne restriktivnog ili limitirajućeg u navedenim tekstovima.

Međutim, prepoznaju sa neadekvatna rješenja (laička) sa aspekta muzejske struke, pa je otuda najveći problem ovih propisa njihova nedorečenost i nedovoljna uređenost određenih pitanja.

Treba imati na umu da suštinski problem muzejske djelatnosti ne predstavljaju postojeći propisi, već nedostatak čitavog niza podzakonskih akata za njegovo sprovođenje, jer se na taj način ostavlja širok prostor za najraznovrsnije oglušivanje o obaveze i proizvoljna tumačenja.

Zabluda je shvatanje da je ranija, ma koliko nedovoljna, društvena kontrola nad spomeničkim fondovima - bila samo prejaka stega. Stepen civilizovanosti naprednih zapadnih društava se upravo može mjeriti stepenom razvijenosti, preciznosti legislative i definisanjem mehanizama, radi obezbjeđenja maksimalne zaštite i ograničenja raspolaganja kulturnim dobrom.

Analiza navedenih propisa bazira se na odrednicama koje smo svrstali u četiri osnovne grupe: 1. Kategorije koje su donijete solidno i usklađeno sa načelima struke;2. Kategorije koje donose laičke formulacije u muzeološkom smislu;3. Neadekvatna, zastarjela i pogrešna rješenja, koja krše međunarodne standarde;4. Kategorije koje su uređene loše i ispod svakog kriterijuma.

2.1. Kategorije koje su donesene solidno i usklađeno sa načelima struke

Ovoj kategoriji pripadaju: muzejska djelatnost, muzejski materijal, muzej, tipologija muzeja, način nabavke muzejskog materijala, javnost rada, posebni društveni interes, uslovi za osnivanje muzeja, dužnosti osnivača u slučaju osnivanja, izrada elaborata o društvenoj opravdanosti, davanje saglasnosti, uslovi za proširenje i promjenu djelatnosti, postupci u slučaju neispunjavanja uslova za rad i prestanak rada, mogućnosti primanja muzejskog materijala na trajno ili privremeno čuvanje, izlaganje i postupak za slučaj rashodovanja. Sa stručnim standardima su usklađene kategorije: ostvarivanja zadataka muzeja, dostupnost muzejskog materijala i stručne dokumentacije i obaveza saradnje.

U izuzetno pozitivne i kategorije koje u potpunosti odgovaraju stručnim i međunarodnim standardima spadaju:

- obaveze vođenja uniformne dokumentacije i formiranje Centralnog kataloga svih muzejskih fondova Crne Gore, kao i vođenja evidencije imovine spomeničkog karaktera u svojini građana i građansko-pravnih lica (konfesionalnih zajednica), odredbe Pravilnika o bližim uslovima o čuvanju i održavanju muzejskog materijala i odrednice koje se odnose na zaštitne zahtjeve u smislu izlaganja i čuvanja, ustupanje materijala za koji nije obezbijeđena propisana muzejska zaštita, matičnost i poslovi Matične službe i stručni nadzor;

- odrednice koje se potpuno pogrešno smatraju restriktivnima, a u stvari predstavljaju univerzalne međunarodne principe, su kategorije koje predviđaju zakonsku zaštitu ukupnog kulturnog nasljeđa bez obzira na oblik svojine (mada naši propisi ispuštaju drugi dio te formulacije uobičajene u zakonima ove vrste: «bez obzira da li se nalaze u Registru ili ne») i prethodna zakonska zaštita; proglašavanje društvenom, odnosno državnom svojinom nalaza u zemlji i vodi; institut prava preče kupovine; zabrana trajnog iznošenja iz zemlje materijala od izuzetnog značaja (štaviše, priručnici Direktorijata za kulturu i kulturno nasljeđe Savjeta Evrope izričito govore da svaka zemlja ima pravo da u potpunosti zabrani trgovinu, uvoz, iznošenje i izvoz pokretnog spomeničkog fonda, a da se time ne narušavaju ni ljudska prava u smislu privatnog vlasništva, niti međunarodne konvencije o liberalizaciji trgovine).

Međutim, dvije važne odrednice: institut prava preče kupovine i prethodna zaštita sa evidencijom samo figuriraju u našim propisima, nijesu razrađene, niti se primjenjuju. Naročito treba obratiti pažnju na prethodnu zaštitu. Države principijelno svoje spomeničko nasljeđe štite na dva načina: stavom da su specijalnim zakonom zaštićeni svi predmeti koji mogu imati svojstvo spomenika kulture ili, kako je to u našem slučaju, uvođenjem kategorija prethodne zakonske zaštite i evidencije.

Prethodna zakonska zaštita je izuzetno važan, moćan i potpuno neiskorišćen mehanizam zaštite kulturnih dobara. To je snažan odbrambeni i zaštitni mehanizam društva utemeljen na međunarodnim principima kojim se može spriječiti zloupotreba, devastacija i degradacija baštine na terenu. Suština prethodne zakonske zaštite je sadržana u tome da se važeći propisi mogu ad hoc, interventno primijeniti i na neevidentiranu, neregistrovanu i nekategorisanu spomeničku građu i da se ona može privemeno zaštititi ako se pretpostavlja da ima spomenička svojstva. Privremena zaštita se uspostavlja na određeni vremenski rok, dok se u redovnom postupku ne utvrdi stvarna spomenička vrijednost i sprovede postupak unosa u evidenciju i registar.

Prethodna zaštita je po Zakonu o zaštiti spomenika (Pravilniku o sadržini i načinu vođenja registra spomenika kulture) uređena tako da odluku o privremenom utvrđivanju predmeta za spomenik donosi resorna ustanova, a da se u poseban imenik kod Zavoda unose evidentirani objekti i predmeti koji uživaju prethodnu zaštitu.

Zakon o muzejskoj djelatnosti evidenciju o predmetima pod prethodnom zaštitom samo spominje (kaže da

79

muzeji vode evidenciju građe koji se nalazi u svojini građana i građansko-pravnih lica). Inicijativu za upis u evidenciju može podnijeti bilo koje zainteresovano lice.

Činjenica da je prethodna zaštita potencijalnog muzejskog materijala nedovoljno uređena ima za posljedicu potpunu neafirmisanost ovog mehanizma zaštite i nepostojanja bilo kakve valjane evidencije u tom pogledu.

Načelno dobre, potrebne i usklađene sa međunarodnim standardima su kategorije: zabrane preduzimanja radnji koje bi mogle posredno ili neposredno oštetiti, odnosno uništiti muzejski materijal, kaznene odredbe, odredbe o zabrani uništavanja, iznošenja i izvoza u inostranstvo. Ove odrednice kažu da krivična i prekršajna odgovornost postoji, već u slučaju dovođenja spomenika kulture u opasnost iz nehata, nemara, a predviđaju se i zatvorske i novčane kazne.

2.2. Kategorije koje su loše riješene sa aspekta muzeologije

Loše su uređene sljedeće kategorije: - Muzejska zbirka koju Zakon, kao termin, koristi u smislu ustanove ili dijela ustanove za obavljanje muzejske

djelatnosti. Nasuprot tome, u muzeološkom smislu, ovaj termin se koristi kao gradivni, zbirni pojam muzejskih predmeta istog sadržaja. Muzejska zbirka je muzeološki osmišljena i profilisana muzejska cjelina, pri čemu se može sagledavati stepen njene popunjenosti i mogućnosti razvoja;

- Muzejski predmet – muzealija (u množini muzejski materijal) čini pokretni objekat spomeničkog karaktera in fondo (u ustanovi) i aura informacija koja se sa njega čita tokom višeznačne dokumentacione obrade. Muzejska legislativa, po pravilu, štiti muzejski materijal i pripadajuću dokumentaciju, pa nije moguće govoriti o muzejskom materijalu kao kulturnom dobru koji se nalazi in situ - na lokalitetu, u zemlji ili vodi, u svojini građana, odnosno građansko-pravnih lica. Zakonodavac, očito, misli na predmete za koje se može ustvrditi da imaju spomenički karakter;

- Primjena Zakona o zaštiti spomenika kulture na muzejski materijal koji ima svojstvo spomenika kulture je pogrešna formulacija, u koliziji sa principom, a i samim tekstom Zakona o muzejskoj djelatnosti. Sav muzejski materijal zaštićen je zakonom. Isto važi i za građevine, objekte – samim tim što je u njima smještena spomenička građa, svi objekti (uključujući i pomoćne) muzeja, arhiva i biblioteka uživaju status spomenika kulture (Haška konvencija za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba iz 1954.g.).

2.3. Neadekvatna, zastarjela i pogrešna rješenja, koja krše međunarodne standarde

i na koja bi se morao primijeniti princip podređivanja domaćih propisa međunarodnim dokumentima jesu:- Suštinski problem definisanja odnosa prema muzejskom materijalu ogleda se u činjenici da je promjenom

Ustava, u praksi kategorija prava upravljanja, umjesto stručnim staranjem, zamijenjena pojmovima gazdovanja i raspolaganja. Profesionalni princip je sljedeći: predmeti ili objekti koji, pojedinačno ili zbirno, imaju neko od spomeničkih svojstava upućuju se na neki oblik stručnog staranja za to nadležnim stručnim ustanovama (muzejima, galerijama, bibliotekama, arhivima, zavodima, u zavisnosti od njihove vrste);

- Kategorije koje se odnose na povjeravanje muzejskog materijala na čuvanje i upotrebu, razmjenu muzejskog materijala i izuzeće od zabrane iznošenja i izvoza kulturnog dobra u inostranstvo – direktno krše stručne norme. Muzejski materijal se, prema profesionalnim principima, ustupa isključivo srodnim ustanovama (dakle baštinskim, a eventualno naučnoistraživačkim institutima, akademijama nauka i sl.) u jasno precizirane svrhe – izlaganja muzejskoga (tematska, edukativna, studijska...), ekspertize ili radi istraživačkih i konzervatorskih zahvata, pa djelovi tekstova naših propisa koji dozvoljavaju da se muzejski materijal može povjeriti i drugim «organizacijama i zajednicama» čak oslobađaju prostor za određene zloupotrebe i degradaciju ukupne baštinske djelatnosti;

- Limitiranje mogućnosti istraživanja stranim državljanima je prevaziđena i potpuno nepotrebna odrednica, u suprotnosti sa međunarodnim standardima. Obezbjeđenje spomeničkih fondova koji se daju na uvid i izučavanje stranim državljanima, kao i pravila o dostupnosti muzejskog materijala i pripadajuće dokumentacije – stvar su stručne i institucionalne etike i obaveze javnosti rada (kao i pravila naučnoistraživačke djelatnosti) i jednaki su i obavezujući za sve;

- Načelno demokratična odrednica po kojoj pravo upravljanja muzejskim materijalom pripada opštini na čijoj se teritoriji on nalazi je nejasna i u suprotnosti je sa ustavnom odrednicom o različitim oblicima svojine. Takođe, propisani način odlučivanja o muzejskom materijalu sa arheoloških istraživanja neposredno je doprinio da Crna Gora nikada nije uspjela da osnuje i uspostavi rad specijalizovanog arheološkog muzeja. Zakonsko određenje arheološkog nasljeđa nije u skladu sa relevantnim međunarodnim dokumentima i standardima u tom pogledu, jer je postavljeno znatno uže, a samim tim nije dobra pravna osnova za njihovu zaštitu;

- Odlučivanje o ustupanju na čuvanje i korišćenje arheološkog muzejskog materijala je loše riješeno, jer se ostvaruje na osnovu mišljenja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, koji nije nadležan da cijeni ispunjenost uslova za rad muzeja. Očito je da su pojedina javna ovlašćenja ustanovljena kod Republičkog zavoda


80

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

u uslovima kada nije postojao posebni resorni organ za poslove kulture i kada nije postojala cjelovita procjena koordinacije funkcionisanja sistema zaštite kulturne baštine;

- Transformacijom Arheološke zbirke u Centar za arheološka istraživanja izgubila se mogućnost formiranja specijalizovane nacionalne muzejske ustanove za arheološki muzejski materijal. Dodatni problem je i to što je praktično sav crnogorski srednjovjekovni kulturni sloj u ruševinama, dakle prvenstveno interesni domen arheološke nauke, pa je na ovaj način izgubljena muzejska ustanova koja bi tek trebalo da artikuliše korijene nacionalnog kulturnog identiteta, prvenstveno na osnovu naučnog istraživanja materijalnih kultura Crne Gore;

- Po evropskim standardima, arheološki fondovi, tek kad postanu dio muzejskih zbirki, podliježu pravilima koja važe za sve javne zbirke. Propisi koji uređuju sadržaj i način vođenja terenske arheološke dokumentacije o pokretnim nalazima i studijskom materijalu, kao i obaveza dostavljanja neophodne prateće dokumentacije muzejskim ustanovama kojima se prosljeđuju pokretni nalazi sa arheoloških istraživanja nijesu donijeti, pokretni nalazi se, po pravilu, muzejima dostavljaju bez informacija nužnih da se obavi muzeološka dokumentaciona obrada, pa crnogorske arheološke zbirke često ne predstavljaju zbirke muzealija, već depozite, skladišta pokretnog spomeničkog i studijskog materijala, za čiju su muzeološku obradu nužne, izvorne informacije često nepovratno izgubljene;

- Veći broj muzejskih ustanova obavlja poslove arheoloških istraživanja i zaštite nepokretnih spomenika kulture za teritorije svojih opština, a da ti, posebni poslovi nijesu regulisani ni zakonski, ni posebnim propisima, niti opštim aktima u ustanovama. Pa ipak, na ovaj način, negdje u raskoraku između interesa, odnosno obaveza muzeja i Zavoda za zaštitu spomenika kulture ostaju, i zaštitom i dokumentacionom obradom nepokriveni nalazi krupne i monumentalne kamene plastike od antike do srednjovjekovnih stećaka (takođe rekonstrukcije ansambala oltarskih pregrada i ciborijuma), za koje ne znamo pod čije stručno staranje potpadaju.

2.4. Loše defi nisana rješenjaZakonom o muzejskoj djelatnosti loše su regulisana sljedeća pitanja:

- Uslovi za osnivanje i rad muzeja i bliži uslovi za osnivanje muzeja i muzejskih zbirki. Zakon je ovo pitanje izmjestio na nivo podzakonskog akta koji ih nije adekvatno i cjelovito uredio. Naime, Pravilnik koji uređuje ovu materiju je suštinski beznačajan, šturi tekst od četiri člana. Donosi uopštene terminološke greške: muzejska zbirka, prethodno obezbjeđenje fonda muzejskog materijala, preparator (misli se isključivo na tehničara), eksponat (pogrešan termin), ne poznaje kategoriju stručne (konzervatorske) zaštite, niti predviđa dokumentaristu... Kada bi se doslovno uvažavao bio bi limitirajući, a i štetan, imajući u vidu ležeran i neodgovoran odnos osnivača (naročito na opštinskom nivou) u smislu obezbjeđivanja stručnog kadra i uslova za rad muzeja. U suštini nedostatak ovog propisa nadomješta nešto kvalitetniji pravilnik o čuvanju i održavanju muzejskog materijala;

- Mogućnosti obavljanja konzervatorskih poslova. Manjkavosti propisa u odnosu na ovo pitanje sastoje se u tome što je predviđeno da se konzervatorskim radovima može baviti i lice sa srednjom stručnom spremom, odnosno što nijesu propisani posebni uslovi iz oblasti konzervatorsko-restauratorske profesije i što se za vršenje tih poslova ne traži posjedovanje odgovarajućeg stručnog zvanja.

Uzusi konzervatorsko-restauratorske profesije su veoma strogo i zahtjevno formulisani na međunarodnom nivou, sa instrumentom licenciranja (izdavanje i revizija dozvole za rad).

- Uslovi za obavljanje stručnih poslova i stručni ispiti regulisani su posebnim Pravilnikom koji spada u kategoriju loše riješenog propisa, u sljedećem:

- lica sa naučnim zvanjima magistra i doktora nauka viša kustoska zvanja stiču u kraćem roku i nemaju druge beneficije, što nije korektno;

- poslovi muzejskog dokumentariste su limitirani na nivou tehničara, što je nedovoljno, sa aspekta muzeologije, jer se muzeolozi regrutuju iz redova dokumentarista;

- konkretizuju se obrazovni profili za kustoska zvanja, pa formalno stručnjaci za prirodnjačke i tehničke segmente baštine ne bi mogli sticati stručna zvanja, odnosno raditi u muzejima. Dakle, propis ne prati mrežu muzeja i odgovarajućih specijalnosti u Republici;

- neadekvatan pristup poslovima muzejske komunikacije i odnosa sa javnošću, izražen je kroz definisanje poslova vodiča (SSS);

- konzervatori – restauratori koji rade u muzejskoj djelatnosti, trebalo bi da stručni ispit i viša zvanja stiču u datoj djelatnosti, a ne u djelatnosti zaštite. Konkretno, konzervatori-restauratori u okviru stručnog ispita polažu legislativu koja se prvenstveno odnosi na zaštitu nepokretnog spomeničkog fonda, terensku – ne muzejsku dokumentaciju, a muzeologija nije ni zastupljena. Slična je situacija i u pogledu sticanja viših stručnih zvanja.

Sa druge strane, model primarne obrade arhivske i bibliotečke građe je univerzalno propisan na međunarodnom nivou. Ostaje, međutim, činjenica da se na drugom nivou dokumentacione obrade mogu, treba da izdvajaju kao muzejske zbirke cjeline sa izlučenom muzeološkom dimenzijom, koje mogu biti sagledane sa memorijalnog,

81

estetsko-umjetničkog, tehnološkog, ili nekog drugog aspekta, pa bi specifičnosti muzejskog posla, naročito dokumentacione obrade i muzeologije, morali savladati i arhivisti i bibliotekari koji rade u muzejima.

Doduše, Zakon o muzejskoj djelatnosti izričito kaže da: lica koja su položila stručni ispit na poslovima i zadacima van muzejske djelatnosti mogu da obavljaju poslove i zadatke te djelatnosti pod uslovom da u roku od dvije godine od dana zasnivanja radnog odnosa polože dio stručnog ispita u muzejskoj struci. Ova zakonska mogućnost i obaveza nikada nije sprovedena u praksi u NMCG, koji organizuje stručne ispite i sticanje viših muzejskih zvanja.

Stručni muzejski poslovi su krajnje specifični i podrazumijevaju određena znanja, saznanja, vještine, koje se kod nas mogu steći samo uz rad. Za to je u drugim sredinama uobičajeno da se pripravnicima sa danom zasnivanja radnog odnosa dodjeljuju teme za izradu stručnog rada i mentori. Na taj način se istovremeno pripravnici uvode u muzejski posao, obogaćuje oskudan fond raspoložive literature, a i sustižu zaostaci u dokumentacionoj obradi muzejskih zbirki.

2.5. Pitanja od značaja za muzejsku djelatnost koja nijesu zakonom uređena

Zakonom nijesu uređena sljedeća pitanja: - ovlašćenja muzeja da obavljaju poslove zaštite nepokretnih spomenika na teritorijama svojih opština i arheološka istraživanja; - preciziranje odgovornosti članova komisije za nesavjesno datu saglasnost na rashodovanje i uopšte odgovornost uprava za odluke koje se kose sa profesionalnim standardima; - definisanje pitanja vlasništva; - restitucija imovine spomeničkog karaktera, zajednica; - posebni i dodatni oblici dokumentacione obrade; - uslovi korišćenja muzejskog materijala; - vršenje konzervatorskih usluge za druga pravna i fizička lica; - sadržaj, način i postupak vođenja evidencije o pokretnom spomeničkom fondu; - administrativna forma odluke o privremenom utvrđivanju predmeta za spomenik i inspekcijski nadzor.

3. Subjekti u obavljanju muzejske djelatnosti

Subjekti koji utiču na obavljanje i oni koji obavljaju muzejsku djelatnost su Ministarstvo kulture i medija, republičke i opštinske ustanove i Narodni muzej Crne Gore kao muzejska ustanova sa posebnim ovlašćenjima.

3.1. Ministarstvo kulture i medija

Državni tretman poslova kulture a samim tim i kulturne baštine do 1991. godine bio je obuhvaćen resorom za prosvjetu i nauku. Prepoznavanje značaja i specifičnosti poslova kulture uslovilo je formiranje posebnog resora na nivou ministarstva 1991. godine, u početku zajedno sa resorom sporta, a potom od 1993. do 2003. godine samostalno i nakon toga sa resorom medija.

Uloga Ministarstva u muzejskoj djelatnosti je: predlaganje i sprovođenje politike, izrada zakona i podzakonskih akata, nadzor nad zakonitošću rada muzejskih ustanova čiji je osnivač Republika, obezbjeđivanje sredstava za rad ovih ustanova i realizacija njihovih programskih aktivnosti, kontrole ispunjenosti uslova za obavljanje muzejske djelatnosti, predlaganje i preduzimanje upravnih mjera vezanih za ustupanje na korišćenje i čuvanje muzejskog materijala u odnosu na ispunjenost uslova za obavljanje muzejske djelatnosti, izdavanje dozvole za privremeni izvoz muzealija, kao i uspostavljanje međunarodne saradnje u muzejskoj djelatnosti.

Poslovi Ministarstva iz oblasti kulturne i prirodne baštine obavljaju se u Sektoru za kulturnu i prirodnu baštinu, a odnose se na: spomenike kulture; muzejsku djelatnost, arheološka istraživanja i iskopavanja, arhivsku građu, staru i rijetku knjigu, biblioteke, spomenike i spomen-obilježja, zadužbine, fondove i fondacije, prirodu, posebne ambijentalne vrijednosti i sl.

Sektor za kulturnu i prirodnu baštinu trenutno ima rukovodioca Sektora (pomoćnik ministra) i svega tri službenika, od kojih jedan službenik uglavnom vrši sve stručne i upravne poslove u vezi s muzejskom djelatnošću.


82

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

3.2 . Ustanove koje obavljaju muzejsku djelatnost

Danas, na teritoriji Crne Gore, sa stanovišta osnivača djeluju republički i opštinski muzeji. Tipološki, svi muzeji su podijeljeni na kompleksne i specijalizovane muzeje. Deset muzeja funkcioniše samostalno, tri republička i sedam opštinskih.

Muzejska djelatnost se takođe obavlja u okviru određenih muzejskih zbirki koje su organizovane kao radne jedinice sa istim zadatkom kao i muzeji, u institucijama kompleksnog tipa u odnosu na djelatnosti kulture uopšte. Radi se o sedam institucija tipa Centra za kulturu, čiji je osnivač opština na čijoj teritoriji funkcionišu. Pored navedenih opštinskih ustanova, Centar savremene umjetnosti Crne Gore je republička ustanova koja u jednom segmentu obavlja muzejsku djelatnosti.

Treću grupu čine četiri ustanove koje su osnovane od strane lokalne uprave, gdje nije precizno navedena muzejska djelatnost kao primarna, a koje posjeduju određeni fond predmeta.

Veći broj muzejskih ustanova u Crnoj Gori je nastao kroz stihijne osnivačke akcije, nakon Drugog svjetskog rata. Mnogi muzeji su u jednom periodu pretrpjeli integracije sa ustanovama različitih djelatnosti kulture (u tzv. centri za kulturu), što je dovelo do stagniranja svih integrisanih djelatnosti, a negdje i do njihovog potpunog gašenja. Mnoge bivše jugoslovenske republike su odavno ukinule centre za kulturu, tj. formirale samostalne ustanove za obavljanje muzejske, bibliotečke, pozorišne, muzičko-scenske i druge djelatnosti.

U tabeli su predstavljene ustanove koje se bave muzejskom djelatnošću, ili pak posjeduju određeni muzejski fond:

Muzeji Centri za kulturu Ostale

1. NMCG, Cetinje 1.Centar savremene umjetnosti CrneGore, Podgorica 1. Umjetnička galerija,Pljevlja

2. Pomorski muzej, Kotor 2. Centar za kulturu, Tivat 2. Spomen-dom, Reževići

3. Prirodnjački muzej, Podgorica 3. Centar za kulturu, Bijelo Polje 3. Spomen-dom, Petrovac

4. Zavičajni muzej i galerija, Herceg-Novi 4. Centar za kulturu, Ulcinj 4. Umjetnička kolonija,

Danilovgrad

5. Muzeji Kotor 5. Centar za kulturu, Bar

6. Muzeji i galerije Podgorice 6. Centar za kulturu, Kolašin

7. Zavičajni muzej, Rožaje 7. Centar za kulturu,Danilovgrad

8. Polimski muzej, Berane 8. Centar za kulturu, Nikšić

9. Zavičajni muzej, Pljevlja

10. Muzeji, galerija i biblioteka Budve

UKUPNO: 22

Neke od prikazanih ustanova u svoj organizaciji imaju i jedinice koje se odnose na memorijale i galerije, pa je neophodno opisati i ovaj vid strukture, upravo zbog specifičnosti muzejskog materijala koji posjeduju.

Memorijali su takve muzejske jedinice koje se svojim sadržajem orijentišu na tematiku, odnosno objekat koji, po određenim kriterijumima, ima karakter spomenika, spomeničkog, memorijalnog objekta. Raspon interesovanja je veliki i kreće se od: grada-muzeja, dvorca-muzeja, doma -muzeja, do memorijalnog muzeja ili zbirke. Može biti biografski – vezan za ličnost, memorijalno-stambeni, najčvršće vezan za autentičnost građevine – spomenike kulture, kombinovani i tip muzeja memorijalnog karaktera koji je usmjeren na neki značajan događaj iz političke istorije. Memorijalnu dimenziju imaju i poklon-zbirke, legati i zbirke lapida.Naše zakonodavstvo ne poznaje samostalne memorijale, već govori o muzejskoj spomen – kući u sastavu muzeja. Međutim, detaljniji uvid u sastav naših muzejskih jedinica govori da Crna Gora ima veliki broj memorijala i fondova memorijalnog karaktera (tu spadaju i Muzej kralja Nikole I, Njegošev muzej, Muzej Marka Miljanova na Medunu, Njegoševa rodna kuća... memorijalne galerije, pokon i spomen-zbirke, legati, pa i dio zbirki tzv. novije istorije, odnosno fondova koji se odnose na istoriju radničkog pokreta, NOB-a i sl.).

83

Pojam galerije podrazumijeva ustanovu, u stvari tipološki oblik muzeja moderne i savremene umjetnosti koji, između ostalog, prati i tekuću umjetničku produkciju. U Crnoj Gori postoji veliki broj galerijskih odjeljenja, najznačajniji su fond nekadašnje Galerije umjetnosti nesvrstanih zemalja Josip Broz Tito (danas u sastavu CSUCG) i podgorička Moderna galerija u sastavu Muzeja i Galerija Podgorice.

Radi opšteg sagledavanja sadržaja pokretnog spomeničkog nasljeđa Crne Gore, neophodno je istaći činjenicu da na našim prostorima postoji i određeni broj manastirskih, samostanskih i crkvenih riznica, kao i fondova spomeničkog karaktera Islamske zajednice. Riznice su, bez obzira na njihovo hijerarhijski niže rangiranje u muzeologiji, duboko ukorijenjene u srednji vijek i predstavljaju sponu između antičkog i renesansnog koncepta muzeja, pojavu koja dopušta da se muzeološka problematika sagledava u neprekinutom istorijskom toku. Ogroman, natpolovični procenat spomeničkih fondova najbogatijih evropskih država je sakralnog karaktera. Crna Gora se po tom pitanju nalazi u posebnom položaju zbog činjenice da je tri i po vijeka njene državne istorije proteklo u znaku specifičnog oblika teokratske vladavine. Drugim riječima, faktički sva materijalna dokumenta crnogorske kulturne, obrazovne i državne istorije iz perioda vladikata se nalaze (ili su vezana za njih) u crkvenim, prvenstveno pravoslavnom riznicama.

Neko vrijeme po završetku II svjetskog rata u bivšoj Jugoslaviji dolazi do uspostavljanja komunikacije i građenja tolerancije sa konfesionalnim zajednicama, naročito na zajedničkom zadatku: zaštiti i valorizaciji spomeničke baštine, u čemu sarađuje i sveštenstvo. Država, sasvim u skladu sa opšteprihvaćenim međunarodnim normama, crkvene riznice tretira kao muzeje, ulaže u njihovu konzervaciju, adaptaciju prostora u cilju izlaganja, po projektima koje izrađuju baštinski stručnjaci. Najznačajnije, najpoznatije, riznice i muzeji ovoga tipa su, svakako, Riznica Cetinjskog manastira, fondovi Katedrale sv. Tripuna, Sv. Trojice, Manastira Pive, Savine, Gospe od Škrpjela, i dr.

Da je period do raspada Jugoslavije značajno mjesto u kulturnoj baštini davao pokretnim spomenicima sakralnog karaktera, kao i da je država riznice posmatrala kao muzeje, govori i podatak da je 1946. godine, kada je crnogorski ministar prosvjete donio rješenje da se svi predmeti vjerskog karaktera iz Državnog muzeja prenesu u crkveni muzej na dalje čuvanje. Takođe je nesporno da su zavodi za zaštitu spomenika kulture decenijama (u mjeri svojih kapaciteta) faktički besplatno pružali konzervatorske usluge vjerskim zajednicama.

Pošto je period tipične socijalističke svijesti o apstraktnom vlasništvu prevaziđen, ostao je zanemaren i neriješen čitav niz vrlo osjetljivih pitanja iz domena odnosa crkve i države, od definisanja sadržaja pojma kulturnog doba i ograničenja raspolaganja, do kontrolnih i prinudnih mjera za potpunu stručnu obradu ovih fondova. Crna Gora ima pune međunarodno-pravne kapacitete, prava i obaveze da uvede institucionalno stručno staranje nad ukupnim kulturnim nasljeđem, a samim tim i onim koje baštine vjerske riznice.

3.3. Narodni muzej Crne Gore

Narodni muzej Crne Gore je osnovan 1926. godine od strane države. Djelatnost muzeja definisana je zakonom, Odlukom o organizovanju i statutom. Za razliku od ostalih muzeja u Crnoj Gori, Narodni muzej ima i posebna ovlašćenja, i to: čuva i prezentira istorijsku, etnografsku i umjetničku baštinu Crne Gore po principima savremene muzeologije; vrši poslove matične službe na teritoriji Republike; obavlja stručni nadzor nad radom muzeja u Republici; vodi evidenciju o muzejima u mreži; prati i proučava uslove smještaja, rada i razvoja muzeja; pruža stručnu pomoć u obavljanju muzejske djelatnosti; vodi registar muzejskih radnika koji obavljaju stručne poslove; vodi centralni katalog muzejskog materijala; organizuje i sprovodi polaganje stručnog ispita u muzejskoj djelatnosti i sticanje viših stručnih zvanja i ostalo.

Muzejom upravlja Upravni odbor, koji imenuje Vlada RCG na predlog Ministarstva. Upravni odbor ima devet članova, od kojih su predsjednik i tri člana iz reda zaposlenih u Muzeju i pet izvan Muzeja, tj. iz reda stručnjaka i naučnika afirmisanih na poslovima od značaja za razvoj kulture. Direktora Muzeja bira Upravni odbor, na osnovu konkursa.

NMCG je organizovan kroz osam stručnih jedinica, i to: pet muzeja (Umjetnički, Etnografski, Istorijski, Njegošev i Muzej kralja Nikole); dvije službe (Matična muzejska i dokumentaciona, Konzervatorsko -restauratorska) i Bibliotečko-arhivsko odjeljenje. Ostali poslovi se obavljaju

u okviru službi za: turističke, tehničke, opšte i pravne poslove, i ekonomsko poslovanje. Muzejski fond je sistematizovan kroz pet navedenih muzejskih jedinica, sa samostalnom stručnom obradom i

muzejskom dokumentacijom (Knjiga inventara i Kartoteka muzejskih predmeta koje se nalaze u Matičnoj muzejskoj i dokumentacionoj službi). Cjelokupni muzejski fond se odnosi na muzealije: Etnografskog muzeja (13 zbirki, sa ukupnim brojem od 4.400 predmeta); Umjetničkog muzeja (10 muzejskih zbirki i ukupnim brojem od 2.987 predmeta); Istorijskog muzeja (9 zbirki i u njima 1.410 predmeta); Muzeja kralja Nikole (15 zbirki, u njima 4.742 predmeta i 10.000 starih fotografija); Njegoševog muzeja (materijal nije sistematizovan u zbirke, a posjeduje 142 muzealije). Dakle, ukupni fond muzealija u NMCG je 23.681 jedinica, od čega je 10.000 fotografija (koje spadaju, po sistematizaciji građe u arhivalije). U sklopu Bibliotečko-arhivskog odjeljenja postoji određeni broj bibliotečkih jedinica, stare rijetke knjige i arhivske građe.


84

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

U pogledu sprovođenja propisanog oblika muzejske dokumentacije, u NMCG je prisutno odstupanje, odnosno nepoštovanje propisanih obaveza i nedostatak dijela dokumentacije. Zatečeno stanje u stepenu sprovođenja muzejske dokumentacije, podrazumijeva postupak revizije i reinventara kompletnog fonda NMCG, koji bi se morao sprovesti po standardima struke i zajedno sa Matično-muzejskom i dokumentacionom službom.

U NMCG je zaposleno ukupno 155 radnika, od kojih 25 na poslovima kustosa u: Etnografskom muzeju 4 etnologa (2 kustosa i 2 muzejska savjetnika); Umjetničkom 8 istoričara umjetnosti (5 kustosa, 1 viši kustos i 3 muzejska savjetnika) i jedan akademski slikar sa zvanjem muzejskog savjetnika; Istorijskom 6 istoričara (2 kustosa, 1 viši kustos i 3 muzejska savjetnika); Muzeju kralja Nikole 3 kustosa (1 kustos etnolog, 1 istoričar umjetnosti muzejski savjetnik i 1 etnolog muzejski savjetnik); Njegoševom muzeju 3 kustosa (1 istoričar kustos, 1 istoričar muzejski savjetnik i 1 kustos za književnost). Direktori svih muzeja su sa zvanjem muzejskog savjetnika i, pored stručnog rukovođenja radnom jedinicom, obavljaju i poslove kustosa. U Istorijskom i Njegoševom muzeju, kustosi nijesu tematski zaduženi odgovarajućom muzejskom zbirkom. Konzervatorske poslove muzejskog materijala obavlja Konzervatorska služba, koja je organizovana u pet odjeljenja (za konzervaciju metala, drveta, tekstila, papira i štafelajnog slikarstva) sa 20 zaposlenih, i to: 1 dipl. tehnolog, viši konzervator; 10 konzervatora-restauratora, 1 viši konzervator-restaurator i 8 preparatora. Poslove vodiča obavljaju Turistička služba koja bi prema važećem Pravilniku o organizaciji i sistematizaciji radnih zadataka trebalo da ima 14 zaposlenih, sa rukovodiocem. Međutim, stvarni broj zaposlenih vodiča u Muzeju je 30 (srednja sprema). NMCG nema ni jednog Muzejskog pedagoga.

U osam navedenih stručnih jedinica NMCG radi 59 zaposlenih, a preostalih 96 (uključujući i vodiče) raspoređeno je četiri ostale službe.

NMCG raspolaže sa devet objekata ukupne površine 16.257,62 m2. Pregled ovih objekata dat je u dvije tabele na kraju ovog poglavlja. U prvoj tabeli dat je prikaz ukupne površine svih objekata koje koristi ova ustanova, a u drugoj prostorije za smještaj novoprispjelog, neobrađenog materijala, obrada muzealija i izlaganje.

Prostor u Vladinom domu u kojem se nalaze Istorijski i Umjetnički muzej i Centralni depo opremljen je sredstvimaza videonadzor i klimatizaciju. Takođe, Narodni muzej ima odgovarajući prostor i dio opreme za konzervatorske poslove. Međutim, poboljšanje tehničke opremljenosti ove službe je neophodno kako bi se u potpunosti zadovoljile potrebe same ustanove i drugih muzejskih jedinica iz Republike.

NMCG je solidno opremljen personalnim računarima, što je i preduslov za umrežavanje muzejskih jedinica i uspostavljanje elektronske baze podataka.

Sredstva za obavljanje djelatnosti muzeji ostvaruju iz Budžeta Republike, preko Ministarstva kulture, i dijelom od vlastitih prihoda od ulaznica, publikacija, suvenira, donacija ili sponzorstava.

Naziv, način korišćenja God.izgradnje Kvadratura

Vladin dom: Uprava,Umjetnički,Istorijski muzej,Matična i Konzervatorska služba

1910.g. ,sp.kul. I kategorije 9.138,52 m2

BiljardaNjegošev muzej 1838.g. ,sp.kul. I kategorije 2.236,00 m2

DvorMuzej kralja Nikole 1868.g. ,sp.kul. I kategorije 2.368,00 m2

Zgrada bibliotekeBibliotečko-arhivsko odjeljenje 1869.g. ,sp.kul. I kategorije 300,00 m2

Plavi dvoracPovremene izložbe 1896.g. ,sp.kul. I kategorije 901,00 m2

Srpsko poslanstvoEtnografski muzej 1883.g. ,sp.kul. I kategorije 460,00 m2

Njegoševa rodna kućaMemorijalna izložba 1779-1782.g. ,sp.kul. I kategorije 213,00 m2

Reljef 1916.g. 376,00 m2

Atelje DADO 1900.g. 165,10 m2

85

Naziv objekta, korisnika

Depo:Smještaj i obradam2 - broj

Izl.prostorm2 - broj

Kancelarijem2 - broj

Obrada,Konzervatorske radionice, m2 - broj

Bibliotekam2 - broj

Vladin dom: 1.300 m2 – 10 5.000m2 – 2 450m2- 30 320m2-12

Biljarda 80 m2-2 1.800m2 – 2 80 m2-2

Dvor 300 m2-3 1.600m2-2 90m2-4 90m2-2

Zgrada biblioteke 50m2-3 45m2-1 180m2-3

Plavi dvorac 700m2 100m2-5

Srpsko poslanstvo 20m2-1 310m2-2 80m2-4

Njegoševa kuća 213m2-2

3. 4. Pomorski muzej Crne Gore

Pomorski muzej Crne Gore osnovan je 1955. godine od strane države. Djelatnost je muzejska u skladu sa Zakonom i Statutom ustanove.

Organ upravljanja je Upravni odbor, koji imenuje Vlada RCG na predlog Ministarstva. Upravni odbor ima pet članova, od kojih tri člana izvan ustanove i dva člana iz reda zaposlenih u Muzeju. Direktora Muzeja bira Upravni odbor, na osnovu konkursa.

Pomorski muzej je jedinstvena muzejska ustanova u Crnoj Gori koja svojim radom baštini bogatu pomorsku tradiciju i u tom smislu spada u specijalizovane muzeje, iako je sadržaj zbirki različit. Muzejski fond je sistematizovan u četiri zbirke, i to: pomorsko-tehničku (157 predmeta); umjetničku (370 predmeta); narodne nošnje, nakita i oružja (472 predmeta) i narodnog pokućstva i posuđa (402 predmeta). Revizija i reinventar cjelokupnog muzejskog fonda urađeni su u 2003-2004. godini. Stara dokumentacija o muzejskom materijalu je bila manjkava (Knjiga ulaza je predstavljala osnovnu inventarnu knjigu), zbirke su bile nesređene i neobrađene u potpunosti. U novoj dokumentaciji zapaženi su određeni nedostaci. Kartoteka muzejskih predmeta je razvrstana po zbirkama. Konzervatorska dokumentacija je takođe uredna.

U ustanovi je zaposleno ukupno 15 radnika, od kojih tri kustosa (jedan istoričar umjetnosti, muzejski savjetnik; jedan etnolog i jedan inžinjer vodnog saobraćaja). Svim kustosima je radno mjesto u skladu sa muzejskom zbirkom koju stručno obrađuju, s tim što direktor, kao etnolog i muzejski savjetnik, zadužuje zbirku narodnog pokućstva i posuđa. Konzervatorske poslove obavljaju dva konzervatora-restauratora, jedan za štafelajno slikarsto, a drugi za ostale predmete. Muzej ima jednog preparatora koji obrađuje predmete od metala i drveta. Vodiče nema, već ove poslove obavljaju kustosi, a u toku sezone, kada muzej radi do 23 časa, angažuju se studenti odgovarajućeg profila. Muzejskog pedagoga nema, ali postoji mogućnost obavljanja poslova ovog radnog mjesta rasporedom postojećeg kadra. Od ostalog osoblja ima dokumentaristu koji može odgovoriti i poslovima muzejskog pedagoga i bibliotekara, koji je prijavio stručni ispit iz bibliotečke djelatnosti. Administrativne i pomoćne poslove obavlja šest zaposlenih.

Ustanova je smještena u nekadašnjoj palati Grgurina, iz 18. vijeka, ukupne površine 1.615,30 m2. Pored ovog objekta koji ima prizemlje, dva sprata i potkrovlje, raspolaže i pomoćnim objektom (sprat i potkrovlje), površine oko 70 m2.

Za smještaj novoprispjelog i neobrađenog materijala Muzej ima jednu prostoriju površine 15 m2.Rad i obrada muzealija obavlja se u tri odvojene prostorije, ukupne površine 70 m2. Taj prostor se odnosi na

stolarsku i konzervatorsko -preparatorsku radionicu. Poslovi ovog nivoa zaštite muzealija Muzej obavlja na nivou redovnog praćenja, dijagnostike i preventivne zaštite. Svi složeniji zahvati obavljaju se u Regionalnom i Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture i Narodnom muzeju.

Izlaganje muzejskog materijala obavljaju na ukupnoj površini od oko 800 m2, na prizemlju i dva sprata. Na datom prostoru je organizaovana stalna muzejska postavka iz fonda Muzeja koji se za potrebu manjih tematskih izložbi može prilagoditi.

U toku su radovi na instalaciji opreme za videonadzor. Klimatizacija je djelimično sprovedena, što je naročito važno za zaštitu muzealija u uslovima stalnog izlaganja.

Sredstva za obavljanje djelatnosti ostvaruju 75℅ iz Budžeta Republike preko Ministarstva kulture i medija, a ostalih 25℅ su vlastiti prihodi od ulaznica, publikacija, suvenira, iznajmljivanja poslovnog prostora, donacija ili sponzorstava.


86

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

3.5. Prirodnjački muzej Crne Gore

Prirodnjački muzej Crne gore osnovan je 1995. godine. Osnivač Muzeja je Republika. Djelatnost je muzejska u skladu sa Zakonom i Statutom ustanove.

Muzejom upravlja Upravni odbor, koji imenuje Vlada RCG na predlog Ministarstva. Upravni odbor ima pet članova, od kojih tri člana van ustanove i dva iz reda zaposlenih u Muzeju. Direktora Muzeja bira Upravni odbor, na osnovu konkursa.

Prirodnjački muzej je jedinstvena muzejska ustanova, specijalizovanog tipa koja se bavi istraživanjem, prikupljanjem, zaštitom i prezentacijom muzealija prirodnjačkog sadržaja. Muzejski fond je sistematizovan u 12 zbirki, po vrstama živih organizama, i odnosi se na broj od 3.146 jedinice obrađenog materijala i oko 2.800 koje su u studijskoj obradi, nakon čega dolazi do izlučivanja organizama koji neće postati muzealije. Dakle, to su zbirke: beskičmenjaka (1.233 jedinice), cvjetnica i paprati (600 jedinica), mahovina (198 jedinica), sisara (37), riba (21 jedinica), gmizavaca (120 jedinica), ptica (237 jedinica) i entomološka (700 jedinica). Od zbirki u obradi su sljedeće: gljiva (800), algi (300), paleozoološka (1.200) i vodozemaca (500). Zatečena muzejska dokumentacija u dijelu Knjige inventara nije vođena u skladu sa propisom i specifična je u odnosu na sve zatečene u muzejima, zbog prirode materijala i rada na njemu. Ovu knjigu vode u elektronskoj formi, i to svaki kustos podatke o pojedinim predmetima unosi sam u računar, nakon obrade materijala. Ovdje se ogleda nesnalaženje matičnog muzeja u pružanju stručne pomoći za prirodnjački materijal, a naročito kada se zna da je prvi muzej ovog sadržaja muzealija u Crnoj Gori, osnovan 1995. godine. Knjiga ulaska predstavlja evidenciju o stepenu stručne obrade muzealija, po zbirkama, i istovremeno čini muzejski fond po zbirkama. Knjiga izlaska govori o izlučenom materijalu. Dakle, ni ove dvije knjige, kao prateće knjige inventarskoj, ne vode se u skladu sa pravilima u muzejskoj djelatnosti i našim propisima. Radi se o improvizaciji koja počiva na internom razumijevanju obrade muzealija kroz dokumenat, a ne na sadržaju muzealija. Muzej ima kartoteku muzejskih predmeta po zbirkama. U saradnji sa NMCG urađen je specijalizovani program za obradu muzealija, na taj način će u daljem radu kustosi vršiti stručnu obradu materijala. Tako dobijeni dosijei predmeta poslužiće za formiranje Knjige inventara u skladu sa propisom.

U ustanovi je zaposleno ukupno 25 radnika, od kojih 12 kustosa (četiri su magistri bioloških nauka), odgovarajućeg akademskog i stručnog zvanja. Svim kustosima je radno mjesto u skladu sa muzejskom zbirkom koju stručno obrađuju, s tim što direktor, kao kustos biolog, zadužuje i obrađuje zbirku ptica. Konzervatorske, odnosno poslove obrade živih organizama u muzealiju, obavljaju dva konzervatora-restauratora i jedan preparator. Muzej nema vodiče, već ove poslove obavljaju kustosi. Prirodnjački muzej je jedini muzej koji ima muzejskog pedagoga, diplomiranog biologa sa zvanjem muzejskog savjetnika, specijalistu za puževe. Od ostalog osoblja ima dva muzejska tehničara i šest zaposlenih u administraciji.

Ova ustanova je, zajedno sa Zavodom za zaštitu prirode, smještena u Podgorici, u prizemlju objekta koji je izrađen 1920. godine i koji je spomenik kulture III kategorije. Muzej koristi oko 300 m2 od ukupne površine objekta i to privremeno, dok se trajno ne riješi prostor za ustanovu.

Novoprispjeli i neobrađeni materijal se smješta i obrađuje, do izlučivanja, u tri kancelarije kustosa, ukupne površine 150m2.

Rad i obrada muzealija obavlja se u tri pomenute kancelarije i preparatorskoj radionici od 35m2. Taj prostor se odnosi na konzervatorsko -preparatorsku radionicu. Preparatorska radionica je improvizovana, jedina za ovu vrstu materijala u Crnoj Gori. Muzej postiže redovno održavanje i zaštitu muzealija i kompletne poslove na pripremi živih organizama (prepariranje životinja) za muzejske uslove. Nedostatak potrebnog prostora je prepreka za prepariranje i čuvanje većih životinjskih organizama i u tom pogledu Muzej koristi usluge muzeja u ukruženju a prvenstveno u Beogradu i Sarajevu.

Muzej nema prostor za izlaganje muzejskog matreijala, već u te svrhe koristi prostor srodnih ustanova u Podgorici i ostalim opštinama. Sama činjenica da su u prošloj godini imali dvije studijske izložbe, sa deset gostovanja u drugim muzejima i posjećenost od oko 17.000, govori o uspješnom radu Prirodnjačkog muzeja.

Sredstva za obavljanje djelatnosti ostvaruju isključivo iz Budžeta Republike, jer nema uslova za ostvarivanje vlastitih prihoda.

3.6. Centar savremene umjetnosti Crne Gore - Umjetnički sektor

Centar savremene umjetnosti Crne Gore osnovan je od strane države 1995. godine. Osnovna djelatnost Centra: galerijsko-muzejska u oblasti umjetnosti; istraživanje praktičnim i eksperimentalnim

metodama u oblasti teatra, filma, videa, dizajna i dr.; realizacija i distribucija programa i manifestacija iz oblasti likovne, književne, pozorišne, filmske i dr. umjetnosti; organizovanje seminara, tečajeva, predavanja, umjetničkih večeri, tribina, promocija i dr.; saradnja sa srodnim ustanovama iz oblasti kulture iz zemlje i inostranstva; vršenje autorskih i agencijskih usluga, zastupanje i posredovanje između autora i dr. subjekata; izdavačka djelatnost iz djelokruga; osnivanje i izdavanje časopisa Ovdje; formiranje dokumentacije, biblioteke i ostalih dokumentaciono-informativnih sadržaja u oblasti kulture.

87

Unutrašnja organizacija Centra: 1. Umjetnički sektor i 2. Producentsko-administrativni sektor.Broj zaposlenih u Centru je 38.Organ upravljanja ove ustanove je Upravni odbor koji na predlog Ministarstva kulture imenuje Vlada RCG. Ima

pet članova (tri vanjska člana i dva iz ustanove). Direktora ustanove bira Upravni odbor. U okviru Umjetničkog sektora Centra obavlja se muzejska djelatnost i postoji muzejski fond koji u muzeološkom

smislu predstavlja cjelinu, a po sadržaju pripada materijalu specijalizovanog tipa, što podrazumijeva sadržajno iste muzejske zbirke (umjetničke). Muzejski materijal je sistematizovan po geografskom principu, u sljedeće muzejske zbirke: azijska (140 predmeta), evropska (408 predmeta), latinoamerička (171 predmet) i afrička (206 predmeta). Navedene muzejske zbirke obuhvataju fond bivše Galerije nesvrstanih zemalja i umjetnički fond koji je u novije vrijeme prikupljen na osnovu ugovora sa određenim umjetnicima koji su izlagali u Centru. Muzejska dokumentacija je na visokom nivou u odnosu na ostale muzejske jedinice u Crnoj Gori. Centar je reviziju muzejskog materijala započeo 2002. godine, a reinventar dokumentacije je u toku. Centar posjeduje inventarsku knjigu. Kartoteka muzejskih predmeta postoji i razrađena je po zbirkama. Za dvije muzejske zbirke zadužili su dva viša kustosa (bez odgovarajućeg akademskog obrazovanja za sadržaj materijala), a za ostale dvije imaju zadužena lica. Bez obzira na ovaj nedostatak, pravna zaštita muzealija je sprovedena u potpunosti, sve ostalo se može naknadno riješiti zapošljavanjem istoričara umjetnosti.

U Sektoru je zaposleno 15 radnika na muzejskim poslovima, od kojih za radno mjesto kustos šest izvršilaca: dva su akademski slikari sa stručnim ispitom (od njih je jedan magistar i viši kustos); dva konzervatora-restauratora, sa zvanjem višeg kustosa; jedan je sa položenim stručnim ispitom u muzejskoj djelatnosti i profesor je turskog jezika, a jedan je bez položenog stručnog ispita sa završenom likovnom akademijom (smjer grafički dizajn). Tri, od četiri kustosa nemaju muzejsku zbirku kao radno zaduženje, mada po važećim propisima i ne mogu obavljati stručne poslove kustosa. Od gore navedenog broja, troje obavljaju određene stručne poslove, ali su i rukovodioci (Muzejsko-galerijskog odjeljenja, Dvorca Petrovića i Galerije Centar). Poslove konzervatora obavljaju četiri stručnjaka odgovarajućeg akademskog i stručnog obrazovanja. Poslove vodiča obavljaju tri izvršioca (dva sa višom pedagoškom akademijom i jedan sa srednjom školom), sa pasivnim znanjem jednog svjetskog jezika i samo jedan radnik ima položen odgovarajući stručni ispit. Muzejskog pedagoga nemaju. U Sektoru je raspoređen još jedan stručnjak, profesor španskog jezika i književnosti, kao savjetnik za odnose sa javnošću.

Muzejska djelatnost se obavlja u četiri objekta, i to: Dvoracu Petrovića sa 890 m2, (prizemlje, sprat i potkrovlje), Perjaničkom domu sa 185 m2 (prizemlje), Botaničkoj bašti sa 140 m2 (prizemlj) i Galeriji Centar sa 164 m2 (podrum, prizemlje i galerija).

Za potrebe smještaja novoprispjelog, neobrađenog muzejskog materijala koristi prostor u: Dvorcu površine 50 m2, Botaničkoj bašti površine 40 m2 i Galeriji Centar u neuslovnom prostoru 20 m2 .

Obradu muzejskog materijala, obavlja u: Dvorcu na ukupnoj površini od 110 m2, Botaničkoj bašti u kancelarijskom prostoru od 36 m2 za dokumentaciju i Perjaničkom domu u prostoru predviđenom za konzervatorske radionice, površine 45 m2. S obzirom na postojeći prostor, opremu i stručni kadar, kozervatorsko-restauratorski poslovi se za predmete od keramike, kamena i drveta obavljaju u potpunosti. Konzervacija predmeta štafelajnog slikarstva, papira i metala se obavlja na nivou preventive.

Za izlaganje muzejskog materijala koristi prostor u: Dvorcu na prizemlju i spratu, ukupne površine 600 m2, Perjaničkom domu, sali od 92 m2 i Galeriji Centar na površini od 164 m2.

Objekat Dvorca Petrovića opremljen je sistemom za automatsko javljanje provale i požara, sa videonadzorom. Sistem je u funkciji i stalnom održavanju.

Centar savremene umjetnosti sredstva za rad ostvaruje iz Budžeta Republike, preko Ministarstva kulture, i ima vlastite prihode od Agencije za zaštitu autorskih prava.


88

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

PIV STANJE U MUZEJSKOJ DJELATNOSTI

CRNE GORE


Polazeći od ovlašćenja iz Zakona o muzejskoj djelatnosti i Zakona o državnoj upravi, Ministarstvo kulture i medija je u aprilu 2005. godine izvršilo kontrolu ispunjenosti uslova za obavljanje muzejske djelatnosti (muzejski fond, stručni kadar, prostor sa opremom i sredstva za obavljanje djelatnosti) u muzejskim jedinicama u Crnoj Gori. Pored navedenog, zadatak je bio da se utvrdi stanje u muzejima na teritoriji Crne Gore, i to:

a) Pravni osnov za obavljanje muzejske djelatnosti;b) Kontrola ispunjavanja minimalnih uslova za obavljanje muzejske djelatnosti;c) Sačini Informaciju o muzejima u Crnoj Gori (osnovni podaci o svakoj ustanovi, fotodokumentacija, pravna dokumentacija o obavljanju djelatnosti, podaci o muzejskom materijalu, kadru, prostornim kapacitetima i minimalnoj opremljenosti);d) Sačini predlog mjera za otklanjanje nedostataka u obavljanju muzejske djelatnosti.

Terenski dio zadatka (kontrola ispunjavanja uslova za obavljanje muzejske djelatnost) obaviljen je od strane dva službenika Ministarstva.

Prilikom kontrole, formiran je zapisnik koji se sastojao od četiri grupe pitanja u cilju sakupljanja osnovnih podataka o ustanovi: osnivački i drugi akti bitni za uspostavljanje pravnog statusa, rad organa upravljanja i rukovođenja, ispunjenost uslovima za obavljanje muzejske djelatnosti, status muzejskog materijala i vršenje stručnog nadzora.

Kontrola je obavljena u četiri ustanove čiji je osnivač Republika i koje se finansiraju preko ovog Ministarstva, i sedamnaest ustanova čiji je osnivač lokalna uprava. Riječju, obuhvaćene su sve ustanove koje se potpuno, ili u određenom fragmentu, bave muzejskom djelatnošću, tačnije sve ustanove koje posjeduju muzejski fond (ukupno 22 ustanove).

Nakon terenskog rada u muzejskim ustanovama, formirana su dvadeset dva dosijea o svakoj muzejskoj ustanovi koji se sastoje od zapisnika sa svim relevantnim podacima o ustanovi i njenom potencijalu, fotografijama objekata i odabranih muzealija sa osnovnim podacima, pravna akta ustanova (Statut, Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta, druga interna akta, planovi i izvještaji o aktivnostima za dvije posljednje godine i dr.), informacije o djelatnosti, mreži muzejskih ustanova i pojedinačnim opisima ustanova.

Dio muzejskog fonda predstavlja pokretne spomenike kulture koji se po osnovu procedure propisane Zakonom o zaštiti spomenika kulture utvrđuje i upisuje u Centralni registar pokretnih spomenika kulture. Stoga je Ministarstvo kulture i medija tražilo od Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture da formira Komisiju za utvrđivanje stanja upisa u Centralni registar pokretnih spomenika kulture. Sastavni dio dokumentacije o muzejima u Crnoj Gori je i Izvještaj o pokretnim spomenicima kulture urađen na osnovu uvida u Centralni registar pokretnih spomenika kulture i dosijee pokretnih spomenika kulture.

Prikupljena i sistematizovana građa o muzejima poslužila je za izradu Izvještaja o muzejskoj djelatnosti u Crnoj Gori koji je sačinila radna grupa formirana od strane Ministarstva.

2. Pravni osnov za obavljanje muzejske djelatnosti u ustanovama

Pored posebnog zakona koji reguliše ovu djelatnost i podzakonskih akata proisteklih iz njega, za rad svake ustanove koja se bavi muzejskom djelatnošću, važan segment imaju i akta o osnivanju, radu muzeja i izboru i imenovanju organa upravljanja i rukovođenja.

Zakonom propisana procedura osnivanja i reorganizacije muzeja u dijelu donošenja Elaborata o društvenoj opravdanosti muzeja (saglasnost Ministarstva kulture, usvajanje Elaborata), poštovana je samo kod osnivanja Prirodnjačkog muzeja Crne Gore i Centra savremene umjetnosti Crne Gore.

U dokumentaciji pojedinih muzejskih jedinica, kao što su: centri za kulturu Ulcinj, Bar, Tivat postoji neka vrsta dokumentacije koja se odnosi na sličnu proceduru kod integracije opštinskih ustanova kulture u Centar za kulturu,

89

ali bez saglasnosti nadležnog organa. U OJU Muzeji Kotor takođe postoji Elaborat o društveno-ekonomskoj opravdanosti transformacije Muzeja socijalističke revolucije Kotor u Istorijski muzej Kotor, ali takođe bez saglasnosti nadležnog organa.

Odluku o osnivanju ustanove (muzeja, Centra za kulturu i dr.) imaju sve ustanove obuhvaćene ovim izvještajem.

Statuti ustanova takođe postoje i oni se razlikuju u smislu organizacije ustanove, odnosno zavise od toga da li je riječ o muzeju kao samostalnoj ustanovi, ili o obavljanju muzejske djelatnosti kroz radne jedinice centara za kulturu. U najvećem broju ustanova ovaj akt je zastario, nije usklađen sa posljednjim izmjenama Zakona o muzejskoj djelatnosti, ne prati savremene tokove u muzejskoj djelatnosti, tačnije: loše rješava pitanja organizacije muzejskih poslova. Takođe je karakteristično da nedostaje saglasnost osnivača na statute muzejskih ustanova.

Pravilnici o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta su uglavnom loši, zastarjeli u kontekstu obavljanja muzejske djelatnosti (izuzev Prirodnjačkog i Pomorskog muzeja). Radna mjesta vezana za obavljanje muzejskih poslova (kustos) često nijesu u skladu sa muzejskim standardom, tačnije: kustos kao radno mjesto nije u službi odgovarajuće muzejske zbirke. U nekim ustanovama ove poslove obavljaju radnici neodgovarajućeg obrazvnog ili stručnog profila. Postoje i ustanove koje nemaju iskazano radno mjesto za kustosa, a imaju muzejsku zbirku određenog sadržaja. Najveći problem u organizaciji obavljanja muzejske djelatnosti zapaža se kod centara za kulturu. Takođe je evidentno da pomenuti akti ne poštuju Pravilnik o bližim uslovima za osnivanje muzeja i muzejskih zbirki, jer jedino Prirodnjački muzej ima sistematizovano radno mjesto muzejski pedagog, što je i jedan od uslova za osnivanje i rad muzeja.

Sve ustanove imaju veći ili manji broj ostalih internih akata koji regulišu određena pitanja iz domena obavljanja djelatnosti. U tom smislu, najbolju dokumentaciju posjeduje Prirodnjački muzej.

U upravljanju muzejskim ustanovama prisutni su brojni problemi, od kojih su najkarakterističniji:

1. Upravni odbori se sazivaju sporadično i uslovljeno procjenom direktora ili neke trenutne situacije.2. U opštinskim ustanovama upravni odbori većinom rade u nepotpunom sastavu.3. Profil članova nije određen znanjem i iskustvom u muzejskoj djelatnosti, već su to, u najboljem slučaju, predstavnici iz drugih djelatnosti kulture. 4. U nekim centrima za kulturu nema čak ni jednog člana iz reda zaposlenih u ustanovi.

3. Stanje u muzejskoj dokumentaciji

Pravilnik o načinu vođenja knjige inventara i kartoteke muzejskog materijala predviđa vođenje knjige inventara koja služi za registrovanje, opis i kontrolu stanja, kao i kartoteku za brzo pronalaženje osnovnih informacija o muzejskom materijalu. Pozitivna odredba u navedenom propisu je insistiranje na jedinstvenom inventarisanju sve građe i uvođenju pravno -administrativne zaštite muzejskog fonda.

Takođe, predviđeno je da muzeji mogu pored knjige inventara i kartoteke voditi i druge knjige, što je istorvremeno i osnov za važeći, razrađeni i razuđeni model dokumentacione obrade NMCG, koji se posredstvom Matične službe distribuira u čitavoj muzejskoj mreži. Radi se o solidno osmišljenom sistemu dokumentacione obrade muzejskog materijala, koji je koncipiran kao univerzalni (za sve vrste materijala) i tehnički pripremljen tako da se kopija dostavlja Matičnoj službi radi izrade Centralnog kataloga. Istovremeno može predstavljati i osnov za uvođenje elektronske obrade podataka i povezivanje sa registrima pokretnih spomenika kulture koje vode nadležni zavodi.

Minimum muzeološke dokumentacione obrade po ovom modelu predviđa devet kompatibilnih elemenata, pri čemu se inventarska knjiga (i) akt o vlasništvu popunjavaju prepisom iz osnovnog lista, tj. lične karte muzejskog predmeta, koji mora da sadrži devet odrednica pravno -administrativnog i trinaest tačaka stručno-deskriptivnog karaktera. Obavezni karton konzervatorske zaštite sadrži još 18 odrednica.

Uobičajeno vođenje hemeroteke se rješava kroz odrednicu literatura i bibliografija sa uputom na bibliotečko odjeljenje. Knjiga izlaska nije predviđena, pa se izlazak muzejskog predmeta bilježi u rubriku napomena u Knjizi ulaska.

Kategorizacija (muzejska vrijednost), kategorizacija stanja muzejskog fonda i mikrofilmovanje, su predviđeni propisima, ali nijesu uvedeni.

Osnovni nedostatak propisanog modela dokumentacione obrade muzejskog materijala sastoji se u tome što nije regulisano: uvođenje kodnih oznaka za muzeje i muzejske zbirke; obrada muzejskog materijala datog na korišćenje; način vođenja terenske dokumentacije, a posebno dokumentacije u vezi sa arheološkim istraživanjima i njeno povezivanje sa muzejskom dokumentacijom predmetne zbirke.

U odnosu na propisano, stanje muzejske dokumentacije je sljedeće:

1. Muzejski radnici u većem broju ustanova, pod muzejskom dokumentacijom podrazumijevaju bilo kakav oblik evidencije koja je zavisila od njihovih mogućnosti da isto primijene kod obrade muzejskog materijala. Skoro da


90

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

nijedna ustanova koja posjeduje muzejski fond nema muzejsku dokumentaciju vođenu potpuno u skladu sa važećim propisima. Najbliži oblik propisanom modelu imaju Centar savremene umjetnosti, Centar za kulturu Tivat; Centar za kulturu Bar (radna jedinica Zavičajni muzej); Moderna galerija Muzeja, Galerija i biblioteke Budve; Pomorski muzej; Etnografski muzeju NMCG; Muzej i Umjetnička galerija u Herceg -Novom.

2. Zatečena muzejska dokumentacija u nekim ustanovama je u fazi usklađivanja sa važećim propisima. Reviziju dokumentacije vrše: Polimski muzej, Muzeji i Galerije Podgorice, zavičajni muzeji u centrima za kulturu u Danilovgradu, Bijelom Polju, Muzeji Kotor.

3. Vlastiti (nepropisani) oblik muzejske dokumentacije ima Prirodnjački muzej, Zavičajni muzej Centra za kulturu u Ulcinju za arheološki materijal i Zavičajni muzej u Pljevljima za arheološki materijal. Takođe, Narodni muzej Crne Gore je uspostavio posebnu vrstu evidencije muzejskog materijala u elektronskoj formi koja nije propisana i standardizovana i koja ne može nadomjestiti značaj propisane muzejske dokumentacije.

4. Neku vrstu evidencije koja muzejskim radnicima pomaže u prepoznavanju predmeta imaju: zavičajni muzeji centara za kulturu u Danilovgradu, Kolašinu, Nikšiću (ne u svim segmentima), Muzeji i galerije Podgorice i Umjetnička kolonija u Danilovgradu.

5. Bez evidencije (izuzimajući popis predmeta) su Spomen-dom Reževići i Crvena komuna u Petrovcu, Umjetnička galerija Vitomir Srbljanović i YU muzej humora i satire u Pljevljima, Zavičajni muzej u Rožajama, Etnografski i arheološki materijal Muzeja, galerija i biblioteka Budve, radna jedinica Umjetnička galerija Centra za kulturu Bar.

Tabelarni prikaz zatečenog stanja u sprovođenju muzejske dokumentacije dat je u prilogu u Tabeli I.

4. Uslovi za obavljanje muzejske djelatnosti

Da bi muzej, odnosno muzejska struka, odgovorila svojim zadacima, potrebno je obezbijediti propisane uslove za osnivanje i rad muzeja, i to:

- odgovarajući muzejski materijal;- sredstva za osnivanje i početak rada;- odgovarajući prostor i opremu;- stručni kadar.

U odnosu na postavljene zahtjeve bliži uslovi za osnivanje i rad muzeja utvrđeni su Pravilnikom, i to:

- fond muzejskog materijala koji po značaju i obimu predstavlja određenu muzejsku cjelinu i koji može zadovoljavati potrebe zbog kojih se muzej osniva;- najmanje jednog kustosa;- jednog preparatora;- prostorije za smještaj novoprispjelog i neobrađenog muzejskog materijala, prostorije za rad i obradu muzejskog materijala i prostorije za izlaganje;- trezore, kase, odgovarajuću ambalažu (kutije, folije i sl.), police, regale, izložbene panoe i sl.Muzeji sa više muzejskih cjelina iz različitih struka (kompleksni muzeji) mogu se osnovati, ako pored navedenog

imaju i:- kustosa za svaku struku;- vodiča sa znanjem stranog jezika; i- muzejskog pedagoga.Muzejska zbirka može se osnovati ako ima:- fond muzejskog materijala koji po značaju i obimu predstavlja određenu muzejsku cjelinu i koji može zadovoljavati potrebe zbog kojih se zbirka osniva;- jednog kustosa;- prostorije za smještaj materijala;- prostorije za izlaganje muzejskog materijala.

4.1. Muzejski materijal

U svim muzejskim ustanovama postoji određeni fond koji je raznolik po kvalitetu, broju i načinu sistematizovanja u muzejske zbirke. Formalno se može reći da zatečeni muzejski materijal po značaju i obimu uglavnom predstavlja određenu muzejsku cjelinu i može zadovoljavati potrebe zbog kojih je određena ustanova osnovana.

Najveći broj ustanova ima muzejski materijal kompleksnog sadržaja, tj. muzejske zbirke etnografskog, arheološkog, umjetničkog, istorijskog, prirodnjačkog i dr. sadržaja. Manji je broj ustanova koje po strukturi muzejskog

91

materijala ili temi interesovanja pripadaju specijalizovanim muzejima. To su, recimo, Prirodnjački i Pomorski muzej Crne Gore, Centar savremene umjetnosti, Umjetnička kolonija u Danilovgradu i druge.

Ističemo da su podaci o muzejskom fondu dati na osnovu iskaza odgovornih u ustanovama, jer većina njih nema zakonom propisanu muzejsku dokumentaciju (glavnu knjigu inventara i kartoteku muzejskog materijala). Odnosno, okvirno se može reći da je ukupan muzejski fond u Crnoj Gori razvrstan u 139 muzejskih zbirki koje imaju 91.922 muzejska predmeta. Unutar navedenog broja, postoji i jedan broj arhivskih predmeta, fotografija i negativa na staklu. Podaci dobijeni na ovaj način govore samo o fizičkom postojanju predmeta u republičkim i opštinskim ustanovama, ali nikako ne daju valjanu sliku o broju muzealija.

Zatečeno stanje u muzejskoj dokumentaciji dovodi do zaključka da se podaci o ukupnom muzejskom fondu Crne Gore odnose na broj jedinica, ali ne i na stručno-analitički formiran sadržaj ukupnog fonda. Formalno, sve ustanove zadovoljavaju uslov za obavljanje djelatnosti, u pogledu posjedovanja muzejskog fonda u fizičkom smislu. Međutim, ukoliko ne postoji muzejska dokumentacija o njemu (sprovedena po zakonu), ne možemo govoriti o pravno-administrativnoj zaštiti fonda. S druge strane, ne može se izvesti zaključak da se radi o muzejskom materijalu koji po značaju i obimu predstavlja određenu muzejsku cjelinu i koji može zadovoljavati potrebe zbog kojih se muzej osniva, kako je definisano u našim propisima.

Pored muzejske dokumentacije, važan činilac koji govori o strukturi muzejskog materijala je sistematsko istraživanje i prikupljanje muzejskih predmeta - akvizicija. Kada je u pitanju ovaj segment muzejske djelatnosti, treba znati da određene muzejske zbirke predstavljaju relativno zatvoren sistem (memorijalne zbirke) ili pak otvoren sistem u kontinuitetu (etnografske, arheološke, istorijske, prirodnjačke, umjetničke itd.). Sistematsko istraživanje datog geografskog prostora omogućava informisanost ustanove o potencijalnom muzejskom predmetu na terenu. Uvidom u muzejsku dokumentaciju i sadržaj zbirke, dolazi se do podatka o prioritetu akvizicije predmeta u cilju popunjavanja muzejskog fonda.

Od svih ustanova sa muzejskim fondom samo Pomorski i Prirodnjački muzej, i to djelimično, obavljaju sistematsko istraživanje i popunjavanje muzejskog fonda. Ostale ustanove posjeduju muzejski materijal do kojeg su došle prilikom osnivanja, putem donacija, sporadičnim otkupima. Dakle, riječ je o fondu koji se ne razvija, odnosno o ustanovama sa manje-više statičnim muzejskim materijalom.

U Tabeli II koja je u prilogu, dat je prikaz muzejskog materijala u ustanovama koje baštine muzejski fond, sa podacima o vrsti muzejskih zbirki i brojem muzealija koje po sadržaju pripadaju određenim specijalizovanim zbirkama.

4.2. Kadrovska osposobljenost subjekata koji vrše poslove muzejske djelatnosti

Temeljni uslov u obavljanju muzejske djelatnosti je odgovarajući broj i stručni profil muzejskog osoblja. Broj i stručni profil uslovljen je vrstom i organizacijom muzejske ustanove, sadržajem muzejskog fonda i definicijom same djelatnosti.

Polazeći od osnovnih načela i međunarodnih standarda, naši propisi kao uslov za osnivanje i rad muzeja, predviđaju i odgovarajući stručni kadar, odnosno određeni broj kustosa koji zavisi od organizacije muzeja i vrste muzejskog materijala, preparatora (konzervatora), vodiča i muzejskog pedagoga.

U ustanovama koje čuvaju određeni muzejski materijal u Crnoj Gori, broj i struktura potrebnog muzejskog osoblja je, najblaže rečeno, nedovoljan i neodgovarajući. Istina, postoji određeni broj kustosa, konzervatora, preparatora, vodiča, ali samo jedan muzejski pedagog i jedan muzeolog. Posmatrajući kadrovsku strukturu ustanova, očito je da se ne poštuju standardi u formiranju i angažovanju muzejskog osoblja i da se proizvoljno formiraju radna mjesta i sistematizuju poslovi. Na radna mjesta kustos u nekim ustanovama zaposleno je osoblje bez položenog stručnog ispita ili neodgovarajuće struke za obradu muzejskog mateijala.

Kustos je nosilac muzejskih poslova, gotovo u svim segmentima, i njegovo radno mjesto definiše muzejska zbirka, koju obrađuje na osnovu bazične naučne discipline i muzeologije. Otuda i standard, da svaka sistematizovana muzeološka cjelina (muzejska zbirka) podrazumijeva kustosa odgovarajućeg stručnog profila.

Takođe, neprimjereno muzeološkim standardima i muzeologiji uopšte, daje se izuzetno mali značaj poslovima na muzejskoj dokumentaciji i odnosima sa javnošću. Navedene poslove kod nas obavljaju kadrovi sa srednjom školom i položenim stručnim ispitom.

Pregled zatečene kadrovske strukture (kustos, konzervator-preparator, vodič, muzejski pedagog i ostalo osoblje) u ustanovama u Crnoj Gori prikazan je u Tabeli III, u prilogu Izvještaja.

Može se konstatovati da u domenu muzejske djelatnosti u Crnoj Gori ima 84 kustosa sa i 13 bez položenog stručnog ispita; 38 konzervatora -restauratora i 12 tehničara na poslovima zaštite; 49 vodiča (od kojih je jedan bez položenog stručnog ispita) i samo 1 muzejski pedagog.


92

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Stanje angažovanog stručnog kadra u muzejima je sljedeće:1. U NMCG (Istorijski i Njegošev muzej) kustosti nijesu u tematskom smislu zaduženi muzejskom zbirkom;2. Dovoljan broj u odnosu na zbirke, tematsko zaduženje i stručni profil kustosa imaju Prirodnjački i Pomorski muzej;3. Dovoljan i odgovarajući broj kustosa u odnosu na muzejske zbirke imaju Zavičajni muzej i Umjetnička

galerija u Herceg-Novom, Muzeji, galerija i biblioteka Budve i Zavičajni muzej Centra za kulturu u Nikšiću;4. Kustose arheologe nemaju: Narodni muzej, Muzeji Kotor, Zavičajni muzej Pljevlja, Centar za kulturu Tivat,

Zavičajni muzej Centra za kulturu Bijelo Polje, Zavičajni muzej Centra za kulturu Danilovgrad. Muzeji i galerije Podgorice, formalno zapošljavaju dva arheologa (zamjenik direktora i arheolog kustos na projektu) koji u opisu poslova i zaduženja nemaju muzejsku zbirku.

5. Kustose etnologe nemaju: Polimski muzej Berane, Centar za kulturu Tivat, Zavičajni muzej Centra za kulturu Ulcinj, Zavičajni muzej Centra za kulturu Bar, Centar za kulturu, fizičku kulturu i sport Kolašin, Zavičajni muzej Centra za kulturu Danilovgrad.

6. Kustose istoričare umjetnosti nemaju: Centar savremene umjetnosti Crne Gore, Centar za kultutu Tivat, Zavičajni muzej Centra za kulturu Ulcinj i Umjetnička galerija Nikola I Centra za kulturu Nikšić.

7. Kustose istoričare nemaju: Muzej kralja Nikole NMCG i Zavičajni muzej Centra za kulturu Danilovgrad.8. Preparatore-konzervatore nemaju: Muzeji Kotor, Zavičajni muzej Pljevlja, Zavičajni muzej Centra za kultutu

Bijelo Polje i Centar za kulturu, fizičku kulturu i sport Kolašin.9. Vodiče nemaju: Pomorski, Prirodnjački, Muzeji Kotor, Muzeji, galerija i biblioteka Budve, Zavičajni muzej

Centra za kultutu Bijelo Polje, Centar za kulturu, fizičku kulturu i sport Kolašin, Zavičajni muzej Centra za kulturu Danilovgrad. Poslove odnosa sa javnošću obavljaju zaposleni kustosi ili angažuju privremeno odgovarajući akademski kadar sa aktivnim znanjem jednog svjetskog jezika.

10. Vodiče bez položenog stručnog ispita imaju: Umjetnička galerija Centra za kultutu Nikšić, Polimski muzej, Zavičajni muzej Pljevlja i Centar za kulturu Tivat.

11. Muzejskog pedagoga ima samo Prirodnjački muzej.

Navedena kadrovska osposobljenost ustanova, odnosi se na minimum zakonom propisanih zahtjeva i zatečenih pravilnika o organizaciji i sistematizaciji poslova i radnih zadataka.

4.3. Prostor i oprema

Za osnivanje i rad muzeja potreban je prostor za:- smještaj novoprispjelog i neobrađenog muzejskog materijala;- rad i obradu muzejskog materijala; i- izlaganje muzejskog materijala. Formalno gledano, ukoliko ustanova koristi određeni objekat, moguće je fizički organizovati propisane

prostorije. Međutim, za suštinsko ispunjavanje ovog zahtjevnog uslova potrebno je da je prostor funkcionalno organizovan i da u njemu postoje adekvatni mikrouslovi za čuvanje muzejskog materijala.

Pregled prostornih kapaciteta za sve ustanove dat je u tabeli, a odnosi se na kvadraturu navedenih prostorija za: smještaj novoprispjelog i neobrađenog materijala; rad i obradu; izlaganje muzejskog materijala. U posljednjoj koloni dati su podaci o ukupnom prostoru, u pogledu broja objekata i kvadrature (vidi Tabelu IV u prilogu).

Iz tabelarnog prikaza prostornih kapaciteta ustanova koje posjeduju muzejski fond, može se zaključiti da je ovaj uslov formalno skoro u potpunosti ispunjen. Jedino Prirodnjački muzej i Zavičajni muzej u Pljevljima i Rožajama nemaju konačano riješen problem prostora za obavljanje djelatnosti. Ostale ustanove imaju dovoljan prostor u smislu površine i broja objekata, ali ne i dovoljan u pogledu mogućnosti njegovog korišćenja za određene namjene. U cilju poboljšanja prostornih uslova za rad Narodnog muzeja Republika je u periodu od 1994. do 1999. godine u objekte koje koristi ova ustanova uložila 1.323.849,00 DEM, a u periodu od 2000. do 2005. godine 233.887,00 .

Potencijal u smislu prostornih kapaciteta datih ustanova je evidentan. Međutim, struktura i opremljenost raspoloživog prostora govori da on nije prilagođen namjeni. Da bi navedeni prostor bio funkcionalan, potrebno ga je redefinisati. Naročiti problem se ogleda u dijelovima objekata koji su predviđeni za deponovanje muzealija, konzervatorske radionice i dokumentaciju.

Kada je u pitanju propisana oprema, ustanove koje se bave muzejskom djelatnošću moraju imati trezore, kase, odgovarajuću ambalažu (kutije, folije i sl.), police, regale, izložbene panoe i sl. Ustanove uglavnom raspolažu opremom propisanom, za osnivanje. Međutim, muzeološki standardi po pitanju potrebne opreme u muzejima znatno je različiti i odnose se na opremu koja omogućava tehničko-fizičku zaštitu (od požara, provala itd.) i onu koja reguliše i prati mikroklimatske uslove za muzealije.

Stepen opremljenosti ustanova personalnim računarima je takođe raznolik. Kada je riječ o korišćenju personalnih računara dobra opremljenost postoji u: Narodnom muzeju, Prirodnjačkom muzeju, Pomorskom muzeju, Centru savremene umjetnosti, Muzeju u Budvi, Polimskom muzeju i Spomen-domu Crvena komuna u Petrovcu. Ustanove u Pljevljima, Herceg -Novom, Reževićima, Kotoru i Bijelom Polju imaju nešto od ove opreme, ali je ona dotrajala

93

ili nedovoljna. Dakle, samo osam ustanova posjeduje odgovarajuću opremu tipa personalnih računara. Napominjemo da mnoge od navedenih ustanova nemaju mogućnost korišćenja telefonske veze, što je jedan od

uslova za umrežavanje. Opremljenost ustanova u smislu Pravilnika o bližim uslovima za čuvanje i održavanje muzejskog materijala, detaljnije je objašnjena u posebnom poglavlju o zaštiti.

4.4. Način fi nansiranja

Po pravilu, muzeji su neprofitne ustanove koje finansiraju osnivači. U Crnoj Gori svi muzeji se finansiraju iz javnih prihoda, odnosno budžeta, i to: četiri ustanove čiji je osnivač Republika finansiraju se preko Ministarstva kulture i medija, a osamnaest opštinskih iz budžeta opština.

Jedan broj muzeja ima i vlastite prihode koje stiču od prodaje ulaznica, publikacija, iznajmljivanja viška prostora, donacija ili sponzorstava. Taj procenat je različit od ustanove do ustanove, ali ne prelazi 40% ukupne djelatnosti. Međutim, veći broj ustanova nema sopstvene prihode i u potpunosti zavisi od sredstava dobijenih od osnivača.

Iz budžeta se, po pravilu, servisiraju zarade zaposlenih, materijalni troškovi i oskudno programi. Navedeni koncept finansiranja praktično je proklamovan u osnivačkim aktima svih ustanova. Međutim, u

praksi postoji problem u redovnosti realizacije planiranih prihoda, što neposredno utiče na ostvarivanje djelatnosti i planiranih poslova. Ova nepovoljna situacija prisutna je kod većine opštinskih ustanova.

Pored problema neredovnog i minimalnog finansiranja muzejske djelatnosti u opštinskim ustanovama, nameće se i pitanje prioriteta u aktivnostima ovih ustanova. Detaljnija analiza bi pokazala loš izbor programskih aktivnosti u odnosu na zadatke muzejske djelatnosti.

Nešto bolja situacija je u republičkim ustanovama u pogledu redovnog i projektovanog finansiranja osnovne djelatnosti, što se može vidjeti iz naredne tabele. Narodni i Pomorski muzej su situirani u pogledu uslova za obavljanje djelatnosti, a pored toga ostvaruju i značajne sopstvene prihode. Značajnija sredstva su potrebna po pitanju rješavanja stalnog radnog prostora za Prirodnjački muzej.

Naziv ustanove godinaBruto zaradei ostala primanja

Programirane aktivnosti i ugovorene usluge

Tekuće održavanje objekata u kulturi

OstaloMaterijalni troškovi, službena putovanja, PTT tr., oprema

Ukupno

Narodni muzej

2003 579.798,59 23.000,00 38.600,00 117.883,20 759.281,79

2004 572.000,83 22.930,00 38.000,00 101.959,73 734.889,83

2005 572.051,37 73.646,85 20.497,79 67.900,00 734.096,64

Pomorski muzej

2003 58.945,42 12.000,00 9.000,00 10.435,00 90.380,42

2004 59.889,13 13.870,00 8.000,00 15.100,00 96.859,13

2005 61.531,12 14.800,49 5.000,00 10.480,00 91.811,61

Prirodnjački muzej

2003 127.158,55 13.095,00 8.000,00 9.925,00 158.178,55

2004 130.911,61 13.346,48 5.000,00 15.640,00 164.898,09

2005 133.042,95 14.170,00 5.000,00 11.979,58 164.192,53

Centar savremene umjetnosti

2003 166.900,00 15.000,00 19.000,00 22.950,00 56.950,00

2004 163.498,00 16.175,53 20.000,00 28.511,45 64.686,98

2005 155.432,00 33.609,48 10.000,00 14.074,99 57.684,47

5. Prikaz stanja u zaštiti muzejskog materijala

Zaštita muzejskog materijala u užem smislu regulisana je Pravilnikom o bližim uslovima o čuvanju i održavanju muzejskog materijala. To je najbolji propis koji imamo u djelatnosti i jedini koji odgovara evropskim standardima. Najbitniji, potpuno profesionalni zahtjevi su: smještaj (deponovanje) muzejskog materijala razvrstanog sa tehnološkog


94

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

aspekta, mikroklimatski i svjetlosni limiti i optimumi po vrstama materijala, profesionalno i etično rukovanje i pakovanje, kategorizacija (sa konzervatorskog aspekta), mikrofilmovanje, obavezne mjere trajne konzervacije za najmanje 80% ukupnog fonda, redovna dezinfekcija i dezinsekcija, obavezna evidencija kroz karton konzervatorske zaštite za svaki muzejski predmet (sa 18 tačaka), obavezan pregled materijala dva i tri puta godišnje (u zavisnosti od vrste materijala), obavezna kontrola stanja najmanje jednom godišnje – kategorizacija stanja fonda (sa unošenjem informacija u karton), temeljita revizija muzejskog materijala svakih pet godina.

Ovaj propis ističe važnost i neophodnost poslova na dokumentacionoj obradi i konzervatorskoj zaštiti, kao dijelu ukupne muzejske djelatnosti.

Indirektno pravilnik donosi i zahtjeve za obezbjeđivanje stručnog konzervatorsko-restauratorskog kadra i, logično, zaduživanje konzervatora -restauratora muzejskim materijalom u fizičkom smislu.

Međutim, čak i kao najprofesionalnije sastavljen propis, ne uređuje niz pitanja obaveznih u stručnom smislu: arhitektonsko-građevinske preduslove, prostorne norme za deponovanje i izlaganje muzejskog materijala, pravila o načinu upotrebe i upotrebi muzejskog materijala, o dostupnosti građe, postupak za posuđivanje, način evidencije o upotrebi i upravljanju građom, dužnosti radnika muzeja i korisnika pri upotrebi...

Zahtjevi iz Pravilnika o bližim uslovima o čuvanju i održavanju muzejskog materijala i postojećih standarda nijesu projektovani kroz Postupak utvrđivanja stanja, pa se stanje u ovom segmentu može dati samo zbirnom ocjenom na osnovu dokumentacije i uvida Matične muzejske službe. Takođe nijesu uzete u obzir ni odrednice iz Pravilnika o uslovima koje moraju da ispunjavaju pravna i fizička lica za izvođenje radova na održavanju, konzervaciji i restauraciji spomenika kulture.

Ako se pored propisanih uslova uzmu u obzir i standardi u smislu arhitektonsko-građevinskih preduslova po kojima je izričito zabranjeno deponovanje muzejskog materijala u potkrovljima, a u podrumskim prostorijama samo ako su izolovane od vlage, može se konstatovati da adekvatne uslove za deponovanje muzejskog materijala nema ni jedan muzej. Narodni muzej, koji baštini najvrednije muzejske predmete, svoje depoe ima u podrumskim prostorijama koje, osim glavnog depoa u Vladinom domu, nemaju hidroizolaciju i ne predstavljaju sigurnost i potrebnu zaštitu muzejskoj materijala. U skladu sa tim nameće se pitanje preduzimanja propisanih mjera, tj. eventualnog zatvaranja određenih muzeja i izmještanja njihovog muzejskog materijala u adekvatni prostor do stvaranja propisanih uslova. Međutim, u postojećim uslovima ovu mjeru je praktično nemoguće preduzeti.

Nakon zemljotresa 1979. godine ispod atrijuma NMCG (dva sprata ispod zemlje) izrađen je tzv. Centralni depo. Međutim, u suštini taj prostor je namjenski rekonstruisan za potrebe atomskog skloništa. Manjkavost ovog posla potvrdila je poplava koja se desila neposredno nakon unošenja muzejskog fonda, što je imalo katastrofalne posljedice jer je nastupilo oštećenje velikog broja predmeta koji su se u njemu nalazili. Ovaj prostor je ponovo adaptiran i stavljen u funkciju 2003. godine međutim već u toku 2004/05 ponovo je poplavljen.

Samostalne konzervatorsko-restauratorske poslove obavljaju ustanove kulturne baštine. Zavodi za zaštitu spomenika, koji se pogrešno smatraju centrima za konzervaciju, su, po prirodi svog posla, u segmentu kurativne konzervatorsko-restauratorske zaštite prvenstveno okrenuti ka konzervaciji nepokretnih spomenika kulture i pokretnog spomeničkog fonda unutar njih, a naročito onih u vlasništvu konfesionalnih zajednica. Muzejska mreža bi, na ovaj način, morala obezbjeđivati kompletan konzervatorsko-restauratorski tretman za najmanje 80% cjelokupnog fonda, po slovu Zakona.

Na osnovu uvida i podataka kojima raspolaže Matična služba može se ustvrditi da, sa raspoloživim kadrovima i drugim preduslovima, Crna Gora nije u poziciji da za dugi vremenski period sanira svoje pokretne spomeničke fondove na zakonski propisanom nivou.

6. Informacija o stanju u Centralnom registru pokretnih spomenika kulture

Već je kazano da muzejski materijal od posebnog značaja predstavlja i pokretni spomenik kulture. Pravilno sprovedena muzejska dokumentacija koja počiva na stručno-analitičkoj obradi muzealija osnovni je uslov za kategorizaciju muzejskog materijala svake muzejske ustanove. Shodno tome, utvrđuje se svojstvo (kategorija) spomenika kulture i upisuje u Centralni registar pokretnih spomenika kulture, od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Spomenici kulture ili potencijalni nosioci spomeničkih svojstava štite se principijelno (na nivou domaćih i međunarodnih propisa) i po kategorijama. Kategorizacija spomenika kulture ima više dimenzija i vrši se:

- u smislu stepena vrijednosti radi jasnog, naučno utemeljenog sagledavanja kulturnog identiteta jednog naroda i pozicioniranja njegovih kulturnih dometa u međunarodnim okvirima, što takođe predstavlja osnov za međunarodnu saradnju i pomoć u očuvanju kulturne baštine; radi lakše primjene zabrana i ograničenja u smislu nedozvoljene trgovine, uvoza, izvoza, prometa spomenicima kulture; radi planiranja i projektovanja posebnih zaštitnih mjera za slučajeve ratnog stanja, prirodnih katastrofa i elementarnih nepogoda, i

- bez obzira na spomeničku kategoriju potpuno ravnopravno funkcioniše princip konzervatorske zaštite, koji govori o kategorizaciji stanja, radi formiranja jasne slike o stepenu ugroženosti spomeničkog fonda, planiranja, određivanja listi prioriteta, osposobljavanja kadrova i ustanova za vršenje poslova zaštite spomeničkog fonda.

95

Cijeneći navedeno, Ministarstvo kulture i medija je zatražilo od Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture da formira Komisiju za utvrđivanje stanja upisa u Centralni registar pokretnih spomenika kulture.

Iz dostavljenog Izvještaja proizlazi da:1. Zavod ne vodi Imenik registrovanih spomenika kulture i posebni imenik za vođenje evidencije o objektima

i predmetima koji uživaju prethodnu zaštitu, što je obaveza shodno članovima 5 i 7 Pravilnika o sadržini i načinu vođenja registra spomenika kulture.

2. Pokretni spomenici kulture se evidentiraju u Centralni registar spomenika kulture Narodne Republike Crne Gore (knjiga III i V) shodno Pravilniku o registrovanju spomenika kulture («Sl.list NR CG» br. 55/61) i Centralni registar spomenika kulture SRCG (knjiga VIII). Nakon donošenja posljednjeg Pravilnika iz 1992. godine, Zavod nije ustanovio novi Registar pokretnih spomenika kulture

3. Centralni registar nije vođen u skladu sa članom 6 Pravilnika (nedostaje potpis i pečat ovlašćenog lica na pojedinim stranicama, za pojedine zbirke nije unijet dopunski upis, za neke nije završen upis).

4. Centralni registar pokretnih spomenika kulture sadrži 425 registarskih jedinica.5. Preregistracija nije vršena.6. Registar potpuno jednako tretira potencijalno najvrednije ili najznačajnije pokretne spomenike kulture i

npr. fotokopije dokumenata.7. Registar ne razlikuje muzejske zbirke od privatnih i fondova u vlasništvu konfesionalnih zajednica, kao ni

zbirni od pojedinačnog upisa.8. U stručnom smislu ovaj Registar je potpuno irelevantan.

Kontrolom u muzejskim ustanovama u Crnoj Gori, koju je sprovelo Ministarstvo kulture i medija, utvrđeno je da mnoge muzejske jedinice nemaju saznanje o postupku utvrđivanja pokretnih spomenika kulture, čak neke nemaju ni Rješenja o registraciji svojih zbirki.

Navedeno dovodi do zaključka da u oblasti zaštite pokretnih spomenika kulture ne postoje institucionalne pretpostavke, ni stručni osnov za primjenu propisa, i da se u toj oblasti moraju sprovesti određene mjere.

Shodno Zakonu o muzejskoj djelatnosti, muzej je dužan da vodi evidenciju muzejskog materijala koji se nalazi u svojini građana ili građansko-pravnih lica, za područje i djelatnost za koju je osnovan. Dakle, iz domena sistematskog istraživanja svake muzejske ustanove, proističe i saznanje sa evidencijom materijala koji je u privatnoj ili drugoj svojini. To istovremeno podrazumijeva i stručnu osposobljenost kadra kustosa u muzejskoj ustanovi.

7. Analiza postojeće mreže ustanova u obavljanju muzejske djelatnosti

Potreba za klasifikacijom muzeja i za određenom tipologijom javlja se gotovo istovremeno sa pojavom savremene muzejske ustanove. Tako se olakšava grupisanje i usmjeravanje muzejskog materijala, ostvaruje pregled muzejske djelatnosti, naročito sa aspekta društvene structure koja finansira i doprinosi funkcionisanju djelatnosti.

Kasifikacija muzeja može ukazati na nedostatke u sistemu ovog segmenta brige za kulturnu i prirodnu baštinu. Dobra klasifikacija i logična tipologija muzejskih ustanova olakšava selekciju i usmjeravanje muzejskog materijala, doprinosi zaštiti, a posebno je korisna u formulisanju načina evidencije i obrade muzejskog materijala.

Najprimjenljivija za naše uslove je tipologija prema vrsti muzejskih predmeta i prema teritoriji, koja je važila na tlu bivše Jugoslavije. Tabelarno je dat prikaz ovakve tipologije muzeja:

Opšti muzeji Specijalni muzeji

nacionalni muzejregionalni muzejgradski muzejzavičajni muzejlokalni (sa različitim zbirkama)

istorijski muzejarheološki muzejumjetnički muzejetnografski muzejprirodnjački muzejtehnički muzej

Tipološka podjela muzejskih ustanova je važan preduslov za aktivnosti na uspostavljanju mreže kao sinhronizovanog sistema u obavljanju muzejske djelatnosti.

Institucionalno organizovanje muzejske djelatnosti u Crnoj Gori odnosi se na postojanje 22 ustanove koje se mogu sistematizovali u tri grupe. Prvu grupu čine muzeji, kao samostalne republičke ili opštinske ustanove. Drugu grupu čine ustanove tipa centra za kulturu, gdje se muzejska djelatnost obavlja u jednom segmentu ukupne djelatnosti ustanove. Treća grupa su ustanove koje ne obavljaju muzejsku djelatnost, ali su tokom rada formirale određeni muzejski fond. Princip za ovu podjelu je postojanje muzejskog materijala koji, bez obzira na to gdje se


96

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

nalazi, podrazumijeva zakonsku obavezu države da ga štiti. Gledano sa aspekta teritorijalne zastupljenosti muzejske djelatnosti na prostoru Crne Gore, može se konstatovati

da je broj od četiri republičke i osamnaest opštinskih ustanova dovoljan da ispuni cilj osnivanja. Dakle, bez obzira na činjenicu da neke manje opštine u Crnoj Gori nemaju muzejske jedinice, postojeći broj ustanova je, formalno, solidna baza za projektovanje mreže muzejskih ustanova. Dobro osmišljenim projektima, u prvom redu onim koji se odnose na sistematsko istraživanje i prezentaciju proisteklu iz istraživanja, postojeće ustanove mogu nadomjestiti nedostatak muzejskih jedinica na lokalnom nivou. Ovaj zadatak je i obaveza republičkih ustanova, čiji se djelokrug odnosi na ukupan prostor Crne Gore. Jedini uslov koji bi lokalna zajednica trebalo da ispuni je spremnost na saradnju i određenu infrastrukturu kod projekata koji se odnose na prezentaciju (izložbe, izdavački projekti, savjetovanja i sl.). Na kraju, u ovakvoj vrsti saradnje bitan je i finansijski efekat koji je sigurno manji od obaveze lokalne samouprave u formiranju muzejske ustanove i stvaranju uslova za njen rad.

Prema statusnom principu, muzejske ustanove se mogu svrstati u republičke i opštinske. Od četiri republičke ustanove, Narodni muzej Crne Gore je Zakonom o muzejskoj djelatnosti definisan kao subjekat koji vrši poslove matične djelatnosti, stručnog nadzora nad radom ostalih muzejskih ustanova i ostalih poslova iz domena javnih ovlašćenja. Na osnovu podataka koji su dobijeni kontrolom u svim ustanovama, konstatuje se da uloga Narodnog muzeja ne odgovara propisanoj, ali ni potrebama ostalih muzejskih jedinica u Republici. Razloga za ovo stanje ima više, ali su osnovni oni koji se odnose na organizaciju i kadrovsku osposobljenost Narodnog muzeja.

Veliki nedostatak u obavljanju muzejske djelatnosti je i način organizovanja ustanove koja ima obavezu da zaštiti muzejski fond. Ostvarivanje ove djelatnosti kroz organizacione jedinice kompleksnih ustanova sa stanovišta ukupne djelatnosti kulture je evidentno loša i zakonski neutemeljena. U ustanovama tipa centar za kulturu postoji deficit stručnog muzejskog osoblja i veliki suficit osoblja na vršenju nekih drugih poslova, a naročito pomoćnih. Evidentno je da muzejske jedinice centara za kulturu u Nikšiću, Baru, Bijelom Polju i Ulcinju imaju značajan potencijal u pogledu muzejskog materijala, infrastrukture, pa i stručnog kadra koji omogućava osnivanje muzeja kao samostalne opštinske ustanove. Ostala tri centra, u Tivtu, Danilovgradu i Kolašinu, takođe imaju potencijala u infrastrukturi i muzejskom materijalu, ali imaju značajan nedostatak u pogledu stručnog kadra.

Broj od 22 ustanove sa muzejskim materijalom sigurno nameće obavezu traženja rješenja za uspostavljanje jedinstvenog muzeološkog sistema na teritoriji Crne Gore.

Slabosti postojećeg stanja muzejske djelatnosti su: neobavljanje potpune matične djelatnosti; loša unutrašnja organizacija ustanova; obavljanje muzejske djelatnosti kroz centre za kulturu; nedostatak odgovarajućeg stručnog kadra; loša međusobna saradnja, informisanost i povezanost ustanova; stanje objekata i tehnička neopremljenost; nepostojanje realnih planova rada i utvrđenih prioriteta; sporost sistema u pogledu nadzora i kontrole osnivača.

Mogućnosti se mogu tražiti u: organizovanju funkcionalne mreže muzejskih ustanova; novoj organizacionoj strukturi subjekata u obavljanju djelatnosti; edukaciji, doedukaciji muzejskog osoblja; reanimaciji matične muzejske službe; izradi nacionalnog inventara cjelokupnog muzejskog fonda; organizovanju specijalističkih razmjena sa srodnim ustanovama van zemlje i dr.

Osnovne prepreke za reorganizaciju postojeće mreže muzejskih ustanova su: zastarjeli upravljački mehanizam; nedovoljni i neadekvatni uslovi za izbor rukovodećeg tima; slaba saradnja sa osnivačem; nesprovođenje javnih ovlašćenja od strane Narodnog muzeja; nefunkcionalnost postojećih objekata; nepostojanje prostora za trajni smještaj Prirodnjačkog muzeja Crne Gore, Zavičajnog muzeja u Pljevljima i Zavičajnog muzeja u Rožajama.

8. Analiza vršenja nadzora u oblasti muzejske djelatnosti

Nadzor u oblasti muzejske djelatnosti vrši se na dva nivoa, i to kao nadzor nad zakonitošću rada muzeja i stručni nadzor. Pored odredbi iz Zakona o muzejskoj djelatnosti, nadzor nad zakonitošću rada muzeja koji je iz domena osnivača regulišu i odredbe iz Zakona o državnoj upravi, Zakon o opštem upravnom postupku i Zakon o lokalnoj samoupravi. Vršenje stručnog nadzora je regulisano Zakonom o muzejskoj djelatnosti.

8.1. Nadrzor nad zakonitošću rada muzejaNadzor nad zakonitošću rada muzeja vrše ovlašćeni organi osnivača, tj. nad opštinskim ustanovama nadležni

organ lokalne uprave, a nad republičkim ustanovama organ državne uprave nadležan za poslove kulture, tj. resorno ministarstvo.

Ovaj nadzor ima tri osnovne komponente, i to: - kontrolu opštih akata ustanove,- kontrolu zakonitosti pojedinačnih upravnih akata koje ustanova donosi u postupku vršenja javnih ovlašćenja, - kontrolu ostvarivanja javnih poslova.Kontrolu nad zakonitošću rada republičkih muzeja Ministarstvo nije vršilo do 2003. godine nakon toga kontrole

97

su vršene u odnosu na opšta akta, a posebno pravilnike o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji, ispunjenost uslova za rad i vršenje javnih ovlašćenja.

Kontrola opštih akata pokazala je probleme u pogledu organizacije i sistematizacije Narodnog muzeja, jer važeći akt na koji je data saglasnost potiče iz 1994. i po njemu muzej treba da ima 97 zapsolenih. Faktičko stanje zaposlenih je sasvim drugačije, jer je u Muzeju stalno zaposleno 155 radnika. Pored toga, uslovi predviđeni za vršenje stručnih poslova nijesu adekvatno i potpuno definisani. Stanje opštih akata Pomorskog i Prirodnjačkom muzeja je znatno povoljnije i ne ukazuje na potrebu za preduzimanjem određenih mjera.

Kontrola ispunjenosti uslova za rad muzeja vršena je u odnosu na sve muzejske jedinice u Republici. U odnosu na republičke ustanove, o čemu je već bilo riječi, utvrđeni su određeni neodstaci u pogledu prostora, i to prostora za deponovanje muzealija kod svih muzeja i izložbenog prostora kod Prirodnjačkog muzeja.

Nedostaci u pogledu stručnog kadra prisutni su kod svih muzejskih ustanova, a posebno kod Narodnog muzeja. Kontrola obavljanja javnih poslova vršena je u toku 2004. godine kod Narodnog muzeja i pokazala je sljedeće

nepravilnosti i nedostatke:

- ne vrše se poslovi matične službe i poslovi stručnog nadzora nad radom muzeja;- dokumentaciona obrada muzejskog materijala nije potpuna;- uspostavljena muzejska dokumentacija nije u skladu sa propisanim pravilima.

U cilju obezbjeđivanja obavljanja navedenih javnih poslova Ministarstvo je Rješenjam broj 02-195/2 od 21.04.2004. godine naložilo Narodnom muzeju da preduzme sljedeće mjere:

1. Da obezbijedi vršenje poslova matične službe, i to: - da uspostavi evidenciju muzejskih jedinica i muzejskih zbirki NMCG; - da formira i vodi Registar muzejskih radnika koji vrše stručne poslove u muzejima u Republici; - da prati uslove za zaštitu i javno prikazivanje (izlaganje) muzejskog materijala; - da formira i vodi Centralni katalog muzejskog materijala u Republici; - da sačini plan pružanja stručne pomoći u obavljanju muzejske djelatnosti;

2. Da obezbijedi vršenje poslova stručnog nadzora nad radom muzeja i u tom cilju odredi radnike za vršenje stručnog nadzora.

3. Da otkloni nepravilnosti u dokumentacionoj obradi muzejskog materijala, i to: - da se muzejskim zbirkama Istorijskog i Njegoševog muzeja zaduže stručna lica (kustosi, vipi kustosi i

muzejski savjetnici); - da se formira knjiga inventara za Istorijski muzej; - da se objedine uporedne knjige inventara za Umjetnički muzej; - da se knjige inventara numerišu po stranicama i ovjere potpisom ovlašćenog lica i pečatom muzeja; - da se nazivi inventarskih knjiga usaglase sa postojećom organizacijom NMCG; - da se u Dokumentaciono-matičnoj službi objedini kompletna dokumentacija o kretanju muzejskog materijala i njegovom izlaganju; - da se Dokumentaciono-matičnoj službi obezbijede dosijei sa originalima ili ovjerenim kopijama kupoprodajnih ugovora, reversa, pozajmica, primopredaja, poklona, ustupanja i sl.; - da se formira posebni dosije za nestale i potpuno uništene muzejske predmete.

Kontrolom izvršenja naređenih mjera utvrđeno je da Narodni muzej ne obavlja osnovne poslove iz svoje nadležnosti utvrđene zakonom i podzakonskim aktima, odnosno da ne obavlja one poslove i ne vrši javna ovlašćenja zbog kojih ima status najviše institucije u oblasti muzejske djelatnosti.

Nakon obrazloženja poslovodstva Muzeja o neutemeljenosti naređenih mjera, Ministarstvo se obratilo Upravnom odoboru Muzeja sa zahtjevom da razmotri stanje ostvarivanja djelatnosti Muzeja utvrđeno u zapisnicima o kontroli obavljanja poslova i da o tome zauzme stavove i preduzme mjere iz svoje nadležnosti. Po ovom zahjtevu Upravni odbor nije postupio.

8.2. Nadzor nad čuvanjem i održavanjem materijala koji se nalazi van Muzeja

Nadzor nad čuvanjem i održavanjem materijala koji se nalazi izvan muzeja vrši muzej na čijem području se materijal nalazi.

Ovaj nadzor u dosadašnjem vršenju muzejske djelatnosti nije vršen ni od strane opštinskih ni od strane republičkih muzeja.


98

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

9. Matičnost u muzejskoj djelatnosti i Dokumentaciono-matična služba Narodnog muzeja Crne Gore

Matičnost u vršenju muzejskih poslova je instrument djelovanja koji, kroz sve oblike muzejske djelatnosti, osigurava:

- jedinstven pristup stručnom i naučnom muzejskom radu i obavljanju muzeoloških funkcija; - vertikalnu povezanost ustanova višeg i nižeg statusa kroz definisanu hijerarhiju; - organizovanu saradnju među njima; - stručnu pomoć i nadzor nad radom muzejskih ustanova; - jedinstvenu politiku sakupljanja i potrebne distribucije muzejske građe radi koncentrisanja kvaliteta i formulisanja kulturnih prostora (područja) na nivou države.Matičnost se ostvaruje u tri oblika međusobne povezanosti muzejskih ustanova: a) vertikalna, radi ostvarivanja jedinstvenog stručnog pristupa;b) horizontalna, radi ostvarivanja neophodnih stručnih kontakata, međusobnog pružanja stručne pomoći i ostvarivanja vertikalnog stručnog nadzora, predlaganja novih muzejskih jedinica;c) mrežna povezanost integriše horizontalnu i vertikalnu povezanost muzejskih ustanova i unutar nje o sigurava funkcionisanje djelatnosti od zajedničkog interesa: - informatičko-dokumentarna djelatnost; - konzervatorsko-restauratorska djelatnost; - istraživačka muzeološka djelatnost, i - organizacijska, zakonodavna i integrativna djelatnost. Teorija, radi ostvarivanja matične djelatnosti, preporučje formiranje stručnog muzejskog centra ili direkcije

za muzeje koji bi organizovali mrežu područnih ustanova (pri muzejskim ustanovama, restauratorskim zavodima i radionicama, dokumentacionim centrima i izvan njih) pomoću kojih bi se ostvarivala horizontalna povezanost na terenu sa muzejskim ustanovama.

Shodno našem Zakonu o muzejskoj djelatnosti, Matična služba obuhvata sljedeće:

- vođenje evidencije o muzejima; - vođenje registra muzejskih radnika koji vrše stručne poslove; - praćenje i proučavanje uslova smještaja, rada i razvoja muzeja; - praćenje i proučavanje uslova za zaštitu i javno prikazivanje i izlaganje muzejskog materijala; - vođenje centralnog kataloga muzejskog materijala; - pružanje stručne pomoći u obavljanju muzejske djelatnosti; - organizovanje stručnoistraživačkog rada u cilju unapređivanja i opšteg razvoja muzeologije.

Navedene odrednice formulisane su u skladu sa muzeološkom mišlju, zahtjevima za utvrđivanje i uvođenje profesionalnih standarda i interesima društva, a sa ciljem uvođenja muzeologije kao naučne discipline u našu praksu. U stvari, gotovo potpuno je usklađena sa teorijsko -muzeološkom definicijom. Tačnije, Matična služba po našim propisima ima program rada snažnih i razvijenih ustanova tipa muzejsko–dokumentacionog centra. Uobičajeni program muzejsko-dokumentacionih centara je upotpunjen izuzetno bitnim, vizionarski osmišljenim, zahtjevom za formiranje centralnog kataloga, dakle dvostrukog fonda stručne muzejske dokumentacije svog muzejskog materijala crnogorske muzejske mreže (koji bi se potom strukturirao po stručnim principima na nacionalnom nivou).

Zbog skromnih društvenih mogućnosti i iz sasvim razumljivih stručnih razloga (da se ne bi duplirala najveća postojeća dokumentaciona baza Narodnog muzeja), Služba nije osnovana kao samostalna ustanova, nego je, razložno, spojena sa Službom dokumentacije Narodnog muzeja, pri čemu bi trebalo da joj ova uprava obavlja administrativni servis.

Sa druge strane, ispod njene ingerencije je izuzet institut stručnog nadzora. U praksi, međutim, Služba nikada nije zaživjela u potpunosti, funkcioniše u simbiotičkom statusu, na račun

Dokumentacione službe i nije u poziciji da ispunjava sve svoje obaveze. Nikada nije u potpunosti uspostavljena, nije dobila ni minimum uslova za studiozniji rad, pa nije u položaju da

se angažuje niti u inspekcijskom, projektnom, nalogodavnom smislu, niti da se bavi unapređivanjem metodološkog pristupa, dok o suptilnijim formama – tipa izgradnje tezaurursa – pojmovnika, standardizacije naziva muzejskog materijala i kritičkih analiza izložbenih aktivnosti, ne može biti ni govora.

Matično-dokumentaciona služba je jedina organizaciona jedinica Narodnog muzeja koja ima manjak zaposlenih. Tačnije, Pravilnikom o sistematizaciji radnih mjesta NMCG se ne predviđaju radna mjesta za ovaj segment djelatnosti. Poslove dvije integrisane stručne službe, pored rukovodioca (magistra istorije umjetnosti i muzeologa), obavljaju dva tehničara-dokumentariste (za dokumentaciju Narodnog muzeja) i jedan zaposleni stručnjak (po profesiji konzervator-

99

restaurator) zadužen za poslove matične službe. Služba ima predviđeno mjesto i za tehničara-fotografa, ali je ono godinama upražnjeno.

Što oglušivanjem na zahtjeve, što nedorečenošću legislative, Matičnoj službi su praktično izuzete sve ingerencije u smislu mehanizama – od kontrolnih do prinudnih, za primjenu važećih pravnih akata, pa funkcioniše kao neka vrsta stručnog servisa, po zahtjevu i na osnovu molbe da nekome individualno, ili nekoj ustanovi, pruži stručna pomoć.

Matična muzejska služba svoje zakonske obaveze ispunjava na nivou egzistencijalnog minimuma:- Prikuplja stručno-statističke podatke o stanju u crnogorskoj muzejskoj djelatnosti anketnim modelom (na

osnovu 20 upitnika sa više stotina odrednica) koje je propisao ICOM i vrši komparaciju raspoloživih podataka. Izrađuje izvještaje o stanju, bilo na republičnom nivou, bilo za pojedine ustanove.

- Ovi izvještaji se, međutim, izrađuju po zahtjevu bilo resornog Ministarstva bilo osnivača – uprava pojedinih muzejskih ustanova, po pravilu interventno. Naime, u praksi, Služba može da se angažuje samo po pozivu – nalogu, a to se dešava samo kada dođe do nekih većih konflikata ili velikih kadrovskih promjena u muzejima.

- Najveći pozitivni pomak koji je ostvarila Služba predstavlja pokretanje niza revizionih postupaka u opštinskim muzejskim ustanovama. Oni su uvedeni ili naloženi, od strane Službe vođeni, kao neophodni preduslovi da bi se u tim kućama mogli uvesti propisani model dokumetacione obrade i srodni stručni principi, što je faktički jedini oblik sprovođenja stručnog nadzora u Republici.

Iz prethodno navedenih razloga, svoje napore fokusira na insistiranje na dva elementarna stučna i zakonska zahtjeva: temeljitu dokumantacionu obradu (uz minimalnu edukaciju pripravnika) i preventivnu konzervatorsku zaštitu – uvođenje propisnog depozitnog režima.

Praktično iskustvo dozvoljava da se ustvrdi da se u ustanovama iz crnogorske mreže muzeja, koje su se obratile Službi, stanje donekle popravilo.

Ministarstvo kulture i medija je prilikom kontrole, konstatovalo da navedena služba ne izvršava poslove utvrđene Zakonom i naložila rokove i mjere za ispravljanje nedostataka. Katalog muzejskih predmeta i Registar muzejskih radnika, koji im je Zakonom propisan, navedena Služba ne sprovodi.

10. Turistička valorizacija muzejske djelatnosti u Crnoj Gori

Kada se govori o turističkoj valorizaciji kulturnog naslijeđa misli se prije svega na njegovu kulturnu, obrazovnu i naučnu misiju koja doprinosi civilizacijskom usponu određene zajednice. Polazeći od tih premisa, turistička vaolorizacija muzeja može biti veoma pozitivna ukoliko ne ugrožava te bitne postulate muzejske djelatnosti. S jedne strane dobrom organizacijom prijema domaćih i stranih turista vrši se popularizacija pokretnog kulturnog naslijeđa, s druge strane muzej ostvaruje finansijske pogodnosti koje mogu značajno pomoći u daljem razvoju ove djelatnosti. U većini razvijenih zemalja saradnja turističkih organizacija i muzeja dostigla je impozantne i veoma razuđene aktivnosti, počev od prodaje ulaznica, suvenira, različitog propagandnog materijala do izrade publikacija i likovnog materijala (kopije poznatih umjetničkih djela).

Takva orijentacija u razvoju muzejske djelatnosti morala bi biti i u Crnoj Gori, pogotovo kada imamo u vidu da će turizam biti jedna od prioritetnih grana privrede. Ovo zahtijeva i značajne promjene u organizaciji muzejskog poslovanja kod nas, prije svega u stvaranju dovoljno atraktivnih programa koji mogu zainteresovati turiste i turističke poslenike. Određena iskustva koja već imamo na tom planu mogu samo djelimično da pomognu tom novom i modernom strukturiranju muzejskih programa.

Najveće rezultate u turističkoj valorizaciji ostvario je Narodni muzej Crne Gore. Obnovom poslije zemljotresa iz 1979. godine ova institucija je bila dostigla zavidan nivo u saradnji sa turističkim organizacijama. Samo u ljetnjem periodu Cetinjske muzeje je posjećivalo oko 200.000 turista. Takođe se otpočelo sa proizvodnjom suvenira, propagandnog materijala i publikacija. Sličan razvoj imao je i Pomorski muzej u Kotoru. Stalne izložbe u Muzeju kralja Nikole i Pomorskom muzeju Crne Gore posebno su interesantne za posjetioce zbog jedinstvenih i atraktivnih sadržaja. Od ostalih muzeja u Republici neznatnu posjetu i turističku valorizaciju imali su samo muzeji u Ulcinju, Baru i Nikšiću.

Raspadom Jugoslavije i tragičnim događajima koji su uslijedili, značajno je pogođena i turistička privreda, pa i muzejska turistička valorizacija. Ovo je period stagnacije rada muzeja, počev od osnovne djelatnosti (muzejska dokumentacija, stručna i naučna obrada muzealija, obogaćivanje fondova itd.) do organizovanja izložbi. Posjete muzejima svedene su na minimum, čak i u Narodnom muzeju na Cetinju i Pomorskom muzeju u Kotoru. Tek od 2003. godine može se govoriti o pomacima u turističkoj valorizaciji, prije svega u dva navedena muzeja. Sljedeći tabelarni prikaz najbolje ilustruje ove konstatacije.


100

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Naziv ustanove Godina Broj posjetilaca Prihodi od ulaznica

Prihodi od suvenira - publikacija

Ukupno prihod

Narodni muzej Crne Gore

2003 64.755,00 132.973,00 14.894,00 147.867,00

2004 78.425,00 167.947,77 22.535,00 190.482,77

2005 114.700,00 254.311,10 9.790,95 264.102,05

Pomorski muzej Crne Gore

2003 14.773,00 13.897,60 197,00 14.094,60

200417.996,00

16.958,00 146,00 17.104,00

2005 15.498,00 17.237,10 164,75 17.401,85

Bitno je nagalasiti da Prirodnjački muzej Crne Gore kao novoosnovana republička ustanova (1995. godine) nema nikakav prostor za bilo kakvu izožbenu aktivnost. Budući da još uvijek nemaju trajno riješen prostor, a zbog potrebe i atraktivnosti vlastitog muzejskog materijala, koriste saradnju sa srodnim ustanovama i izlažu manje muzeološke cjeline. Njihove izložbe nailaze na veliko interesovanje publike, ali ustanova na taj način nema nikakav prihod od ulaznica, niti mogućnost za izradu suvenira.

Centar savremene umjetnosti ima brojne aktivnosti u dijelu izlaganja vlastitog ili materijala srodnih ustanova međutim, ulaznice ne naplaćuju. Takođe, nemaju uslova za izradu suvenira.

O ostalim opštinskim ustanovama bilježimo samo podatke o broju posjetilaca, ali ne i ostvarene prihode. Na osnovu podataka kojima raspolaže Ministarstvo kulture i medija, možemo konstatovati atraktivne muzejske jedinice, recimo u Budvi, Baru, Ulcinju, Tivtu, Kolašinu, Bijelom Polju. S druge strane, nemamo podatke o ostvarenom prihodu, jer se radi o ustanovama (izuzev Budve) čija se aktivnost odvija u okviru centra za kulturu sa zajedničkim računom za sve ostvarene prihode i rashode.

Kompletno stanje u muzejskim ustanovama, za sada, ne pokazuje realne orijentacije u pravcu vlastite pozicije u turističkoj ponudi. Isto se može reći čak i za Narodni i Pomorski muzej, koji takođe ne iskazuju značajnije planove na polju savremenih muzeoloških sadržaja. Navedene ustanove aktivnost u ovog dijelu zadržavaju na nivou stalnih izložbenih sadržaja i veoma skromnom asortimanu suvenira, što ne može dovesti do značajnije turističke valorizacije.

Iskustvo razvijenih zemalja na planu turističke valorizacije muzejskih programa ukazuje na izvanrednu povezanost državnih i pravatnih turističkih organizacija sa muzejima koji imaju dovoljno atraktivne programe, privlačne za posjetioce. Da bi se slično postiglo i kod nas, potrebne su nove muzejske orijentacije i reorganizacije, koje zahtijevaju i značajnija finansijska sredstva. U tom smislu Narodni muzej Crne Gore mogao bi razmišljati da zdanje Vladinog doma orijentiše u atraktivan muzej umjetnosti, u kojem bi se organizovali različiti programi stalnih i povremenih izložbi, izrada kopija značajnih umjetničkih djela, kao i druge obrazovne, umjetničke i kreativne manifestacije. To bi, u svakom slučaju, privuklo značajan broj stranih i domaćih posjetilaca. Njegošev i Etnografski muzej Crne Gore, uz scenske sadržaje, mogli bi ostvariti valorizaciju tradicije. Muzej kralja Nikole bi sadržajnije mogao potencirati dinastiju Petrović i državnost Crne Gore, a sve kroz različite programe i suvenire.

Slično objedinjavanje programa i izrade suvenira mogli bi biti zdrava orijentacija muzejske tirustičke valorizacije u Kotoru. Još uvijek tamo nijesu iskorišćene izvanredne atrakcije starog grada i njegovih zidina, zatim proizvodnja suvenira – kopije brodova ili proizvoda čuvenih kotorskih zanata.

Što se tiče ostalih muzeja u Republici, neophodna je korjenita reorganizacija muzejske ponude. Muzejski fondovi kojima oni raspolažu uglavnom nemaju dovoljno atraktivnosti da bi privlačili organizovanije i brojnije turiste i uopšte posjetioce. Većina njih bi morala u svojim stalnim izložbama potencirati prirodne osobenosti svog područja sa znalačkim uklapanjem arheoloških, etnoloških i istorijskih karakteristika. Ovakvi muzeji prirode i društva i u razvijenom svijetu uvijek imaju brojnu posjetu. Podgorica, na primjer, ima nekoliko muzeja ili institucija sa muzejskim fondovima, ali nijedan dovoljno atraktivan za iole bolju turističku ponudu. Ali, objedinjavanjem svih fondova (prirodnjačkih, arheoloških, istorijskih, etnoloških, kulturno-istorijskih) i izgradnjom odgovarajućeg zdanja mogao bi se formirati veoma impozantan i atraktivan muzej prirode i društva koji bi radikalno promijenio sliku muzejske ponude ne samo Podgorice, kao glavnog grada, već i Crne Gore.

101

SV OCJENA STANJA

Stanje u muzejskoj djelatnosti u Crnoj Gori je na nezadovoljavajućem nivou i uslovljeno je nepovoljenim uticajem sljedećih faktora:

1. Zakon o muzejskoj djelatnosti je zastario i nije u skladu sa ostvarenim društvenim promjenama u Republici. I pored činjenice da njegova osnovna rješenja nijesu u suprotnosti sa principima muzeologije i međunarodnim standardima u ovoj oblasti, njegova primjena je pokazala da mnoga značajna pitanja nijesu uređena, kao i da ne postoji pravni osnov za donošenje podzakonskih akata kojima bi se određena pitanja bliže precizirala.

Podzakonski akti doneseni za izvršavanje ovog zakona, osim pravilnika o bližim uslovima o čuvanju i održavanju muzejskog materijala, predmetnu materiju ne razrađuju suštinski, već samo formalno, čime se ne omogućava kvalitetna implementacija ustanovljenog muzejskog sistema.

2. Organizacioni oblik vršenja muzejske djelatnosti u većini jedinica lokalne samouprave nije u skladu sa postojećim zakonskim rješenjem i ne obezbjeđuje adekvatno vršenje djelatnosti. Naime, prisutno rješenje organizovanja vršenja muzejske djelatnosti u okviru centara za kulturu, kao kompleksnih subjekata kulture, nije u skladu sa Zakonom o muzejskoj djelatnosti, kojim je predviđeno da su muzeji samostalni subjekti, a da samo muzejske zbirke mogu obavljati djelatnost izvan muzeja, odnosno u okviru drugih subjekata.

3. Uslovi za rad muzeja su ispod minimalno propisanih kriterijuma iz sljedećih razloga:- prostorni uslovi iako, u principu, dovoljni, osim kod Prirodnjačkog muzeja, nijesu funkcionalno definisani,

za pojedine segmente djelatnosti, a posebno u pogledu deponovanja muzejskog materijala. Naime, ova muzejska funkcija ne može da nađe svoje adekvatno mjesto u postojećem muzejskom prostoru. Postojeći prostorni uslovi kao rješenja za depoe najčešće imaju prostorije u potkrovlju, što je u suprotnosti sa međunarodnim standardima, ili u podrumskom dijelu koji nije adekvatno izlovan i zaštićen od uticaja vlage;

- oprema za čuvanje, zaštitu i konzervaciju muzejskog materijala nedostaje u najvećem broju muzeja, ili je pak nedovoljna. Ovo se naročito odnosi na opremu za održavanje mikroklimatskih uslova, video nadzor i elektronsku obradu dokumentacije;

- kadrovski potencijal u svim muzejima je ispod zakonskog minimuma i ne obezbjeđuje adekvatno obavljanje stručnih poslova u pojedinim segmentima djelatnosti;

- muzejski materijal nije obrađen i dokumentovan u skladu sa propisanim pravilima, tako da njegovo fizičko postojanje, bez potpunih, tačnih i na stručnim i naučnim saznanjima zasnovanim informacijama, nema pravi muzejski značaj.

4. Ne postoji mogućnost da se na postojećim visokoobrazovnim ustanovama školuju kadrovi za zanimanja potrebna muzejskoj djelatnosti (arheolog, etnolog, muzeolog, istoričar umjetnosti, konzervator, restaurator).

5. Zanavljanje muzejskih fondova se ne vrše na osnovu sistematskih istraživanja, već sporadično, pojedinačnim otkupima, poklonima i sl., što uslovljava da se muzejski fond ne razvija naprotiv, on poprima karakter «mrtvog» organizma.

6. Ne ostvaruje se funkcija prethodne zakonske zaštite potencijalnog muzejskog materijala. Neostvarivanje ove značajne funkcije može se objasniti faktorima nedovoljnog kadrovskog potencijala i nevršenjem sistematskih istraživanje. Međutim, njeno neostvarivanje je neposredno povezano sa funkcijom razvoja muzejskog fonda i sa sprečavanjem nelegalnog iznošenja predmeta koji predstavljaju kulturna dobra.

7. Nije obezbijeđena zaštita muzejskog materijala kao pokretnog kulturnog dobra, jer muzeji nijesu donijeli akta o utvrđivanju pojedinačnih muzejskih predmeta i muzejskih zbirki za pokretne spomenike kulture.

8. Funkcija upravljanja muzejima ne obezbjeđuje ostvarivanje javnog interesa u muzejskoj djelatnosti. Sastav nije u skladu sa predviđenim kriterijumima, a pitanja kojima se upravni odbori najčešće bave ne predstavljaju suštinu poslova muzejske djelatnosti.

9. Narodni muzej Crne Gore ne ostvaruje javna ovlašćenja u pogledu vršenja poslova matične službe i stručnog nadzora nad radom muzeja. Takođe, ova ustanova u poslovima prezentacije prioritet ima izlaganje djela koja ne predstavljaju muzejski fond već potencijalni fond umjetničkog muzeja.

10. Postojeća organizacija Narodnog muzeja, kao centralne institucije muzejske djelatnosti, je komplikovan sistem u kojem nijesu jasno definisani osnovni poslovi muzejske djelatnosti, poslovi javnih ovlašćenja i drugi poslovi koji doprinose razvoju kulture.

11. Mjere naređene od strane Ministarstva u cilju poboljšavanja stanja vršenja poslova muzejske djelatnosti se ne izvršavaju, a kao opravdanje za to navodi se primjena savremenih metoda rada i standarda koji nijesu operativno razrađeni postojećim propisima.


102

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Tabela I(način sprovođenja muzejske dokumentacije u ustanovama)

Naziv ustanove

Propisani oblik(sa manjimanomalijama)

Zastarjeli oblik Vlastita forma

dokumentacijeEvidencija(popis)

Etnografski muzej NMCG √

Umjetnički muzej NMCG √

Istorijski muzej NMCG √

Muzej kralja Nikole NMCG √

Njegošev muzej NMCG √

Pomorski muzej √

Prirodnjački muzej √

Muzej i Umjetnička galerija J.B.Benković, Herceg-Novi √

Muzeji Kotor √

Muzeji, galerija i biblioteka Budve(arheološki i etnografski materijal) √

Muzeji, galerija i biblioteka Budve(Moderna galerija) √

Muzeji i Galerije Podgorice √

Polimski muzej, Berane √

Zavičajni muzej, Pljevlja √

Zavičajni muzej Ganića kula, Rožaje √

Centar savremene umjetnosti, Podgorica √

Centar za kulturu, Tivat √

Centar za kulturu, Bijelo Polje √

Centar za kulturu, Ulcinj(arheološki materijal) √

Centar za kulturu, Ulcinj( etnografski i umjetnički materijal) √

Centar za kulturu, Bar (Galerija) √

Centar za kulturu, Bar(Zavičajni muzej) √

Centar za kulturu, Kolašin √

Centar za kulturu, Danilovgrad √

Centar za kulturu, Nikšić(Zavičajni muzej) √

Centar za kulturu, Nikšić(Galerija) √

Umjetnička galerija,Pljevlja √

Spomen-dom, Reževići √

Spomen-dom Crvena komuna, Petrovac √

Umjetnička kolonija, Danilovgrad √

UKUPNO 8 6 3 15

103

Naziv ustanove godina Bruto zarade

Programirane aktivnosti ugovorene usluge

Tekuće održavanje

OstaloMaterijalni troškovi, službena putovanja, PTT tr., oprema

Ukupno

Narodni muzej

2003 23.000,00 38.600,00 117.883,20 179.483,20

2004 22.930,00 38.000,00 101.959,73 162.889,00

2005 73.646,85 20.497,79 67.900,00 162.044,64

Pomorski muzej

2003 12.000,00 9.000,00 10.435,00 31.435,00

2004 13.870,00 8.000,00 15.100,00 36.970,00

2005 14.800,49 5.000,00 10.480,00 30.280,49

Prirodnjački muzej

2003 13.095,00 8.000,00 9.925,00 31.020,00

2004 13.346,48 5.000,00 15.640,00 33.986,48

2005 14.170,00 5.000,00 11.979,58 31.149,58


2003 166.900,00 15.000,00 19.000,00 22.950,00 56.950,00

2004 163.498,00 16.175,53 20.000,00 28.511,45 64.686,98

2005 155.432,00 33.609,48 10.000,00 14.074,99 57.684,47


104


Tabela II (muzejski materijal)

Ustanova

Etnografska zbirka Arheološka zbirka Umjetnička

zbirka Istorijska zbirka Prirodnjačka zbirka Ostale Ukupno

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

NMCG Etnografski muzej

12 4349 1 51 13 4400

NMCG Istorijski muzej

9 1410 9 1410

NMCG Umjetnički muzej

10 2987 10 2987

NMCG Muzej kralja Nikole

4 1260 1 196 3 1890 6 1396foto 1

10000 15 14742

NMCG Njegošev muzej

memorijal 1

142 1 142

Pomorski muzej 2 874 1 262pomorska 1

157 4 1293

Prirodnjački muzej 12 3146 12 3146

Muzeji i galerije Podgorice

1 516 1 1046 3 1904 1 6282memorijal 1

772 7 10520

Muzeji, Galerija i Biblioteka Budve

1 213 1 2594 3 233foto 1

60 6 3100

Zavičajni muzej i Umjetnička galerija Herceg - Novi

1 634 1 400 1 235 1 200 4 1469

Muzeji Kotor

1 500 1 1346 2 563pomorska 1

14 5 2423

Zavičajni muzej Pljevlja 1 1347 1 1265 1 80 1 1426 2 4040 6 8158

Polimski muzej Berane

1 950 1 1231 1 93 1 297 3 3044 7 5615

Zavičajni muzej Rožaje 1 500 1 220 1 200 3 920


4 925 4 925

Centar za kulturu Nikšić

1 622 1 10298 2 1541 1 255 5 12716

Centar za djelatnosti kulture Bijelo Polje

1 428 1 387 1 72 1 1489 1 1185 5 3561

Centar za kulturu Bar

1 673 1 1660 2 607 1 275 1 300 6 3515

105

Ustanova Etnografska zbirka

Arheološka zbirka Umjetnička zbirka

Istorijska zbirka Prirodnjačka zbirka

Ostale Ukupno

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

broj zbirki

broj predmeta

Centar za kulturu Ulcinj

1 298 1 918 1 12 3 1228

Centar za kulturu Danilovgrad

1 79 1 683 3 1530 5 2292

Centar za kulturu, fizičku kulturu i sport, Kolašin

1 150 1 247 1 200 1 2092 4 2689

Centar za kulturu Tivat

1 160 1 53 1 102 3 315

Spomen-dom “Crvena komuna”, Petrovac

1 110 1 53 2 163

Spomen-dom “Reževići”

1 79 1 75 1 48 3 202

Umjetnička galerija “V.Srbljanović” i YU muzej humora i satire, Pljevlja

1 37 arhivska gradja 1

4500 2 4537

Umjetnička kolonija, Danilovgrad

1 45 1 45

U K U P N O : 33 13632 13 22077 41 12020 27 14980 13 3446 18 26358 145 92513


106

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Tabela III (kadrovska struktura)

Naziv ustanove

Kustosi Konzervatorski poslovi

Poslovi sa publikom

Ostalo osoblje Ukupnosa

stručnim ispitom

bez stručnog ispita

koze-rvator resta-urator

tehni-čari vodiči muzejski

pedagog

Narodni muzej 25 12 8 30 80 155

Pomorski muzej 3 1 2 1 9 16

Prirodnjački muzej 12 2 1 1 9 25

Muzeji i galerije Podgorice 6 3 7 4 14 34

Muzeji, Galerija i Bublioteka Budve 5 1 2 23 31

Zavičajni muzej i Umjetnička galerija Herceg - Novi

6 2 4 8 20

Muzeji Kotor 3 4 7

Zavičajni muzej Pljevlja 1 2 1 2 6

Polimski muzej Berane 2 1 3 8 14

Zavičajni muzej Rožaje 1 1 2

Centar savremene umjetnosti 5 2 4 3 24 38

Centar za kulturu Nikšić 5 1 1 2 64 73

Centar za djelatnosti kulture Bijelo Polje 3 30 33

Centar za kulturu Bar 6 2 47 55

Centar za kulturu Ulcinj 1 1 1 16 19

Centar za kulturu Danilovgrad 1 1 20 22

Centar za kulturu, fizičku kulturu i sport, Kolašin 1 22 23

Centar za kulturu Tivat 1 1 13 15

Spomen-dom Crvena kultura, Petrovac 6 6

Spomen-dom Reževići 7 7

Umjetnička galerija V.Srbljanović i YU muzej humora i satire, Pljevlja

1 5 6

Umjetnička kolonija Danilovgrad 1 1 2

U K U P N O : 84 13 38 12 48 1 413 609

107

Tabela IV(struktura prostora za obavljanje djelatnosti)

Naziv ustanove

Smještaj novoprispjelog i neobrađenog materijala ( m2 )

Rad i obrada materijala( m2 )

Izlaganje materijala( m2 )

Ukupan prostor

Broj objekata ( m2 )

Narodni muzej Crne Gore 1.700 365 9.623 9 16.257,62Pomorski muzej 15 70 800 2 1.685,30

Prirodnjački muzej 150 150 - Dio objekta 300,00

Muzej i Umjetnička galerija J.B.Benković, Herceg-Novi 40 40 320 2 1.000,00

Muzeji Kotor 86 86 600 4 986,00Muzeji, Galerija i Biblioteka Budve 30 153 683 4 910,00

Muzeji i Galerije Podgorice 80 40 559 5 2.084,00

Polimski muzej, Berane 10 75 240 Dio objekta 1.400,00

Zavičajni muzej, Pljevlja - 80 70 Dio objekta 152,00

Zavičajni muzej Ganića kula, Rožaje - 30 - kancelarija 30,00

Centar savremene umjetnosti, Podgorica 110 191 856 4 1.379,00

Centar za kulturu, TivatGalerija i muzej - 20

u funkciji : 140 m2

nije u funkciji 100 m2

3 481,00

Centar za kulturu, Bijelo Polje, Zavičajni muzej 2 54 220 1 276,00

Centar za kulturu, UlcinjZavičajni muzej - 40 374 4 504,00

Centar za kulturu, Bar (Galerija) 18 20 400 3 560,00

Centar za kulturu, Bar(Zavičajni muzej) 200 250 485 4 1.405,00

Centar za kulturu, KolašinZavičajni muzej 20 20 90 1 250,00

Centar za kulturu, Danilovgrad, Zavičajni muzej - 20 275 1 450,00

Centar za kulturu, Nikšić(Zavičajni muzej) 60 200 720 2 990,00

Centar za kulturu, Nikšić(Galerija) - 50 80 2 130,00

Umjetnička galerija, Pljevlja 16 - 50 1 250,00Spomen-dom, Reževići - 50 89 1 362,00Spomen-dom Crvena komuna, Petrovac 20 15 140 1 869,00

Umjetnička kolonija, Danilovgrad - 20 80 1 200,00

UKUPNO 2.607 m2 1.959 m2 16.346 m2 32.910,92 m2


108


109


110


111


Izvještaj obibliotečkoj djelatnosti

SADRŽAJI UVOD ........................................................................................................................................................................................ 115

1. Cilj i koncept Izvještaja....................................................................................................................................................1152. Bibliotečka djelatnost i njen značaj...............................................................................................................................1153. Istorijat bibliotečke djelatnosti kroz istorijat legislative i institucionalni razvoj nosilaca djelatnosti.................115

II DRUŠTVENI SUBJEKTI I SAVREMENA BIBLIOTEČKO - INFORMACIONA DJELATNOST .....................1181. Država................................................................................................................................................................................1182. Ministarstvo kulture i medija.........................................................................................................................................1183. Lokalna samouprava......................................................................................................................................................1194. NVO sektor – strukovna udruženja..............................................................................................................................1195. Obrazovanje.....................................................................................................................................................................1206. Mediji................................................................................................................................................................................1207. Evropski standardi i komparativni pregled prakse u Regionu u ovoj oblasti...................................................1218. Analiza važeće legislative (zakoni i podzakonska akta) sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja.............................................................................................122

III STANJE BIBLIOTEČKE DJELATNOSTI .....................................................................................................................1251. Postupak utvrđivanja stanja...........................................................................................................................................1252. Tipologija biblioteka (sa aspekta stručnog kadra, fondova, prostora i tehničko-tehnološke opremljenosti)....................................................................................................................................125

2.1. Centralna narodna biblioteka “Đurđe Crnojević”............................................................................................1272.2. Narodne (gradske) biblioteke .............................................................................................................................1322.3. Visokoškolske biblioteke ......................................................................................................................................1372.4. Školske biblioteke ................................................................................................................................................. 1412.5. Naučne i specijalne biblioteke .............................................................................................................................1482.6. Biblioteke vjerskih zajednica ...............................................................................................................................148

3. Analiza kadrovske osposobljenosti biblioteka ............................................................................................................1494. Analiza nadzora s posebnim osvrtom na rad matične službe ................................................................................1525. Bibliotečko-informacioni sistem Crne Gore -Virtuelna biblioteka Crne Gore (VBCG) .......................................1536. Zaštita bibliotečkog materijala .....................................................................................................................................1547. Društveni status biblioteka ............................................................................................................................................1568. Međunarodna saradnja i integracioni procesi ...........................................................................................................158

IV OCJENA STANJA .................................................................................................................................................................159V PREDLOG MJERA ................................................................................................................................................................ 161

115

CI UVOD


Cilj Izvještaja je da ukaže na značaj, mjesto i ulogu koju treba da ima bibliotečka djelatnost u savremenom društvu, da prikaže stanje bibliotečke mreže i bibliotečkog materijala u Crnoj Gori, da sagleda usklađenost i dovoljnost zakonske regulative u ovoj oblasti, kao i njene nedostatke u odnosu na praksu i postojeće potrebe.

Polazeći od postavljenog cilja, u Izvještaju su obrađena osnovna pitanja bibliotečke djelatnosti, a naročito:

- osnovni elementi i karakteristike bibliotečke djelatnosti, sa komparativnim pregledom prakse u Regionu i evropskih standarda u toj oblasti;

- razvoj bibliotečke djelatnosti u Crnoj Gori, kroz istorijat legislative i institucionalni razvoj nosilaca djelatnosti;- analiza važeće legislative (zakon i podzakonska akta), sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja;- analiza postojeće mreže institucionalnog organizovanja vršenja bibliotečke djelatnosti;- analiza vršenja nadzora u oblasti bibliotečke djelatnosti, sa posebnim osvrtom na rad matične službe;- kadrovska i tehnička osposobljenost organa i organizacija koje vrše poslove bibliotečke djelatnosti;- ocjena aktuelnog stanja s aspekta uticaja osnovnih faktora ostvarivanja bibliotečke djelatnosti;- predlog mjera za otklanjanje utvrđenih nedostataka i unapređivanje djelatnosti.

Izvještaj je podijeljen u više poglavlja koja su sadržinski prilagođena određenim temama, sa težnjom da se kroz njih cjelovito sagleda aktuelno stanje u ovoj izuzetno značajnoj oblasti.

Na osnovu utvrđenog činjeničnog stanja, na kraju Izvještaja data je ocjena postojećeg stanja sa predlogom mjera za unapređivanje i razvoj bibliotečke djelatnosti i bibliotečke struke u Crnoj Gori.

2. Bibliotečka djelatnost i njen značaj

U kulturnoj istoriji svakog naroda bibliotekarstvo zauzima značajno mjesto. Narodi i društvene zajednice žive i traju u velikoj mjeri svojom kulturom. Za biblioteke se može reći da zabilježenom ljudskom iskustvu i znanju čine dvije najvažnije usluge: čine ih dostupnim i bezbjednim. Zbog toga je bibliotečka djelatnost u Crnoj Gori zakonom definisana kao djelatnost od posebnog društvenog interesa.

Bibliotečka djelatnost je djelatnost čiji je cilj da putem knjige i drugog bibliotečkog materijala razvija opšte obrazovanje stanovništva, trajno zadovoljava njihove potrebe za kulturom, da unapređuje stručni i naučni rad i utiče na razvoj privrede, obrazovanja, kulture, nauke i ostalih oblasti ljudskog znanja.

Bibliotečka djelatnost obuhvata: prikupljanje, čuvanje, obradu i korišćenje knjiga, brošura, časopisa, listova, spisa, muzičkih djela, reprodukcija umjetničkih slika, crteža, plakata, geografskih karata, planova naseljenih mjesta, gramofonskih ploča, reprografske građe, oglasa i drugih djela koja se umnožavaju štampanjem ili na sličan način, kao i rukopisa i memorisane građe (bibliotečki materijal), odnosno prikupljanje, obradu i pružanje informacija i podataka koje sadrži bibliotečki materijal u cilju korišćenja u kulturne, vaspitne, obrazovne i druge svrhe, kao i za unapređenje privrednog, naučnog i tehničkog razvitka.

Potrebe novog doba, savremeni načini pružanja informacija, novi bibliotečko-informacioni sistemi – diktiraju i nove definicije ove struke i nova zakonska rješenja.

3. Istorijat bibliotečke djelatnosti kroz istorijat legislative i institucionalni razvoj nosilaca djelatnosti

Bibliotečka djelatnost u Crnoj Gori ima veoma dugu tradiciju. Najstarije biblioteke nastaju pri većim manastirima, a to su biblioteke: Manastira Morača, Manastira Svete Trojice, Manastira Nikoljac, Cetinjskog manastira... U njima se nalazilo dosta rukopisa i rijetkih štampanih knjiga, koje čine vrijedan kulturno -istorijski fond. Još 1593/94. U Biblioteci pri Manastiru Crnojevića registrovane su 42 knjige. Sama činjenica da je na ovim prostorima štampana prva

Izvještaj o bibliotečkoj djelatnosti

116

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

ćirilička knjiga »Oktoih prvoglasnik« (1494) govori o shvatanju značaja pismenosti za kulturno-prosvjetni napredak Crne Gore. Smatra se da je to bila prva državna štamparija u Evropi. Značajne su i privatne biblioteke crnogorskih gospodara Petra II Petrovića Njegoša, knjaza Danila i kralja Nikole. Prva prava biblioteka je nastala 1838. godine, a osnovao je Petar II Petrović Njegoš. Nazivana je Biblioteka crnogorska, Crnogorska kinjižnica, Narodna knjižnica. Njegoš nije sakupljao knjige za svoju privatnu biblioteku, već je, po ugledu na razvijenije zemlje toga doba koje je posjećivao, htio da stvori crnogorsku državnu biblioteku.Vremenom je ona narasla na nekoliko hiljada knjiga i serijskih publikacija. Svaka od njih je bila numerisana. Prvi bibliotekar u ovoj biblioteci bio je Dimitrije Milaković. Nabavka knjiga za biblioteku je finansirana iz državne kase. Po strukturi Njegoševa biblioteka je posjedovala djela iz svih oblasti znanja.

Potreba za javnim, kulturnim i državnim institucijama mijenja postojeće stanje i stvaraju se uslovi za otvaranje biblioteka popularnog tipa, tzv. narodne biblioteke. U Risnu je osnovana biblioteka-čitaonica 1835, u Budvi 1864, u Podgorici, Baru i Nikšiću 1881... Za razvoj bibliotekarstva bilo je od posebnog značaja konstituisanje nacionalnih kulturnih institucija: nacionalnog teatra »Zetski dom« (1884-1888), Državne biblioteke (1893) i Nacionalnog arhiva (1895). Knjaz Nikola I Petrović Njegoš je 1893. godine donio odluku o osnivanju Javne državne biblioteke i u tu svrhu izdvojio 1000 fiorina i veliki broj knjiga za osnivanje ove institucije. Smještena je u Zetskom domu, gdje je ostala sve do kraja Prvog svjetskog rata. Za pomoć u knjigama i novcu upućivani su apeli, što se pokazalo veoma korisnim. Odziv je bio veliki iz svih južnoslovenskih zemalja. Knjižni fond se uvećavao najviše poklonom, a zatim kupovinom i pretplatom. Godine 1896. godine donesen je Zakon o Državnoj biblioteci i Muzeju Crne Gore, koji je regulisao najvažnija pitanja: osnivanje, smještaj, zadatke i djelatnost. Zadatak Biblioteke je bio da »prikupi sva djela na svijem jezicima, koja se bave Crnom Gorom«. Prvi postavljeni državni bibliotekar bio je Filip Kovačević. On je istovremeno i prvi upravnik Državne javne biblioteke.

Zakon o štampi u Knjaževini Crnoj Gori (1905) predstavlja prekretnicu u kulturno-istorijskom značaju biblioteka. Njime se naznačava da je obaveza svih štampara dostavljanje »tri primjerka od svake štampane stvari«. Ovdje se već može govoriti o instituciji obaveznog primjerka, kao i o visoko-civilizovanom poimanju značaja i uloge biblioteka za razvoj kulture i pismenosti. Biblioteka koja je mijenjala naziv od javne, državne, knjaževske, kraljevske do narodne, od tada je zakonom regulisala popunjavanje svojih fondova. Zanimljiva je kaznena odredba u kojoj se kaže: »Ko učini protivno odredbama ovog Zakona, kazniće se novčano od 100 do 300 kruna, ili zatvorom od 10 do 30 dana za svaki broj, svesku ili primjerak«. Bibliotekom su upravljale istaknute kulturne ličnosti i naučnici onog vremena: Pero Bogdanović, Sreten Vukosavljević, Nikola Škerović, Frano Kulišić.

Iako su upravnici Biblioteke ulagali velike napore da zaštite fondove kao dio kulturnog nasljeđa, to je prekinuto 1916. godine okupacijom austrougarske vojske. U periodu Prvog svjetskog rata knjižni fond biblioteke potpuno je uništen, dok je Zetski dom zapaljen. Biblioteka je ponovo obnovljena u sastavu Državnog muzeja 1926. godine i do 1946. obavljala funkciju Državne biblioteke. Nastala je od (oko 10 000) knjiga pronađenih u Dvoru kralja Nikole. Popunjavanje fondova bilo je slabo; bolje rečeno, Biblioteka je stagnirala zbog nedovoljnih sredstava za otkup i zaštitu knjiga. Najveći broj ih je bilo na stranim jezicima, a bilo je dosta geografskih karata, slika, rukopisa, novina. Ni ovo stanje nije se dugo zadržalo, jer je Biblioteka ponovo opljačkana za vrijeme Drugog svjetskog rata od strane italijanskog i njemačkog okupatora. U ovom periodu uništene su i druge biblioteke na Cetinju i po Crnoj Gori.

Nepovoljne prilike za obnovu Državne biblioteke trajale su sve do kraja 1946. godine, kada je u okviru Državnog muzeja formirana Centralna biblioteka. Krajem godine dobija naziv Zemaljska centralna biblioteka i izdvaja se kao samostalna institucija. Smještena je u zgradi Crkvenog suda, a 1947. je preseljena u Prestolonasljednikov dvorac (Plavi dvorac). Biblioteka je zvanično otvorila i čitaonicu 9. decembra 1947. Njen fond su sačinjavali ostaci drugih cetinjskih biblioteka. Tokom te godine je formirano 49 biblioteka i čitaonica po Crnoj Gori. Počinje da prima i šalje obavezni primjerak na osnovu Uredbe o obaveznom dostavljanju štampanih stvari (20.VII 1945) i na temelju Uputstava za izvršenje i primjenu ove Uredbe Ministarstva prosvjete Demo-kratske Federativne Jugoslavije. Tek tada joj se vraća uloga centralne, tj. matične nacionalne biblioteke.

Zbog ograničenog prostora, Biblioteka je 1951. godine preseljena u nekadašnje Francusko poslanstvo. Naglo uvećava bibliotečki fond zahvaljujući značajnijoj štamparsko-izdavačkoj produkciji u Jugoslaviji. Najviše primjeraka publikacija je stizalo obaveznim primjerkom, a zatim kupovinom i poklonima. Prva pošiljka crnogorskog obaveznog primjerka je upućena 1946. godine Državnoj centralnoj biblioteci u Beogradu. U njoj su bila 4 naslova crnogorskih novina. U početku su ove pošiljke išle preko Ministarstva prosvjete NR Crne Gore. Zakon o bibliotečkoj djelatnosti još uvijek nije postojao na nivou republika, a do 1959. godine osoblje Biblioteke je imenovalo Ministarstvo prosvjete NR Crne Gore.

Već 1964. godine Biblioteka dobija i zgradu bivšeg Italijanskog poslanstva na Cetinju u koju prenosi najveći dio knjižnog fonda. Dobija naziv Centralna narodna biblioteka »Đurđe Crnojević«. Zakon o bibliotekama iz 1962. godine uticao je na promjenu Uredbe o obaveznom dostavljanju štampanih stvari. Njime, precizirano je da se Biblioteci dostavlja sedam primjeraka. Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o bibliotekama iz 1965. godine donesena je odluka da samostalne biblioteke svoju organizaciju i poslovanje regulišu statutom, kao najvišim aktom. U čl. 2 Zakona se kaže: »Statutom se utvrđuje unutrašnja organizacija, djelokrug, odgovornost organa upravljanja, način i uslovi korišćenja, nabavljanja i čuvanja knjižnog fonda, radni i drugi unutrašnji odnosi, način poslovanja«. Zakon o obaveznom dostavljanju štampanih stvari je donesen 1976. godine i njime se nalaže dostavljanje 15 primjeraka obaveznog primjerka (štampari) i 7 (izdavači), ukoliko se publikacija štampa van

117

Crne Gore. Ovaj Zakon prvi put tretira nacionalni obavezni primjerak na način da služi obezbjeđivanju nabavke, registrovanja, zaštite i dostupnosti štampanog primjerka, kao kulturnog nasljeđa. Uloga obaveznog primjerka je da obezbijedi razvoj nacionalne zbirke publikovanog materijala umnoženog na bilo koji način. On takođe omogućava sakupljanje i objavljivanje nacionalne bibliografije. Treba istaći da Zakon o bibliotečkoj djelatnosti iz 1977. godine nije uticao na promjenu Zakona o obaveznom dostavljanju štampanih stvari.

Međutim, obavezni primjerak je marginalizovan utapanjem u Zakon o izdavaštvu 1995. godine, jer je ukinut kao poseban zakonski akt od velikog značaja.

Biblioteke popularnog tipa formirale su se sredinom XIX vijeka pri pojedinim kulturno-prosvjetnim društvima kao narodne čitaonice. Prve su osnovane u Kotoru, Risnu, Cetinju, Baru, Ulcinju, Podgorici. Pod njihovim uticajem počele su da se osnivaju čitaonice sa bibliotekama i po pojedinim selima. Razvijale su veliku kulturno-prosvjetnu djelatnost, a njihovi osnivači su bili najistaknutiji kulturni poslenici. Na tradicijama čitaonica i pod njihovim okriljem kasnije su nastale narodne (javne) biblioteke.

Hronološki pregled legislative, koja se odnosi na bibliotečku djelatnost:

1. Odluka o osnivanju Javne državne biblioteke (1893)2. Zakon o Državnoj biblioteci i Muzeju (1896)3. Zakon o štampi u Knjaževini Crnoj Gori (1905)4. Uredba o obaveznom dostavljanju štampanih stvari DFJ (1945)5. Uredba o bibliotekarsko-arhivističkoj struci NRCG (1946)6. Zakon o bibliotekama NRCG (1962)7. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o bibliotekama (1965)8. Zakon o obaveznom dostavljanju štampanih stvari (1976)9. Zakon o bibliotečkoj djelatnosti (1977)10. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o bibliotečkoj djelatnosti (1989)11. Zakon o izdavaštvu, u kojem se nalazi poglavlje »Obavezni primjerak« (1995)12. Pravilnik o bližim uslovima za osnivanje biblioteke i biblioteke u sastavu (1978)


118

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

UII DRUŠTVENI SUBJEKTI I SAVREMENA

BIBLIOTEČKO - INFORMACIONA DJELATNOST

1. Država

Uloga Džave u bibliotečkoj djelatnosti ostvaruje se:

utvrđivanjem politike razvoja, uređivanjem sistema djelatnosti,donošenjem zakona i podzakonskih akata i obezbjeđivanjem njihove primjene,organizovanjem organa i službi,finansiranjem republičkih institucija,školovanjanjem i obukom potrebnog stručnog kadra.

Protekli period razvoja bibliotečke djelatnosti karakteriše nedostatak globalne razvojne politike ove oblasti, koje takođe nije bilo ni u ostalim oblastima kulture, što je za posljedicu imalo njen neadekvatan tretman i ukupno zaostajanje.

Normativno uređivanje ove djelatnosti nije pratilo društvene, političke i ekonomske promjene u Republici, kao realnog okvira za njeno ostvarivanje.

Nedostatak politike razvoja, neadekvatna normativna uređenost i neaktuelizovanje značaja i uloge knjige i ostalog bibliotečkog materijala za razvoj svih segmenata društva uslovili su neprimjereno zapostavljanje i marginalizovanje bibliotečke djelatnosti, kao značajnog dijela ukupne kulturne baštine.

Od svih navedenih funkcija države u bibliotečkoj djelatnosti kontinuitet ostvarivanja imalo je postojanje institucionalnog organizovanja i finansiranja njenog ostvarivanja na republičkom nivou.

Posebno značajna uloga države u ostvarivanju ove djelatnosti ogleda se u osmišljenom i organizovanom obrazovanju stručnog kadra na svim nivoima školovanja, obrazovanju čitalačke publike, praćenju stanja i medijskoj prezentaciji, obezbjeđivanju neophodnih tehničko-tehnoloških uslova, podsticaju naučnoistraživačkog rada, raznovrsnim i specijalnim publikacijama i časopisima, pomoći strukovnim udruženjima i nevladinim organizacijama.

Neostvarivanje pojedinih segmenata uloge države u razvoju bibliotečke djelatnosti neposredno je doprinijelo njenom egzistiranju na neadekvatnom nivou, zaostajanjem za savremenim tokovima i potrebama, stagniranju i regresiji.


Poslovi kulture dugi niz godina nijesu bili prepoznati i organizovani kao poseban i specifičan segment društvenih aktivnosti i državnih poslova i ostvarivali su se u zaleđu procesa obrazovanja. Tek 1991. godine poslovi kulture se prvi put izdvajaju u samostalnu upravnu oblast, istina, do 1993. godine zajedno sa resorom sporta, a od 2003. godine sa resorom medija.

Uloga Ministarstva kulture i medija u bibliotečkoj djelatnosti je: predlaganje i sprovođenje utvrđene politike, izrada zakona i podzakonskih akata i obezbjeđivanje njihove primjene, obezbjeđivanje uslova i sredstava za rad institucija čiji je osnivač Republika (Centralan narodna biblioteka Đurđe Crnojević, Biblioteka za slijepe Crne Gore) i nadzor nad njihovim radom, zaštita vrijednog bibliotečkog materijala (stara i rijetka knjiga) od neopravdanog iznošenja u inostranstvo, stvaranje uslova za uspostavljanje i širenje međunarodne saradnje.

Činjenica da nije definisana politika razvoja bibliotečke djelatnosti i da nije donesena nova zakonska regulativa u ovoj oblasti ukazuju da se Ministarstvo od osnivanja do 2003. godine nije značajnije bavilo ovom djelatnošću. Intenziviranjem nadzora nad radom Centralne narodne biblioteke, izradom Elaborata o društveno-ekonomskoj opravdanosti osnivanja Biblioteke za slijepe i pristupanjem izradi ovog Izvještaja učinjen je značajan pomak na sagledavanju stanja i problema u bibliotečkoj djelatnosti, što je preduslov i neophodan korak za izradu novog zakonskog projekta i definisanje njegovih osnovnih pitanja. Istovremeno, nadzor nad radom Centralne narodne

119

biblioteke pokrenuo je, poslije dužeg vremena, ostvarivanje njene matične uloge u obezbjeđivanju stručnog vršenja poslova u ukupnoj bibliotečkoj mreži u Republici, kao značajnog segmenta funkcionisanja ove djelatnosti.

Poslovi uprave iz oblasti bibliotečke djelatnosti u Ministarstvu su organizovani u okviru Sektora za kulturnu i prirodnu baštinu, u čijem su djelokrugu još poslovi zaštite nepokretne kulturne baštine, arheološka istraživanja, arhivska djelatnost, muzejska djelatnost, spomen-obilježja, zaštita prirodne baštine i dr. Poslove bibliotečke djelatnosti u Ministarstvu obavlja samo jedan službenik u zvanju samostalnog savjetnika I, koji obavlja i poslove iz oblasti arhivske djelatnosti.


Pored države, koja ima glavnu ulogu u razvoju ove djelatnosti, značajnu ulogu ima i lokalna samouprava. Sve biblioteke koje se nalaze na teritoriji jedne opštine su njen kulturni i razvojni potencijal.

Uloga lokalne samouprave u ostvarivanju bibliotečke djelatnosti definisana je Zakonom o lokalnoj samoupravi kojim je predviđeno da opština uređuje i obezbjeđuje uslove za razvoj bibliotekarstva od lokalnog značaja, da se stara o zadovoljavanju poreba u oblastima od neposrednog interesa za građane i da u tom cilju osniva javne službe u oblasti kulture, i Zakonom o bibliotečkoj djelatnosti kojim je predviđeno da opština može osnovati biblioteku s tim da obezbjeđuje uslove za njen rad.

Ovdje posebno treba istaći da većina biblioteka čiji je osnivač opština funkcioniše u sastavu javnih ustanova tipa centra za kulturu. Iskustva pokazuju da ovaj način organizovanja biblioteka nije adekvatan i da se one ne razvijaju i ne potvrđuju na zamišljenom nivou, tj. kao gradske, odnosno narodne biblioteke, i da nijesu u stanju da ostvare svoju matičnu funkciju u odnosu na druge biblioteke na teritoriji opštine. S druge strane, status opštinskih biblioteka, kao biblioteka u sastavu centara za kulturu, ukazuje i na neadekvatan odnos, a često i nebrigu opština prema njima, čime se njihova kulturna misija i uloga u bibliotečkom sistemu značajno derogiraju


Udruženje bibliotekara Crne Gore (ranije: Društvo bibliotečkih radnika Crne Gore) formirano je na Cetinju 27.12.1952. godine. Preregistracijom je dobilo sadašnji naziv i organizacioni oblik nevladine organizacije. Okuplja knjižničare, više knjižničare, bibliotekare, više bibliotekare i bibliotekare savjetnike svih tipova biblioteka u Crnoj Gori. Ciljevi i zadaci Udruženja regulisani su Statutom, a način djelovanja ostvaruje preko izabranih organa: Skupštine, Upravnog odbora, predsjednika Udruženja i radnih tijela.

Udruženje bibliotekara Crne Gore ostvarivalo je veoma važnu ulogu u unapređivanju bibliotečke djelatnosti u Crnoj Gori, učestvovalo u izradi zakonskih i podzakonskih akata, standarda za biblioteke raznih tipova (u SFRJ u Savezu udruženja bibliotekara Jugoslavije, zajednicama udruženja nacionalnih, narodnih i univerzitetskih biblioteka), zatim u izradi SNTIJ-a i drugim važnim projektima na nivou bivše države i Republike Crne Gore. U čitavoj svojoj posljeratnoj djelatnosti stavovi organa Udruženja adekvatno su vrednovani, a njegova djelatnost finansijski podržavana.

Nakon preregistracije i sticanja novog organizacionog oblika nevladine organizacije uloga Udruženja se iz osnova mijenja. Istina, zadaci nominalno ostaju isti: «okupljanje i povezivanje stručnjaka iz oblasti bibliotečko -informative djelatnosti radi ostvarivanja njihovih radnih, stručnih, društvenih i materijalnih interesa, unapređenja bibliotečke djelatnosti i razvoja ustanova u kojima se ona odvija [...] saradnja sa drugim istorodnim i sličnim asocijacijama u zemlji i inostranstvu...», ali uz znatno izmijenjenim uslovima i bez neophodne materijalne podrške od strane države, odnosno njenih organa.

Zbog nedostatka sredstava Udruženje nije u mogućnosti da učestvuje u veoma značajnim međunarodnim aktivnostima i vjerovatno je među rijetkim organizacijama bibliotečko-informativnih stručnjaka koje nijesu članovi evropskih i svjetskih asocijacija iz ove oblasti, kao što su: EBLIDA (European Burean of Library Inforamtion and Documentation – Evropski biro bibliotečkih, informacionih i dokumentacionih udruženja) i IFLA-e (International Federation of Library Association - Međunarodno udruženje bibliotečkih organizacija i institucija), čime smo lišeni učešća u radu ovih tako značajnih, uglednih i relevantnih institucija kulture. A koliki je značaj ovih međunarodnih stručnih tijela najbolje kazuju brojni dokumenti usvojeni od strane Ujedinjenih nacija, UNESCO-a, Savjeta Evrope i nacionalnih zakonodavstava razvijenih evropskih zemalja inicirani i urađeni od strane IFLA-e i EBLIDA-e. I ne samo to. Novi impulsi i prodori u razvoju bibliotečko-informativne djelatnosti, standardi, korisnički servisi, promovisanje novih prava u zadovoljavanju sve složenijih zahtjeva korisnika informatičkog i demokratskog društva, pokrenuti su od nacionalnih organizacija i međunarodnih asocijacija bibliotekara. Ovakva praksa logična je u razvijenom svijetu - brinuti o biblioteci, tražiti i nalaziti nove oblike njene djelatnosti, prilagođavati se uslovima novog društva i novih izvora informacija, znači istovremeno i borbu za opstanak na tržištu transfera značaja i očuvanja biblioteke kao najznačajnijeg centra za sakupljanje, skladištenje, selektovanje i pružanje informacije.


120

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Udruženje bibliotekara Crne Gore je, i pored ovakvog stanja, uspijevalo da prihvati inicijative koje su dolazile iz bližeg i daljeg okruženja: prihvatilo je da participira u projektu Savjeta Evrope PULMAN (kasnije CALIMERA), a takođe i inicijativu Fonda za otvoreno društvo za osnivanje pokretne biblioteke Infobusa, pa je za taj projekat preporučilo Narodnu biblioteku u Bijelom Polju, što se pokazalo veoma opravdanim.

U toku posljednje decenije Udruženje se neprestano oglašavalo apelima, bilo putem javnih saopštenja bilo posebnim obraćanjima Ministarstvu kulture, a sve u cilju poboljšanja i unapređenja bibliotečke djelatnosti. U tom smislu usvojena je i Deklaracija Udruženja na Svečanoj skupštini održanoj povodom 50-godišnjice osnivanja, sa tri osnovna cilja:

- poboljšanja društvenog položaja i ugleda struke, zalaganja za poboljšanje kvaliteta i nivoa usluga u skladu sa izazovima i zahtjevima novoga doba,- zalaganja za profesionalno školovanje i osposobljavanje bibliotečko-informativnih stručnjaka na univerzitetskom nivou, tj. otvaranja studija bibliotekarstva i informatike u Crnoj Gori, i - prihvatanja Udružnja kao ravnopravnog partnera u stvaranju pravnih propisa, prije svega Zakona o bibliotečkoj djelatnosti.11

Saradnja Udruženja bibliotekara Crne Gore sa udruženjima država nastalih iz bivše Jugoslavije odvija se putem razmjene publikacija i ličnih kontakata, što je naravno nedovoljno, prije svega ako se ima na umu da su bibliotečki sistemi ovih zemalja, stvarani po istom modelu, kod jednog broja tih zemalja već modifikovani.

5. Obrazovanje

Značajnu ulogu u razvoju ove djelatnosti i formiranju stručnog kadra ima obrazovni sistem. Poznato je, takođe, da obrazovni sistem ima važnu ulogu u formiranju čitalačke publike, tj. potencijalnih korisnika biblioteka.

U Crnoj Gori nema mogućnosti za školovanje bibliotečkog kadra ni na jednom nivou obrazovanja. U postojećim uslovima ovaj nedostatak se neadekvatno nadomješta kroz stručno osposobljavanje po programu za polaganje stručnog ispita za vršenje poslova u bibliotečkoj djelatnosti i za sticanje stručnih zvanja u ovoj oblasti. Koncepcija, obim i struktura ovog stručnog ispita su približniji nekom vidu prekvalifikacije nego samoj provjeri praktične osposobljenosti za samostalno vršenje poslova, što je razumljivo ako se ima u vidu da je većini kandidata ovo praktično jedini susret sa specifičnim stručnim predmetima i načinom i tehnologijom ostvarivanja njihovog budućeg poziva.

Ovako koncipiran stručni ispit dužni su da polože i bibliotečki radnici koji su se za ovaj poziv školovali redovnim putem, van Republike, što je nailazilo na opravdan otpor i nerazumijevanje. Nove informacione tehnologije i neminovnost osavremenjavanja poslova u ovoj struci nameću i novu koncepciju stručnog ispita.

Postojeći stručni ispit, bez obzira na svoju koncepciju i zahtjevnost, ne može da ublaži nedostatak određenih specijalističkih zanimanja neophodnih bibliotečkoj djelatnosti, kao što je arheograf za obradu stare rukopisne građe.

Kako je na početku poglavlja rečeno, obrazovanje bi u ovoj djelatnosti moralo da obuhvati i edukaciju čitalačke publike, kako bi čitalac tj. korisnik samostalno mogao da pristupi informaciji i da, pri tom, bude poučen da koristi sva pomagala koja će mu to omogućiti (računar, štampač, skener, baze podataka, programe za pretraživanje, stručna uputstva...).

Pri Centralnoj biblioteci, prije nekoliko godina, formiran je Centar za permanentno obrazovanje bibliotekara – Biblioteka in, koji je bio iniciran od strane Instituta za otvoreno društvo iz Budimpešte.

Ideja ovog projekta je bila da svim zainteresovanim bibliotekama u Republici omogući dopunsko i kontinuirano obrazovanje u oblasti primjene novih standarda i metoda rada i korišćenja novih informaciono-komunikacionih tehnologija u bibliotečkoj djelatnosti. Međutim, zbog nedostatka sredstava ovaj veoma značajan oblik osposobljavanja bibliotekara prestao je da funkcioniše.

6. Mediji

Mediji imaju važnu ulogu u podizanju nivoa kulture jednog naroda i prezentaciji i promovisanju kulturne baštine. U Crnoj Gori je registrovano oko 350 elektronskih i štampanih medija, od čega, trenutno, radi njih 270.

Crnogorski dnevni listovi imaju stalne rubrike, nedjeljne dodatke i feljtone koji se direktno ili indirektno bave kulturnim nasljeđem. Ovom problematikom često se bave i druge periodične publikacije, ali bi se samom načinu tretiranja ove teme moglo prigovoriti na deskripciji i površnosti, bez ulaženja u suštinske probleme pojedinih djelatnosti.

Bibliotekarstvom i informatikom, kao naukom i djelatnošću, bave se časopisi: Bibliografski vjesnik i 1 1 Bibliološki glasnik, Podgorica, 2003, I/1-2, str. 191.

121

Bibliološki glasnik, kao dva jedina stručno usmjerena časopisa iz ove oblasti. Prvi od njih, Bibliografski vjesnik: časopis Društva bibliotekara Crne Gore i Centralne narodne biblioteke «Đurđe Crnojević» - Cetinje (pun naslov i podnaslov časopisa), pokrenulo je Društvo bibliotekara Crne Gore 1961. godine, zajedno sa CNB. Prvi glavni urednik bio je Niko Simov Martinović. Sa prekidom od 1966-1976. časopis izlazi i danas u 3 sveske godišnje. Istina, njegov status je prilično nedefinisan, jer posljednjih decenija izlazi u izdavačkoj produkciji Centralne biblioteke, dok je Udruženje bibliotekara Crne Gore izgubilo svaki uticaj na njegovu uređivačku politiku. Časopis je u nekoliko posljednih godina uveliko napustio svoju izdvačku koncepciju pa umjesto bibliografija (svih vrsta) i biobibliografskih radova objavljuje i druge priloge koji se ne uklapaju u njegovu prvobitnu koncepciju.

U 51. godini svog postojanja – 2003. godini, Udruženje bibliotekara Crne Gore pokrenulo je još jedan časopis, ovog puta potpuno svoj - Bibliološki glasnik. Časopis je koncipiran na veoma širokoj osnovi, tako da donosi naučne, stručne i pregledne radove i članke iz većeg broja srodnih oblasti: kulture i kulturne istorije, bibliotekarstva, informatike, arheografje, bibliotečke legislative, scientologije... Donosi i prevode i novosti i vijesti, iz svijeta informativne tehnologije i značajnih svjetskih projekata vezanih za knjigu, biblioteke i automatizovane sisteme ljudskog znanja. Naravno, kao glasilo Udruženja, donosi i priloge o njegovoj aktivnosti. Saradnici časopisa su bibliotečki stručnjaci iz Crne Gore i okruženja.

Pored navedenih, bibliotekarstvom se stalno ili povremeno bave i časopisi Glasnik Narodne biblioteke Radosav Ljumović i Boka. Prvi od njih se u rubrici Riječ struke bavi problemima struke, dok pretežni dio priloga posvećuje prikazima i književnim prilozima, poeziji, izdavačkoj djelatnosti i sl. Časopis Boka: zbornik za nauku, kulturu i umjetnost takođe povremeno donosi prilog iz kulturnog života, pa i iz bibliotekarstva.

7. Evropski standardi i komparativni pregled prakse u Regionu u ovoj oblasti

Proces globalizacije na planetarnom nivou, omogućen prije svega razvojem informacione tehnologije i transformacijom industrijskog u informatičko društvo, omogućava stvaranje institucionalizovanih i neinstitu-cionalizovanih sistema i servisa koji veoma uspješno raskidaju sve barijere – civilizacijske, kulturne, jezičke, nacionalne, ideološke... Ipak, međunarodna saradnja i procesi integracije bibliotečko-informativnih sistema nijesu stihijski procesi niti se do njih dolazilo samo na osnovu izražene volje partnera. Preduslov za ostvarivanje ovih procesa predstavlja prihvatanje međunarodnih standarda, donijetih od međunarodnih relevantnih tijela iz oblasti nauke, kulture i standardizacije. Naš bibliotečko-informativni sistem iz vremena zajedničke države veoma brzo i uspješno je prihvatao propise, pravila i standarde, međunarodnih organizacija u pogledu bibliotečke obrade dokumenata, klasifi-kacionog sistema i međunarodne razmjene, pa dostignuti nivo saradnje uspostavljen na tim osnovama predstavlja dobar osnov za nastavljanje partnerskih odnosa na novim osnovama.

Međutim, proces unifikacije svih procesa, uslova i usluga na nivou Evropske unije obavezuje naš nacionalni sistem da normativno, a zatim i kroz tehnološku infrastrukturu i obrazovanje kadrova, bude u stanju da na ravnopravnoj osnovi prihvati ponuđenu saradnju u okviru evropskih bibliotečko -informativnih sistema.

Standardi inicirani od relevantih međunarodnih tijela UNESCO-a, IFLA-e, EBLIDA-e i Savjeta Evrope i njegovih komisija počivaju na nekoliko osnovnih principa:

- principu demokratičnosti i poštovanja osnovnih ljudskih prava, uključujući i pravo primanja i prenošenja informacija,- principu nediskriminacije, što podrazumijeva pravo i obavezu pružanja informacija svima bez razlike i bez obzira na vrstu bibliotečkih i informacionih usluga,- principu besplatnog pristupa građi i informacijama, - principu kvaliteta, što obavezuje biblioteke da vrše vrednovanje i vrijednosnu selekciju publikacija,- principu raznolikosti sadržaja, jezika i formata (knjige, časopisi, elektronske informacije, muzika, film...),- principu slobodnog pristupa građi i informaciji,- principu stručne kompetentnosti,- principu omogućavanja pristupa udaljenim bazama i fondovima drugih biblioteka i sistema,- principu prava na privatnost...

Svojim Smjernicama Savjet Evrope obavezuje sve zemlje Evropske zajednice da navedene principe ugrade u svoja nacionalna zakonodavstva,21 uz preporuku poštovanja:

- autorskih prava i prava intelektualne svojine- prava očuvanja kulturnog nasleđa i bibliotečke baštine i - potrebnog nivoa stručnosti.

2 1 Savjet Evrope/EBLIDA Smjernice u vezi sa politikom i zakonskom regulativom biblioteka u Evropi.


122

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Dokumenta koja detaljnije obrazlažu navedene principe pobrojani su u Poglavlju 5.15.

*Zemlje bivše Jugoslavije baštinile su isti tip organizacione šeme bibliotečko-informacionog sistema. Međutim,

sve one su (izuzev Srbije) već donijele nove zakone o ovoj djelatnosti, čime su stvorile normativne pretpostavke da svoje sisteme prilagode sistemima evropskih zemalja. Izuzimajući Hrvatsku, sve zemlje nastale iz SFRJ svoj automatizovani sistem zasnivaju na sistemu COBISS, proizvodu IZUM-a (Instituta informacionih znanosti iz Maribora), čija je primjena na nivou zajedničke države otpočela 1988. godine. Sistem su od 2002. godine ponovo prihvatile i biblioteke u Crnoj Gori, istina uz velike otpore nekih matičnih organizacija u čijem sastavu biblioteke posluju.

Jedan od osnovnih problema našeg bibliotekarstva vezan je za mogućnost korišćenja resursa velikih bibliotečkih sistema i banki podataka. Imajući u vidu da je cijena ovih usluga veoma visoka, zemlje iz okruženja (Srbija, Hrvatska) formiraju konzorcijume velikih biblioteka koje zajednički istupaju na tržištu informacija i time pod povoljnijim uslovima obezbjeđuju pristup ovom ključnom resursu postindustrijskog doba. Pokušaj da i naše biblioteke dobiju mogućnost korišćenja EBSCO baza podataka, uz pomoć Fonda za otvoreno društvo, nije uspio.

Saradnja zemalja Jugoistočne Evrope u okviru projekta Savjeta Evrope – PULMAN koji je kasnije prerastao u obuhvatniji projekat CALIMERA - i naše učešće u njemu (doduše kao pridruženog člana), omogućilo nam je da se detaljnije upoznamo sa principima funkcionisanja savremenih javnih biblioteka Evrope. Deklaracijom iz Oeirosa (na kojem su na nivou ministara kulture usvojene smjernice i principi na kojima će se zasnivati organizacija i djelatnost evropskih i javnih biblioteka). Potvrđen je stav evropskih zemalja za jedinstveno oblikovanje modela javne biblioteke 21. vijeka, sa zadatkom da zadovolji sve potrebe savremenog čovjeka: ekonomske, kulturne, obrazovne, naučne, zabavne, čak i socijalne. Kao i uvijek, zemlje iz okruženja reagovale su brže od nas, kako u uključenju u projekte tako i u primjeni smjernica.

Pravo na ravnopravan pristup informacijama korisnika iz ruralnih sredina bio je osnovni motiv Fonda za otvoreno društvo da u svim zemljama bivše Jugoslavije, pa i u Crnoj Gori, u sklopu neke od postojećih javnih biblioteka, formira pokretnu biblioteku, odnosno mobilni multimedijalni mini centar – Infobus, sa posebnim fondom knjiga, računara i internet konekcijom. Na preporuku Udruženja bibliotekara Crne Gore ovu biblioteku dobio je Centar za kulturu u Bijelom Polju, odnosno njegova biblioteka, gdje je održana međunarodna regionalna konferencija o ovom tipu biblioteka.

Najveća pažnja u razvijenim evropskim zemljama poklanja se dvama projektima, iniciranim sa najviših državnih nivoa – predsjednika država i vlada zemalja Evropske unije:

- digitalizaciji bibliotečke baštine i- zaštiti kulturnih dobara.

I jedan i drugi projekat imaju zadatak da se pisana bibliotečka baština sa jednog (konvencionalnog) prenese na drugi (elektronski) oblik – prvi u cilju lakšeg dostupa korisnicima, a drugi u cilju zaštite i prezentacije nacionalnih i kulturnih dobara. Posebnu ulogu u projektima ima Zajednica evropskih biblioteka – Tel. Za sada u ovu zajednicu uključeno je 13 nacionalnih biblioteka, odnosno one koje su ispunile uslove za partnersko obavljanje zadataka na očuvanju kulturne baštine evropskih naroda. U projekat su od bivših republika SFRJ uključene nacionalne biblioteke Slovenije i Srbije.

Školovanje kadrova za bibliotečko - informacionu djelatnost u zemljama bivše zajedničke države već se odvija na novim osnovama. Osnivaju se, pored već postojećih, novi fakulteti, privatni i državni, sa studijskim programima u kojima je težište sa klasične biblioteke prenijeto na informatiku i informativne sisteme. U Crnoj Gori još uvijek nema mogućnosti da se tim putem dobije dovoljno stručan kadar, iako prema našim informacijama na ovim poslovima trenutno radi oko 420 lica, najčešće bez potrebnog stručnog obrazovanja.

Dakle, u opštem trendu uključivanja zemlje u evropske integracione procese na osnovu ravnopravne saradnje i partnerskih odnosa, crnogorsko bibliotekarstvo se našlo u poziciji apsolutne inferiornosti, bez mogućnosti da sudjeluje u procesima i projektima koje nameću nove potrebe. Glavne prepreke su, prije svega: legislativa, nedovoljno osposobljeni kadrovi i slaba opremlje-nost biblioteka.

8. Analiza važeće legislative (zakoni i podzakonska akta) sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja

Zakon o bibliotečkoj djelatnosti

Važeći Zakon o bibliotečkoj djelatnosti (»Sl. list SRCG«, br. 16/77 i 2/89) je pravno i teminološki neusklađen sa aktuelnim društvenim, političkim i ekonomskim odnosima u Republici i sadrži odredbe koje su neprimjerene trenutnom stanju i ulozi biblioteka u savremenom društvu.

Činjenica da je osnovni tekst Zakona koncipiran na načelima samoupravnog društva jasno pokazuje koliko

123

je bibliotečka djelatnost koncepcijski neusklađena sa prncipima savremenog društva koje teži evropskim integracijama.

Zakonom su uređena sljedeća pitanja: cilj i sadržaj bibliotečke djelatnosti i posebni društveni interes u pogledu njenog društvenog ostvarivanja; javnost rada; potencijalni korisnici bibliotečkog materijala; status i organizacija biblioteka; vrste biblioteka i njihova podjela prema značaju i namjeni; način obezbjeđivanja uslova za rad biblioteka i razvoj bibliotečke djelatnosti; osnivanje i ukidanje biblioteka; utvrđivanje uslova za osnivanje i rad biblioteka; nadležnosti, ovlašćenja i mjere u slučaju nedostatka propisanih uslova za rad biblioteke; ukidanje biblioteke; osnovne funkcije biblioteke, kao i posebne funkcije biblioteke zavisno od nivou organizovanja; stručni nadzor nad radom biblioteka; postupak kada narodne, odnosno gradske biblioteke ne ispunjavaju uslove za vršenje stručnog nadzora, odnosno matičnih poslova; ovlašćenja lica za vršenje stručnog nadzora i mjere koje mogu preduzimati; poslovi matične službe biblioteke; poslovi i nadležnosti Centralne narodne biblioteke; uslovi za vršenje stručnih poslova u bibliotečkoj djelatnosti; položaj, prava i obaveze lica koja vrše bibliotečke poslove; zaštita bibliotečkog materijala itd.

I pored širokog spektra pitanja regulisanih važećim zakonom, prisutna je i nedovoljnost i neadekvatnost postojeće zakonske regulative, jer najveći dio pojmova na koje se odnose zakonska rješenja više nije aktuelan, što znači da norme daleko iza postojećeg stanja odnosa i kao takve ne mogu da ih regulišu, a kamoli da usmjeravaju njihov dalji razvoj. U suštini važeći zakon nije u mogućnosti da prati bibliotečku djelatnost ni u njenom tradicionalnom smislu, a nove potrebe i zahtjevi savremenog biblitečko-informativnog sistema potpuno su mu nepoznati.

Pored terminološke i pravno-tehničke neusaglašenosti važećem zakonu nedostaju odredbe za uređivanje pitanja koja nameću nove potrebe korisnika, a naročito:

1. U definiciji bibliotečke građe moraju se naći novi mediji i naglasiti da bibliotečka djelatnost obuhvata i prikupljanje, obradu, selektovanje i pružanje informacija o bibliotečkom materijalu, jer je to od neposrednog značaja za potencijalne korisnike i efikasnije ostvarivanje osnovnog cilja ove djelatnosti;2. Predvidjeti podjelu biblioteka u skladu sa principima UNESCO-a, tj. na nacionalne, narodne, gradske, školske, visokoškolske, naučne i spcijalizovane biblioteke, i definisati njihovu ulogu, značaj i obaveze u bibliotečkom sistemu;3. Afirmisati princip dostupnosti bibliotečkog materijala i način njegovog ostvarivanja, a naročito kod naučnih i specijalizovanih biblioteka;4. Kod specijalizovanih biblioteka potrebno je definisati subjekte koji ih mogu formirati, posebne uslove za njihovo osnivanje i funkcionisanje; 5. Bibliotečki materijal, a posebno staru i rijetku knjigu neophodno je potpunije zaštititi u skladu sa principima zaštite pokretne kulturne baštine i istovremeno regulisati mogućnost korišćenja ovih knjiga od strane šire čitalačke publike;6. Urediti pitanje obaveznog i kontinuiranog zanavljanja bibliotečkog fonda kod svih vrsta biblioteka i na taj način obezbijediti sigurnost popune novim bibliotečkim materijalom, ali i zamjene dotrajalog, odnoso oštećenog bibliotečkog materijala;7. Posebno je značajno na nov način i cjelovito riješiti pitanje popune bibliotečkog fonda po osnovu tzv. obaveznog primjerka i u tom cilju definisati obaveze izdavača i štampara prema bibliotekama;8. Urediti pitanje dodjeljivanja međunarodnih identifikacionih brojeva (CIP zapisa i bar kodova);9. Uspostaviti obavezu formiranja COBISS centra kod nacionalne biblioteke i ostvarivanje projekta virtuelne biblioteke;10. Urediti obradu bibliotečkog materijala u skladu sa jedinstvenim međunarodnim standardima u ovoj oblasti i utvrditi elemente jedinstvenog bibliotečko-informacionog sistema;11. Riješiti pitanje postupanja sa bibliotečkim materijalom koji se nalazi u bibliotekama koje ne ispunjavaju uslove za rad;12. Potpunije definisati poslove stručnog nadzora, a posebno poslove inspekcijskog nadzora u ovoj oblasti.

Zakon o izdavačkoj djelatnosti

Zakon o izdavačkoj djelatnosti je donio mnogo problema funkcionisanju biblioteka, odnosno popunjavanju fondova kako nacionalne tako i narodnih biblioteka u Crnoj Gori. Zakon u sebi sadrži poglavlje »Obavezno dostavljanje publikacija« (čl. 28 – 47), koje je i posljednje u obavezama i dužnostima izdavača. To mjesto i formalno i faktički je imalo i u tretmanu ove obaveze kod većine izdavačkih i štamparskih kuća u Crnoj Gori. Opštepoznata je činjenica da se privatizacijom velikih i renomiranih preduzeća u ovoj djelatnosti na publikacije počelo gledati isključivo kao na robu, kojoj je mjesto na tržištu. U toj tržišnoj trci, između izdavača i štamparija, biblioteke ostaju po strani. Ovo i stoga što sam Zakon nigdje jasno ne kaže na čiji teret pada 12 obaveznih primjeraka za Centralnu narodnu


biblioteku, a 1 primjerak koji su dužni narodnoj biblioteci na teritoriji opštine niko i ne pominje. Jasno je da je 12 besplatnih primjeraka previše, naročito kada se radi o skupim i luksuznim izdanjima. Stoga i obavezni primjerak mora biti prilagođen sadašnjem trenutku.

Obaveza dostavljanja primjeraka nacionalnoj biblioteci i matičnoj biblioteci sa svoje teritorije mora se vezati za izdavačke kuće. Štamparska djelatnost ne spada u nadležnost Ministarstva kulture i medija RCG i na nju je nemoguće primijeniti kaznene zakonske odredbe. Nigdje u Zakonu o izdavaštvu nije izričito kazano koja je to inspekcijska služba nadležna za kršenje zakonskih propisa u odnosu na CNB »Đurđe Crnojević«.

Druga, ne manje značajna stvar je da se mnogo publikacija štampa van Republike Crne Gore, što opet ide u prilog rješenju da su izdavači jedino odgovorni za dostavljanje obaveznog primjerka. Na koji način prići ovoj problematici? Navodimo neke mogućnosti:

- finansiranje izdavačkih projekata po osnovu konkursa Ministarstva kulture i medija,- javno saopštavanje imena najurednijih izdavačkih kuća, organizovanje promocija njihovih izdanja...- finansijska pomoć za učestvovanje izdavača na sajmovima knjiga, i dr.- edukacija izdavača o značaju obaveznog primjerka, itd.

Zakoni o bibliotečkoj djelatnosti i obaveznom primjerku moraju biti usaglašeni sa svim zakonskim aktima koji se odnose i na ovu djelatnost. Tu se misli na Zakon o zaštiti spomenika, Zakon o medijima, Zakon o autorskim pravima, Zakon o izdavačkoj djelatnosti. Takođe moraju da budu dobar osnov za donošenje podzakonskih akata, kojih, nažalost, do sada nije bilo mnogo za bibliotečku djelatnost. Podzakonskim aktima se preciziraju značajna pitanja, vezana za pojedine zakonske odredbe:

1. Pravilnik o bližim uslovima za čuvanje bibliotečke građe;2. Pravilnik o nadzoru nad stručnim radom biblioteka;3. Pravilnik o vrsti stručnih poslova u biblioteci, vrsti i stepenu stručne spreme za njihovo obavljanje;4. Pravilnik o evidenciji bibliotečke građe;5. Pravilnik o bližim uslovima za čuvanje bibliotečke građe;6. Pravilnik o nadzoru nad stručnim radom u bibliotekama;7. Pravilnik o uslovima za sticanje zvanja lica koja obavljaju stručne poslove u biblioteci;8. Pravilnik o programu stručnog ispita u bibliotečkoj djelatnosti i načinu njegovog polaganja;9. Pravilnik o postupku i načinu sticanja zvanja lica koja obavljaju stručne poslove u biblioteci;10. Uputstvo za dodjelu međunarodnog ISBN broja;11. Uputstvo za dodjelu međunarodnog ISSN broja;12. Uputstvo za izradu CIP zapisa;13. Uputstvo za obradu bibliotečke građe;14. Uputstvo o reviziji i otpisu bibliotečke građe...

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

124

125

AIII STANJE BIBLIOTEČKE DJELATNOSTI


Analiza aktuelnog stanja crnogorskog bibliotekarstva izvršena je na osnovu:- podataka kojima raspolažu matične službe biblioteka koje shodno postojećem Zakonu o bibliotečkoj djelatnosti obavljaju funkciju stručnog nadzora – Centralne narodne biblioteke »Đurđe Crnojević«, Univerzitetske biblioteke i narodnih biblioteka, - dokumenata Udruženja bibliotekara Crne Gore o aktivnostima strukovne organizacije za prethodnih šest godina, provedenih anketa, donijetih zaključaka, odluka i predloga Skupštine i Upravnog odbora Udruženja, - radova sa Okruglog stola »Školsko bibliotekarstvo danas«, organizovanog od strane Ministarstva prosvjete i nauke 2001. godine i Zaključaka usvojenih na njemu, - radova sa Okruglog stola »Crnogorsko bibliotekarstvo juče, danas, sjutra«, održanog povodom - 50-godišnjice Udruženja bibliotekara Crne Gore, iz 2003. godine, - radova publikovanih u domaćim časopisima i listovima: Vaspitanju i obrazovanju, Bibliološkom glasniku, Bibliografskom vjesniku, Prosvjetnom radu i dr., - učešća na konferencijama i aktivnostima na implementiranju bibliotečko -informativnog sistema COBISS, - kontakata ostvarenih na regionalnom i širem međunarodnom nivou (kongresi IFLA, konferencija i radionica PULMAN i CALIMERA), - standarda, smjernica i preporuka usvojenih od domaćih i međunarodnih stručnih tijela i političkih organizacija, - učešća na prezentacijama, komercijalnih i nevladinih programa vezanih za bibliotekarstvo, - elektronske baze podataka i kulturnu baštinu, - permanentnog praćenja naučne, stručne i pregledne literature iz ove oblasti.

Postojeće stanje je sagledavano komparativno sa aktuelnim stanjem razvoja bibliotečko-informativne djelatnosti u okruženju – zemljama bivše Jugoslavije i Zapadne Evrope, dokumentima donijetim od strane međunarodnih organizacija IFLA, EBLIDA i Savjeta Evrope, Projektima PULMAN i CALI-MERA, zatim Manifestom iz Oeirosa, Smjernicama u vezi sa politikom i zakonskom regulativom biblioteka Evrope.

Analitički je komparirana i bibliotečka legislativa većeg broja zemalja Evrope i repulika nastalih iz bivše Jugoslavije.S obzirom na različiti položaj, stepen razvoja i značaj koji država i društvo pridaju, pojedini segmenti bibliotečko-

informativne mreže u Crnoj Gori analizirani su i opisani izdvojeno, i time apostrofirana funkcija i zadaci svakog od njih sa aspekta savremenih i veoma dinamičnih promjena u ovoj oblasti.

2. Tipologija biblioteka (sa aspekta stručnog kadra, fondova, prostora i tehničko-tehnološke opremljenosti)

S obzirom na to da je bibliotekarstvo djelatnost sa dominantnom funkcijom da putem knjige i drugog bibliotečkog materijala razvija opštu obrazovanost stanovništva, omogući trajno zadovoljavanje kulturnih potreba građana i obezbijedi besplatan i ravnopravan pristup informacijama, logično je da brigu o njegovom razvoju preuzima država, odnosno javni sektor. Tek u drugom planu, za zadovoljavanje parcijalnih i specifičnih zahtjeva pojavljuje se privatni sektor. U našim uslovima, prije svega onim vezanim za razvoj socijalističkog sistema iz druge polovine minulog vijeka, bibliotekarstvo se razvijalo pod okriljem države, tako da drugog i drugačijeg organizacionog modela nije bilo.31 Takva (vertikalna) struktura organizovanosti bibliotečko -informativnog sistema zadržala se do danas, bez ikakvih naznaka da i ovu oblast društvene nadgradnje prate promjene koje su se u međuvremenu dogodile. Naime, transformacija nekadašnje društvene svojine u privatnu i propadanje velikih industrijskih sistema nije, naravno, moglo dovesti do formiranja visoko-specijalizovanih biblioteka u privatnom sektoru, a sudbina veoma značajnih i bogatih biblioteka u takvim kolektivima postala je neizvjesna.42

Dakle, kao i u najvećem dijelu razvijenog svijeta, bibliotekarstvo u Crnoj Gori nalazi se u sferi javnog sektora. Model organizacione šeme dominantno je vertikalan (Tabela 1). Na vrhu, u prvom organizacionom nivou nalazi se nacionalna biblioteka (Centralna narodna biblioteka »Đurđe Crnojević« na Cetinju) sa funkcijom depozitne i matične biblioteke za sve biblioteke iz drugog organizacionog niova (narodnih/gradskih/javnih biblioteka, Biblioteke CANU i

3 1Biblioteke u okviru vjerskih zajednica bile su i ostale van normativno-regulisanog bibliotečkog sistema Crne Gore 4 2 Biblioteka KAP-a, Instituta za crnu metalurgiju i sl.


Univerzitetske biblioteke), koje su, opet, matične za biblioteke iz trećeg organizacionog niova (narodne za biblioteke osnovnih i srednjih škola za svoje područje, Univerzitetska za biblioteke fakulteta i instituta, dok Biblioteka CANU iako opštenaučna nije matična za specijalizovane naučne ili specijalne biblioteke).

Četvrti organizacioni nivo – odjeljenja u mjesnim centrima, pokretne biblioteke ili tzv. departmanske biblioteke – u našem bibliotečkom sistemu postoje tek na nivou izuzetaka (Podgorica, Bijelo Polje, neke biblioteke koje su zbog tradicionalnih razloga zadržale svoje ime − Murina i Gusinje, npr.), iako je u svijetu trend »departmentalizacije« široko prihvaćen i u javnom i privatnom sektoru.

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

126

Tabe

la 1

. – B

iblio

tečk

a m

reža

u R

epub

lici C

rnoj

Gor

i

(sa

asp

ekta

mat

ičn

ost

i i o

rgan

izac

ijski

h n

ivo

a)

127

No, i pored ovakvog, već tradicionalnog, modela organizacione strukture o bibliotečkoj mreži, odnosno bibliotečko–informativnom sistemu u Crnoj Gori, može se govoriti samo uslovno. I jedan i drugi izraz (mreža, sistem) podrazumijeva institucionalizovane ili formalizovane oblike saradnje, razbijanja svih oblika izolacije (tehnoloških, informativnih), dostupnost postojećih fondova i baza podataka, planiranje i realizacije zajedničkih projekata, formiranje jedinstvenog programa za automatsku obradu itd.

No, prije i iznad svega sistem mora biti zasnovan na čvrsto normiranim principima i standardima, koji bi izražavali interes države i društva za uređenje ove djelatnosti na principima otvorenosti i demokratičnosti.

Kao dominantan princip za određivanje tipologije biblioteka uzima se namjena, odnosno dio populacije koji biblioteku koristi. Međutim, mora se konstatovati da je podjela na vrste u razvijenom svijetu prilično relativizovana, posebno u svjetlu pozitivne zakonske regulative koja svim slojevima stanovništva omogućava pod jednakim uslovima i besplatno korišćenje informativnih izvora.

Podjela biblioteka prema njihovoj namjeni u našoj bibliotečkoj normativistici nije dosljedno vršena. Tako se u Uredbi o bibliotečko-arhivskoj službi iz 1947. godine govori o biblioteci za narod i stručnoj biblioteci, u Zakonu o bibliotekama iz 1962. godine imamo već stručniju podjelu na narodne, naučne, stručne i školske, Zakon iz 1965. godine ide korak nazad, pa navodi samo opšte, specijalne i školske, a ista podjela zadržana je i u još važećem Zakonu o bibliotečkoj djelatnosti iz 1977. godine i dopuni tog Zakona iz 1989. godine.

No, nezavisno od zakonskih odredbi u Izvještaju će pregled bibliotečke mreže odnosno bibliotečko-informacionog sistema Crne Gore biti zasnovan na UNESCO-ovoj, u stručnim krugovima opšteprihvaćenoj, podjeli na nacionalne, narodne (javne), školske, visokoškolske, naučne i specijalne. Ovoj podjeli treba dodati biblioteke vjerskih zajednica, koje u Crnoj Gori imaju najdužu tradiciju. U Izvještaju će svaki od ovih tipova biblioteka biti posebno analiziran i upoređivan sa stanjem u okruženju i zahtjevima organizovanja biblioteka u Evropskoj uniji.

2.1. Centralna narodna biblioteka “Đurđe Crnojević”

Centralna narodna biblioteka »Đ. Crnojević« na Cetinju obavlja funkciju nacionalne biblioteke Crne Gore. Nalazi se na vrhu piramide bibliotečko-informacionog sistema Crne Gore, što je stavlja u rang evropskih nacionalnih biblioteka sa jedinstvenim i opšteprihvaćenim zadacima očuvanja nacionalne bibliotečke baštine i centralne institucije bibliotečko-informacionog sistema na nacionalnom nivou.

Prema Zakonu o bibliotečkoj djelatnosti njeni zadaci su da: istražuje, prikuplja i obrađuje bibliotečki materijal koji se odnosi na Crnu Goru; izrađuje retrospektivnu i tekuću bibliografiju; objedinjuje i koordinira informaciono -dokumentacionu djelatnost i rad na bibliografijama; vodi centralni katalog bibliotečkog materijala i organizuje centralizovanu katalogizaciju za teritoriju CG; vodi evidenciju biblioteka i biblioteka u sastavu u Crnoj Gori; izdaje publikacije iz svoga djelokruga, stručnu i priručnu literaturu, neobjavljenu bibliotečku građu, kao i rezultate svog stručnog i naučnoistraživačkog rada; vrši opis južnoslovenskih ćirilskih rukopisa; sprovodi konzervaciju i zaštitu ošteće-nog i ugroženog bibliotečkog materijala; proučava rukopise i stare knjige značajne za našu nacionalnu kulturu; prikuplja publikacije objavljene u inostranstvu o Crnoj Gori; prikuplja publikacije objavljene u inostranstvu, na ma kom jeziku, autora porijeklom iz Crne Gore; prikuplja publikacije objavljene na stranim jezicima od značaja za nacionalnu i opštu kulturu; čuva obavezni primjerak štampanih stvari; vodi centralni katalog stare i rijetke knjige; vrši i druge poslove od zajedničkog interesa za rad biblioteka, kao i druge poslove utvrđene zakonom i aktom o osnivanju.

Kao i sve nacionalne biblioteke, tako i Centralna narodna biblioteka je imala zadatak da nabavi, smjesti i sačuva sve što se u Crnoj Gori i o njoj publikuje i njena uloga se sve više razvijala, tako da danas nacionalna biblioteka čini naučnu, kulturnu, istraživačku, prosvjetnu instituciju prvorazrednog značaja.

U uslovima veoma brzog tehnološkog i telekomunikacionog napretka, posebno razvojem globalne elektronske mreže – interneta, nacionalne biblioteke dobijaju još jedan, veoma bitan i po preporukama relevantnih naučnih institucija presudan faktor za očuvanje nacionalne bibliotečke baštine i pokretnih kulturnih dobara − digitalizaciju fondova i stvaranje zajedničkog elektronskog kataloga nacionalnih biblioteka Evrope (o čemu će biti više riječi u sljedećem poglavlju).

Fond Biblioteke broji oko 1.500.000 bibliotečkih jedinica, a podijeljen je u bibliotečke kolekcije (zbirke). Sastoji se od osnovnog fonda, fonda “monte-negrine”, stare i rijetke knjige i periodike, rukopisa, kartografsko-geografske zbirke, zbirke muzikalija, likovno-grafičke zbirke i zbirke sitnog i dokumenta-cionog materijala. Fondovi su smješteni u dva objekta, koji su označeni kao spomenici kulture: zgrada bivšeg Francuskog i zgrada bivšeg Italijanskog poslanstva. Matična je ustanova za 21 narodnu biblioteku, Univerzitetsku biblioteku i Biblioteku CANU u Podgorici.


128

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

U Biblioteci se obavljaju svi stručni poslovi na prikupljanju, obradi i čuvanju bibliotečkog materijala prema međunarodnim standardima. Pri Centralnoj narodnoj biblioteci formirane su nacionalne agencije za dodjelu međunarodnih standardnih brojeva:

- Agencija za dodjelu ISBN broja za monografske publikacije (sjedište Međunarodne ISBN baze je u Berlinu) - Agencija za dodjelu ISSN broja za serijske publikacije (sjedište Međunarodne ISSN baze je u Parizu)

U svom sastavu ima i dvije radionice: konzervatorsko-restauratorsku i knjigovezačku.Od 1989. godine Centralna biblioteka počinje sa automatskom obradom svojih fondova u programu COBISS.

Za sada su to monografske i serijske publikacije (časopisi i novine). Baza sadrži 53000 zapisa i pretraživa je 24 časa na INTERNETU-u. Odnedavno je pri Biblioteci formiran i COBISS centar Crne Gore, sa zadatkom da organizuje i pruži logističku podršku svim bibliotekama koje se žele uključiti u projekat “Virtuelna biblioteka Crne Gore”. Cilj ovog projekta je formiranje jedinstvene bibliotečko-informacione mreže, u koju je do sada uključeno 9 biblioteka (kao I faza projekta). Za II fazu se planira uključivanje svih narodnih biblioteka (s tim da je već u COBISS-u najveća narodna biblioteka u Crnoj Gori – Biblioteka “Radosav Ljumović” u Podgorici).

Centralna narodna biblioteka “Đurđe Crnojević” prikuplja i čuva pisano i štampano kulturno nasljeđe Crne Gore, oslanjajući se prvenstveno na obavezni primjerak, koji omogućava izradu retrospektivne i tekuće crnogorske bibliografije.

U Biblioteci se organizuje polaganje stručnih bibliotečkih ispita za bibliotekare, više knjižničare i knjižničare. Budući da u Crnoj Gori ne postoji nijedna stručna škola niti fakultet za bibliotekare, ovo je jedina mogućnost da se osposobi stručni bibliotečki kadar. Takođe, stručna zvanja u oblasti bibliote-karstva dodjeljuje Komisija, koja se formira pri Biblioteci.

Centralna narodna biblioteka “Đ. Crnojević” ima bogatu izdavačku produkciju, koja je podijeljena u šest zasebnih edicija: fototipska izdanja, posebna izdanja, bibliografije, bio-bibliografije, serijske publikacije i katalozi.

129

Pregled sredstava opredijeljenih Centralnoj narodnoj biblioteci «Đurđe Crnojević» za posljednje četiri godine:

Godina Bruto zarade i topli obrok

Programske aktivnosti

Tekuće održavanje

Oprema,PTT, energetika ... Ukupno

2006 346.572,00 50.000,00 20.000,00 91.500,00 508.072,00

2005 356.705,18 42.733,15 43.700,00 63.751,72 506.890,05

2004 334.176,03 28.490,00 18.000,00 78.596,59 459.262,62

2003 320.585,31 13.500,00 8,000,00 67.775,00 409.860,31

Fondovi

Cetralna narodna biblioteka «Đurđe Crnojević» na Cetinju je, imajući u vidu sve nedaće koje su pratile crnogorsko bibliotekarstvo sve do kraja II svjetskog rata, ipak respektabilna bibliotečka institucija koja raspolaže sa oko 1.500.000 bibliotečkih jedinica. Fond je strukturiran u bibliotečke kolekcije (zbirke): osnovni fond, fond montenegrine, fond stare rijetke knjige, fond periodike, rukopisnu zbirku, kartografsko-geografsku zbirku, zbirku muzikalija, likovno-grafičku zbirku i zbirku sitnog i dokumentacionog materijala. Sve zbirke osim posljednje su fizički objedinjene i inventarisane, ali ne i stručno obrađene zbog nedostatka stručnog bibliotečkog osoblja. Trenutno se po programu COBISS stručno obrađuje tekući priliv crnogorske knjige i periodike, kao i savezni primjerak monografskih publikacija iz Srbije i Vojvodine. Za 2006. godinu planira otpočinjanje automatske obrade zbirke stare i rijetke knjige, rukopisne zbirke, kartografsko-geografske zbirke i zbirke muzikalija.

Revizija fondova, kao zakonska obaveza, predviđena je za sve tipove biblioteka. To je jedan od najsloženijih bibliotečko-administrativnih poslova, koji iziskuje brojne evidencije, upoređivanja sa inventarnim knjigama i sa podacima prethodne revizije, ispisivanje desiderata, zapisnika, i sl. Zbog nedostataka elementarnih uslova za duži boravak u depou Centralne narodne biblioteke (nezagrijavanje), bilo je nemoguće organizovati cjelovitu reviziju fondova (nije rađena od 1982. godine). Za ovaj tip biblioteke revizija je kontinuiran proces za vrijeme kojeg se zatvaraju čitaonice i nema izdavanja publikacija. Stoga je u pojedinim zbirkama (koje su zasebne cjeline) izvršena revizija, a prije dvije godine započeta je revizija časopisa i novima. Revidirano je po svim principima 6700 naslova časopisa i 14023 naslova novina. Prekinuta je zbog navedenih uslova u depou. Kompletna revizija urađena je za fond “montenegrine” (monografije, časopisi i novine), svih legata kao i revizija Rukopisne zbirke i dokumentacione građe – ukupno 201.345 bibliotečkih jedinica.

Nabavka

Centralna narodna biblioteka kao nacionalna i depozitna, popunjavanje svojih fondova obavlja konkretnim vidovima nabavke:

- obaveznim primjerkom, odnosno “automatskim” i Zakonom regulisanim prilivom cjelokupnog publikovanog bibliotečkog materijala sa teritorije Crne Gore, i- selektivno: razmjenom, kupovinom i poklonima, što podrazumijeva primjenu određenih (mahom restriktivnih) kriterijuma u nabavnoj politici, u skladu sa funkcijom Biblioteke.

Obavezni primjerak predstavlja instituciju sa 100-godišnjom tradicijom u Crnoj Gori (prvi put se pominje u Zakonu o štampi u Knjaževini Crnoj Gori, 1905. godine). Od njegovog zvaničnog ustanovljenja do danas pod sadržajem obaveznog primjerka se podrazumijevala uglavnom štamparska djelatnost.

Po Zakonu o obaveznom dostavljanju štampanih stvari iz 1976. godine podrazumijavala se obaveza slanja depozitnoj biblioteci određenog broja primjeraka publikovane građe. Obaveza je bila primarno usmjerena prema štamparima, a izuzetno izdavačkim kućama, ukoliko je publikacija štampana van Crne Gore.

Donošenjem Zakona o izdavaštvu 1995. godine nastupaju veoma ozbiljni problemi u dostavi štampane građe, na šta Centralna narodna biblioteka godinama ukazuje. Štamapri i izdavači više nijesu spremni da ovoj Biblioteci isporučuju predviđeni broj primjeraka svojih publikacija, pa nacionalna biblioteka već duži niz godina biva uskraćena za veoma veliki broj naslova monografskih i periodičnih publikacija, koji potencijalno čine dio crnogorske bibliotečke baštine. Nepoznavanje Zakona i značaja institucije obaveznog primjerka i izbjegavanje ove obaveze nije problem samo Centralne narodne biblioteke, već i crnogorske kulture uopšte.


130

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Podsjećamo na stavove Savjeta Evrope51 da je dostavljanje obaveznog primjerka instituciji od nacionalnog značaja, da ima dvije nazaobilazne funkcije u:

- čuvanju nacionalne bibliotečke baštine kao srži kulturnog nasljeđa- i izradi tekuće nacionalne bibliografije,

kao i da se propis deponovanja određenog broja primjeraka publikacija ne može smatrati besplatnom uslugom, jer su izdavači bogato nagrađeni »brzom registracijom materijala i distribucijom bibliografskih pojedinosti«.62

Pored toga što obavezni primjerak predstavlja osnov za obavljanje Zakonom određenih djelatnosti Centralne narodne biblioteke (fondovi nacionalne biblioteke ostaju osiromašeni za vrijedna izdanja crnogorskih izdavača), već i fondovi velikih nacionalnih biblioteka u okruženju i svijetu nijesu u mogućnosti da, po principu razmjene, dobiju ugovorenu građu.

Selektivna nabavka – razmjena, kupovina i poklon su takođe značajni vidovi popunjavanja fondova nacionalne biblioteke. Međunarodna razmjena se odvija po principu reciprociteta, pa biblioteka na ovaj način razmjenjuje publikacije sa 52 najveće svjetske biblioteke i slavistička centra.

Kupovina je najniža stavka kod popunjavanja fondova. Jedan je od načina da se unekoliko ublaži problem nedostavljanja obaveznog primjerka. Nacionalna biblioteka ne posjeduje namjenska sredstva za otkup biblioteka privatnih lica koje se nude, kao ni za namjensku nabavku. Ovim putem je za 2004. godinu prinovljeno 142 naslova.

Poklonom Centralna narodna biblioteka prima oko 1.000 naslova godišnje. U posljednjih nekoliko godina sve što se nudilo na poklon uključivano je u neki od fondova biblioteke. U posljednje vrijeme zbog neposjedovanja prostora pokloni se prihvataju selektivno. Za 2004. godinu su na ovaj način pristigla 2723 naslova.

Prostor

Centralna biblioteka je smještena u istorijskim zgradama bivšeg Italijanskog i bivšeg Francuskog poslanstva na Cetinju. U sklopu bibliotečkog kompleksa su i sedmoetažni depo, otvoren 1981. godine, kao i dva parka. Oba istorijska zdanja su spomenički objekti i kao takvi nefunkcionalni za potrebe nacionalne biblioteke, iako ukupni prostor zaprema naizgled impozantnih 12.500 m2 (Tabela 2).

Novosagrađeni depo, koji je namjenski podignut u parku bivšeg Italijanskog poslanstva, planiran je da zadovolji potrebe smještaja bibliotečke građe do 2000. godine. Kako je u međuvremenu došlo do raspada SFRJ, smanjio se priliv građe, tako da se predviđa da već 2010. godine neće više biti mjesta za ulaganje publikacija. Ovo nije jedini nedostatak magacinskog prostora, jer nijesu obezbijeđeni optimalni uslovi za čuvanje fonda i rada osoblja. Pomenimo samo da se temperatura zimi u depou spusti i do –5°C.

Centralna narodna biblioteka je organizaciono postavljena tako da su njene zbirke fizički objedinjene, ali su gotovo sve iscrple smještajne kapacitete. Uz to nijedna zbirka (osim osnovnog fonda) nema namjenski i funkcionalni namještaj. Isti problem imale su i ostale zemlje bivše Jugoslavije, ali su one taj problem riješile izgradnjom novih funkcionalnih objekata.

U zgradi bivšeg Francuskog poslanstva smješteni su najvredniji fondovi: “montenegrina”, zbirka stare i rijetke knjige, kao i legati Pavla Mijovića, Pera Šoća, Nikole Đonovića, Radivoja Lole Đukića i Dušana Gvozdenovića. U toku je preuzimanje zaostavštine Nika Simova Martinovića.

Oprema

Za Centralnu narodnu biblioteku “Đurđe Crnojević” se može reći da je u veoma teškim uslovima uspijevala da obezbijedi kompjutersku opremu, kako bi se poslovi na automatskoj obradi nesmetano odvijali (Tabela 2). Istina, ta oprema je dosta zastarjela (još uvijek određen broj bibliotekara radi na terminalima koji su donacija IZUM-a, Maribor), ali se sve više zamjenjuje personalnim računarima. Broj računara je nedovoljan da bi se mogla otpočeti obrada posebnih zbirki, a pojedinačne značajne službe još uvijek vode evidenciju na tradicionalan način. Tu se misli, prije svega, na konzervatorsko -restauratorsku službu, za koju već nekoliko godina postoji opravdana potreba za osavremenjivanjem i uvođenjem novih tehnologija za snimanje, evidentiranje i opis publikacija prije i poslije samog konzervatorskog tretmana.

5 1 Savjet Evrope/Eblida smjernice u vezi sa politikom i zakonskom regulativom biblioteka u Evropi6 2 Isto.

131

Tabela 2. - Prostor, oprema i fond Centralne narodne biblioteke

Prostor Fond Čitaonica Br. radnih stanica

Br. zapisa u COBISS-u Internet

12.500 m2 1.500.000 38 23 53.000 DA

Biblioteka u okviru svojih čitaonica ima dva PC na kojima korisnici mogu pretraživati Internet, što je nedovoljno za biblioteku u kojoj se veliki dio građe koristi u naučnoistraživačke svrhe. Čitaonica ne posjeduje ni aparat za kopiranje, što stvara mnogo problema korisnicima građe.

Kadar

Centralna narodna biblioteka zapošaljava ukupno 77 radnika. Struktura kadra se znatno razlikuje od ostalih crnogorskih biblioteka (Tabela 3), što se moglo i očekivati budući da se radi o biblioteci od nacionalnog značaja, sa vrha organizacione piramide. Iako je struktura zaposlenih sa aspekta udjela visoke stručne spreme u odnosu na ostale stepene obrazovanja naizgled povoljnija, ne može se prenebreći činjenica da i u ovoj biblioteci (u kojoj se organizuje i izvodi polaganje sručnih ispita) radi i suviše mnogo kadra koji nema formalno verifikovano stručno obrazovanje. Ako se zna da se zaposleni sa srednjom i višom školskom spremom u savremenim bibliotekama Evrope mogu naći isključivo kao izuzetak, postavlja se pitanje – koje to poslove toliki broj knjižničara obavlja u nacionalnoj biblioteci. Podatak da u ovoj biblioteci ne radi ni jedan arheograf niti naučnoistraživački radnik sa akademskim zvanjem (što za ovaj tip biblioteke predstavlja presedan), dovoljno govori o kadrovskom potencijalu biblioteke i zakonskoj obavezi bavljenja naučno-istraživačkim radom.

Tabela 3. – Kvalifi kaciona struktura kadra Centralne narodne biblioteke

Br. NKV KV VKVKnjižničari Viši knjižn. Bibliotekari

Viši bibliot.

Bib. savjetniksa i. bez

i. Sa i. bez i. sa i. bez i.

77 11 5 2 6 4 7 1 23 6 1 3

Slika 1. - Kadrovska struktura sa aspekta školske spreme i stručnih zvanja

Matična služba

Jedna od dvije klasične funkcije nacionalne biblioteke je obavljanje matične službe, što podrzumijeva: stručni nadzor nad radom biblioteka,stručno osposobljavanje i usavršavanje bibliotečkih radnika,stručno-savjetodavna pomoć bibliotekama,koordinacija rada biblioteka,


132

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

praćenje i proučavanje stanja, potreba i uslova rada i razvoja biblioteka, predlaganje i sprovođenje mjera za unapređenje bibliotečke djelatnosti i vođenje registra biblioteka.

Centralna narodna biblioteka ovu djelatnost, jasno definisanu Zakonom, obnovila je tek odnedavno, posle 15 godina prekida aktivnosti u ovoj oblasti (1989-2004). Izvjesno je da realizacija svih nabrojenih aktivnosti matične službe zahtijeva i njeno kadrovsko jačanje i angažovanje većih finansijskih sredstava.

Stručni ispiti i edukacija bibliotečkog kadraJedna od značajnih zakonskih obaveza Centralne narodne biblioteke je organizovanje polaganja stručnog ispita

za obavljanje stručnih poslova u bibliotečkoj djelatnosti. Ovaj zadatak Biblioteka ostvaruje kroz dva ispitna roka, jesenji i poroljećni, u okviru kojih je i organizovan kratkotrajni kurs obuke vršenja poslova. Takođe, Biblioteka, odnosno nadležna komisija, vrši i dodjelu stručnih zvanja u bibliotečkoj djelatnosti (bibliotrčki savjetnik, viši bibliotekar).

2.2. Narodne (gradske) biblioteke

Mreža narodnih biblioteka u Crnoj Gori ustanovljena je na osnovu poslijeratne zakonske regulative ove djelatnosti. Danas je ona identična administrativnoj i teritorijalnoj organizaciji, jer su opštine bile obavezne da na svom području organizuju bibliotečku djelatnost u funkciji »sticanja i širenja opšteg i stručnog obrazovanja i zadovoljavanja kulturnih potreba radnih ljudi i građana«.

Status

Institucionalno organizovanje vršenje ove djelatnosti bilo je, a tako je ostalo i do danas, različito i zavisno od opredjeljenja organa lokalne samouprave. Tako od 21 narodne biblioteke samo su četiri organizovane kao samostalne ustanove sa svojstvom pravnog lica. Svih 17 ostalih egzistiraju u okviru centara za kulturu (biblioteke u sastavu)71 [Tabela 4].

Ovakav način institucionalnog organizovanja bibliotečke djelatnosti na nivou lokalne samouprave morao se odraziti na kvalitet usluga. I dok su četiri narodne biblioteke, organizovane kao samostalne institucije kulture, uspjele da koliko–toliko, čak i u uslovima negativnog društveno-ekonomskog ambijenta, sačuvaju dostignuti nivo, dotle su ostalih 17 biblioteka utopljenih u centre za kuklturu doživjele stagnaciju, pa čak i regresiju svoje ukupne djelatnosti. Nekada veoma uspješne i afirmisane biblioteke, kao što su to bile one u Nikšiću, Beranama i Baru, svoju su djelatnost svele na puko posuđivanje građe iz svojih već starih fondova, bez mogućnosti prinavljanja, unapređenja djelatnosti ili automatizacije bibliotečkih aktivosti. Zatvorene u sebe, bez mogućnosti kontakta sa okruženjem (većina narodnih biblioteka nema ni telefon), bez repro-tehnike, bez kompjutera, naravno i bez sredstava za povezivanje ili »hvatanje priključaka« za onaj oblik poslovanja koji se imenuje sintagmom savremena bibliotečko-informativna djelatnost”.

Ovakav način institucionalnog organizovanja većine narodnih (javnih) biblioteka u potpunoj je suprotnosti sa preporukama IFLA-e, EBLIDA-e, i Savjeta Evrope, negira se obaveza biblioteka da »svojim korisnicima obezbijede osnovne informativne izvore, alatke i usluge«81, potire se princip da biblioteke »moraju da ostanu nezavisne, a ne da prilagođavaju svoje potrebe političkim, finansijskim ili nekim drugim faktorima«92, a takođe i zahtjev »da profesionalna platforma označava temelj na kome su zasnovani bibliotekarski rad i insti-tucije«.103

Naravno, udaljavanje biblioteka i bibliotekara od profesije i odgovornosti za nju ostavilo je teške posljedice, tako da smo, čekajući da nam biblioteke budu registrovane po propisima iz 80-godina i opremljene makar pisaćom mašinom, skromnim kompjuterom i telefonom, iz svijeta su nam se predstavile digitalne i virtuelne biblioteke sa katalozima i zbirkama dostupnim svima bez obzira na prostor i vrijeme. Svjesni da više ne mogu smatrati da pripadaju tom svijetu razvijenih tehnologija i izmijenjenih zahtjeva profesije kojoj nominalno pripadaju, organizacija UBCG već nekoliko desetina godina apeluje da društvo i država usmjere barem dio pažnje koja se u svijetu poklanja djelatnosti koja stoji u samom temelju savremene civilizacije i kulture. Pri tome su apostrofirane upravo narodne biblioteke kao segment sistema koji više od svih drugih utiče na ispunjavanje osnovnog ljudskog prava na slobodu izržavanja, koje uključuje slobodu izbora i pravo primanja i prenošenja informacija i ideja bez miješanja bilo kog centra ekonomske i političke moći.

A šta se u međuvremenu dogodilo i šta pokazuju prezentovani podaci o aktuelnom stanju narodnih biblioteka u Crnoj Gori?

7 1 Ovakav način organizovanja dominirao je i u ostalim republikama bivše Jugoslavije, ali je takva praksa potpuno napuštena (u Sloveniji i Hrvatskoj i prije zakonom određenog roka, u Srbiji od 196 biblioteka kao samostalne organizacije registrovne su 192 - podatak iz oktobra 2004. godine).

8 1 Savjet Evrope/EBLIDA Smjernice u vezi sa politikom i zakonskom regulativom biblioteka u Evropi.9 2 Isto.10 3 Isto.

133

Fondovi

Čak i površna analiza fonda narodnih biblioteka pokazala bi da je on ekstremno nedovoljan, da najveći dio biblioteka ne posjeduje ni jednu knjigu po stanovniku opštine, među kojima su i Podgorica, Nikšić, Kotor, Bijelo Polje, Rožaje, Mojkovac...(Tabela 4). Bilo kakvo poređenje sa svjetskim standardima nije moguće. Međutim, ni ovakav fond u velikoj mjeri nije u funkciji zadovoljavanja čitalačke publike zbog svoje zastarjelosti i neaktuelnosti: veliki dio kolekcija pripada tzv. pasivnom fondu, tj. onom dijelu koji se koristi veoma rijetko ili nikako. Nažalost, ni bibliotečke kolekcije nijesu formirane analogno zahtjevima korisnika, dominira dio fonda koji kolokvijalno nazivamo “literatura, »beletristika«, »književnost«, iako »kolekcije« i izvori kojima je moguć pristup treba da oslikavaju različite potrebe raznih podgrupa koje zajedno čine »korisničku populaciju«.114

Tabela 4. - Stanje narodnih biblioteka sa aspekta fondova, opreme i informatičke opreme

Biblioteka StatusPovr-šina m3

Čitaonice Fondovi Kompju-terska oprema

Program za kompju-tersku obradu

Inte-rnet

Katalog

m3 mjesto Knjige Časopisi (sv.)

Novine(sv.) Azb. Pred.

UDC

Andrijevica u sastavu 46 - 12 7.500 5 2 1 PC - - - - -

Bar u sastavu 450 90+30 45+25 69.242 102 48 5 PC BIBLIO - + + -

Berane u sastavu 145 50 23 - - - 1 PC - - + - -

B. Polje u sastavu 172 - - 38.664 32 23 5 PC BIBLIO DA + - +

Budva u sastavu 255 50 20 58.860 2 4 5 PC BIBLIO DA + + +

Danilovrad u sastavu 80 - - 7.505 - - - - - - - -

Žabljak u sastavu 120 - 30 - - - 1 PC - - - - -

Kolašin u sastavu 94 42 28 6.738 - - - - - - - -

Kotor u sastavu 320 160 20 8.310 11 (zajedno) 4 PC - DA - - -

Mojkovac u sastavu 72 26 14 7.226 9 - 1 PC - - - - -

Nikšić u sastavu 800 120+30 40+15 58.200 4 - 1 PC - - + - +

Plav u sastavu 85 - - 11.849 6 1 1 PC - - + - -

Plužine u sastavu 90 - - - - - 1 PC - - + - -

Pljevlja samostalna 470 160+52 70+30 47.936 18 6 4 PC BIBLIO DA + + +

Podgorica samostalna 1684 261+48 113+30 144300 148 41 13 PC COBIS DA + + +

Rožaje u sastavu 144 62 36 10350 74 3 1 PC - DA + - -

Tivat u sastavu 135 32+22 10+4 11.129 - - - - - + - -

Ulcinj u sastavu 650 150+50 50+20 32.803 9 11 2 PC BIBLIO DA + - +

H.Novi samostalna 400 45 25 50.730 365 130 6 PC BIBLIO DA + + +

Cetinje samostalna 249 50 12 43.148 119 50 3 PC - DA + - +

Šavnik u sastavu - - - - - - - - - - - -

Nabavka

Nabavka bibliotečkog materijala još uvijek je nedovoljna, neredovna, jednoobrazna, bez strategije, bez utvrđenih lista deziderata. Iako materijalni položaj biblioteka upućuje na kampanjsku nabavku, dominantno na sajmovima knjiga, te time i korišćenje svih onih pogodnosti koji takav način nabavke donosi, mora se konstatovati da to ne može zamijeniti studiozno izučavanje potreba korisničke populacije, na jednoj, i izdavačke produkcije, na drugoj strani. Jer, pored zadovoljavanja različitih potreba za informacijama, biblioteke su dužne da »osiguraju kvalitet nabavljenog

11 4 Smjernice Savjeta Evrope/EBLIDA


134

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

materijala«.121 Iako se u tabelarnim pregledima stanja narodnih biblioteka ne iskazuje odnos prinovljenog i izlučenog materijala, poznato nam je da najveći dio biblioteka godišnjom nabavkom ne uspijeva da »pokrije« gubitak nastao otpisom, oštećenjem i otuđenjem dijela fonda, koji je po standardima dozvoljen u obimu od 3-5%.

Brz naučno-tehnološki razvoj društva uslovio je potrebu (koja je već i u bližem okruženju postala praksa) da narodne biblioteke prerastaju u multime-dijalne centre, gdje je knjiga samo jedan (doduše dominantan) medij za prenos informacija. Naše biblioteke su i prostorom i tehnološki nespremne da svojim korisnicima stave na raspolaganje druge oblike informativnih izvora, pa ih uglavnom i ne nabavljaju.

Ni odnos statičke i dinamičke građe u našim javnim bibliotekama nije povoljan: dominiraju monografske publikacije (knjige) i referentna literatura (enciklopedije i leksikoni), dok periodika (časopisi i novine) kao najdinamičniji oblik prenosa informacija ne učestvuje bitnije u ukupnoj nabavci (Tabela 4). Neshvatljivo je da čak i sa aspekta tradicionalne biblioteke naše javne biblioteke nemaju najznačajnije naslove crnogorskih novina i časopisa.

Prostor

Prostor kojim raspolažu naše javne biblioteke je kako nedovoljan tako i neuslovan i neusaglašen sa normativima u ovoj oblasti. Prostor je organizovan tako da obezbijedi kakav-takav smještaj fonda i zadovolji podnošljive uslove za rad bibliotečkog osoblja. Fond je po pravilu smješten tako da čiotaocima i posjetiocima biblioteke ne omogućava slobodan pristup dokumentima, što je suprotno praksi, čak i u tradicionalno uređenim bibliotekama. Slobodan pristup svim kolekcijama biblioteke, dobro urađen plan smještaja, jasan i pregledan vodič kroz fondove – osnovne su pretpostavke za savremeno koncipiran i funkcionalan smještajni prostor biblioteke.

Da naše narodne biblioteke teško prevazilaze tzv. pozajmni tip biblioteka, najbolje se ogleda u veoma skučenom i siromašnom čitalačkom prostoru (Tabela 4). Istina, većina biblioteka ima čitaonicu (jednu ili dvije), no slabo opremljenu, sa nedovoljnim brojem čitalačkih mjesta, izdvojenu i udaljenu od osnovnog fonda. O specijalizovanim čitaonicama nema ni govora (sa izuzetkom one u Podgorici, koja je jedan broj čitalačkih mjesta ogradila paravanom i namijenila ih za naučnoistraživažki rad). Nema, naravno, čitaonica za najmlađe gdje bi se razvijale kreativne sposobnosti djece predškolskog uzrasta, muzičkih audio-vizuelnih, internet čitaonica i čitaonica za korišćenje periodike, dnevne štampe i dr.

Naše biblioteke nemaju mogućnosti, prostornih pored ostalih, za uvođenje novih servisa, digitalne tehnologije i modernizaciju usluga javnih biblioteka u skladu sa akcionim planom E-Evrope, a što podrazumijeva gajenje osjećaja za građansko, demokratsko društvo, tako što bi građanima nudile otvorene, privlačne i ugodne prostore, gdje bi »građanin bio u slobodnom prostoru za komunikaciju neutralnom i demokratskom«. O takvim prostorima u javnim bibliotekama u Crnoj Gori ne može se govoriti.

Oprema

Oprema u crnogorskim narodnim bibliotekama je nedovoljna i neadekvatna za savremeno koncipiranu biblioteku. Za ilustraciju ove tvrdnje dovoljno govori podatak da tokom 2004. godine nije bio moguć telefonski kontakt sa 2/3 biblioteka. Kako onda očekivati kompjutersku opremu, automatizaciju bibliotečkog poslovanja, umrežavanje, ili priključak na interent, kada se u biblioteci i njenom fondu ne mogu dobiti informacije ni telefonskim putem. Ipak, skoro sve biblioteke imaju neki računar, mada se oni namjenski koriste tek u sedam biblioteka: šest za formiranje lokalne baze po UNESCO -ovom programu CDS/ISIS (modifikacija BIBLIO), dok samo jedna počinje sa primjenom Programa uzajamnog online sistema i servisa COBISS (Tabela 4). Računarska oprema osim u malom broju izuzetaka nije dostupna korisnicima, no pošto da fond biblioteka nije automatski obrađen, oni od nje ne bi ni imali neku značajniju korisit, ako se isključi, onih devet biblioteka konektovanih na internet.

Raduje dogovor postignut na sastanku direktora matičnih biblioteka 26.12.2005. godine o uključenju svih narodnih biblioteka u Crnoj Gori u COBISS.CG, što će nesumnjivo biti zanačajan korak u realizaciji nacionalnog bibliotečko-inforamtivnog sistema, ali i preduslov za prevazilaženje tradi-cionalnog poimanja ove djelatnosti i njeno prilagođavanje zahtjevima speci-jalnih kategorija korisnika, odnosno transformaciju klasične biblioteke pozajmnog tipa u multimedijalni informativni centar.

Imajući u vidu činjenicu da je u savremeno koncipiranim bibliotekama gusta mreža računara sastavni dio enterijera ne samo čitaonica, pozajmnog odjeljenja i informativnih službi, već i smještajnog prostora (naravno u slobodnom pristupu), jasno se nameće utisak da se naše narodne biblioteke nalaze na samom početku primjene elektronske opreme u svom radu. Ako se pri tome imaju u vidu Manifest iz Oeirosa i Smjernice EBLIDA-e i Savjeta Evrope kojima se potencira obaveza da biblioteke svojim korisnicima besplatno stave na raspolaganje ne samo informativne izvore već i alatke i usluge kojima se vrši pristup tim materijalima, neminovno se nameće zaključak da ovaj segment bibliotekarstva nije načinio ni prvi korak ka zahtjevima savremeno koncipirane biblioteke. Pri tome uloga biblioteke ne prestaje edukovanjem osoblja, već je u obavezi da svestrano pomaže »da se poboljša

12 1 Isto.

135

digitalna pismenost i spriječi neujednačenost u korišćenju digitalne tehnologije [...] i razvija informativnu pismenost informatičkog društva«.131

Katalozi

Naše narodne biblioteke se nijesu dosljedno pridržavale zakonske odredbe u formiranju kataloga, čime korisnicima nijesu stavljeni na raspolaganje stručno urađeni bibliografski i lokacijski podaci o građi koju biblioteka posjeduje. Od 21 narodne biblioteke samo 18 ih posjeduje alfabetski (azbučni, stvarni), dok stručni katalog posjeduje samo 5. Najčešće korišćeni klasifikacioni sistem − UDK, prihvaćen i u našoj zemlji, koristi samo 8 narodnih biblioteka, što znači da ostale biblioteke u Crnoj Gori svoj fond nijesu klasifikovale!

U savremeno uređenim bibliotekama ovakvi, klasični katalozi zamijenjeni su elektronskim, pa korisnici sami ili uz pomoć bibliotekara pretražuju fond i pronalaze željene informacije. Umrežene biblioteke svoje kataloge stavljaju na raspolaganje online, a one povezane na internet dostupne su sa bilo kog mjesta i u bilo koje vrijeme. Takvu vrstu usluga za sada nije u stanju da pruži ni jedna iz sistema narodnih (javnih) biblioteka u Crnoj Gori. Početak automatske obrade u okruženju COBISS u narodnoj biblioteci u Podgorici stvara uslove da ovaj način bibliotečkog poslovanja, uobičajen i u bližem okruženju, počne u dogledno vrijeme da se primjenjuje i kod nas.

Kadrovi

Kadrovi narodnih biblioteka u Crnoj Gori čine, pored nepovoljnog ekonomskog okruženja, najveću prepreku u pripremi ove djelatnosti za zadovoljavanje najrazličitijih društvenih slojeva stanovništva u izmijenjenim društveno-ekonomskim i civilizacijskim okolnostima i uključenje našeg bibliotekarstva u bibliotečko-informativne sisteme Evrope. Dok u evropskim bibliotekama rade visoko obrazovani stručnjaci, bibliotekari, informatičari i bibliotekari specijalisti, uglavnom sa fakultetskim i poslijediplomskim obrazovanjem, u našim narodnim bibliotekama 55,17% zaposlenih čine knjižničari (SSS), od kojih skoro polovina (40,62%) bez stručnog ispita (Tabela 5), dakle, bez stručnog obrazovanja u ovoj djelatnosti. Skoro isti odnos imamo i kod više stručne spreme, a nije bolji ni kod fakultetski obrazovanog kadra. Da li naglašavati da u ovom segmentu crnogorskog bibliotekarstva nije zaposlen ni jedan bibliotečki stručnjak sa akademskim zvanjem magistra ili doktora nauka? (tri bibliotekara sa zvanjem »viši bibliotekar« zvanje su stekli na osnovu postignutih rezultata u radu.)

Konstatovanje ovakvog stanja ne znači samo faktografsko iznošenje činjenica o zaista totalnoj zapuštenosti ove djelatnosti, već potencira odnos države i društva prema njoj. Jer, kako tumačiti činjenicu da se 47.42% bibliotečkog osoblja nije ni potrudilo da prijavi i položi stručni ispit, iako je to zakonska obaveza sankcionisana prestankom radnog odnosa (Zakon o bibliotečkoj djelatnosti Sl. list SRCG, br. 16/77 i 2/89). Ovakva praksa pokazuje nemar države, na jednoj, a potvrđuje i saznanje o izuzetnoj privlačnosti ove djelatnosti za nepotizam i nasljeđivanje radnog mjesta, na drugoj strani.

13 1 Manifest iz Oeirosa.


136

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Tabela 5. – Kadrovska struktura u narodnim bibliotekama u Crnoj Gori

Ukupno biblio-tečkog osoblja

Knjižni-čar sa ispitom

Knjižni-čar bez ispita

Višiknjižničar sa ispitom

Višiknjižničar bez ispita

Biblio-tekar sa ispitom

Biblio-tekar bez ispita

Viši biblio-tekar

Biblio-tekar savje-tnik

Akadm. zvanjemr

Akadm. zvanjedr

Andrijevica 2 - 1 - - - 1 - - - -

Bar 13 3 8 - - 1 - 1 - - -

Berane 4 3 - 1 - - - - - - -

B. Polje 6 4 - 1 - - 1 - - - -

Budva 10 2 5 - - - 2 1 - - -

Danilovrad 2 - - - 2 - - - - - -

Žabljak 2 - 2 - - - - - - - -

Kolašin 2 1 - - - 1 - - - - -

Kotor 6 1 2 - - 1 2 - - - -

Mojkovac 1 - - - - - 1 - - - -

Nikšić 9 - 1 1 1 2 4 - - - -

Plav 6 - 2 - 1 - 3 - - - -

Plužine 2 - - - 2 - - - - - -

Pljevlja 8 4 - 1 - 3 - - - - -

Podgorica 20 10 2 1 - 5 1 1 - - -

Rožaje 2 - 1 - - - 1 - - - -

Tivat 2 - 1 - 1 - - - - - -

Ulcinj 6 4 - 1 - - 1 - - - -

H. Novi 5 2 - 1 - 2 - - - - -

Cetinje 8 4 1 - 1 1 1 - - - -

Šavnik - - - - - - - - - - -

UKUPNO 116- 38 26 7 8 16 18 3 - - -

Naravno, polaganje stručnog ispita ne rješava problem kadra u našem bibliotekarstvu, posebno ne u uslovima ovakve strukture zaposlenih. U zapadnoevropskim bibliotekama (i američkim posebno) rade najobrazovaniji stručnjaci, kako sa saznajnog tako i sa tehnološkog aspekta: psiholozi, pedagozi, sociolozi, informatički stručnjaci sposobni da vrlo brzo i efikasno pronađu, selektuju i stave na raspolaganje relevatnu informaciju. Uz korišćenje, naravno, oprema i alata koje im je podarila informatička revolucija s kraja 20. i početka 21. vijeka, i gdje je svako obrazovanje ispod fakultetskog praktično isključeno.

Unutrašnja struktura narodnih biblioteka

Naše narodne biblioteke koncipirane su sa zadatkom da nabavljaju, obrađuju, čuvaju i daju na korišćenje knjige i drugi štampani materijal. Ovakva ili slična formulacija mogla se naći u svim zakonskim i podzakonskim aktima 19. i 20. vijeka. I tu se veoma malo šta promijenilo do danas. Uglavnom se navedenim poslovima bave pojedini bibliotečki radnici, odnosno specijalizovane službe u većim bibliotekama. Navedene službe, ako postoje, nijesu jasno definisane, a poslovi u njima se obavljaju na osnovu sistematizacije poslova u biblioteci. Jedina odjeljenja koja egizistiraju u većim narodnim biblioteka su dječija odjeljenja (obaveza propisana Zakonom o bibliotečkoj djelatnosti), koja imaju i izdvojeni specijalizovani fond, a negdje čitaonicu za djecu. Međutim, i ova odjeljenja su koncipirana kao i ona za odrasle – knjige se posuđuju na određeni vremenski period i tu se završva svaka aktivnost ovog odjeljenja.

137

Nema, dakle, mogućnosti za duži višečasovni boravak djece u biblioteci, njihove selekcije prema uzrastu, nema prostora gdje bi djeca najranijeg uzrasta mogla da igraju i kreativno se zabavljaju, slikaju, crtaju, slušaju muziku i recituju.... Nema organizovane obuke za pristup novim medijima. Čitaonice ne pružaju mogućnost za rad svim kategorijama korisnika (koriste ih uglavnom učenici i studenti, sa literaturom koja često nije posuđena iz fondova biblioteke), jer biblioteke ne posjeduju prostor za naučnoistraživački rad, za učenje stranih jezika, konzumiranje muzičkih i vizuelnih sadržaja, pregled dnevne štampe, a da ne govorimo o internet čitaonici ili prostoru gdje bi se organizovano ili prema potrebama obučavali korisnici za korišćenje savremene elektronske opreme za samostalni pristup informativnim izvorima.

Izuzev podgoričke, biblioteke u Crnoj Gori nemaju odjeljenja u mjesnim zajednicama i mjesnim centrima. Istina, neke opštinske biblioteke su naslijedile biblioteke u većim naseljima (npr. Petrovac, Murina, Gusinje) ali je njihovo korišćenje neizvjesno. Treba naglasiti da u Crnoj Gori postoji i jedna pokretna biblioteka, otvorena u Bijelom Polju na inicijativu Fonda za otvoreno društvo, a na preporuku Udruženja bibliotekara Crne Gore. Infobus, sa svim sadržajima koji ovakav tip pokretne biblioteke predviđa, djeluje od 2002. godine veoma uspješno, što sa zadovoljstvom ističemo.

Dakle, mora se konstatovati da ni svojom unutrašnjom strukturom narodne biblioteke u Crnoj Gori nijesu prilagođene potrebama različitih kategorija korisnika, zahtjevima informativnog društva i standardima savremenih evropskih biblioteka .

2.3. Visokoškolske biblioteke

Visokoškolske biblioteke su posrednici između određene, specifične kategorije korisnika i specifičnih informacija koje su im potrebne, a koje se mogu naći na raznim fizičkim i elektronskim nosiocima informacija. Budući da su okrenute najobrazovanijem sloju populacije – akademskoj sredini, i njenim visokozahtjevnim potrebama, ovaj tip biblioteka u razvijenom svijetu stoji na samom vrhu piramide bibliotečko-informativne djelatnosti, kako kvalitetom svojih usluga tako i inovacionim prodorima u oblasti transfera znanja. Položaj visokoškolskih biblioteka u sistemu visokog obrazovanja u svijetu i stope dostignutog razvoja direktno je uslovljen:

- ekspanzijom znanja i eksponencijalnim rastom svih oblika i vrsta nosilaca informacija, pogotovo naučnih časopisa i članaka u njima,- razvojem i upotrebom novih informaciono-komunikativnih tehnologija, pogotovo interneta kao globalne mreže,- porastom broja studenata i razuđenošću studijskih programa,- povećavanjem cijena izvora informisanja uz stagnaciju univerzitetskih budžeta i sredstava za nabavku konvencionalne i elektronske građe,- promjenama u nabavnim procesima i uvođenjem novih metoda i obilika učenja i- promjenama tradicionalnih nosilaca informacija, njihove digitalizacije, umrežavanje biblioteka i sl.

Sistem visokoškolskih biblioteka u Crnoj Gori čine: Univerzitetska biblioteka, biblioteke fakulteta i biblioteke naučnih instituta (Tabela 6). Sve su one organizacione jedinice u okviru fakulteta, izuzev Univerzitetske biblioteke koja je do donošenja novog Zakona o Univerzitetu bila samostalna univerzi-tetska jedinica, da bi njen sadašnji status bio sveden na unutrašnju jedinicu Rektorata. Biblioteka prirodno-matematičkih i tehničkih nauka organizovana je kao zajednička biblioteka Elektrotehničkog, Mašinskog, Metalurško-tehno-loškog, Građevinskog, Prirodno-matematičkog i Arhitektonskog fakulteta.

Odnos osnivača prema biblioteci nikada nije definisan i izgrađen na opšteprihvaćenim standardima. Ipak, mora se konstatovati da je prije izbijanja krize 1991. godine bibliotekama na Univerzitetu poklanjana mnogo veća pažnja. Izdvajanje za bibliotečke fondove bilo je izdašnije, štampana građa, posebno inostrana stručna i naučna periodika, nabavaljana je sistematski i planski. Samo je Biblioteka prirodno-matematičkih i tehničkih nauka (Biblioteka tehničkih fakulteta) kontinuirano od osnivanja do juna 1991. godine primala 340 časopisa (od čega 300 inostranih) na raznim jezicima i prve vrijednosne kategorije. Za ovu nabavku Izvršno vijeće (kasnije Vlada) Crne Gore izdvajala je za ono vrijeme izuzetno visoku sumu od 150-160 000 $. Kasnije, poslije skidanja sankcija međunarodne zajednice nabavka je povjerena Univerzitetskoj biblioteci, ali se prekinuti kontinuitet nije mogao uspostaviti, niti “uhvatiti korak” sa novim trendovima u korišćenju informativnih izvora.

Danas, i pored nesumnjivih uspjeha u organizaciji biblioteka, automa-tizaciji i entuzijazmu bibliotečkog osoblja, opšta slika o biblioteci kao statičkoj, nevažnoj, sporednoj i drugorazrednoj djelatnosti prisutna je manje ili više na univerzitetskim jedinicama. Tačnije, odnos prema konkretnoj biblioteci uslovljen je razumijevanjem i ličnim stavom upravljačkih struktura prema biblioteci i njenoj ulozi u obrazovnom i naučnoistraživačkom radu, pa se, budući da ne postoji definisana strategija razvoja ove djelatnosti, ne može govoriti ni o jedinstvenom stavu prema njoj.14

14 Za funkcionisanje bibliotečko-informativnog sistema i nabavku informativnih izvora u američkim univerzitetima izdvaja se i do 6% budžetskih sredstva Univerziteta, dok je taj procenat u Evropi nešto manji, 4-5%.


138

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Aktuelno stanje podsistema visokoškolskih biblioteka ne karakteriše ni izrazito tehnološko zaostajanje, niti neadekvatna kadrovksa struktura, koliko promijenjen odnos prema ovoj djelatosti izražen u svim aspektima funkcionisanja bibliotečke mreže na Univerzitetu. Takav, negativan odnos ogleda se u:

- smanjivanju ukupnih sredstava za nabavku konvencionalnih i elektronskih informacionih izvora,- smanjenju prostora za rad i korišćenje biblioteka,- smanjenju broja zaposlenih u jednom broju biblioteka i- promjeni statusa Univerzitetske biblioteke.

Status

Svih 13 biblioteka iz univerzitetskog biblitečko-informativnog sistema egzistira kao biblioteke u sastavu: Univerzitetske kao unutrašnje jedinice Rektorata, dok su ostale 12 pravno-organizacione jedinice pojedinih fakulteta i instituta.

Univerzitetska biblioteka je osnovana kao članica Univerziteta sa svojstvom pravnog lica. U odnosu na druge biblioteke ona je trebalo da obavlja funkciju centralne matične biblioteke, tj. da obavlja stručni uvid i vrši stručni nadzor nad radom visokoškolskih biblioteka, i da postane nosilac jedinstvenog bibliotečko-informativnog sistema i referalni centar Univerziteta. Međutim, i pored značajnih uspjeha (višestruko uvećanje nabavke, automatizacija bibliotečkih funkcija uz programsku podršku COBISS-a, nabavka baza poda-taka, popunjavanje stručnog kadra), njen položaj se pogoršavao, da bi donošenjem novog Zakona na Univerzitetu i Statuta Univerziteta njen status bio sveden na unutrašnju organizacionu jedinicu u službi razvoja Univerziteta. Uz to je od 2003. godine potpuno izostalo ionako loše i ničim uređeno finansiranje njene osnovne uloge – nabavke izvora informacija.

139

Tabela 6. - Visokoškolske biblioteke

Br.knjiga

Brojčaso-pisa

Br. zapo-slenih

Knji-žnj.

Viši knji-žnj.

Bib-liot.

Viši bil-biot.

Bib-liot.sav-jet.

Akad. zvanje mr

Akad. zvanje dr

Osoblje bez struč. ispita

Ruko-vodilac biblio-teke

1Univerzitetska bib.

25.242 8.705 10 1 1 2 - 1 1 - 1bibl. savjetnik

2Biblioteka PMTN

27.420 6.669 6 3 - 1 1 1 - 1 2bibl. savjetnik

3Biblioteka pravnog fakulteta

14.455 687 5 2 1 2 - - - - 3 bibl. bez

4Biblioteka Ekonomskog fak.

19.315 3.863 2 1 - 2 - - - - 2 bibl. bez

5Biblioteka Filozofskog fakulteta

220.000 1.215 10 1 1 7 - - - - 2bibl. sa stručnim isptom

6Pomorska biblioteka

17.818 760 3 1 - 1 1 - - 1 viši

7Biblioteka Medicinskog fakulteta

2.800 810 2 - - 1 - 1 - - -bibl. savjetnik

8Biblioteka Istorijskog instituta

27.007 2.066 2 - 1 - 1 - - - - viši

9Biblioteka Biotehničkog instituta

6.000 3.000 - - - - - - - - - -

10Bib. Fakulteta likovnih umjet.

1.275 31 1 1 - - - - - - 1bibl. bez. polož. str. ispita

11Bib. Muzičke akademije

2.543 - - - - - - - - - - -

12Bib.Fakulteta dramskih umjet.

1.254 37 1 - - 1 - - - - 1 -

13Bib.Fakulteta za turizam

- - 1 - 1 - - - - - 1 -

UKUPNO 365129 27843 43 10 5 18 3 3 1 1 14 -

Ostale biblioteke u sastavu fakulteta i instituta obavljaju funkcije iz svog djelokruga na osnovu pravilnika o radu ovih službi, kojima su uređene obaveze i zadaci biblioteka, pravila čuvanja, skladištenja, obrade i davanja na korišćenje informativnog materijala. O nabavnoj politici biblioteka brinu komisije za biblioteku, koje su do 1991. godine imale veoma značajnu ulogu u kreiranju nabavne politike fakultetskih biblioteka.

Fondovi

Sve biblioteke Univerzita spadaju u red tradicionalnih biblioteka i nabavljaju i daju na korišćenje izvore informacija u papirnoj formi (knjige, brošure, serijske publikacije), referentne publikacije, magistarske radove i doktorske disertacije, diplomske radove itd.). Građe u elektronskoj formi uglavnom nema, osim poneke publikacije na CD-ROM-u, dobijene poklonom, koja se obično ne koristi, s obzirom na nedostatak računarskih čitaonica i potrebne opreme. Osim kupovinom i poklonima, UB svoje fondove selektivno kompletira i popunjava obaveznim primjerkom nacionalne izdavače-štamparske produkcije prema Zakonu o štampanom primjerku i međubibliotečkom razmjenom


140

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

publikacija, afirmišući i desiminirajući tako izdanja Univeziteta Crne Gore, s jedne strane, i nabavljajući zauzvrat znatan broj izdanja Univerziteta u Srbiji, s druge. Ovdje treba navesti još jedan primjer afirmacije Univerziteta i desiminacije naših izvora informacija koji obavlja Biblioteka prirodno-matematičkih i tehničkih nauka, razmjenjujući časopis Mathematica Montisnigri, koji upućuje na 250 adresa u svijetu, odakle zauzvrat dobija 171 strani časopis iz iste oblasti.

Pored konvencionalne građe, biblioteke iz okvira univerzitetske mreže pokušale su da svojim korisnicima obezbijede pristup elektronskim publikacijama, pa je u toj namjeri sklopljen ugovor sa EBSCO Publishing iz Masečusetsa za korišćenje baza podataka iz oblasti društvenih, humanističkih i medicinskih nauka. Ovim bibliotekama je na probni period od 3 mjeseca u okviru EIFL Direct Projecta bilo omogućeno korišćenje nekoliko baza podatka ProQuest Company iz Kembridža, koju čine časopisi iz oblasti nauke i tehnolgije. Međutim, nešto zbog malog interesovanja korisnika, a prije svega zbog neispunjavanja finansijskih obaveza, ovaj pokušaj korišćenja inostrane baze podataka nije uspio.

Statistički podaci o fondu konvencionalnih publikacija pokazuju da su biblioteke iz okvira univerzitetske mreže, izuzev biblioteke Filozofskog fakulteta, manje ili srednje bogate biblioteke. Fondove biblioteka karakteriše:

- relativna, a često i apsolutna zastarjelost informativnih izvora, posebno onih iz periodičnih publikacija i izvora na stranim jezicima,- veoma povoljan odnos između primarnih, sekundarnih i tercijarnih informacija, a takođe i odnos između dinamičkih i statičkih inforamtivnih izvora,- aktuelnost fonda, koja se ogleda u namjenskoj nabavci cjelokupnog fonda, što znači da su u vrijeme nabavke informativni izvori bili u funkciji naučnoistraživačkog i nastavnog procesa,- povoljna jezička situacija knjižne građe (samo u Biblioteci prirodno -matematičkih i tehničkih nauka oko 80% fonda nabavljeno je sa engleskog, ruskog , francuskog i njemačkog govornog područja).

Dokumentaciono-informativni materijal u bibliotekama Univerziteta i univerzitetskih jedinicama strukturiran je u: 1. fond monografskih publikacija (knjige), 2. fond periodike (časopisi i druge serijske publikacije), 3. fond referalne literature (enciklopedije, rječnici, leksikoni, bibliografije i dr.), 4. fond rukopisa (diplomski i magistarski radovi i doktorske disertacije) i 5. fond ostale građe (audio-vizuelna sredstva, elektronski nosioci informacija).

Nabavka

Ako bismo poznatu konstataciju Koksa da “Biblioteka koja prestane da raste je mrtva” prihvatili kao istinu (a ona se takvom i smatra), onda bi biblioteke iz univerzitetske mreže bile u dubokoj komi. Do takvog zaključka dolazimo na osnovu realnih pokazatelja nabavke, posebno u svjetlu kompa-racije sa ne tako davnom prošlošću. Sistem u cjelini je gotovo prestao da nabavlja inostranu naučnu i stručnu periodiku, dok se monografske publikacije nabavljaju rjeđe i mnogo selektivnije nego ranije. Nabavlja se uglavnom literatura za studente (knjige, skripta i zbirke zadataka iz izdavačke produkcije Univerziteta), istina u znatnim količinama. Opravdanje za ovakvo stanje nabavke nalazi se u mogućnosti dostupa informacijama preko interneta, što i sa teorijskog i sa praktičnog aspekta teško može da se prihvati: prvo, elektronska informacija je dopuna a ne zamjena za knjigu i, drugo, praksa razvijenih evropskih i američkih univerziteta upravo demantuje takve stavove. Tako npr. prema engleskim standardima koje donosi Parry Report, doduše iz nešto ranijeg perioda, precizno se propisuju zahtjevi koje biblioteke na univerzitetima treba da ispune: popunjavanje fonda biblioteke u visini od 6% ukupne sume finansijskih sredstava univerziteta, pa taj model za biblioteke koje opslužuju 3.000 studenata, 1.000 istraživača i 500 nastavnika treba da omogući godišnji priliv od 16.000 knjiga, 3.000 pretplata na časopise i 4.000 tomova kopija čije su vrijednosti manje ili više dostižne151.

Prema zahtjevu korisnika, biblioteke iz univerzitetske mreže nabavljaju na određeno vrijeme informativne izvore (knjige, časopise i kseroks-kopije) i iz drugih biblioteka: iz Centralne narodne biblioteke nabavaka se zasniva na već uhodanoj praksi i odvija se svake sedmice, dok se iz Narodne biblioteke Srbije, Biblioteke Matice srpske, Univerzitetske bilbioteke »Svetozar Marković« i drugih biblioteka pozajmica vrši povremeno i prema potrebi korisnika.

15 1 Naziv biblioteke Broj studenata Veličina fonda Godišnji priliv knjigaNottingham 4.600 250.000 12.000Reading 4.300 280.000 21.000Sheffield 5.400 320.000 24.000Southampton 4.600 280.000 14.000Bredford 2.700 87.000 11.000Lancaster 2.000 92.000 17.000Aston 2.500 81.000 10.000

141

Prostor i oprema

Budući da biblioteke na Univerzitetu nijesu samostalne institucije sa statusom pravnog lica, one i nemaju trajno opredijeljen i namjeni priveden prostor. Smještajni prostor je nedovoljan i neuslovan: Univerzitetska biblioteka svoj fond je smjestila u atomsko sklonište zgrade Univerziteta, dok Biblioteka prirodno-matematičkih i tehničkih nauka cjelokupni fond drži u neodgovarajućim uslovima u pretrpanim policama sa duplim redovima knjiga, na podovima i u uglovima magacina i čitaonice za nastavno-nuačni kadar.

Čitalački prostor takođe se smanjuje: svih 108 čitalačkih mjesta u čitaonici za studente Biblioteke prirodno-matematičkih i tehničkih nauka ukinuto, a čitaonica je po odluci Univerziteta pretvorena u učionice, pa studentska čitalačka populacija polovine Univerziteta (prirodno-matemtičkih i tehničkih usmjeranja) koristi čitaonicu u Univerzitetskoj biblioteci sa svega 80 čitalačkih mjesta). Redukcija čitalačkog prostora izvršena je i u Kotoru, u jedinoj namjenski dobijenoj zgradi za potrebe Pomorske biblioteke (Biblioteke Pomorskog fakulteta). Uslovi za rad studentske populacije na Pravnom i Ekonomskom fakultetu, a dijelom i na Filozofskom fakultetu su na izuzetno visokom nivou.

Katalozi

Gotovo sve biblioteke na Univerzitetu Crne Gore imaju razvijen sistem kataloške obrade. Građa se obrađuje po međunarodnim standardima: ISBD(M) za monografske publikacije i ISBD(S) za serijske publikacije. Shodno zakonu o bibliotečkoj djelatnosti, biblioteke imaju formirane azbučne i stručne kataloge u konvencionalnom obliku, a u bibliotekama koje su prešle na automatsku obradu, pored navedenih, imaju mogućnost da podatke o svojim fondovima prezentuju i po drugim, brojnim parametrima (predmet, izdavač, godina izdanja, jezik...).

Budući da je u kriznim godinama na području bivše Jugoslavije prestala implementacija COBISS-a, neke biblioteke iz univerzitetske mreže prihvatile su modifikovani oblik UNESCO-ovog programa CDS/ISIS−BIBLIO, i na taj način formirale svoje lokalne baze. S obzirom na to da su se krajem 2002. godine biblioteke u Crnoj Gori opredijelile za regionalnu mrežu COBISS, ranije započeti posao je nastavljen, tako da ova mreža, zajedno sa Centralnom narodnom bibliotekom, čini jezgro sistema, s dobrim izgledom da preraste u bibliotečko-informativni sistem Crne Gore.

Kadrovi

Iako ne mnogo brojan, kadar u visokoškolskim bibliotekama i formalno i suštinski čini najobrazovaniji dio bibliotečkog osoblja u Crnoj Gori (Tabela 6). Više od polovine (55,8 %) zaposlenih čine bibliotekari, od kojih tri sa zvanjem višeg bibliotekara i tri sa zvanjem bibliotekara savjetnika, od kojih, opet, po jedan sa akademskim zvanjem magistra i doktora bibliotekarstva i informatike - jedini u Republici. Ipak, i ovaj segment crnogorskog bibliotekarstva »pati« od angažovanja kadra koji je priman bez konkursa i stvarne potrebe za takvim profilom, pa se i u ovoj mreži našlo isuviše mnogo knjižničara sa srednjom stručnom spremom i viših knjižničara (zajedno 44,2%), dok je broj onih koji se nijesu potrudili da polože stručni ispit, kao i u ostalim segmentima ove djelatnosti, neopravdano visok, čak 33%. Iako u strukturi zaposlenih nema nijednog bibliotekara specijaliste, što bi u bibliotekama ovog tipa bilo veoma potrebno, čini se da je proces rada u bibliotekama tekao organizovano i uhodano, zahvaljujući uspješnoj obuci u Mariboru ili na seminarima i radionicama na samom Univerzitetu, kao i teorijski i praktično obrazovanim rukovodiocima koji su znali da osmisle transformaciju biblioteka klasičnog tipa u institucije gdje se do informacije, ipak, dolazi i na alternativne načine.

2.4. Školske biblioteke

Zahtjev da školske biblioteke u savremeno koncipiranom vaspitno - obrazovnom procesu treba da budu bogato opremljeni interdisciplinarni kabineti, kao i da njihovi fondovi sa raznorodnom i operativnom tehnološkom podrškom treba da omoguće aktivnu podršku sticanju programom predviđenog znanja, ali i onih zadataka koji pred bibliotečku struku i njene korisnike postavlja novo vrijeme, upućuje na značaj i ovog veoma važnog činioca u realizovanju obrazovnog procesa u osnovnoj i srednjoj školi. Nova koncepcija organizacije biblioteku definiše kao najznačajniji centar za sakupljanje, čuvanje i diseminaciju informacija, uključuje i ovaj tip biblioteka, pa su IFLA i UNESCO, svojim Manifestom,161 školske biblioteke situirale u kontekst informatičkog društva, sa zadatkom da svojim korisnicima školskog uzrasta omoguće: poznavanje savremenih informacionih servisa i resursa, informatičko obrazovne u cilju samostalnog korišćenja elektronske opreme i elektronskog informatičkog opismenjavanja korisnika. Prema ovom Manifestu školske biblioteke smatraju se integrativnim dijelom inovativnih obrazovnih procesa sa devet ključnih ciljeva za razvoj opšte informatičke pismenosti, učenja, obrazovanja i kulturnog uzidazanja, što obuhvata:

16 1 IFLA/UNESCO Manifest za školske biblioteke


142

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

- podršku obrazovnom procesu prema programu i misiji matične škole,- podršku djeci da razvijaju naviku da čitaju i uče i da koriste biblioteke tokom cijelog života,- pružanje uslova za sticanje iskustva u kreiranju i korišćenju informacija za saznanje, razumijevanje,

imaginaciju i zabavu,- podršku učenicima da koriste i vrednuju informaciju i razumiju komunikacione procese,- obezbjeđivanje pristupa lokalnim i globalnim bazama podataka, i time različitih ideja mišljenja i znanja,- organizovanje programa za socijalizaciju i kreativno druženje, - rad sa učenicima, nastavnicima, upravom i roditeljima u ispunjavanju misija škole,- zastupanje i promovisanje koncepta da su intelektualne slobode i pristup informacijama preduslov za

učešće u demokratskom procesu i- predstavljanje uloge biblioteka široj školskoj i društvenoj zajednici.

Ovakav IFLA-in i UNESCO-ov koncept školske biblioteke ima za cilj da se ovom tipu biblioteke vrati životnost, igra, maštovitost, kreativnost i inventivnost, da budu središta prijatnog boravka i druženja, centar vannastavnih aktivnosti i zabave, a sve u svrhu stvaranja slobodnog duha za slobodno i otvoreno društvo.

Upoređivanje ciljeva Manifesta i aktuelnog stanja naših školskih biblioteka dovodi nas do neugodnog i za nas poraznog saznanja − svi parametri analize nedvosmisleno pokazuju da je ovo najslabiji i najnerazvijeniji dio bibliotečko-informativnog sistema Crne Gore. Ovakav generalni zaključak proizlazi iz gotovo svih saopštenih radova sa Okruglog stola «Školsko bibliotekarstvo danas»171, održanog 15. januara 2001. godine, Zaključaka donijetih na njemu182, radova sa Okruglog stola «Crnogorsko bibliotekarstvo – juče, danas, sjutra»193, održanog 26.09.2003. godine, i svih anketa i izvještaja matičnih službi narodnih biblioteka, nadležnih da prate njihov rad. No i pored činjenice da je Okrugli sto o školskim bibliotekarstvu organizovan od strane Ministarstva prosvjete i da su na njemu donijeti Zaključci i Standardi sa ciljem popravljanja aktuelnog stanja, kvalitet školskih biblioteka nije se popravio. Naprotiv. Po mnogim saznanjima biblioteke osnovnih i srednjih škola našle su se na udaru redukcije radnih mjesta, budući da su u Ministarstvu smatrali da će, u situaciji imperativnog smanjenja kadra u školi, najmanju štetu po obrazovni proces napraviti otpuštanjem biblitekara. S obzirom na to da nijedan od zaključaka sa Okruglog stola nije realizovan, niti bilo koja odredba Standarda za školske biblioteke dostignuta, analiza školskog bibliotekarstva biće sasvim mjerodavna i na osnovu statističkih podataka iz 2001, i 2003. godine (Tabele 7 i 8), a djelimično iz podataka za školsko bibliotekarstvo u Podgorici u 2005. godini (Tabela 9).

17 1 Zbornik radova sa Okruglog stola “Školsko bibliotekarstvo danas”, Podgorica, Prosvjetni rad, 2001. god.18 2 Isto.19 3 Bibliološki glasnik, Podgorica, II (1-2), 2003. god.

143

Tabela 7. – Stanje biblioteka u osnovnim školama u RCG

Opština Br. škola

Broj učenika

Nastavn.- biblioteka

Učenička biblioteka

Prosjek knjiga po učeniku

Čitaonički prostor

Prosjek po školi

Stručna sprema Radno vrijeme

Položen stručni ispit

SSS VŠŠ VSS puno pola DA NE

Podgorica 28 20.291 37.718

166393 8,20 943 33,67 5 10 6 18 3 912

Ulcinj 4 2.627 1.898 22.001 8,37 224 56,00 3 1 1 3 4

Bar 17 5.177 10.422 53.853 10,40 498 29,29 2 2 2

Budva 2 2.058 3.753 16.674 8,10 153 76,5 1 1 1 1 2

Tivat 2 1.605 3.076 6.693 4,17 164 82 1 1 1 1 1 1

Kotor 5 2.490 8.801 44.733 17,96 207 41,4 1 2 2 2 3 5

Herceg Novi 4 3.607 6.105 45.632 12,65 300 75 1 3 4 3 1

Cetinje 5 2.297 5.900 20.281 8,82 109 22 2 2 2 2 2 2

Danilovgrad 4 2.219 2.758 17.646 7,95 152 38 2 2 2

Nikšić 24 8.651 49.980 156533 18,09 619 25,79 15 9 6 2 13

Plužne 4 456 5.541 8.455 18,54 83 21 3 1 2 3

Bijelo Polje 17 7.070 26.411 110972 15,69 466 27,41 2 15 1 6 12 5 13

Mojkovac 3 1.463 512 4.309 2,94 111 37 3 1 4 4

Kolašin 5 1.271 8.276 28.797 22,65 118 23,6 5 2 3 5

Berane 13 4.686 26.267 68.991 14,72 432,5 33,3 1 9 2 5 8 1 12

Rožaje 10 3.401 5.476 34.980 10,28 158,25 15,8 2 5 3 2 8 2 8

Andrijevica 2 700 17.342 15.985 23,83 72 36 2 1 1 2

Plav 3 2.144 8.934 16.866 7,86 87 39 2 1 1 2 3

Žabljak 2 505 6.935 20.508 40,61 71 35,5 1 1 2 2

Šavnik 4 357 11.457 19.462 54,51 188 47 4 1 1 4 5

Pljevlja 16 4.125 33.680 79.587 19,29 312,2 19,5 16 1 2 15 17

UKUPNO 174 77.200 281242 956351 335,63 5.467,95 814,76 13 25 91 63 80 24 116


144


Tabela 8. – Kumulativno stanje biblioteka u srednjim školama u RCG

Ukupno škola

Broj učenika

Ukupno knjiga Kako je knjiga obrađena Površina

biblioteke Površina čitaonice

Stručna spremaPoložen stručni ispit

Nastavn. biblioteka

Učenička biblioteka UDK Drugo

SSS VŠŠ VSS DA NE

44 31.208 32.094 287478 22 22 2.281,68 250,30 8 8 28 5 39

Tabela 9. - Stanje osnovnih i srednjih škola u Podgorici na kraju 2005. godine

Red. br. Osnovna škola Broj

ucenikaUkupno knjiga

Površina biblioteke

Br.čitaoni-čkih mjesta

Nabavka u 2005UDK Zapo-

sleniStručni ispit

Puno radno vrijeme

OpremaKupovina Poklon

1 “Pavle Rovinjski” 1.098 7.670 115 m2 15 150 70 cijeli fond 1 DA 1TV, DVD, video, ra~un.

2 “Branko Božović” 1.140 6.510 35 m2 8 0 97 dio fonda 1 DA 1 TV

3 “Dragiša Ivanović” 1.220 4.873 95 m2 23 70 408veći dio fonda

1 NE 1 -

4 “Marko Miljanov” 780 7.446 20 m2 0 20 1.026veći dio fonda

1 NE 1 -

5“Božidar V. Podgoričanin”

1.460 11.880 17 m2 0 205 719 NE 1 NE 1 -

6 “Maksim Gorki” 1.359 15.585 54 m2 0 0 94 NE 2 NE 2 -

7 “Savo Pejanović” 1.088 17.122 35 m2 0 42 297 dio fonda 2 1 1+1/2ra~unar {tampa~, kaset.

8 “Štampar Makarije” 1.280 6.526 60 m2 20 49 444 započet 1 NE 1 -

9 “Milorad Musa Burzan” 1.182 10.300 40 m2 0 0 100cjelokupni fond

1 NE 1 -

145

Tabela 9a. – Stanje osnovnih i srednjih škola u Podgorici na kraju 2005. godine

Red. br.

Srednje škole Broj učenika

Ukupno knjiga

Površina biblioteke

Br. čitaon. mjesta

Nabavka u 2005 UDK Zaposleni Stručni ispit

Puno radno vrijeme

OpremaKupovina Poklon

10 “Radojica Perović” 1.200 9.992 24 m2 0 100 81 veći dio fonda

1 NE 1 -

11 “Sutjeska” 1.280 14.019 30 m2 0 52 45 NE 1 NE 1 -

12 “Boro Ćetković” 787 6.362 32 m2 0 0 82 NE 1 DA 1 ra~unar, {tampa~

13 “Vladimir Nadzor” 804 11.807 22 m2 0 490 180 cjelok. fond

1 DA 1 -

14 “Vuk Karadžić” 814 9.082 22 m2 0 10 72 cjelok. find 1 NE 1 -

15 “Oktoih” 1.105 6.690 79 m2 20 10 92 NE 1 NE 1 -

16 “Vlado Milić” 723 8.730 25 m2 0 21 130 NE 1 NE 1 -

17 “Mahmut Lekić”-Tuzi 1.023 8.000 30 m2 0 - - NE 1 NE ½ -

18 “Milan Vukotić”-Golubovci

1.333 6.600 25 m2 0 0 0 NE 1 NE ½ -

19 “Zarija Vujošević” 344 4.950 10 m2 0 0 0 NE 1 NE 1 -

20 Gimnazija “Slobodan Škerović”

1.685 11.270 35 m2 0 118 80 cjelok.fond

2 DANE

2 -

21 Građevinska škola“Marko Radović”

504 6.612 55 m2 14 21 139 NE 1 NE ½ -

22 Ekonomska škola“Mirko Vešović”

1.675 7.704 20 m2 0 144 0 NE 2 NENE

2x1/2 -

23 Mašinska škola“Ivan Uskoković”

1.250 7.481 70 m2 8 476 705 NE 1 DA 1 ra~unar

24 Hemijska škola“S. Raspopović”

630 4.253 38 m2 0 12 118 započ. 1 NE ½ -

25 Trgovinska škola“Sergej Stanić”

1.200 15.700 90 m2 8 160 140 dio fonda 2 NENE

1 -

26 Medicinska škola“V. Marković”

1.286 5.904 11 m2 0 60 65 započ. 1 NE 1 ra~unar

27 Elektro škola“Vaso Aligrudić”

1.100 Biblioteka zatvorena ukinto radno mesto

28 Mješ. sredja škola “25 maj” Tuzi

578 10.600 56 m2 20 0 233 NE 1 NE 1 -

29 Umjetnička škola“Vasa Pavić”

130 9.500 80 m2 - 180 300 zapo~. 1 NE 1/2 -


146

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Fondovi

Već i površnim pregledom statitističkog materijala iz 2000. i 2005. godine pokazuje se veoma izražena razlika između tzv. patuljastih škola i depopulacionih oblasti Republike sa nekoliko puta većim brojem knjiga po učeniku od usvojenih standarda (10 do 12 knjiga), od škola u većim republičkim centrima (Podgorici, npr.) gdje ti standardi nijesu ni dostignuti. Podaci veoma jasno odslikavaju migraciono kretanje stanovništva i svođenje nekada naprednih škola sa bogatim bibliotečkim fondom na male i često mješovite škole koje koriste naslijeđene knjižne zbirke, uglavnom iz zaostavštine neke značajne ličnosti kraja, tako da ukupni prosjek po učeniku u osnovnim školama dostiže Standarde, dok u srednjim školama taj prosjek iznosi samo 9,21% knjiga po učeniku.

Fondovi biblioteke u većim gradskim sredinama – Podgorici, npr., kako onih u osnovnim tako i onih u srednjim školama znatano zaostaju za standardima iz 2000. godine. Tako npr. prosječni broj knjiga po učeniku u Podgorici iznosi svega 8,42, što čini samo nešto više od 70% gornje granice propisanih standarda.

Međutim, slaba opremljenost školskih biblioteka informativnim izvorima nije presudno uticala za izvođenje zaključaka o zapuštenosti ovog tipa biblioteka. Porazna činjenica leži upravo u nefunkcionalnosti, neaktuelnosti i zastarjelosti ove literature koja je najčeće sakupljana od raznih darodavaca, u prigodnim ili organizovanim akcijama, sa jednim jedinim ciljem - da se dostigne broj od 5.000 primjeraka i formalno zadovolji standard i na taj način formira školska biblioteka. To što fond u najvećem procentu ne može da služi za podršku nastavnom procesu, što nije prilagođen planu i programima školskih predmeta, kao da nije problem na koji se valja osvrtati. Istog karaktera su i povremene manifestacije nekih izdavačkih kuća koje kroz akcije bogaćenja školskih biblioteka plasiraju knjige koje nijesu prošle verfikaciju komisija za biblioteku, sastavljene od rukovodilaca stručnih aktiva škole, što je jedna od odredbi Standarda. Ako je “školska biblioteka centralno mjesto informativne, obrazovno-vaspitne i kulturne djelatnosti svake škole”, kako je ovaj tip biblioteke definisan standardima, jasno je koliko je ovakav način nabavke dalek od proklamovanih ciljeva.

I ostali zahtjevi iz oblasti veličine i raznolikosti fonda daleko su od formalno važećih standarda: dominira školska lektira i zabavna literatura, dok je veoma mali procenat knjiga iz prirodnih nauka, procentualno učešće novina i časopisa je zanemarljivo, a takođe i audio-vizuelnih sredstava. Zahtjev za nabavku udžbeničke literature u 20 primjeraka za svaki školski predmet i razred škole (otprilike polovina prosječnog odjeljenja) ne realizuje se osim u rijetkim izuzecima.

Nabavka

Svjesni siromaštva fondova školskih biblioteka, ali i ovakve njihove strukture, tvorci Standarda za školske biblioteke predvidjeli su nabavku od 0,5 do 1 knjige po učeniku za škole koje ispunjavaju standarde po broju knjiga u biblioteci i 1 do 1,5 knjige po učeniku za one koji taj standard nijesu dostigle. I ova odredba je daleko od realnog stanja (Tabela 9). Tako npr. broj nabavljenih knjiga u podgoričkim školama iznosi svega 8.107 primjeraka, odnosno 280 po školi, ili 0,88 primjeraka knjiga po učeniku. Ako se zna da skoro sve škole u Podgorici ne ispunjavaju standarde u pogledu veličine fonda, to je preporuka iz Standarda realizovana samo sa 50%.

Ali i u ovakvom uvećanju ukupnog broja knjiga dominira građa nabavljena poklonom, u odnosu 70,52 : 29,48, što opet najbolje govori o strategiji nabavke, nabavnoj politici i vrijednosti prinovljenog materijala.

Standardi predviđaju i mogućnost i obavezu otpisa dotrajalog materijala na kraju svake godine, što škole veoma rijetko čine iz sasvim razumljivih razloga.

Katalozi

Najveći broj školskih biblioteka je jednostavno skladište knjiga organizovano na način koji ne odgovara usvojenim pravilima i standardima za bibliografski opis građe i njene lokacijske podatke: na osnovu provedene analize iz 2001. godine, 35 (29,95%) biblioteka osnovnih škola, na pitanje kako su knjige obrađene, odgovorilo je »Sveska tvrdog poveza« (!). Tek je 95 odgovorilo da posjeduje kataloge, mada se ovakvi podaci mogu uzeti sa rezervom, jer je nemoguće praviti stručno uređeni katalog bez minimuma bibliotečkog obrazovanja. S obzirom na to da ni fond, po pravilu, nije u slobodnom pristupu korisnicima, proizlazi da učenikovu-korisnikovu intelektualnu radoznalost može da zadovolji isključivo bibliotekar, odgovorima ima-nema. Da i ne govorimo o obavezi bibliotekara da učenika uvede u svijet knjige, tog »kondenzovanog ljudskog znanja i iskustva«, da pobudi ljubav i znatiželju za pisanu riječ, da mu ukaže na puteve i tokove cirkulisanja informacija, na sredstva i sisteme informativne tehnologije i sl.

Prostor

Standardima je predviđeno da školska biblioteka posjeduje dvije povezane prostorije − jednu za smještaj i obradu knjiga i drugu za čitaonicu. Čitaonica prostorom i brojem čitalačkih mjesta treba da odgovora prosječnom školskom razredu - 60m2 prostora i 30 čitalačkih mjesta. Naravno, ni ova odredba iz Standarda školskih biblioteka nije ni izbliza dostignuta. U našim statističkim podacima (Tabele 7 i 8) prostor biblioteke (smještajnog i radnog

147

prostora) i čitaonice dati su kumulativno, tako da je malo vjerovatno da i jedna čitaonica ispunjava zadati standard. Od ukupno 44 srednjoškolske biblioteke u Republici, čitaonicu nema njih 35, odnosno 79,58. U Podgorici je situacija nešto povoljnija, ovdje čitaonicu ne posjeduje samo 19 biblioteka, ili 65,51%.

Oprema

O opremi i savremeno koncipiranij biblioteci u našim školama teško da se može govoriti. Ako bismo iz ovog naziva isključili ormare, stolove i stolice, gotovo da ničega drugog i ne bi bilo. Tako npr. od 29 podgoričkih škola samo 5 imaju računar (od kojih samo dva sa štampačem). Situacija u ostalim crngorskim školama još je gora, pa nigdje nijesmo mogli pronaći podatak o kopir-aparatu ili telefonu sa faksom. Nema pribora ili alata koji bi učeniku omogućili da u biblioteci i čitaonici kreativno boravi duže vrijeme.

Kadrovi

Kadar u školskim bibliotekama je apsolutno najslabija karika u ovom tipu bibliotečkog sistema (Tabele 7 i 8). Od ukupnog broja »bibliotekara« u osnovnim školama angažovanim na poslovima sa punim radnim vremenom 63 (44%), ili djelimičnim (najčešće polovičnim) radnim anagžovanjem – 80 (86%), najveći broj njih je sa višom školskom spremom – 116 (59,79%), zatim sa visokom školskom spremom 59 (39,41%) i na kraju sa srednjoškolskim obrazovanjem svega - 9 (9,79%).201 U srednjim školama, struktura je nešto drugačija: dominiraju profesori (VSS) sa 32 zaposlena, slijedi viša stručna sprema sa 13 zaposlenih i na kraju sa srednjom stručnom spremom - svega 6 zaposlenih. Međutim, bez obzira na stepen školske spreme, broj zaposlenih u bibliotekama koji su stekli bilo kakvo bibliotečko obrazovanje, te se time bar donekle kvalifikovali za obavljanje tih poslova, veoma je mali, svega 24 (16,2%)! Skoro svi (sa jednim ili dva izuzetka) sa bibliotekarstvom kao strukom i djelatnošću upoznali su se preko stručnog ispita položenog u Centralnoj narodnoj biblioteci na Cetinju, što je nedovojno čak i za usvajanje jednostavne stručne terminologije.212 Poslove biblioteke u školama obavljaju, dakle, najčešće nastavnici raznih usmjerenja (ima ih i nastavnika fiskulture, likovnog vaspitanja, administrativnih radnika), često kao dopunu do radne norme u trajanju od nekoliko časova.

Međutim, ni ovakva struktura osoblja u ovim bibliotekama nije jedina negativna pojava, koliko jedna druga vrsta selekcije, koju moramo pomenuti, no koju ne možemo komentarisati, iako je ona opštepoznata pojava. Naime, u mnogim školama u biblioteci se upućuju nastavnici koji su već zamoreni ili na drugi način nepodobni za obavljanje redovne radne obaveze na času. Budući da ovo nijesu usamljene pojave, navodimo ih kao ilustraciju odnosa prema biblioteci. O šteti koju generacije učenika trpe u takvim školama (vjerovatno i za čitav život) nije moguće govoriti ne izlazeći iz precizno formulisanog opisa stanja ovog tipa biblioteka.

Standardi

Vjerovatno i sami svjesni ukupnog stanja naših školskih biblioteka, kao i ekonomske moći društva, kreatori Strandarda za školske biblioteke su imali, na umu prije svega, njihovu klasičnu i već prevaziđenu ulogu “da sakuplja, obrađuje i daje na korišćenje knjige, periodiku i drugi bibliotečki materijal učenicima i nastavnicima za realizaciju zadataka škole i unapređenje nastave”. Međutim, ovo nijesu jedini zadaci savremeno koncipirane školske biblioteke u evropskim i obrazovnim sistemima. Podsjećamo da u Standardima nije definisana uloga ovog tipa biblioteka u misiji digitalnog i informatičkog opismenjavanja, niti prepoznavanja specifičnih potreba konkretne korisničke populacije. Školske biblioteke moraju obezbijediti da “učenici u svojim školama i u daljem procesu obrazovanja kao dijelu obrazovnog sistema budu podučeni skladištenju informacija i procedurama njihovog rukovanja kako bi mogli da samostalno i efikasno pristupaju informacijama [...]. Dužnost bibliotekara je da obezbijedi instrukcije o skladištenju i rukovanju informacijama u biliotečkim diretkivama i planovima”.221 Dakle, školske biblioteke svojim korisnicima, učenicima prevashodno, pružaju informacije u svim oblicima (pa i elektronskim), a takođe i alatke i usluge kojima će korisnik moći da se samostalno služi, pa u tom svjetlu ne treba ni govoriti o osposobljenosti ovog bibliotečkog podsistema da valjano odgovori zadacima informativnog društva. A i kako bi, kada ove biblioteke nijesu osposobljene ni za obavljane svoje tradicionalne funkcije, o čemu se uglavnom razgovaralo na već pomenutim okruglim stolovima.

20 1 Podaci iz 2001. godine.21 2 Ankete pravljene u ovim bibliotekama pokazale su da biblotekari ne razumiju upitnik sa anketnog listića.22 1 EBLIDA/Savjet Evrope Smjernice u vezi sa politikom i zakonskom regualtivom bibliteka u Evropi.


148

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

2.5. Naučne i specijalne biblioteke

Ovaj tip biblioteka je prilagođen specifičnim zahtjevima relativno užeg kruga čitalačke publike. Najčešće su orgnizacione jedinice naučnih institucija, instituta, radnih i društveno-političkih organizacija. Bile su, a u našim uslovima i ostale, zatvorenog tipa, dakle, isključivo namijenjene čitaocima organizacije u čijem se sastavu biblioteka nalazi, odnosno kadru osnivača.232

Biblioteka Crnogorske akademije nauka i umjetnosti je naša najznačajnija opštenaučna biblioteka. Raspolaže sa ukupno 49.505 knjiga i 1.151 naslovom periodike, odnosno 1.104 naslova časopsa i 47 naslova novina. Fond je obrađen po signaturama u okviru formata po numerus kurensu (II, III, IV, IVb), sa izdvojenim fondom legata.

Obnavaljanje fondova ove biblioteke najviše se obavlja poklonom (oko 300 naslova godišnje), zatim razmjenom (200 naslova), obaveznim primjerkom (takođe 200 naslova) i kupovinom. Pošto biblioteka nema namjenskih sredstava za ovaj vid nabavke, godišnje kupi 2-6 naslova!

Razmjena kao tradicionalno značajna djelatnost u ovakvim tipovima biblioteka, ranije je vršena sa 200 biblioteka iz zemlje i inostranstva, ali je zbog velikih PTT troškova razmjena većinom obustavljena i vrši se sa samo 20-tak biblioteka.

Zapošljava dva bibliotekara sa zvanjem viši bibliotekar.

O Specijalnim bibliotekama ne postoje potpuniji podaci, te će u ovom Izvještaju biti dat samo njihov pregled po nazivima:

- Biblioteka za slijepe Crne Gore – Podgorica - Biblioteka Instituta za crnu metalurgiju – Nikšić- Biblioteka Kombinata aluminijuma – Podgorica- Biblioteka Industrije “Radoje Dakić” – Podgorica- Biblioteka Zavoda za zaštitu prirode – Podgorica- Biblioteka Skupštine Crne Gore – Podgorice- Biblioteka Zavoda za školstvo – Podgorice- Biblioteka Narodnog muzeja Crne Gore – Cetinje- Biblioteka Arhiva Herceg-Novi- Bibliteka Arhiva u Kotoru- Bibliteka Pomorskog muzeja – Kotor - Biblioteka za medicinska istraživanja –Podgorica - Biblioteka Instituta »Dr Simo Milošević«– Igalo…

Veličina, struktura i stanje fondova specijalnih biblioteka nije nam poznato. Takođe nam je nepoznat i način obrade fonda, kao i broj i struktura zaposlenih. Znamo da su to biblioteke u kojima većinom radi po jedno zaposleno lice, s dopunom ili bez dopune na drugim administrativnim poslovima.

Biblioteka za slijepe Crne Gore, prva i jedina biblioteka ovog tipa u Crnoj Gori, osnovana je Odlukom Vlade RCG, 15.10.2004.g (»Službeni list RCG«, br. 64/2004). Biblioteka je u fazi formiranja fonda i rješavanja smještajnih kapaciteta.

2.6. Biblioteke vjerskih zajednica

Ovo je namjanje poznati segment bibliotečke mreže u Crnoj Gori, iako su najstarije po postanku i veoma značajne u politčkoj i kulturnoj istoriji naroda i države. Od samog utemeljenja drevnih manastira, paralelno sa porastom potreba za bogoslužbenom literaturom, u njima su se razvijele prepisivačke radionice – skriptoriji i biblioteke kojima se manastirsko bratstvo dičilo. U našim uslovima, u manastirskim riznicima čuvale su se knjige kao kulturno blago nacionalnog i vjerskog identiteta. Manuskripti nastali u našim primorskim gradovima, goricama Skadarskog jezera i u cetinjskim radionicama, sticajem nepovoljnih istorijskih uslova našli su se u nacionalnim i univerzitetskim bibliotekama širom Evrope. Da navedemo najznačajnije: Pontifikal Kotorske biskupije (1090-1123), Ljetopis popa Dukljanina, Miroslavljemo jevanđelje (iz 12. vijeka), Ilovačku krmčiju (1262), Vukanovo jevanđelje (12. vijek), Moračku krmčiju (1252), Cetinjski psaltir (1414-1442), Gorički zbornik (1441-1442) i dr.241 Mnogi unikatni primjerci

23 2 Savremenom biblotečkom zakonodavnom regulativom, a u skladu sa slobodnim i ravnopravnim pristupom informacijama, u Evropi je isključeno postojanje biblioteka zatvorenog tipa.

24 1 Projektom Tel (The European Library) stvara se mogućnost da nam se ovi otuđeni spomenici nacionalne kulture vrate ako ne u materijalnom a ono u elektronskom obliku.

149

su iščezli i za svagda uništeni u ratovima i ratnim razaranjima. No, budući da naše brojne biblioteke po crnogorskim manastirima nijesu valjano istražene, mi još uvijek nemamo uvida u ono što nam je preostalo. Napomi-njemo da je CNB “Đurđe Crnojević” 1982. godine kandidovala Ministarstvu kulture projekat »Proučavanje i zaštita starog knjižnog fonda u Crnoj Gori«. Projekat je podrzumijevao znatna ulaganja, angažovanje stručnjaka za proučavanje i opisivanje starih i rijetkih knjiga i rukopisa (paleografa i arheografa), ali i svestranu saradnju i pomoć manastira. Projekat, naravno, ne samo da ne gubi značaj, već vremenom postaje sve aktuelniji posebno sa aspekta očuvanja evropske i svjetske kulturne baštine.

Spisak biblioteka u manastirima i institucijama vjerskih zajednica u Crnoj Gori:252

- Cetinjski manastir,- Manstir Banja kod Risna- Manastir Podlastva, - Manastir Podmajne,- Manastir Podostrog u Majnama,- Manastir Reževići,- Manastir Savina263

- Manastir Morača,- Manastir Nikoljac,- Manastir sv. Trojice,- Manastir Dobrilovina,- Manastir Ostrog,- Manastir Piva,- Samostan svete Klare (Franjevačka biblioteka) –Kotor,- Biblioteka Biskupije kotorske,- Biblioteka Srpske pravoslavne crkvene opštine kotorske,- Biblioteka Bogoslovije – Cetinje- Privatna biblioteka Mitropolita crngorosko-primorskog...

U nedostatku potpunijih saznanja o ovim bibliotekama, ističemo da su biblioteke iz sastava Biskupije kotorske sasvim dobro obrađene271, da su stare i oštećene knjige slate, posredstvom katoličkih fondacija, na restauraciju u za to renomirane kuće u Njemačkoj i Austriji282. Izvjesno je da veliki broj naših manastira “krije” jedinstvene i rijetke primjerke knjiga, rukopisa i bibliotečke građe, koja ima obilježja kulturnog dobra, na koja se moraju primjenjivati propisi o zaštiti kulturnih dobara, čija bi se građa mogla koristiti samo pod posebnim uslovima. Nepostojanje jedinstvenog registra stare i rijetke knjige i rukopisa predstavlja problem u očuvanju i valorizaciji pokretnih kulturnih dobara.

3. Analiza kadrovske osposobljenosti biblioteka

Analiza kadrovske strukture svih tipova biblioteka nedvosmisleno pokazuje da je upravo stručna osposobljenost najslabija karika crnogorskog bibliotekarstva. Ovakav zaključak može se izvesti na osnovu tri parametra istraživanja:

- stepena školske spreme,- stručne osposobljenosti kadra, kao i- međusobnih odnosa ovih parametara.

Kumulativne analize nacionalne, narodnih, visokoškolskih, školskih i nekih naučnih i specijalnih biblioteka pokazuju veoma nepovoljan odnos bibliotečkog kadra sa aspekta stepena školske spreme, dok bi se odnos minimalno stručno osposobljenog osoblja i onog bez stručne kvalifikacije mogao smatrati poražavajućim i bez sličnog primjera u okruženju. Na primjer: prevalencija visoke školske spreme u odnosu na srednju i višu 55,34:28,68:16,28 ostvaruje se samo zahvaljući angažovanju profesora, po pravilu bez ikakve stručne osposobljenosti za rad u biblioteci (procentualno učešće akademskih zvanja magistra i doktora je statistički zanemarljiva a grafčki neiskazivo) (Slika 2).

25 2 O bibliotekama Muslimanske vjerske zajednice u Crnoj Gori podataka nemamo.26 3 Biblioteka ovog manastira je jedna od rijetkih biblioteka ovoga tipa čiji je knjižni fond obrađen u lokalnoj bazi (BIBLIO).27 1 Crnogorske arhive i biblioteke : međunarodna iskustva u zaštiti, valorizaciji, obradi i prezentaciji kulturnog blaga koje se čuva u

ovim institucijama – Zbornik radova sa međunardone konferencije, Kotor 17-18, 2002. godine –Kotor, Notar, 2004.28 2 Isto.


150

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Slika 2. – Kadrovska struktura sa aspekta stepena školske spreme

Odnos stručno osposobljenog kadra (ima se u vidu elementarna osposobljenost putem polaganja stručnog ispita) ne samo da pruža veoma ružnu sliku o profesiji u cjelini, nego i na najbolji način potencira opštu nebrigu države i njenih institucija za ovu, čini nam se, veoma značajnu djelatnost (Slika 2). Jer, kako bi se na drugi način moglo tumačiti toliko masovno kršenje Zakona o bibliotečkoj djelatnosti i njegove eksplicitne odredbe o obavezi polaganja stručnog ispita (Čl. 31-a, 31b, 31e), čak i pod prijetnjom prestanka radnog odnosa.

Slika 3. – Kadrovska struktura sa aspekta stručnih zvanja

Radi ilustracije stanja sa aspekta školske i stručne osposobljenosti kadra navodimo sljedeće, stručnoj javnosti, poznate činjenice:

- još je 80-tih godina u bivšoj državi preporučeno ukidanje radnih mjesta sa višom školskom spremom u ovoj djelatnosti,- savremeni tip biblioteke skoro da i nema potrebe za srednjom školskom spremom, isključujući manipulatorske i magacinske poslove,- najveći dio poslova u svim tipovima savremenih biblioteka obavljaju fakultetski obrazovani stručnjaci (stručna obrada, pozajmica, rad sa čiotaocima, informativna služba, rad sa djecom bilo kog

uzrasta, rad u čitaonici i sl.), dok najsloženije poslove obavljaju bibliotekari-specijalisti i lica sa akademskim zvanjima.

25%

36%

39%SSSV[SVSS

0

20

40

60

80

100

120

knji`nji~ar vi{i knji`. bibliotekar vi{i bibl. bibl.savjetnik

sabez

151

Stručni ispiti

Već je u 2. poglavlju Izvještaja istaknut podatak da u Crnoj Gori ne postoji mogućnost obrazovanja bibliotečkih kadrova ni na jednom stepenu školskog sistema, pa je preuzeta praksa polaganja stručnih ispita, koncipiranih tako da bude bliža prekvalifikaciji ili dokvalifikaciji nego instituciji stručnog ispita poznatog u drugim djelatnostima. Iako nemamo puozdanih podataka o broju bibliotekara svih zvanja koji su položili stručne ispite u Centralnoj narodnoj biblioteci (i u drugim bibliotekama eks - Jugoslavije), čini se da taj broj nije tako mali. Imajući to u vidu, mogao bi se izvesti zaključak o padu interesovanja za stručno osposobljavanje na ovaj način posljednjih godina.

Sam plan i program polaganja stručnih ispita u vremenu njihovog donošenja morao je djelovati veoma ambiciozno. Sadržao je obavezu polaganja sljedećih ispita:

- opšte zakonodavstvo,- istorija pisma i knjige,- istorija biblioteka,- organizacija bibliotečke djelatnosti,- sistem bibliotečkih kataloga,- osnovi informatike sa bibliografijom,- zaštita i čuvanje bibliotečkog materijala,- strani jezik i- seminarski rad (za bibliotekare i više knjižničare),

što se za stepen razvoja crnogorskog bibliotekrstva 60-tih i 70-tih godina XX vijeka moglo smatrati optimalnim. Međutim, ni toliki broj decenija, ni enormno brz razvoj djelatnosti koja zahtijeva sasvim novi tip biblioteke, ni uključivanje savremene informativne tehnologije nijesu bili dovoljan razlog da se bar nešto promijeni u programu polaganja.

Izvještaj o kadru u crnogorskim bibliotekama ne bi bio potpun ako ne bi dotakao još jedan paradoks, čini nam se prisutan samo u ovoj djelatnosti − postojanje doživotnih komisija, koje formalno imenuje Ministarstvo kulture a da pri tom ne uvažava princip stručne i naučno-teorijske kompetentnosti. Ne sporeći da se bilo kakva procjena može vršiti i iz nekog «spoljašnjeg ugla posmatranja», smatramo ipak da se najrelevantniji sud dobija na osnovu procjena iz same struke, od stručno i teorijski dovoljno kompetentnih profesionalaca koji bi na osnovu naučno utemeljenih činjenica, trendova razvoja djelatnosti i komparativnog pristupa davali najbolje procjene o dometima u ovoj oblasti. Komisija za dodjelu viših stručnih zvanja u bibliotekarstvu već desetinama godina procjenjuje radni i stručni doprinos pojedinaca, njihovih objavljenih radova i sl., a da nam nije poznato da je rad Komisije regulisan bilo kakvim pravilnikom koji bi bliže odredio članove Zakona koji se odnose na ovu problematiku291.

Ideja da i Crna Gora redovnim putem, preko studijskog programa bibliotekarstva i informatike dobije stručno osposobljene kadrove živi još iz vremena Kulturološkog fakulteta sa Cetinja. Prihvatilo ju je i Nastavno-naučno vijeće Filozofskog fakulteta u Nikšiću, a njome se posebno bavilo Udruženje bibliotekara Crne Gore na Vanrednoj skupštini održanoj povodom godišnjice osnivanja 2003. godine, o čemu se oglasilo i svojom Deklaracijom, usvojenom tom prilikom.

Povremene akcije stručnog osposobljavanja bibliotečkog osoblja povremeno su organizovale organizacije CNB i UBCG. Tokom 2001. godine, pod materijalnim pokroviteljstvom Fonda za otvoreno društvo iz Budimpešte, CNB je organizovala obuku bibliotečkih radnika pod nazivom Centar za permanentno obrazovanje bibliotekara «Biblioteka IN», koji je realizovao sljedeći program:

- savremeni standardi i metode rada u biblioteci,- nove informacione tehnologije u bibliotekarstvu i- metodološki pristup arhiviranju elektronskih publikacija u biblioteci.

Bez podrške resornih minstarstava Republike Crne Gore, Centar nije mogao nastaviti dalji rad, budući da ni Institut za otvoreno društvo nije izrazio spremnost da u takvim uslovima i dalje učestvuje u finansiranju projekta.

29 1 Komisija UBCG je 2001. godine, paralelno sa izradom nacrta Zakona o bibliotečkoj djelatnosti, koju je iniciralo Ministarstvo kuluture, prišla izradi Pravilnika o programu stručnog ispita i Pravilnika o dodjeli zvanja u bibliotečkoj djelatnosti, pri čemu je imala veoema kritičko mišljenje o oba navedena apsekta.


152

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

4. Analiza nadzora s posebnim osvrtom na rad matične službe

Stručni nadzor nad radom biblioteka definisan je u Zakonu o bibliotečkoj djelatnosti («Sl. list SRCG» br. 16/77 i 2/89). U Zakonu se kaže da »stručni nadzor nad radom biblioteka i biblioteka u sastavu na određenom području, vrši biblioteka koja obavlja matične funkcije«. Poslovi matične službe su:

- praćenje i proučavanje stanja, potreba i uslova rada i razvoja biblioteka i predlaganje mjera za unapređenje bibliotečke djelatnosti;- vođenje centralnog kataloga bibliotečkog materijala za određeno područje ili oblast djelatnosti;- pružanje stručne pomoći bibliotekama;- staranje o usavršavanju kadrova za obavljanje bibliotečke djelatnosti;- vođenje evidencije o bibliotekama i bibliotekama u sastavu.

Poslove matične biblioteke na teritoriji RCG za sve narodne biblioteke, Univerzitetsku i Biblioteku Crnogorske akademije nauka i umjetnosti vrši Centralna narodna biblioteka »Đ. Crnojević« na Cetinju. Matične poslove na teritoriji opština vrše narodne biblioteke, dok stručni nadzor na viskokoškolskim bibliotekama vrši Univerzitetska biblioteka u Podgorici.

Ovako postavljena struktura matičnog sistema predviđala je mnogo više od onoga što se u praksi realizovalo. Samo dvije biblioteke su imale organizovanu matičnu službu, sa određenim kontinuitetom u radu: CNB »Đurđe Crnojević« i Narodna biblioteka »Radosav Ljumović« u Podgorici. One su i svojim normativnim aktima precizno predvidjele poslove matične službe. Ali, najveći dio biblioteka čine one koje ni formalno ni praktično poslovima ove službe nijesu pridavale nikakvu pažnju.

Treba naglasiti da do 1976. godine Centralna narodna biblioteka nije imala posebno organizovanu matičnu službu. Ipak, u okviru Naučno-metodskog odjeljenja vršeni su obilasci biblioteka na terenu, davane sugestije o stručnom i metodološkom radu, organizovani seminari i savjetovanja, a po pozivu i praktično se angažovalo na sređivanju i organizaciji fondova radi rješavanja problema u radu narodnih biblioteka.

Pojačano djelovanje matične službe Centralne narodne biblioteke otpočinje nakon donošenja važnih zakonskih i podzakonskih akata: Zakona o obaveznom dostavljanju štampanih stvari, Standarda za narodne biblioteke, Zakona o bibliotečkoj djelatnosti, Standarda za školske biblioteke.

Na sastanku Predsjedništva Zajednice nacionalnih biblioteka u Ljubljani 1986. godine utvrđena je Koncepcija razvoja bibliotečko-informacionog sistema Jugoslavije, kojom je naglašeno da se razvojne službe nacionalnih i univerzi-tetskih biblioteka moraju usmjeriti u dva pravca:

1. unapređivanje bibliotečko-informacione djelatnosti,2. razvoj naučnoistraživačkog rada u oblasti bibliotečko-informacione teorije i prakse.

Imajući u vidu nove zahtjeve i vrlo složene aktivnosti na ovom polju djelovanja, u okviru Centralne narodne biblioteke formira se Odjeljenje za razvoj bibliotečke djelatnosti 1987. godine, sa mnogo kompleksnijim opisom poslova i radnih zadataka u domenu matične službe. Međutim, zbog nedostatka sredstava matična služba CNB »Đurđe Crnojević«, od 1989. do 2004. godine, zvanično nema ni jednog izvršioca, iako se dio poslova ove službe (savjetodavni, instruktorski, obilazak terena po pozivu određene biblioteke, nabavka i slanje priručne literature, organizovanje kurseva, radionica, i sl.) obavlja uz druge redovne poslove Biblioteke.

Matična služba je ponovo počela da radi 2004. godina, angažovanjem jednog bibliotekara. Odmah nakon aktiviranja rada službe, napravljen je plan obilaska svih narodnih biblioteka, kao i Univerzitetske biblioteke i Biblioteke CANU. O svim obilascima sastavljen je iscrpan izvještaj, koji je dostavljen Ministarstvu kulture i medija, direktorima biblioteka i osnivačima. Cilj obilaska je bio da se snimi postojeće stanje na osnovu čega bi se sagledali svi aspekti mogućih promjena u smislu poboljšanja i unapređivanja djelatnosti.

Nažalost, težak materijalni položaj doveo je mnoge biblioteke u Crnoj Gori na ivicu opstanka. Neobnavljanje fondova, pohabanost i zastarjelost publikacija, nepostojanje kataloga (lisnih), neinventarisani bibliotečki materijal, nestručan ili priučen kadar, itd. - jasan je pokazatelj stanja u većini crnogorskih biblioteka.

Evidentno je da su samostalne narodne biblioteke u mnogo povoljnijem položaju od biblioteka u sastavu centara za kulturu. Ali ni one (izuzev Narodne biblioteke »Radosav Ljumović«) ne izvršavaju matičnu funkciju u svojim opštinama. Jednostavno, matična funkcija u narodnim bibliotekama gotovo da ne postoji. I ovo je jedan od razloga za redefinisanje uloge i zadataka narodnih biblioteka, koje su, mahom, pretvorene u pozajmne punktove. Prema čl. 17 Zakona o bibliotečkoj djelatnosti, biblioteke koje ne ispunjavaju osnovne uslove rada morale bi biti ukinute. Uloga osnivača nije samo da stvori uslove za formiranje biblioteke, nego i mnogo više – da biblioteci obezbijedi

153

neophodna sredstva i kvalifikovane kadrove za obavljanje zakonom predviđenih funkcija. Narodna biblioteka mora postati nosilac bibliotečko-informacione djelatnosti u svojoj sredini, sa mnogo

dinamičnijom ulogom i izgrađenom razvojnom vizijom. Razmjena iskustava i usvajanje novih znanja o ulozi biblioteka u savremenim društvima, stručan bibliotečki kadar, stvaranje zajedničke baze podataka u Crnoj Gori (centralni elektronski katalog), obrada fondova po međunarodnim standardima, dostupnost informacijama svim strukturama korisnika, itd. - samo su dio poslova koje moraju realizovati, ukoliko ne žele da ostanu na margini društvenih promjena.

5. Bibliotečko-informacioni sistem Crne Gore -Virtuelna biblioteka Crne Gore (VBCG)

Od kraja 80-tih godina pa sve do 1992. godine, biblioteke u Crnoj Gori činile su dio bibliotečke mreže BIS, koja je bila izgrađena kao podsistem Sistema naučnih i tehnoloških informacija Jugoslavije. Na njemu su se nalazile lokalne baze Univerzitetske biblioteke, Centralne narodne biblioteke “Đurđe Crnojević”, Biblioteke Instituta za aluminijum u Podgorici i Biblioteke Instituta za crnu metalurgiju u Nikšiću.

Nakon raspada SFRJ samo dvije biblioteke, CNB “Đurđe Crnojević sa funkcijom nacionalne biblioteke za Crnu Goru i Univerzitetska biblioteka u Podgorici, nastavile su da koriste programsku opremu COBISS (Kooperativni online bibliografski sistem i servis), proizvod IZUM-a Maribor za rad na automatizaciji bibliotečkog poslovanja. Nedostatak je bio u tome što program nije omogućavao ostalim bibliotekama uključivanje u sistem, zbog slabe konfiguracije računarske opreme, tako da su neke biblioteke u međuvremenu nabavile programsku podršku zasnovanu na CDS/ISIS-u i DOS operativnom sistemu. Najveći broj biblioteka koristi program BIBLIO, tako da se njihovim bazama ne može pristupiti on line putem Interneta.

Na inicijativu CNB “Đurđe Crnojević” i zahvaljujući obostranom interesovanju, 1999. godine obnovljena je saradnja između Centralne narodne biblioteke, Univerzitetske biblioteke i IZUM-a u vezi s izgradnjom COBISS Crne Gore. Ovoj saradnji dalo je podršku i Društvo bibliotekara Crne Gore. Društvo je na Godišnjoj skupštini 1999. godine donijelo jedan od zaključaka da je za razvoj bibliotečko-informacionog sistema Crne Gore najbolje rješenje implementacija Sistema COBISS, odnosno izrada i realizacija projekta Virtuelna biblioteka Crne Gore. Nakon obezbjeđivanja svih uslova potpisani su u oktobru 2001. godine ugovori o korišćenju Programske opreme COBISS između IZUM-a i CNB “Đurđe Crnojević, Cetinje i Univerzitetske biblioteke u Podgorici.

Cilj projekta VBCG podrazumijeva povezivanje biblioteka u Crnoj Gori u jedinstveni informacioni sistem, kako bi se korisnicima na organizovan i krajnje racionalan način obezbijedio pristup do informacija i dokumenata u elektronskom obliku, kao i pristup, njegovim posredstvom, bazama i informacijama na bilo kom računaru na Internetu.

Planirana infrastruktura projekta VBCG podrazumijeva:

- da su uzajamni katalog i ostale baze podataka od zajedničkog interesa smještene na serverima Centra VBCG;- da su lokalni katalozi smješteni na lokalnim serverima namijenjenim jednoj ili više biblioteka;- da se lokalnim bazama i uzajamnoj bazi podataka obezbijedi pristup odgovarajuće brzine prenosa preko Interneta; - da se obezbijedi odgovarajući kapacitet međunarodnih veza za kvalitetno servisiranje aplikacija COBISS od strane IZUM-a.

Sredstva za opremanje dvije najveće biblioteke u Crnoj Gori obezbijeđena su većim dijelom iz donacije IZUM-a, Maribor, i Fonda za otvoreno društvo, Budimpešta.

Prva faza projekta VBCG podrazumijeva uključenje u sistem: nacionalnu biblioteku, visokoškolske biblioteke, neke specijalne i jednu narodnu biblioteku. Međutim, uključivanje u Sistem biblioteka iz sastava Univerziteta Crne Gore ide veoma sporo. Tako Biblioteka Medicinskog fakulteta u Podgorici još uvijek nije potpisala ugovor o instaliranju i korišćenju programske opreme COBISS, iako je bila obuhvaćena prvom fazom. U ovoj fazi je predviđeno i formiranje COBISS centra Crne Gore, koji je krajem 2005. godine i formalno-pravno konstituisan. Centar treba da obavlja sljedeće funkcije: da zastupa i predstavlja sistem i sve učesnike u realizaciji projekta VBCG; da vrši pravne, administrativne i druge poslove vezane za realizaciju projekta VBCG; da planira razvoj i širi sistem; da realizuje ugovore i saradnju sa dobavljačem programskog paketa; da tehnički održava rad VBCG Centra sa zaštitom sistema i podataka; da održava uzajamni elektronski katalog i rad sistema; da definiše stručne, tehničko-informatičke i finansijske uslove za priključivanje sistemu; da širi sistem i sklapa ugovore o uključivanju novih članova; da koordinira obuku i stručno usavršavanje za rad u sistemu; da administrira, statistički prati i obavlja nadzor rada sistema; da obavlja saradnju sa drugim kompatibilnim sistemima uzajamne katalogizacije u regionu, Evropi i svijetu.

Uporedo sa opremanjem CNB sa Cetinja i Univerzitetske biblioteke iz Podgorice odvijale su se aktivnosti na obrazovanju bibliotekara za rad u sistemu COBISS. Nakon pohađanja kursa COBISS/Katalogizacije i provjere


154

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

njihovih zapisa u tesnoj bazi, bibliotekari su dobili licencu za rad u COBISS-u. Do sada je licence za rad dobilo 35 bibliotekara, i to po bibliotekama izgleda ovako:

Pregled dobijenih licenci

CNB “Đurđe Crnojević”, Cetinje 23

Univerzitetska biblioteka, Podgorica 3

Biblioteka Pravnog fakulteta, Podgorica 3

Biblioteka Prirodno-matematičkih i tehničkih nauka, Podgorica 2

Biblioteka Filozofskog fakulteta, Nikšić 1

Biblioteka CANU, Podgorica 1

Narodna biblioteka “R. Ljumović”, Podgorica 2

Centralnoj narodnoj biblioteci je povjereno od strane IZUM-a da organizuje ispite za dobijanje licenci za rad. U januaru 2002. godine formirana je Komisija za dodjelu licenci, koja radi po Pravilniku za dodjelu licenci za rad u COBISS/Katalogizaciji. Nakon uspješnog ispita, Komisija izdaje potvrdu o dozvoli za rad na kreiranju zapisa u uzajamnoj bazi. Od IZUM-a je licencu dobilo 12, a od CNB 23 bibliotekara u Crnoj Gori.

Sljedeća faza Projekta treba da obuhvati sve narodne (javne) biblioteke, ostale biblioteke fakultetskih jedinica Univerziteta Crne Gore, sve druge specijalne biblioteke i školske biblioteke. U tom cilju, a na inicijativu direktora CNB “Đurđe Crnojević”, krajem 2005. godine održan je sastanak direktora matičnih biblioteka u Crnoj Gori. Sastanak je organizovan kako bi se matične narodne biblioteke upoznale sa prednostima projekta VBCG, kao i sa neophodnim finansijskim i tehničkim preduslovima za instaliranje opreme radi povezivanja biblioteka u jedinstveni bibliotečko-informacioni sistem. Ministarstvo kulture i medija RCG je prepoznalo ovaj projekat kao veoma značajan i sa nivoa Ministarstva. Preporučilo je Centralnoj narodnoj biblioteci da uradi procjenu potreba narodnih biblioteka, kako bi se ostvarila saradnja sa lokalnim upravama opština radi finansijske pomoći neophodne za nabavku kompjuterske opreme.

6. Zaštita bibliotečkog materijala

Iako je zaštita bibliotečkog materijala predviđena Zakonom o bibliotečkoj djelatnosti i Zakonom o zaštiti spomenika kulture (u dijelu kad je riječ o pokretnim spomenicima kulture), ovaj problem se nije na pravi način sagledavao. Činjenica je da nije donesen poseban akt koji bi pobliže regulisao ovaj segment bibliotečke djelatnosti (definisanje uslova pod kojima se čuva bibliotečki materijal i sprovođenje mjera za njegovu zaštitu), što je bilo u obavezi da uradi resorno Ministarstvo. Savremeno bibliotekarstvo se ne zasniva samo na novim informacijskim tehnologijama, nego se uporedo govori o čuvanju i zaštiti svih vrsta bibliotečkog materijala. U svijetu se tom problemu posvećuje velika pažnja, od planiranja bibliotečkih zgrada, optimalnih uslova smještaja itd., pa do digitalizacije bibliotečkih fondova i pohranjivanja i čuvanja elektronskih medija. Naša bibliotečka realnost mnogo zaostaje za savremenim principima zaštite.

Uobičajeno je da se bibliotečkom zaštitom smatra:

- administrativno-dokumentaciona- tehnička, i- fizička zaštita.

Administrativna zaštita podrazumijeva uredno vođenje inventarnih knjiga i kataloga (azbučni i abecedni i dr.) kao i drugu dokumentaciju o bibliotečkom materijalu, zavisno od tipa biblioteke. Na ovu obavezu upućuje čak i štura obaveza Zakona o bibliotečkoj djelatnosti (čl. 24). Analizirajući stanje kada su u pitanju inventari i katalozi (lisni i automatski), mora se konstatovati da bi veliki dio biblioteka morao biti zatvoren po tom osnovu. Iako je organ uprave bio u obavezi da izradi Pravilnik o evidentiranju bibliotečke građe na osnovu Zakona o bibliotečkoj djelatnosti, njegovo nepostojanje ne opravdava izostanak ovako važne dokumentacije u mnogim bibliotekama. Osnovno je pitanje: na koji se način može danas utvrditi šta je od bibliotečkog materijala postojalo u fondu određene biblioteke, ukoliko nema inventarnih knjiga, koje su i po Zakonu o arhivskoj djelatnosti dokumenti za trajno čuvanje. Uredno vođenje

155

evidencija je slika dobro organizovane biblioteke. Bez toga nema mogućnosti kontrole fondova, revizije koja je, takođe, Zakonom predviđena obaveza za sve tipove biblioteka. Revizija je vrlo značajan segment administrativne zaštite i sve biblioteke su u obavezi da periodično (najduže 10 godina, zavisno od tipa biblioteke) izvrše provjeru stanja svojih fondova. Nažalost, određeni broj biblioteka u Crnoj Gori ne posjeduje ni osnovne inventarne knjige (tzv. materijalni inventar).

U mjere administrativne zaštite spadaju takođe i uslovi o načinu korišćenja bibliotečke građe, radi sprječavanja otuđenja, uništenja, cijepanja, i sl.), koje propisuju same biblioteke. U tu svrhu se vrši stavljanje pečata i naljepnica sa prepoznatljivim znakom ili nazivom biblioteke.

Centralna narodna biblioteka (što je preporuka i za ostale tipove biblioteka) propisuje pravila i uslove pod kojim se koristi bibliotečki materijal iz njenih fondova, kao i obaveze korisnika u smislu ponašanja i dužnosti prema korišćenoj građi.

Tehnička zaštita podrazumijeva dva načina zaštite: knjigovezački i konzervatorsko-restauratorski tretman.Knjigovezački poslovi predstavljaju povez ili prepovez bibliotečke građe, izradu zaštitnih omota, fascikli i kutija

u koje se smješta sitni bibliotečki materijal (razglednice, fotografije, leci, itd.).Konzervatorsko-restauratorski postupci, koji se sprovode u zaštiti od daljih oštećenja ugroženih fondova, veoma

su kompleksni i zavise od mnogo činilaca: od stepena oštećenja, kvaliteta oštećenog materijala, veličine zbirke i njenog istorijskog i estetskog značaja, raspoloživih sredstava za rad i sl. Intervencije na staroj i oštećenoj građi su veoma skupe, a prije samog tretmana se vrši kompletan opis sa izvještajem o porijeklu, redakciji, autorstvu, formatu, broju listova, oštećenjima, bilješkama na margini... Tek kada se izvrši potpuni uvid u sve karakteristike publikacije, pristupa se konzervatorskom tretmanu.

U okviru Centralne narodne biblioteke, kao organizaciona jedinica radi konzervatorsko-restauratorska radionica. U njoj se trenutno obavljaju poslovi konzervacije i restauracije stare i rijetke knjige na osnovu elaborata koji je za potrebe Biblioteke uradio Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Među njima se posebno izdvajaju dvije latinične inkunabule, štampane u Veneciji u štampariji Andrije Paltašića 1477. i 1496. godine. Ovaj fond sadrži i 35 primje-raka ćirilične štampane knjige (uglavnom iz XVI i XVIII vijeka), među kojima i četiri rariteta: Triod posni iz 1561, Služabnik iz 1554, Oktoih petoglasnik iz 1560. i Molitvenik iz 1570. U elaboratu je naglašeno da je ukupan fond stare knjige teško ugrožen i da mu je potreban cjelovit konzervatorsko-restauratorski tretman. Do sada je konzervirano i restaurirano 76 knjiga na osnovu liste prioriteta (kriterijumi starosti, ugroženosti, značaja, itd.).

Uslovi za smještaj i čuvanje bibliotečke građe su strogo propisani i glavni su činioci zaštite (tzv. preventivna zaštita). Trajna spremišta moraju da zadovoljavaju propisane standarde temperature i vlažnosti za različite vrste bibliotečke građe. Na pravilno čuvanje utiče i način odlaganja publikacija na policama, osvjetljavanje i provjetravanje, kao i higijensko održavanje prostorija. Brojna oštećenja izazvana su biološkim, hemijskim, fizičkim i drugim procesima, koji se razvijaju upravo zbog nepostojanja minimalnih smještajnih uslova u većini biblioteka u Crnoj Gori. Crnogorske biblioteke se nalaze u prostorima koji vlaže, prokišnjavaju, ili pak usljed velikih kiša dolazi do poplava (u Centralnoj narodnoj biblioteci je 1986. godine došlo do prodora podzemnih voda, kada je uništen veliki dio osnovnog fonda novina, a 2002. godine je zbog prokišnjavanja krova na zgradi Francuskog poslanstva teško ugrožen fond “montenegrine”).

Dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija je, takođe, preventivna mjera zaštite i pretpostavljamo da se vrši rijetko ili nikako (naročito u narodnim bibliotekama), dok se u depoima Centralne biblioteke obavlja jednom godišnje.

Fizička bezbjednost bibliotečkih fondova ogleda se u uvođenju savremenih protivpožarnih i protivprovalnih uređaja (video nadzor, alarmni sistemi), naročito gdje je korisnicima omogućen slobodan pristup policama. Kada je u pitanju Centralna narodna biblioteka, mora se naglasiti da su njeni fondovi i dodatno ugroženi. Biblioteka, putem međubibliotečke pozajmice (što je njena zakonska obaveza), opslužuje korisnike svih narodnih biblioteka u Crnoj Gori, Univerzitetsku i fakultetske, kao i specijalne biblioteke. Pošiljke se otpremaju poštom, bez garancije o njihovoj bezbjednosti. Za Univerzitetsku biblioteku pošiljke se na “neobičan” način otpremaju: jedan službenik svake nedjelje vraća knjige koristeći autobuski prevoz i preuzima nove. Na ova dva načina se godišnje pozajmi iz fondova Centralne biblioteke oko 700-900 naslova.

U Crnoj Gori se, prema evidencijama Službe za izradu CIP-a u CNB »Đurđe Crnojević«, objavi u prosjeku jedan naslov dnevno monografskih publikacija. Ovakva hiperprodukcija je uslovila pojavu štampanih publikacija vrlo lošeg kvaliteta papira i štampe. Šta to znači za crnogorski obavezni primjerak, odnosno njegovo trajno čuvanje, nije potrebno naglašavati.

Kada je riječ o zaštiti i prezentaciji vrijednih kolekcija (bibliotečkih, muzejskih, arhivskih), sve više se u svijetu govori o digitalizaciji. Digitalizacija je složen i skup proces, tako da se institucije organizuju u izradi nacionalne strategije za arhivsku, muzejsku i bibliotečku građu, odnosno strategije digitalizacije kulturne baštine. Ciljevi koji se žele postići su:

- da se poveća dostupnost informacijama i građi,- da se poveća kvalitet usluga korisnicima,


156

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

- da se izbjegne korišćenje originala (zaštita građe) i- da se koriste mogućnosti međuinstitucionalne, nacionalne saradnje.

Kriterijumi za odabir građe moraju biti vrlo precizno postavljeni – građa koja je od posebnog značaja za nacionalnu kulturnu baštinu, ugroženost građe (listanje, kopiranje i sl.), zahtjevi i interesovanja korisnika.

Za Centralnu narodnu biblioteku realizacija ovakvog projekta bi značila da svoje najvrednije fondove predstavi u digitalnom obliku putem Inerneta najširem krugu korisnika, kao i da zaštiti originalne primjerke od daljeg propadanja (stara crnogorska periodika, stara i rijetka knjiga, rukopisi, stare geografske karte itd.).

7. Društveni status biblioteka

″Istorija biblioteka je istorija služenja [...]. Misija biblioteka može se jednostavno objasniti kao omogućavanje usluga neophodnih korisnicima. Ovu misiju dijele sve biblioteke u svakoj generaciji i u cijelom svijetu″. Ovakva definicija biblioteke Fredericka Frienda301, koja kao da potvrđuje staru maksimu ″konzervativne filozofije″ o stalnoj promjeni da bi sve ostajalo isto, čini nam se pogodnom za uvod u razmatranje savremene uloge i društvenog statusa biblioteka informativnog društva 21. vijeka.

Da li se i koliko promijenila uloga savremene biblioteke – centralno je pitanje u teoriji bibliotekarstva na početku novog milenijuma. I ma koliko pogledi teoretičara bili različiti, zaključak je jedinstven i paradoksalan: promjene društvenog statusa, strukture, obima i predmeta društvenog djelovanja toliko su izmijenjeni pod uticajem novih komunikacionih tehnologija i zahtjeva za nestrukturiranom informacijom, da su savremene biblioteke evropskog i američkog informativnog društva prerasle u multidiscplinarne i multumedijalne centre. Međutim, prenošenje predmeta pažnje sa materijalnog nosioca informacije na informaciju samu, kao »nematerijalnog« supstrata, koji (prema shvatanjima iz devedesetih godina) ne zahtijeva nikakvu posebnu instituciju, pa ni biblioteku sa svim onim sadržajima koji se podrazumijevaju, nije umanjila potrebu za ovakvim tipom instrukcije. Naprotiv, informativnom revolucijom biblioteka je dobila novi društveni značaj i nove oblike i sadžaje rada. Tako savremene biblioteke, pored tradicionalnih oblika djelatnosti, moraju da:

- ponude nove servise i uvedu digitalnu tehnologiju u sistem svojih usluga,- ponude otvorene, privlačne i ugodne prostore, kao i obuku za korišćenje e-opreme,- doprinesu razvoju funkcionalno pismenog informativnog društva, što podrazumijeva promovisanje čitanja u svim oblicima, uključujući www,- omoguće permanentno usvaršavanje i deinstitucionalizovano i neformalno obrazovanje,- podstakne rast ekonomije znanja uz nuđenje evaluiranih informativnih usluga,- smanje osjećaj otuđenosti u sve više globalizovanom svijetu kroz njego-vanje i čuvanje tradicije, sačuvane i u e-obliku,- podrži etničke, kulturne, jezičke i vjerske različitosti i kulturni identitet, kroz formiranje digitalizovanog »kolektivnog pamćenja«.

Dakle, društveni status biblioteke i njena uloga u globalizovanom okru-ženju nije se bitnije promijenio – one i dalje ostaju u službi kulutre, znanja i obrazovanja. Ne oduzimajući joj ništa od njenih tradicionalnih sadržaja, informatička revolucija joj pruža mugućnost distribucije opštecivilizacijskih dostignuća novim sredstvima transfera, a u istoj mjeri i promovisanje nacionalnih vrijednosti.

Upravo su ovo razlozi zbog kojih se u razvijenom svijetu na biblioteku gleda kao na prvorazrednu i primarnu instituciju kulture. Nije stoga čudno što je krajem 20. vijeka u evropskim zemljama izgrađeno toliko monumentalnih objekata, tih novih svjetskih čuda savremenog građevinarstva, kao što su Francuska nacionalna biblioteka, Britanska biblioteka, Nacionalna biblioteka Danske i dr., koje kao takve predstavljaju institucije nacionalnog prestiža, a da ne govorimo o ponovnoj izgradnji Aleksandrijske biblioteke, čijem je otvaranju prisustvovao vrh političkog, društvenog i kulturnog establišmenta planete (skoro svi predsjednici država i vlada Evropske zajednice, svi predsjednici i krunisane glave arapskog i islamskog svijeta, predstavnici Ujedinjenih nacija i UNSECO-a).

U našim uslovima skromnih ekonomskih mogućnosti i male ponude na globalnom nivou311, savremeno koncipiran bibliotečko-informativni sistem integrisan u evropske sisteme, pruža izvanredne mogućnosti za prezentovanje crnogorske kulturne baštine, spomenika kulturnog i uopšte nacionalnog nasljeđa na najefikasniji i najekonomičniji način, način koji apsolutno zadovoljava princip demokratičnosti i ravnopravnosti u prezentovanju nacionalnog kutltu-rno-istorijskog bogatstva. Savremeni programi Evropske unije i njenih tijela eliminišu sve oblike barijera – jezičke, grafijske, ekonomske, civilizacijske, pa inicijative za participiranje države Crne Gore i njenih institucija

30 1 Frederick J. Friend/New Mision- Old Mission with a New Face – http://www.bib.pku.edu.cn/98conf/paper/a/FredFriend.htm-15.03.2004

31 1 Udio naučnih informacija SFRJ 80-tih godina iznosio je svega 0.3% svih dostupnih informacija konvencionalnih medija.

157

treba prihvatati kao šanse koje se ne smiju ispuštati. Zemlje bližeg okruženja su u znatnoj prednosti, jer su se mnogo ranije odazivale za učešće u projektima vladinih organizacija i nevladinog sektora.

Status crnogorskog bibliotekarstva i njegov ugled u društvu u direktnoj je vezi sa događajima koji su se za prethodnih 15 godina zbili na ovom području: propast socijalističkog koncepta, transformacija privrede i ekonomsko siroma-šenje doveli su da pada ugleda institucija i struke. Ipak, smatramo da je odnos države prema bibliotekarstvu kao drugorazrednoj, skoro marginalnoj, kulturnoj djelatnosti (dakle, iza ostalih kulturnih institucija, pozorišta npr.), ključni uzrok ovakvog društvenog statusa. Do obratnog trenda može doći samo transforma-cijom biblioteka i bibliotečkog sistema u skladu sa razvojem ove djelatnosti, uvođenjem novih korisničkih servisa i institucionalizovanim naporom države za revitalizaciju djelatnosti u cjelini.

8. Međunarodna saradnja i integracioni procesi

Ministarstvo kulture i medija je u peridu od 2003. do 2006. godine intenziviralo međunarodnu saradnju u oblasti kulturne i prirodne baštine, a samim tim i onu koja se tiče bibliotečke djelatnosti. Realizovani su mnogi projekti, a neki su još uvijek u toku:

FORMEZ – Centar za unapređenje javne administracije pod pokro-viteljstvom Vlade Italije. U okviru ovog projekta tokom 2004. godine organizovani su seminari za službenike državne uprave iz oblasti kulturne baštine, kao i predstavnike nevladinih organizacija, sa sljedećim temama:

- Organizacija Ministrstva kulture i medija i njegovih institucija i - Zakonodavstvo o kulturnoj baštini.

Jadransko-jonska inicijativa – Republika Crna Gora, kao član Jadransko- jonske inicijative u periodu od maja 2004. do maja 2005. godine bila je predsjedavajući. Ministrastvo kulture i medija je u dijelu kulturne baštine organizovalo okrugle stolove na sljedeće teme:

- Nove metode dokumentovanja, zaštite i istraživanja podvodnih arheoloških nalazišta;- Model povezivanja i stvaranja mreže kulturnih maršruta unutar Jadransko-jonskog bazena;- Povezivanje u okviru izdavačke djelatnosti i razmjena resursa u oblasti bibliotekarstva.

Britanski Savjet – Obrazovanje i obuka u oblasti kulturnog i prirodnog nasljeđa u Crnoj Gori u okviru Fonda za kulturno i prirodno nasljeđe u Jugoistočnoj Evropi.

INTERREG III A-a – Od novembra 2004.godine, Ministarstvo kulture i medija je u saradnji sa italijanskim partnerom, upravom provincije Ferrara, uključeno u projekat Transjadranske saradnje (Adriatic Cross Border Programme) koji, kao oblasti djelovanja, predviđa:

- Definisanje maršruta kroz mrežu Jadranskog područja Svjetskog nasljeđa UNESKO-a, kroz definisanje oblika kulturnog turizma;

- Utvrđivanje smjernica za izradu menadžment planova za područja Svjetskog nasljeđa.- Realizacija tri pilot projekta proučavanja, obnove, restauracije i unapređivanja spomeničkog nasljeđa;- Razmjenu iskustva iz oblasti restauracije (iz prethodne oblasti) na seminarima i radionicama koji bi bili održani

u gradovima partnerima (Ferara, Sarajevo, Dubrovnik, Kotor). Aktivnosti iz ovog projekta sprovode Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kotora i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja.

Donacija Vlade Norveške za spomenike kulture i ustanove kulture na Cetinju – Kraljevsko pozorište »Zetski dom«, Centralna narodna biblioteka »Đurđe Crnojević« - zgrada Italijanskog poslanstva i Plavi dvorac. Za ova dva objekta predviđena sredstva za donaciju su 712.000,00 eura.

Međunarodnu saradnju intenzivirale su i same biblioteke, uključujući se, u skladu sa svojim mogućnostima, u

međunarodne projekte i integracione procese:

Godišnja konferencija IFLA-e. IFLA je vodeća međunarodna bibliotečka asocijacija, najstarija (osnovana 1927) i najbrojnija (preko 1700 članova iz 155 zemalja svijeta), formirana da bi izgrađivala visoke profesionalne standarde u bibliotekarstvu, štitila interese biblioteka i njenih korisnika u ostvarivanju univerzalnih prava na obrazovanje i informisanost. Godišnjoj konferenciji prisustvuje u prosjeku oko 4000 učesnika – bibliotekara iz cijelog svijeta. IFLA ima 1736 članica i 48 sekcija, među kojima je Sekcija nacionalnih biblioteka. Za nacionalne biblioteke,


158

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

kao što je Centralna narodna biblioteka »Đurđe Crnojević«, članstvo u ovoj asocijaciji znači mogućnost da kroz saradnju sa bibliotekama razvijenih zemalja unaprijedi svoje servise, usluge i ojača svoju ulogu kao obrazovni centar u društvu, koje neograničeni pristup informacijama, intelektualna prava, razmjenu naučnih dostignuća i zaštitu intelektualnog nasljeđa smatra svojim prioritetnim ciljevima. Ove godine se Konferencija direktora održava u vrijeme kad i konferencija IFLA-e u Seulu, Koreja, od 20. do 24. avgusta 2006. godine

Godišnji sastanak direktora nacionalnih ISSN centara. Nacionalni ISSN centar za Crnu Goru registruje serijske publikacije objavljene u Crnoj Gori i dodjeljuje ISSN brojeve od marta 2004. godine. Do sada Centralna narodna biblioteka nije bila u mogućnosti da obezbijedi sredstva za prisustvovanje ovoj konferenciji bibliotekaru koji radi na popunjavanju ISSN baze. Međunarodni standardi neprekidno se mijenjaju i nadopunjuju prateći razvoj informacijske tehnologije. ISSN centri postoje u 240 zemalja u svijetu, a godišnji sastanci služe razmjeni praktičnih iskustava vezanih za identifikaciju serijskih publikacija i upravljanje bazom podataka.

Godišnji sastanak direktora nacionalnih ISBN centara. Nacionalna ISBN agencija za Crnu Goru dodjeljuje ISBN brojeve za izdavače sa teritorije Crne Gore od aprila 2005. godine. ISBN (International Standard Book Number – Međunarodni standardni broj knjige) je jedinstveni identifikator knjiga i drugih omeđenih publikacija bez obzira na medij na kome su objavljene. Sistem funkcioniše po standardu ISO 2108 kojim su utvrđeni principi i postupak međunarodnog standardnog numerisanja knjige. Cilj ovog standarda je da koordinira i standardizuje upotrebu identifikacionih brojeva, tako da svaki ISBN broj označava jedan naslov ili izdanje knjige ili neke druge monografske publikacije koju je objavio ili proizveo isti izdavač.

Godišnja COBISS konferencija. Godišnja COBISS konferencija održava se svake godine u novembru mjesecu u Institutu informacijskih znanosti u Mariboru. Ciljevi konferencije su unapređenje bibliotečko-informacijskog sistema u zemljama koje koriste programsku opremu COBISS (proizvod IZUM-a, Maribor) za rad na automatizaciji lokalnog bibliotečkog poslovanja.

159

BIV OCJENA STANJA

Bibliotečka djelatnost u Crnoj Gori nalazi se u lošem stanju i nepovoljnom položaju, jer ni jedan segment njenog ostvarivanja ne zadovoljava neophodne parametre, uslove, standarde i zahtjeve klasičnog bibliotečkog sistema, a pogotovo ne savremeno koncipiranog bibliotečko-informacionog sistema.

Loše stanje bibliotečke djelatnosti posljedica je neadekvatnog višegodišnjeg odnosa države i lokalnih zajednica prema njoj, kao i veoma nepovoljnog ambijenta u kojem su se odvijali ukupni kulturni procesi u Republici u posljednjoj deceniji prošlog vijeka.

Bibliotečka djelatnost funkcioniše po prevaziđenim i neusklađenim pravilima i njeno ukupno stanje, u odnosu na značaj, mjesto i ulogu u savremenom društvu, ukazuje na neprimjerenu zapostavljenost i zapuštenost koja neminovno vodi sveizraženijem zaostajanju za savremenim tokovima u ovoj oblasti.

Iako stepen zapuštenosti i zaostajanja u razvoju bibliotečke djelatnosti nije istovjetan na svim nivoima ostvarivanja, ipak trenutno ne postoje uzorni primjeri dobro organizovanih i društveno valorizovanih biblioteka, tj. biblioteka koje u potpunosti zadovoljavaju sve predviđene zakonske uslove, međunarodne standarde i druge parametre uspostavljene za sagledavanje stanja u funkcionisanju bibliotečko-informacionog sistema.

Centralna narodna biblioteka, kao opšta, depozitna i matična biblioteka za teritoriju Republike, od tri osnovne funkcije u kontinuitetu ostvaruje samo poslove opšte depozitne biblioteke. Za organizovan istraživački, a naročito naučnoistraživački rad nikada joj nijesu obezbijeđeni materijalni uslovi, a za tu vrstu poslova nema ni odgovarajući kadrovski potencijal. Funkciju centralne matične službe (poslije skoro 20 godina) obnovila je 2004. godine. Ova biblioteka nije vršila reviziju osnovnog bibliotečkog fonda od 1982. godine, iako je zakonski rok za ovu obavezu 10 godina. Pored toga, Centralna narodna biblioteka još uvijek nije izvršila opis južnoslovenskih ćiriličnih rukopisa i katalošku obradu pojedinih zbirki (audio-vizuelni materijal, razglednice, fotografije, plakati, likovno-grafični materijal). Kao najznačajniji pozitivni primjer rada ove biblioteke izdvaja se projekat Bibliografije, čija je realizacija doprinijela da je crnogorska bibliotečka baština među najbolje obrađenim baštinama ove vrste u Regionu i šire.

Narodno-gradske biblioteke organizovane, u najvećem broju, kao biblioteke u sastavu centara za kulturu nijesu uspjele da se razviju u matične opštinske biblioteke i njihov status u odnosu na predviđenu ulogu i misiju je krajnje nepovoljan. Gradske biblioteke koje su organizovane kao samostalne ustanove kulture (Podgorica, Herceg-Novi, Cetinje, Pljevlja) ostvaruju znatno zapaženije rezultate u odnosu na biblioteke u sastavu, s tim što funkciju matične biblioteke obavlja samo gradska biblioteka u Podgorici.

Visokoškolske biblioteke, posvećene najobrazovanijem i najzahtjevnijem dijelu populacije, tj. nastavno-naučnom osoblju i studentima Univerziteta Crne Gore, nijesu uspjele da savladaju posljedice perioda međunarodnih sankcija i izolovanosti od svjetskih informatičkih tokova i ozbiljno zaostaju u nabavci skupih konvencionalnih i elektronskih informacionih izvora, iako je u međuvremenu automatizacija bibliotečkog poslovanja znatno podigla nivo usluga i uređenosti bibliotečkih fondova i kolekcija.

Školske biblioteke po svim paramterima (prostor, oprema, fondovi, kadar) predstavljaju najlošiji dio ukupnog bibliotečkog sistema i praktično ni po jednom osnovu ne zadovoljavaju inače veoma niske standarde ovog nivoa ostvarivanja bibliotečke djelatnosti, a samim tim ni predviđenu ulogu ovog bibliotečkog tipa u sistemu obrazovanja i informatičke kulture.

Naučne i specijalne biblioteke, u uslovima društvene i ekonomske transforamcije, nijsu imale priliku da zadrže raniji status, a kamoli da se progresivno razvijaju. O njihovom položaju najilusttroavanije govori podatak da je čak i sistem razmjene publikacija (inače karakterističan za ovaj tip bibliotečkog sistema) stao, ili se obavlja u rudimentiranim razmjerama. Uzrok, koji bi u ranijim vremenima bio kvalifikovan kao trivijalan (PTT troškovi), sada se pokazao kao nepremostiva prepreka.

Posmatrano u cjelini stanje bibliotečke djelatnosti i bibliotečko -informacionog sistema u Crnoj Gori karakterišu:

1) Neadekvatna i nedovoljna normativna uređenost i nepoštovanje važećih pravila;2) Institucionalna organizacija gradskih i pojedinih visokoškolskih biblioteka nije u skladu sa principima i

praksom u Regionu i Evropi;3) Vertikalna organizacija sistema zadovoljava principe, pravila i praksu razvijenih bibliotečkih sistema;4) Prostor, oprema, struktura findova i dinamika nabavke bibliotečkog materijala nijesu u skladu ni sa najnižim


160

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

standardima u ovoj oblasti, kao ni sa preporukama, uputstvima i direktivama Savjeta Evrope i međunarodnih stručnih tijela;

5) Kadrovska struktura je veoma nepovolja, a stručna osposobljenost nedovoljna, što predstavlja limitirajući faktor u prihvatanju evropskih sandarda i sistema, primjeni novih tehnologija i servisa, usvajanju novih oblika rada i sevrisiranja potreba korisnika, odnosno prihvatanja i afirmisanja uloge savremenih biblioteka;

6) Ulaganja države i jedinica lokalne samouprave u razvoj bibliotečke djelatnosti su nedovoljna i ne obezbjeđuju uslove za ostvarivanje ni osnovnih tradiconalnih funkcija biblioteka, a kamoli njihovog intenzivnog razvoja u pravcu nosilaca savremenog bibliotečko-informacionog sistema;

7) Nepostojanje mogućnosti redovnog školovanja bibliotečkog kadra na studijskom novou ne može se nadomjestiti kroz proces tzv. stručnog osposobljavanja u cilju polaganja stručnog ispita za vršenje stručnih bibliotečkih poslova;

8) Sa uvođenjem i razvijanjem jedinstvenog automatizovanog bibliotečko-informativnog sistema po programu COBISS sistema izuzetno se kasni, a zastoji u realizaciji prihvaćenih obaveza utiču na neujednačenu primjenu tehničko-tehnoloških rješenja;

9) Nabavka novog bibliotečkog materijala po svim osnovama je nedovoljna i neredovna i najvećim dijelom podređena komercijalnim interesima izdavača.

10) Zaštita bibliotečkog materijala (pravna, dokumentaciona, tehnička, fizička) daleko je iza stvarnih potreba i standarda u ovoj oblasti;

11) Položaj nevladinog udruženja bibliotekara, kao jedine asocijacije inače krajnje oskudnog bibliotečkog kadra, bez redovne materijalne podrške države krajnje je marginalizovan, što neposredno utiče na nemogućnost koordinacija aktivnosti koje se ostvaruju preko međunarodnih asocijacija u ovoj oblasti.

161

UV PREDLOG MJERA

U cilju poboljšanja stanja u oblasti bibliotečke djelatnosti potrebno je preduzeti sljedeće mjere: 1. Pristupiti izadi novog Zakona o bibliotekama, u skladu sa:

- savremenim međunarodnim iskustvima, standardima i pravilima;- unaprijeđenim tehničko-tehnološkim uslovima transfera znanja i informacija;- izmijenjenom ulogom, položajem i zadacima savremeno koncipiranih biblioteka i bibliotečko-informacionih sistema i mreža;- opštim trendom demokratizacije društvenih odnosa, ravnopravnosti i slobodnog pristupa informacionim resursima;- jedinstvenom i od međunarodnih tijela usvojenom terminologijom.

Novim zakonom treba definisati: nacionalni bibliotečko-informacioni sistem; bibliotečko-informacionu djelatnost; uslove i način obavljanja, finansiranja nabavke i korišćenja bibliotečko-informacionih resursa; dostupnost bibliotečko-informacionim izvorima, opremi i alatu za njihovo korišćenje; izradu konvencionalnih i elektronskih kataloga i baza podataka; međubibliotečku pozajmicu, razmjenu i protok informacija; pružanje pomoći i edukaciju korisnika; zaštitu bibliotečke građe i bibliotečke baštine; djelatnost i specifičnost svih tipova biblioteka, a naročito zadatke nacionalne biblioteke; posebne uslove za vršenje stručnih bibliotečkih poslova; način osposobljavanja bibliotečkog kadra; uslove za digitalnu prezentaciju bibliotečke baštine; način finansiranja bibliotečke, odnosno bibliotečko-informacione djelatnosti; ulogu države u razvoju djelatnosti i sistema; stručni i upravni nadzor nad radom biblioteka.

Sve navedene tematske cjeline zakona moraju biti usaglašane sa principima, standardima, uputstvima i direktivama Savjeta Evrope, UNESCO-a, IFLA-e, EBLIDA-e i drugih relevantnih međunarodnih organizacija i tijela koja se bave ovom djelatnošću, što podrazumijeva uvažavanje i primjenu:

- principa slobodnog izbora i prava primanja i prenošenja informacija,- prinicipa nediskriminacije,- prava na besplatnu informaciju, što uključuje: informativne izvore, alatke i usluge, - princip zabrane sprečavanja svih oblika nabavke i korišćenja informa-tivnih izvora,- princip kvaliteta i raznorodnosti informativnih izvora u pogledu forme, sadržaja, jezika, a u skladu sa raznovrsnim potrebama korisničke populacije,- princip uvažavanja istog obima potreba manjinskih zajednica,- prinicip profesionalnosti i kompetentnosti stručnog osoblja,- pravo pristupa elektronskim oblicima informisanja,- pravo pristupa resursima iz drugih biblioteka i sistema,- poštovanje prava na privatnost i- poštovanje autorskih prava i prava iz oblasti intelektualne svojine i statusa bilioteke u odnosu na ovo pravo.

2. Pristupiti izradi zakona o obaveznom primjerku, kojim će se na cjelovit način urediti pitanje deponovanja bibliotečkog materijala (štampani i grafički materijal, audio-vizuelni i elektronski materijal) proizvedenog na teritoriji Republike i od strane subjekata koji imaju prebivalište, odnosno sjedište na teritoriji Republike, a naročito:

- obaveze nacionalne i gradskih biblioteka u pogledu prikupljanja, deponovanja i čuvanja bibliotečkog materijala od značaja za očuvanje nacionalnog kulturnog nasljeđa i nasljeđa određenih sredina;- obaveze izdavača da određeni broj primjeraka besplatno dostavljaju nacionalnoj i gradskoj biblioteci;- obaveze biblioteka, zavisno od nivoa organizovanja, da redovno vrše otkup određenog broja primjeraka novih izdanja svih vrsta i formata proizvedenih na teritoriji Republike;- način deponovanja elektronskih jedinica bibliotečke građe, kako za digitalno proizvedenu tako i za digitalizovanu građu;- da se obavezni primjerak bibliotečkog materijala statistički posebno iskazuje i da se oslobodi obaveza po osnovu carina i PDV-a.


162

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

3. Novim zakonom o kulturnim dobrima potpunije urediti pitanja zaštite pisane kulturne baštine i u tom cilju precizirati obaveze i odgovornost subjekata koji po bilo kom osnovu posjeduju ili raspolažu takvom vrstom materijala, kao i uslove u pogledu njegovog korišćenja, čuvanja i prezentacije.

U okviru ovog programskog zadatka definisati uslove i obaveze u pogledu ostvarivanja naučnoistraživačkog rada i proučavanja spomeničkog nasljeđa i na taj način omogućiti učešće u evropskim projektima proučavanja i prezentacije nacionalnog spomeničkog blaga.

4. Osnovati savjet za bibliotečko-informacionu djelatnost, kao stručno savjetodavno tijelo, što kao praksa postoji u većini zemalja u okruženju, koji bi se bavio:

- strategijom razvoja bibliotečko-informacione djelatnosti;- analizom sistema bibliotečke djelatnosti i mjerama za njegovo unapređivanje;- pitanjima bibliotečke struke i bibliotečkog kadra;- blagovremenim uređivanjem određenih pitanja;- standardima za pojedine tipove biblioteka;- stučnim osposobljavanjem kadrova;- predlaganjem članova ispitnih komisija za polaganje stručnog ispita i dodjelu stručnih zvanja.

5. Redefinisati status narodnih – gradskih biblioteka i konstituisati ih u samostalne ustanove kulture, jer njihov položaj kao djelova opštinskih centara za kulturu je jedan od ključnih uzroka stagnacije i neadekvatnog ostvarivanja uloge koju imaju.

6. Definisati popis i opis bibliotečkih spomenika kulture u smislu evropskih projekata za zaštitu nacionalnih kulturnih dobara, što podrazumijeva veoma tijesnu saradnju i koordinaciju ukupne bibliotečke mreže Crne Gore sa muzejima, Državnim arhivom, vjerskim zajednicama i ostalim institucijama koje baštine staru i rijetku knjigu.

Za izvršavanje ovog zadatka potrebno je angažovati raznovrsni specijalistički kadar, odnosno stručnjake iz oblasti bibliologije, arheografije, paleografije, bibliografije, kojih u našoj Republici nema ili su veoma rijetki.

7. Osposobiti Narodnu biblioteku Đurđe Crnojević za obavljanje zakonom definisanih funkcija i tradicionalnih zadataka, kao i zadataka koji proističu iz razvoja informatike. Izvršavanje ovog globavlnog zadatka podrazumijeva njeno značajno materijalno, tehnički-tehnološko i kadrovsko osposobljavanje, radi:

- bavljenja naučnoistraživačkim radom iz oblasti bibliotekarstva i informatike; - izučavanja kulturnog i pisanog nasljeđa Crne Gore, kao i opisi južnoslovenskih ćirilčkih rukopisa;- obavljanja poslova i zadataka iz djelokruga centralne matične bibliotečke službe;- digitalizacije i međunarodne prezentacije crnogorske bibliotečke baštine;- učešća u najznačajnijim međunarodnim asocijacijama nacionalnih biblioteka, kao i u evropskim projektima

za zašitutu i zajedničku on-line prezentaciju spomeničkog nasljeđa evropskih naroda (TEL, Projekat zajedničkog portala na jezicima zemalja koje praticipiraju u projektu);

- vođenja centralne evidencije građe koja ima svojsvo pisanog spomenika kulture od nacionalnog značaja (stara i rijetka knjiga i rukopisi);

- staranja o primjeni propisa o deponovanju obaveznog primjerka svih informativnih izvora, uključujući i elektronske;

- vršenja revizije fondova Biblioteke;- definisanja novih funkcija Biblioteke (Nacionalne agencije za ISBN, ISSN…).

8. Obezbijediti stalnu podršku programima i projektima udruženja bibliotečko-informacionih stručnjaka, kao što je to praksa u drugim zemljama, i na taj način ih uključiti u sve razvojne tokove ove djelatnosti. Opravdanje za podršku programima i projektima strukovnih udruženja postoji u uticaju koji su nacionalna udruženja i međunarodne asocijacije (EBLIDA, IFLA), kao tumači novih zahtjeva korisnika bibliotečkih usluga, svojim inovacijama, novim oblicima usluga, novim servisima i standardima vršile stalni pritisak na nacionalna zakonodavstva da se savremena biblioteka razvija, bude i ostane najznačajniji multimedijalni informacioni centar.

9. Obezbijediti stručno osposobljvanje bibliotečkog kadra na visokoškolskom nivou, jer je Crna Gora jedina država iz bivše Jugoslavije u kojoj ne postoji studijsko usmjerenje za školovanje bibliotečko-informacionih stručnjaka na fakultetskom nivou.

10. Obezbijediti inspekcijski nadzor u oblasti bibliotečke djelatnosti, kao neophodnu mjeru za potupunu primjenu propisa u ovoj oblasti.

163

11. Podzakonskim aktima regulisati specifične oblike poslovanja i uslove za ostvarivanje bibliotečke djelatnosti, a naročito:

- evidenciju bibliotečke građe i uslove za njeno čuvanje;- nadzor nad stručnim radom biblioteka;- vrste stručnih poslova u biblioteci i posebne uslove za njihovo obavljanje;- uslove za sticanje zvanja za obavljanje stručnih poslova;- program stručnog ispita i način njegovog polaganja;- revizije i otpis bibliotečke građe;- obrade bibliotečke građe.

12. Utvrditi parametre za obavezno finansiranje svih tipova biblioteka, a posebno finansiranje nabavke bibliotečkog materijala i na taj način obezbijediti njihov razvoj i zadovoljavanje aktuelnih potreba korisnika


164


165


166


Izvještaj o crnogorskom filmskom fondu

168


SADRŽAJI ZNAČAJ FILMSKE GRAĐE ....................................................................................................................................................... 171II ISTORIJAT FILMSKIH ZAPISA O CRNOJ GORI ................................................................................................................ 171III RAZVOJ CRNOGORSKE KINEMATOGRAFIJE ..................................................................................................................172IV FOND FILMOVA CRNOGORSKE KINEMATOGRAFIJE................................................................................................173V FILMOVI CRNOGORSKIH AUTORA REALIZOVANIIZVAN CRNE GORE .........................................................................................................................................................................173VI STANJE CRNOGORSKOG FILMSKOG FONDA I FILMSKOG MATERIJALA O CRNOJ GORI .............................. 174

1. Fond filmova Lovćen filma .................................................................................................................................................... 1742. Fond filmova Filmskog studija i Zeta filma ....................................................................................................................... 1743. Fond žurnalskih storija i filmska građa Televizije Crna Gora .......................................................................................1754. Obim prikupljenog materijala crnogorske kinematografije............................................................................................175

VII OPREMLJENOST CRNOGORSKE KINOTEKE ZA ČUVANJE I ZAŠTITU CRNOGORSKOG FILMSKOG FONDA ........................................................................................................................................175VIII OCJENA STANJA......................................................................................................................................................................177IX PREDLOG MJERA ......................................................................................................................................................................177

170


171

UI ZNAČAJ FILMSKE GRAĐE

U skoro svim zemljama svijeta filmu se pridaju izuzetan značaj i velika društvena uloga. Značaj filma nije samo zbog nove forme saopštavanja misli i ideja “putem žive slike” i njegovog artističkog dometa, nego i zbog ukupne kulturne, umjetničke, naučne, obrazovne i istorijske vrijednosti.

Film ima bitnu ulogu u obrazovanju mladih u svakom društvu, a dokumentarni, animirani i igrani filmovi, prije svega, svjedoče o prepoznatljivom kulturnom identitetu određenog naroda. Ukupni značaj filma čini ga važnim segmentom kulturne baštine svakog naroda i svake savremene države.

Zbog višestrukog značaja filma čuvanje filmske građe regulisano je međunarodnim konvencijama i nacionalnim zakonodavstvima. U skladu sa preporukama UNESCO-a iz 1980. godine, Konvencijom o zaštiti audiovizuelnog nasljeđa iz 2000. godine uređena je i zaštita filmske građe.

Zaštita filmske građe u Crnoj Gori jedan je od prioritetnih zadataka u kulturi, jer je Crna Gora jedna od rijetkih zemalja sa bogatstvom filmskih zapisa o sebi i svojoj prošlosti.

II ISTORIJAT FILMSKIH ZAPISA O CRNOJ GORI

Samo devet mjeseci poslije prvog javnog prikazivanja filma u svijetu, 1896. godine na svadbi italijanskog princa Vitorija Emanuela Savojskog i crnogorske knjeginjice Jelene Petrović-Njegoš, u Rimu je snimljen knjaz Nikola Petrović sa pratnjom. Ovaj filmski zapis od dvije žurnalske storije bio je prava senzacija i prikazan je gotovo u čitavom svijetu. Međutim, i pored prvorazrednog značaja ovog prvog filmskog zapisa, Crna Gora nema ni njegov original ni kopiju.

Od prvog filmskog zapisa o Crnoj Gori pa do organizovanja crnogorske kinematografije strani producenti snimili su mnoge žurnalske storije, dokumentarne i igrane filmove o Crnoj Gori. Ovaj filmski fond nalazi se u raznim filmskim arhivima izvan naše zemlje i predstavlja ne samo zanimljivost, već i veoma značajnu dokumentarnu građu o Crnoj Gori u prošlom vijeku.

Na filmskoj traci zabilježeni su značajni istorijski događaji, i to: - Jubilarne svečanosti prilikom proglašenja Crne Gore za kraljevinu i krunisanje knjaza Nikole za kralja; - Posjeta kralja Nikole Beču 1912. godine;- Balkanski ratovi, sa poznatim storijama: ispaljivanje topovske granate sa Dečića, polazak kralja Nikole sa

Rijeke Crnojevića na bojište, tvrđava Lesendro snimljena sa broda, zauzeće Skadra i dr.

Koliko je kralj Nikola pridavao značaja snimanju žurnalskih storija, odnosno filmu, govori činjenica da je prilikom boravka u Beču 1912.godine odlikovao bečkog snimatelja Aleksandra Sašu Kolovrata koji je snimao Jubilarne svečanosti na Cetinju. Ujedno, to je prvi sineasta koji je dobio jedno visoko crnogorsko odlikovanje.

Aleksandar Kolovrat je 1916-1917. godine snimio dokumentarni film Gospodarsko uređenje Crne Gore, u dva dijela. Od ovog filma sačuvan je samo prvi dio i nalazi se u dva arhiva, u Beču i u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu. Na filmu su snimljeni fabrika ribe na Rijeci Crnojevića, ledara, oružara i nekoliko crnogorskih pazara. Ovaj film predstavlja upečatljivu dokumentarnu sliku socijalnih prilika u Crnoj Gori toga vremena.

Filmskom kamerom zabilježeno je nekoliko događaja iz Prvog svjetskog rata (austrijski vojnici na Cetinju), kao i izgradnja puta do Ivanovih korita.

Crna Gora bila je inspiracija mnogim sineastiama iz svijeta, pa čak i onim koji u njoj nikada nijesu boravili. Tako je bard nijemog filma iz Amerike, Sesil de Mil, u Holivudu snimio dva igrana filma sa temom iz Crne Gore. Njemu i slavnim glumcima koji su igrali u ovim filmovima pomagali su Crnogorci koji su bili na radu u Americi. Ovi filmovi pronijeli su ime Crne Gore širom svijeta. Interesovanje filmskih stvaralaca za Crnu Goru nije prestalo ni poslije njenog prisajedinjenja Srbiji i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevine Jugoslavije.

Vlada Crne Gore u emigraciji je, sa velikim naporom i uz pomoć “Sangro filma” iz Rima, snimila u Italiji igrani film Vaskrsenja ne biva bez smrti. Scenarista ovog filma bio je Vladimir Đ. Popović, ministar pravde u emigratskoj vladi. Ovaj film nije nikada prikazan ni u Prvoj ni u Drugoj Jugoslaviji, jer je snimljen sa ciljem da javnost upozna i


172

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

upozori na nepravdu koja je učinjena Crnoj Gori, zemlji koja je učestvovala u ratu na strani saveznika podnoseći velike žrtve, a koja je, potom, bila zaboravljena i brutalno prepuštena sudbini nestanka sa političke karte Evrope. Film je prikazivan samo u Italiji i Austriji.

Strani snimatelji, pored Boke Kotorske i crnogorskog primorja, bili su zainteresovani i za sjeverni dio Crne Gore. Snimatelj Karlo Koranek 1930. godine snimio je za poznatog etnologa dr Branimira Gušića dokumentarni film Durmitor. Na filmu su snimljeni katuni u Pivi i na Durmitoru i jedini je film sačuvan o Žabljaku snimljen između dva svjetska rata. Ovaj film predstavlja izuzetnu etnografsku vrijednost. Kamera Karla Koraneka efektno je zabilježila i jednu sahranu u Pivi i jedan narodni sabor na Crkvinama.

U periodu do 1941. godine snimljeno je još desetak dokumentarnih filmova o Crnoj Gori, a među igranim filmovima najznačajniji je film Fantom Durmitora, koji je prikazan u skoro svim većim gradovima u Evropi.

U toku Drugog svjetskog rata strani snimatelji su snimali dragocjene filmske zapise, kao što su: CASNO u Kolašinu i pojedine akcije njemačkih jedinica; zarobljavanje četnika u Kolašinu; paljenje katuna u Pivi; zajedničke akcije sa četnicima u Petoj ofanzivi i dr.

Dati pregled filmskih zapisa i filmova je samo dio filmskog materijala o Crnoj Gori nastalog do kraja Drugog svjetskog rata. Postoji veliki broj zabilješki da je do Drugog svjetskog rata snimano još filmova o Crnoj Gori, što tek treba provjeriti i sistematski istražiti.

Istraživanje filmskih arhiva je neminovnost, jer je veliki dio filmskih zapisa o Crnoj Gori u arhivama neobrađen i vodi se kao neidentifikovani materijal.

Posebni zadatak u tom pogledu ima JU Crnogorska kinoteka, kao institucionalni oblik organizovanja zaštite filmskog materijala kao nezaobilaznog i vrijednog dijela crnogorske kulturne baštine. Primjera radi, za sada se u Crnogorskoj kinoteci čuvaju samo Gomonovi i Pateovi žurnali o balkanskim ratovima. Svi ostali filmski zapisi o Crnoj Gori do kraja Drugog svjetskog rata nalaze se u kinotekama evropskih metropola (Pariz, Beč, London, Rim, Beograd i Petrograd). Pored istraživanja filmskog nasljeđa, Crna Gora mora da stvori mogućnosti i uslove da se odgovarajuće kopije filmskog materijala o Crnoj Gori, snimljene do kraja Drugog svjetskog rata, prikupe i ubuduće čuvaju u Crnogorskoj kinoteci.

III RAZVOJ CRNOGORSKE KINEMATOGRAFIJEPočetak organizovanja crnogorske kinematografije predstavlja formiranje ekipe za snimanje dokumentarno-

propagandnih žurnala pri Ministarstvu prosvjete NR Crne Gore 1948. godine. Ova ekipa snimila je prvi dokumentarni žurnal Mjesečni pregled NR Crne Gore 1948. godine.

Crnogorska filmska produkcija praktično počinje 1949. godine, osnivanjem Lovćen filma. Prvi crnogorski dokumentarno-propagandni film, Kongres fiskulturnika, realizovan je 1951. godine. Iste godine snimljen je i prvi umjetnički dokumentarni film Njegoš. U periodu od osnivanja do 1955. godine Lovćen film je snimio više veoma uspjelih dokumentarnih filmova koje je filmska kritika odmah zapazila, nazvavši njegov narativni izraz »školom crnogorskog dokumentarnog filma«. Prvi crnogorski igrani film, Lažni car, snimljen je 1955. godine, a prva crnogorska filmska koprodukcija, Zvijezda putuje na jug, realizovana je 1959. godine.

Za Lovćen film režirali su crnogorski reditelji: Velimir – Veljo Stojanović, Veljko Bulajić, Branimir Bastać, Milo Đukanović, Zdravko Velimirović, Boško Bošković, Niša Jovićević i dr. Iz ondašnje Jugoslavije za Lovćen film su režirali: Bojan Stupica, Žorž Skrigin, Vojo Nanović, a iz svijeta: Francuz Klod Otan Lara, Italijani Leonardo Berkovici, Đilberto Potenkorvo i Rikardo Freda, Čeh Oldrih Lipski i Ukrajinac Jurij Lisjenko.

Scenarije za filmove Lovćen filma pisali su: Ratko Đurović, Borislav Pekić, Vladimir Kolar, Đorđe Lebović i stranci Pjer Bost, Alkoj Tolnej i Đino de Santis.

U filmovima Lovćen filma igrali su poznati strani glumci: Loran Terzijev, Broderik Kraford, Bibi Anderson, Emanuel Riva, Rudolf Hrušinski, Stiv Rivs, Suzan Flon, Horst Frank i mnogi drugi.

Za crnogorski film Ne ubij muziku je napisao Šarl Aznavur, a za nekoliko drugih filmova Bojan Adamič i drugi veliki kompozitori.

Lovćen film je u početku bio smješten na Cetinju, zatim u Herceg-Novom i, konačno, u adaptiranoj zgradi hotela “Romanija” u Budvi.

Lovćen film se do 1962. godine najvećim dijelom finansirao iz Saveznog fonda za unapređenje kinematografije, koji je objedinjavao sredstva od prometa domaćih i stranih filmova u bioskopskoj mreži na teritoriji tadašnje Jugoslavije i sredstva od poreza na promet koji su plaćali bioskopi. Iz ovog fonda proizvodna filmska preduzeća dobijala su sredstva srazmjerno svom učešću u prometu domaćih filmova.

Prelaskom kinematografije u nadležnost republika formirani su republički fondovi za finansiranje kinematografije. Oni su prikupljali sredstva ostvarena iz prometa domaćeg i stranog filma u bioskopskoj mreži svoje republike.

173

Ukidanjem Saveznog fonda za kinematografiju, prihodi ostvareni od prometa crnogorskih filmova na teritoriji Jugoslavije, odnosno ostalih republika, nijesu više pripadali Crnoj Gori, tako da je finansiranje crnogorske kinematografije od prihoda ostvarenih samo u bioskopima u Crnoj Gori postalo neodrživo. Primjera radi, Lovćen film je za prvih šest mjeseci te godine (1962) dobio od Saveznog fonda 96 miliona dinara, a za preostali dio godine od Republičkog fonda svega 6 miliona dinara. Ovakav finansijski udar doveo je do stečaja Lovćen filma, jer preduzeće nije moglo vraćati prispjele rate po kratkoročnim kreditima za realizaciju filmova. Naime, tržišna eksploatacija filmova trajala je pet godina, a rate po kreditima su dospijevale u kraćim rokovima, tj. prije završetka eksploatacije filmova. Prihodi Republičkog fonda od prometa filmova u bioskopskoj mreži Crne Gore nijesu bili dovoljni ni za pokrivanje trećine troškova jednog igranog filma.

Zbog neizmirenja obaveza prema državi i povjeriocima protiv Lovćen filma 1966. godine, pokrenut je stečajni postupak i on je tada prestao da radi.

Nakon prestanka rada Lovćen filma 1966. godine formiran je Filmski studio sa sjedištem u Titogradu. Rad Filmskog studia finansiran je iz sredstava ostvarenih od: prometa domaćih i stranih filmova u bioskopskoj mreži Crne Gore, usluga trećim licima i od prometa sopstvene proizvodnje.

Zbog nedovoljnosti sredstava iz navedenih izvora za finansiranje crnogorske kinematografije, a u cilju održavanja kontinuiteta proizvodnje filmova, Filmski studio se opredijelio da svoje filmske projekte realizuje u koprodukciji sa proizvođačima filmova izvan Crne Gore. Naravno, to više nije bila crnogorska produkcija, jer teme, scenarija i aktere u većini slučajeva birao je drugi koproducent koji je ulagao i veći iznos sredstava.

Filmski studio je radio do 1986. godine, kada je pristupio integraciji sa Zeta filmom iz Budve. Zeta film je osnovan 1955. godine kao nosilac prometa filmova (distributer) u Crnoj Gori. Od 1978. do 1990. godine, pored prometa, Zeta film je i jedino proizvodno filmsko preduzeće.

Od 1990. godine filmska djelatnost u Crnoj Gori nema pravog nosioca, a filmska proizvodnja nema kontinuitet. U cilju pospješivanja ponovnog zaživljavanja i razvoja crnogorske kinematografije, Ministarstvo kulture i medija je od 2002. godine ustalilo praksu sufinansiranja novih filmskih projekata, u formi nagrađivanja scenarija, što je doprinijelo da se na video i filmskoj traci, zaključno sa 2005. godinom, realizuju tri dugometražna igrana filma, a u video produkciji pet kratkih igranih, pet dokumentarnih i jedan animirani film. Skroman iznos sredstava koja se godišnje planiraju u budžetu Ministarstva kulture i medija za ove namjene uslovljava da se podrška daje isključivo niskobudžetskim filmskim projektima. Postojeći način podrške razvoju crnogorske kinematografije predstavlja samo nužni minimum, do stvaranja uslova za cjelovitije rješavanje ovog složenog i značajnog pitanja crnogorske kulture.

IV FOND FILMOVA CRNOGORSKE KINEMATOGRAFIJE

Fond filmova crnogorske kinematografije čine igrani, dokumentarni i animirani filmovi Lovćen filma, Filmskog studija, Radio Televizije Crne Gore, Zeta filma i drugih producenata koji se proizvodnjom filmova bave posljednjih godina.

Fond filmova crnogorske kinematografije iznosi ukupno 137.109 m pozitiv kopija, i isto toliko negativ kopija, a čini ga 110 dokumentarnih i dokumentarno -propagandnih filmova, 35 igranih filmova (bez fonda RTV CG), snimljenih samostalno i u koprodukciji, 4 animirana filma i 24 filmska žurnala.

Filmski fond Lovćen filma sada se nalazi u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu, a fondovi Filmskog studija i Zeta filma nalaze se u Crnogorskoj kinoteci, kao i filmski fond Radio Televizije Crne Gore. Filmovi raznih producenata snimljeni od 2002. godine nalaze se takođe u Crnogorskoj kinoteci.

V FILMOVI CRNOGORSKIH AUTORA REALIZOVANIIZVAN CRNE GORE

Nakon ukidanja Lovćen filma mnogi filmski autori prešli su u druge filmske centre širom bivše Jugoslavije i u njima nastavili svoju uspješnu stvaralačku karijeru.

Filmski stvaraoci iz Crne Gore: Dušan Vukotić, Veljko Bulajić, Krsto Papić, Zdravko Velimirović, Dragan


174

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Golubović, Vlatko Gilić, Niša Jovićević i dr. realizovali su izuzetna filmska ostvarenja koja su od posebnog značaja za crnogorsku kulturu i umjetnost. Međutim, Crna Gora za sada ne posjeduje ni originale ni kopije filmova ovih autora koji su realizovani izvan Crne Gore.

Saznanja o stanju ovih filmova ukazuju na neophodnost izrade i otkupa njihovih dubl negativa. Naime, utvrđeno je da je počela dekolorizacija ovih kopija, a i veći dio producentskih kuća koje su ih realizovale nalazi se u negativnom finansijskom, statusnom i organizacionom položaju, što uslovljava odsustvo adekvatnijeg odnosa prema ovim filmskim djelima.

VI STANJE CRNOGORSKOG FILMSKOG FON-DA I FILMSKOG MATERIJALA O CRNOJ GORI

1. Fond fi lmova Lovćen fi lma

Nakon ukidanja Lovćen filma 1966. godine, kompletan njegov filmski fond (57.857 m, odnosno 64 pozitiv i negativ kopije igranih i dokumentarnih filmova) naslijedila je Televizija Titograd. Zbog nedostatka prostora i uslova za čuvanje filmova, ovaj filmski fond predat je na čuvanje i zaštitu Saveznoj javnoj ustanovi Jugoslovenska kinoteka u Beogradu. Kada je 1972. godine Jugoslovenska kinoteka izgubila status savezne ustanove i transformisana u republičku ustanovu, tj. ustanovu Republike Srbije, sve republike, osim Crne Gore, osnovale su svoje kinoteke i preuzele svoje filmske fondove. Iste godine Jugoslovenska kinoteka, kao ustanova Republike Srbije, obratila se Sekretarijatu za obrazovanje i kulturu SR Crne Gore za godišnju nadoknadu za čuvanje i održavanje deponovanog filmskog materijala u iznosu 201.899,10 dinara. Pošto dug po ovom osnovu nije izmirivan do 2005. godine, on je dostigao iznos od 1.303.782,50 dolara. Poslije dužih pregovora, dug prema Jugoslovenskoj kinoteci je sporazumno sveden na 30.000 eura, zaključno sa 2005. godinom. Ministarstvo kulture i medija RCG, krajem 2005. godine, obezbijedilo je Crnogorskoj kinoteci sredstva za izmirenje ovog duga, čime su stvoreni uslovi za preuzimanje dijela ovog filmskog materijala, tj. onog materijala za koji u Crnoj Gori postoje obezbijeđeni uslovi za adekvatno čuvanje. Crnogorska kinoteka će u toku aprila i maja ove godine organizovati preuzimanje i transport svih pozitiv kopija Lovćen filma koje se nalaze u Jugoslovenskoj kinoteci i smjestiti ih u privremeni depo adekvatno opremljen za čuvanje pozitiv kopija filmova.

Budući da Crnogorska kinoteka nema potrebne uslove za čuvanje negativ filmova, tj. nezapaljivog (acetatnog) negativa i zapaljivog (nitratnog) negativa i lavanda, računalo se na mogućnost da ovaj materijal (57.875 m, odnosno 64 negativ kopije) ostane i dalje na čuvanje u Jugoslovenskoj kinoteci, uz dogovor oko plaćanja prihvatljive godišnje nadoknade. Međutim, Jugoslovenska kinoteka, primjenom ustaljene međunarodne jedinične cijene od 0,50 eura po dužnom metru filmske trake, zahtijeva godišnju nadoknadu za čuvanje negativ filmova u iznosu od 118.070,00 eura. Ministarstvo kulture i medija nije u mogućnosti da iz sredstava planiranih budžetom za 2006. godinu obezbijedi plaćanje ovog iznosa nadoknade, što nameće potrebu za iznalaženjem nekog drugog, finansijski povoljnijeg, rješenja.

Moguća rješenja su: 1. U okviru postojećeg prostora koji koristi Crnogorska kinoteka izvršiti adaptaciju i namjensko opremanje

jednog manjeg depoa za čuvanje nezapaljivog materijala. Ovo rješenje zahtijeva investiciono ulaganje u iznosu od oko 40.000 eura. Loša strana ovog rješenja je što se vrši adaptacija privremenog poslovnog prostora koji je predviđen za rušenje.

2. Da se zapaljivi negativi privremeno deponuju u neku od kinoteka u okruženju, ili da se odmah pristupi njihovom presnimavanju na nezapaljivu traku.

2. Fond fi lmova Filmskog studija i Zeta fi lma

Poslije pripajanja Filmskog studija iz Podgorice Zeta filmu iz Budve 1986. godine, Zeta film je preuzeo filmski fond Filmskog studija na čuvanje zajedno sa svojim filmskim materijalom. Budući da je nedavno izvršena privatizacija Zeta filma, u okviru koje je prodata upravna zgrada kojoj je, nakon toga, izvršena prenamjena prostora, Zeta film je svoj ukupni filmski fond od 360.574 m – odnosno 57 dokumentarnih i namjenskih, 4 animirana, 20 igranih, 112 stranih kratkometražnih dokumentarnih, 84 strana dugometražna igrana filma i 31 strani animirani film – prenijela na čuvanje u Crnogorsku kinoteku.

175

Privatizacija Zeta filma otvara pitanje sudbine njegovog filmskog fonda. Naime, postavlja se pitanje: Da li će postojeći filmski fond biti predmet eventualne prodaje? Rješavanje ovog pitanja je značajno iz razloga što filmski fond Zeta filma, a posebno filmovi domaće produkcije, predstavlja dio kulturne baštine Crne Gore i zaslužuje zaštitu predviđenu Zakonom o zaštiti spomenika kulture. Pri rješavanju ovog pitanja treba imati u vidu da je Zeta film, kao distributer i proizvođač filmova, prema Zakonu o kinematografiji bio dužan da po jednu kopiju filmova dostavlja Jugoslovenskoj kinoteci, koja je do 1972. godine bila savezna ustanova, a potom ustanova Republike Srbije, a da iz popisa crnogorskog filmskog materijala u Jugoslovenskoj kinoteci proizlazi da ova obaveza nije ispoštovana. Uz to, realizacija (proizvodnja) domaćih filmova ovog fonda najvećim dijelom finansirana je iz sredstava države.

3. Fond žurnalskih storija i fi lmska građa Televizije Crna Gora

Crnogorska kinoteka je tokom 2005. godine, uz vanrednu finansijsku podršku Ministarstva kulture i medija, presnimila, pribavila i deponovala 498 žurnalskih storija koje su snimile Filmske novosti iz Beograda u periodu od 1945. do 1990. godine i 22 dokumentarna filma koja je ova filmska kuća realizovala o Crnoj Gori. Ukupno pribavljena građa od Filmskih novosti iznosi 64.121m. Pribavljeni filmski žurnali imaju izuzetan značaj, jer bilježe sve privredne, kulturne i političke događaje u Crnoj Gori od početka do kraja Druge Jugoslavije.

Crnogorska kinoteka je 2002. godine preuzela od Televizije Crne Gore zatečene dokumentarne, igrane filmove i televizijske serije snimljene na filmskoj traci. Obrada ovog fimskog materijala je u toku i nakon njenog završetka utvrdiće se tačna metraža preuzete filmske građe, jer Televizija o tome nije imala podatke u svojoj evidenciji. Prvi pregled ovog materijala ukazuje da je on u veoma lošem stanju, a mjere njegove zaštite mogu se utvrditi tek nakon detaljne stručne obrade.

4. Obim prikupljenog materijala crnogorske kinematografi je

Nakon planiranog preuzimanja pozitiv kopija Lovćen filma od Jugoslovenske kinoteke u Crnogorskoj kinoteci će se naći čitav fond pozitiv kopija crnogorske filmske produkcije.

VII OPREMLJENOST CRNOGORSKE KINOTEKE ZA ČUVANJE I ZAŠTITU

CRNOGORSKOG FILMSKOG FONDAVlada Republike Crne Gore osnovala je 2000. godine Javnu ustanovu Crnogorska kinoteka (»Sl. list RCG«

broj 29/2000), sa zadatkom da obezbijedi:

- evidentiranje, prikupljanje i sređivanje crnogorske kinematografske građe;- čuvanje i zaštitu crnogorske kinematografske građe;- korišćenje i prezentaciju crnogorske kinematografske građe;- prikupljanje, čuvanje i prezentaciju kinematografskih djela značajnih autora jugoslovenske i svjetske kinematografije; - filmsko snimanje događaja od značaja za Republiku;- prezentaciju filmova, televizijskih ostvarenja i video projekcija od interesa za Republiku;- pružanje pomoći fizičkim i pravnim licima koja se bave praktičnim i teorijskim kinematografskim istraživanjima;- ostvarivanje i razvijanje saradnje sa drugim pravnim i fizičkim licima u zemlji i inostranstvu; - organizovanje: simpozijuma, festivala, predavanja, savjetovanja, tribina, tematskih programa i drugih programa manifestacionog tipa, koji su od značaja za kinematografski život i kulturu uopšte;- izdavanje stručne kinematografske literature kao i publikacija iz djelokruga kinoteke;- i druge poslove u skladu sa zakonom.


176

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Elaboratom o društveno–ekonomskoj opravdanosti osnivanja Crnogorske kinoteke predviđeni su uslovi koje je neophodno obezbijediti da bi Kinoteka, kroz obavljanje djelatnosti, mogla ostvarivati ciljeve i zadatke radi kojih je osnovana i to:

1. Prostorni uslovi:

- odgovarajući fundusi (sa regulisanom temperaturom i propisanom vlažnošću vazduha koji garantuju trajno čuvanje filmske trake, negativa i pozitiva);- prostorije za pregled filmova (montaže 16 i 35 mm);- prostorija za čišćenje filmova (mašinsko pranje);- magacinski prostor za čuvanje pratećeg materijala, fotografija, filmskih plakata i dr.; - prostor za kartotečku djelatnost i rad dokumentatora;- prostor za biblioteku i čitaonicu (za filmsku literaturu i publicistiku, knjige scenarija i knjige snimanja);- manji nekomercijalni kinotečki bioskop od 70 – 90 sjedišta, radi prikazivanja filmova u cilju širenja opšte kulture, obrazovanja i teorijsko-estetskih istraživanja i popularizacije filma, jer je kinotekama zabranjena svaka komercijalna djelatnost;- kancelarijski prostor za administraciju (direktor, poslovni sekretar, organizator finansijskog poslovanja, pravnik, filmski dokumentator, dokumentator foto i fono materijala, urednik programa i organizator).

Od osnivanja do danas Crnogorska kinoteka je privremeno smještena u prizemnom poslovnom prostoru u Ulici Marka Miljanova br. 59, ukupne površine 271 m2, vlasništvo Opštine Podgorica. U navedenom prostoru adaptirana su i adekvatno opremljena dva depoa za pozitiv filmove kapaciteta 7.021 kutija pozitiv filmova. Oba depoa su opremljena odgovarajućim klima uređajima i aparatima za konstantnu vlažnost vazduha, kao i namjenskim metalnim policama. Kinoteka ima dva prostora za montažu i pregled filmova, prostor za kartotečku obradu, priručni magacin i tri kancelarijske prostorije.

Ustupanjem navedenog prostora Crnogorskoj kinoteci na korišćenje Opština Podgorica je pokazala razumijevanje za potrebe i značaj rada ove republičke kulturne institucije. Međutim, od početka smještaja Kinoteke u naznačeni prostor računalo se na to da će se stvoriti uslovi za trajni i adekvatni smještaj ove ustanove. Budući da pitanje poslovnog prostora Kinoteke nije riješeno a da je istekao ugovor sa opštinom Podgorica za korišćenje postojećeg prostora i da je Detaljnim urbanističkim planom predviđeno rušenje objekta u kojem se nalazi Kinoteka, radi privođenja prostora planiranoj namjeni, pitanje iznalaženja rješenja za adekvatni smještaj Kinoteke postalo je izuzetno aktuelno. Ovo tim prije što Kinoteka sada već raspolaže značajnim filmskim materijalom i što je neophodno pristupiti njegovoj konzervatorskoj zaštiti.

U razgovorima sa Predsjednikom Opštine Podgorica, moguće prostorno rješenje za Crnogorsku kinoteku viđeno je u planiranoj rekonstrukciji objekta “Kino kultura”. Međutim, ova ideja još uvijek nije u fazi realizacije.

Neriješeno pitanje smještaja Kinoteke otvara dilemu u vezi s adaptacijom jednog depoa za smještaj nezapaljivih negativ filmova. Naime, prema proračunu za radove na adaptaciji i za nabavku neophodne opreme potrebno je oko 40.000 eura. To je svakako povoljnije od cijene koju za čuvanje traži Jugoslovenska kinoteka, ali je manjkavost u tome što predstavlja ulaganje za koje se unaprijed zna da je sa kratkoročnim efektima.

2. Tehnički uslovi:

Za potrebe vršenja djelatnosti Kinoteka posjeduje dio potrebne opreme, i to:

- jedan savremeni, novi montažni sto od 35 mm; - jedan reparirani montažni sto 16 mm; - jednu savremenu ultrasoničnu presu za lijepljenje filmova; - dva pokretna kino projektora (koje treba servisirati); - jednu Beta mašinu za prebacivanje filma na video BETA trake; - pikerski sto za premotavanje trake; - kompjutere (2); - kartotečku vitrinu (metalnu).

3. Kadrovski uslovi:

Od ukupno Elaboratom predviđenih 20 radnika za optimalno zaokruženi rad Kinoteke, angažovana su 4 stručna lica.Postojeći kadar aktivno radi na evidentiranju prikupljenog filmskog materijala, njegovom pregledanju i čišćenju.

Proces čišćenja filmskih kopija, kao primarna mjera njihove zaštite, biće ubrzan dobijanjem, putem donacije, mašine za pranje filmova. Realizacija ove donacije očekuje se u toku maja tekuće godine.

177

VIII OCJENA STANJACrnogorska filmska produkcija od osnivanja do danas nije zabilježila odgovarajući kontinuitet razvoja, jer su njeni

nosioci, zbog nedostatka finansijskih sredstava, zapadali u materijalne probleme i prestajali da rade. To je uslovilo da veliki broj crnogorskih filmskih stvaralaca napusti Crnu Goru i nastavi da stvara u filmskim centrima u drugim republikama bivše Jugoslavije. I pored toga, crnogorski filmski fond je veoma obiman i sadrži djela od izuzetnog značaja za crnogorsku kulturu i umjetnost.

Crna Gora nije blagovremeno pristupila osnivanju svoje institucije za prikupljanje, čuvanje i zaštitu filmskog materijala, što je uslovilo da se najznačajniji dio filmskog materijala crnogorske produkcije još uvijek nalazi izvan Crne Gore, a ostatak kod samih producenata, uz neadekvatnu zaštitu i brojna neriješena pitanja. Takođe ukupni filmski materijal o Crnoj Gori, nastao kod inostranih producenata i snimatelja, nije istražen, evidentiran i prikupljen, tako da je njegovo stanje neizvjesno, kao i mogućnost njegovog pribavljanja putem presnimavanja, otkupom ili na drugi način.

Osnivanjem Crnogorske kinoteke 2000. godine i njenim tehničkim i kadrovskim osposobljavanjem stvoreni su neophodni uslovi za prikupljanje, čuvanje i zaštitu crnogorskog filmskog fonda, filmskog materijala o Crnoj Gori i drugih filmskih ostvarenja od značaja za kulturu i umjetnost Crne Gore. Osnovni problem sa kojim se Crnogorska kinoteka susreće u svom radu je neriješeno pitanje njenog trajnog smještaja, čim bi se uz adekvatno opremanje stvorili uslovi za preuzimanje i čuvanje osjetljivog filmskog materijala i njegovo namjensko korišćenje u predviđene svrhe.

Preuzimanjem filmskog materijala iz Jugoslovenske kinoteke, za šta je potrebno izmiriti obaveze za čuvanje ovog materijala u 2006. godini do dana preuzimanja, i obezbijediti dozvolu za trajni izvoz od Ministarstva kulture Republike Srbije, ukupni fond crnogorske filmske produkcije, osim negativ filmova, naći će se u Crnogorskoj kinoteci, što će biti značajan uspjeh ove ustanove ostvaren u relativno kratkom periodu i bez adekvatnih uslova za rad.

Stepen i stanje prikupljenog filmskog materijala zahtijeva angažovanje neophodnog stručnog kadra za njegovu zaštitu i konzervaciju u skladu sa Elaboratom o osnivanju Kinoteke. Prostor za smještaj filmskih fondova i ostvarivanje ostalih programskih sadržaja Kinoteke je ključno pitanje koje je neophodno brzo, adekvatno i trajno riješiti.

Filmski materijal o Crnoj Gori, nastao do kraja Drugog svjetskog rata, nalazi se rasut u raznim kinotekama širom Evrope kao neistraženi i neobrađeni materijal, i njegovo stanje je nepoznato.

Stanje filmskih djela crnogorskih autora nastalih izvan Crne Gore je nepovoljno jer se ona nalaze kod producenata sa ozbiljnim materijalnim i organizacionim problemima i iz tog razloga im ne obezbjeđuju adekvatan zaštitnički odnos, što je već uslovilo početak njihove dekolorizacije i propadanja.

IX PREDLOG MJERAU cilju otklanjanja nepovoljnog stanja u oblasti zaštite fonda crnogorske filmske produkcije, filmske građe o

Crnoj Gori i filmskog materijala uopšte koji se nalazi u Crnoj Gori, neophodno je preduzeti sljedeće mjere:

1. Obezbijediti adekvatan prostor za trajni smještaj Crnogorske kinoteke i na taj način omogućiti stvaranje uslova neophodnih za zaštitu svih vrsta filmskog materijala. Poslovni prostor Kinoteke treba da sadrži i jednu manju salu za projekciju i namjensko korišćenje deponovanih filmova.

2. Preuzeti iz Jugoslovenske kinoteke u Beogradu ukupni filmski materijal koji pripada Crnoj Gori, s tim da se pozitiv kopije filmova deponuju u Crnogorskoj kinoteci, a negative filmova (nezapaljive i zapaljive) privremeno, na period do dvije godine, smjestiti u Kinoteci Hrvatske u Zagrebu i u tom periodu izvršiti presnimavanje svih zapaljivih negativ filmova na nezapaljivu filmsku traku. Istovremeno u Crnogorskoj kinoteci opremiti depo za smještaj negativ filmova, kao uslova za povraćaj filmskog materijala iz Kinoteke Hrvatske i njegovo adekvatno čuvanje.

3. Sagledati mogućnost prikupljanja filmskog materijala o Crnoj Gori snimljenog do kraja Drugog svjetskog rata, koji se kao neobrađeni i neevidentirani materijal eventualno nalazi u značajnim svjetskim arhivima.

4. Sagledati mogućnost pribavljanja kopija filmova crnogorskih autora snimljenih izvan Crne Gore. 5. Riješiti status i pitanje vlasništva nad filmskim fondom Zeta filma i u cilju njegove zaštite sprovesti

postupak utvrđivanja crnogorskih filmova i ostalog značajnog filmskog materijala za pokretne spomenike kulture. 6. Oblast kinematografije, u svim njenim segmentima (proizvodnja, umnožavanje, promet, javno prikazivanje

i čuvanje filmova), urediti novim zakonom, uz uvažavanje međunarodnih standarda, i na taj način definisati uslove za cjelovito ostvarivanje kinematografske djelatnosti u Crnoj Gori.


178


179


180


Izvještaj o arhivskoj djelatnosti

183

SADRŽAJI UVOD ...............................................................................................................................................................................................185

1. Uvod u arhivsku djelatnost ....................................................................................................................................................1852. Cilj i koncept Izvještaja ..........................................................................................................................................................1863. Istorijat arhivske struke na tlu Crne Gore, uz institucionalni razvoj i istorijat legislative ..........................................187

II DRUŠTVENI SUBJEKTI U SISTEMU ZAŠTITE ARHIVSKE (dokumentarne) BAŠTINE ......................................... 1911. Stvaraoci i imaoci arhivske građe ....................................................................................................................................... 1912. Država .......................................................................................................................................................................................1923. Lokalna samouprava .............................................................................................................................................................1924. NVO sektor – strukovna udruženja ......................................................................................................................................1925. Obrazovanje u oblasti arhivistike i arhivske djelatnosti ..................................................................................................1946. Mediji ........................................................................................................................................................................................1957. Evropski standardi i preporuke u oblasti arhivske djelatnosti sa komparativnim pregledom arhivske prakse u regionu i Evropi ...........................................................................................................................................................196

III ARHIVSKA DJELATNOST .......................................................................................................................................................2011. Programska osnova .................................................................................................................................................................2012. Zakonska regulativa.............................................................................................................................................................. 2024. Institucija arhiva i drugi imaoci u zaštiti arhivske građe ............................................................................................... 2035. Međunarodna saradnja ....................................................................................................................................................... 208

IV STANJE ARHIVSKE (dokumentarne) BAŠTINE I ARHIVSKE DJELATNOSTI U CRNOJ GORI ............................ 2111. Postupak utvrđivanja stanja................................................................................................................................................... 2112. Analiza postojećeg institucionalnog organizovanja u obavljanju arhivske djelatnosti ................................................ 2113. Analiza vršenja nadzora i preduzetih mjera u cilju zaštite arhivske kulturne baštine ............................................... 2204. Arhivska građa u Državnom arhivu .................................................................................................................................... 2255. Arhivska građa van Arhiva ................................................................................................................................................... 2286. Kadrovska i tehnička osposobljenost u vršenju arhivske djelatnosti ............................................................................ 2297. Prisutni i mogući oblici oštećenja ili nezaštićenosti arhivske (dokumentarne) baštine ............................................. 2348. Pregled sprovedenih mjera tehničkotehnološke zaštite arhivske (dokumentarne) baštine ..................................... 2369. Finansiranje arhivske djelatnosti ......................................................................................................................................... 238

V REZIME IZVJEŠTAJA .................................................................................................................................................................241VI OCJENA STANJA .........................................................................................................................................................................245VII PREDLOG MJERA ...................................................................................................................................................................247VIII TERMINOLOŠKI RJEČNIK .................................................................................................................................................248

184

185

AI UVOD

1. Uvod u arhivsku djelatnost

Arhivska djelatnost1 podrazumjeva niz aktivnosti na: čuvanju i zaštiti arhivske građe (u arhivu) i građe u nastajanju (u registraturama), vođenju evidencija o registraturskoj i arhivskoj građi, odabiranju i izlučivanju arhivske građe iz registraturskog materijala primjenom principa i načina valorizacije, prikupljanju, evidentiranju, preuzimanju arhivske građe od imalaca, sređivanju i stručnoj obradi arhivske građe u arhivu, pružanju informacija iz arhivskih izvora korisnicima i istraživačima (u dokazne i naučne svrhe), čuvanju i tehničko -tehnološkoj zaštiti arhivske građe, primjeni arhivskih standarda u svim poslovima vezanim za arhivsku građu, donošenju i primjeni zakona, poslovima objavljivanja arhivske građe i naučno-obavještajnih sredstava, kulturno-obrazovne aktivnosti, formiranju odgovarajućeg stručnog kadra, njegovom obrazovanju i obuci, i (u arhivima i registraturama) praćenju svih promjena u društvenoj, političkoj, kulturnoj i tehnološkoj sferi i primjeni novih metoda zaštite arhivskih zapisa u skladu sa promjenama, i sl.

Arhivska djelatnost se ostvaruje kroz arhivsku službu koja se mora organizovati na teritoriji čitave države, što ovu struku čini osobenom u odnosu na druge kulturne djelatnosti. Svaki društveni subjekt je tokom svog rada stvaralac registraturskog materijala u okviru kojeg je i onaj dio materijala koji potencijalno ima odlike kulturnog dobra – arhivske građe. Prikupljanje i preuzimanje arhivske građe u arhiv obavlja se kroz obavezan prenos javne administracije, što takođe arhivsku djelatnost izdvaja i razlikuje od srodnih struka, npr. muzejske.

Arhivska građa obuhvata izvorni i reprodukovani dokumentarni materijal (u tradicionalnom, audio-vizuelnom i elektronskom obliku) koji je nastao u radu pravnih i fizičkih lica i predstavlja dobro kulturno-istorijskog nasljeđa. U svim međunarodno-pravnim i društvenim aktima ona ima status pokretnog kulturnog dobra, pa treba da uživa posebnu zaštitu kao državno i nacionalno dobro (nekad i kao univerzalno dobro). Arhivska građa predstavlja osnovni i nezamjenljivi element kulture i omogućava kontinuitet individualnog i kolektivnog ljudskog pamćenja i značajna je za razumijevanje raznih kultura između država ili unutar jedne države.

Ono što je specifično kod arhivske građe, za razliku od ostalog kulturnog nasljeđa, je to da je arhivski dokument jedinstven i nezamjenljiv; on ima višestruki značaj: kao primarni istorijski izvor, dokazno sredstvo, izvor informacija i kao važno kulturno dobro.2 Uništenjem dokumenta zauvjek se gubi informacija koju je on u originalnoj formi i svojoj višeznačnosti sadržao i ona se ne može ni na koji način rekonstruisati i nadomjestiti.

U zaštiti arhivske građe i registraturskog materijala treba da se primjenjuje i Zakon o arhivskoj djelatnosti i Zakon o kulturnim dobrima. Zakonom o arhivskoj djelatnosti, pored opštih principa o zaštiti ovog kulturnog dobra, regulišu se neki principi koji su rezultat specifičnosti arhivskog materijala i arhivske struke uopšte 3.

Zbog navedenih karakteristika arhivske građe, zakonska akta i regulative o arhivskoj djelatnosti treba da budu usklađeni sa zakonima iz srodnih oblasti, posebno sa propisima o pravu na pristup informacijama (npr. Zakon o pravu na pristup informacijama, Zakon o zaštiti ličnih podataka, Zakon o zaštiti tajnosti podataka), kao i sa propisima

1 Charles Kecskeméti, Iván Székely, Access to archives. A handbook of guidelines for implementation of Recommendation No R (2000) 13 on a European policy on access to archives, Strasbourg Cedex, August 2005; Helmut Bajer, Arhivi i Evropska unija, «Crkveni arhivi i biblioteke. Međunarodna iskustva u zaštiti, valorizaciji, obradi i prezentaciji kulturnog blaga koje se čuva u ovim institucijama», Zbornik radova, Kotor 2004, str. 241-256; Zakon o arhivskoj djelatnosti, “Sl. list RCG” 25/92 i RCG 6/94; Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne istorijske znanosti i arhivistika, Tuzla 2004; Zoran S. Mačkić, Zaštita kulturnih dobara. Zbirka propisa Republike Srpske sa komentarima i objašnjenjima, Banja Luka 2003; Preporuka Međunarodnog arhivskog vijeća i UNESCO-a sa seminara o pripremi Svjetske konferencije o informacijskom društvu (Peking, 30. i 31. svibnja 2002) o važnosti arhiva i upravljanja dokumentima u razvoju globalnog informacijskog društva i očuvanja njegove memorije, “Arhivski vjesnik”, Zagreb 2002, br. 45, str. 431-433; www.ica.org

http://www.unesco.org/webworld/portal_archives/pages/Resources/Internet_Resources/Archival_Legislations/Europe/index.shtml.2 Azem Kožar, Arhivska građa u međunarodnim pravnim i društvenim aktima, «Arhivska praksa», vol.1, 1998., str. 25 -30.3 Princip inventarizacije, materijalne zaštite, normiranog odabiranja arhivske građe, nedjeljivosti registraturskog materijala i

arhivske građe (princip provenijencije), obavezne predaje arhivske građe nadležnom arhivu, zakonskog defi nisanja obaveza imalaca i stvaralaca, obavezne zaštite registraturskog materijala, sređenosti registraturskog materijala i arhivske građe, valorizacije i kategorizacije, pravni režim vlasništva, princip upravljanja elektronskim zapisima, princip dostupnosti arhivske građe.


186

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

o pružanju usluga informacijskog društva (Zakon o elektronskom potpisu i Zakon o elektronskoj trgovini).4

Arhivi su subjekti zaduženi za trajno čuvanje i zaštitu arhivske građe, njenu stručnu obradu i pružanje informacija iz arhivskih izvora. Praksa je da se arhivi osnivaju po više različitih kriterija.

U svrhu kvalitetnog obavljanja arhivske djelatnosti, svaka država treba da bude pokrivena mrežom arhiva opšteg tipa po principu obavljanja teritorijalne nadležnosti. Neophodno i uobičajeno je da postoji državni arhiv kao centralna arhivska institucija koja vrši zaštitu i čuva arhivsku građu koja je od značaja za čitavu teritoriju jedne države, potom regionalni i arhivi lokalnih zajednica.

Takođe, praksa je da postoje i specijalni arhivi čija je nadležnost stručna (istorijski, univerzitetski, filmski, diplomatski, privredni, vojni i dr.).

Postoji i podjela na javne (arhivi državnih organa, organizacija, institucija ili privatnih pravnih lica koji vrše javnu funkciju) i privatne arhive, tj. arhivi pravnih lica koji ne obavljaju javnu funkciju i njihova građa nije vlasništvo države (vjerske ustanove, udruženja, sindikati, strana predstavništva, privredni subjekti itd.) i arhivi fizičkih lica (obavljaju sopstvenu djelatnost koja je od šireg društvenog značaja).

Društvene promjene posljednjih godina prošlog vijeka donose nove tendencije u pogledu značaja arhiva u procesu demokratizacije društava. Uz to, ekspanzija informacionih tehnologija i produkcija elektronskih zapisa stavljaju težište na ulogu arhiva kao važnog informativng punkta.

Arhivistika je društvena nauka koja se bavi teoretskim i praktičnim pitanjima funkcije arhivske djelatnosti, a predmet njenog izučavanja je arhivska građa5 (informacija/dokument/zapis). Ona je i naučna disciplina i profesija6.

Uprkos tome što je arhivska struka vrlo stara (smatra se: od pojave pismenosti), njeno izučavanje sa stanovišta naučne discipline je skorašnjeg datuma, za razliku npr. od bibliotekarstva, pa je i njen teoretski korpus raznovrsniji.

Specifičnost ove naučne discipline je to što su istraživački proces i praksa u čvrstoj simbiozi, pa je ona istovremeno i nauka i struka zasnovana na pravnoj funkciji. Arhivistika koristi specifične arhivske metode, kao što su arhivski standardi i pravila, period sazrijevanja građe, kriterijum procjene dokumenta i dr.

Takođe, arhivistika ima i jedinstven cilj, a to je: zaštita i korišćenje zapisane informacije u njenom finalnom obliku, koji se razlikuje od zaštite i korišćenja informacije u trenutku njenog nastanka.

Zbog predmeta svog istraživanja, arhivistika je podložna svim promjenama u okruženju, pa su u savremenom trenutku pred njom zahtjevi da se razvija višestrano, odnosno multidisciplinarno (u tijesnoj vezi sa istorijom, pravnim naukama, informatikom, bibliotekarstvom, pomoćnim istorijskim naukama, dokumentaristikom, pedagogijom, ekonomijom, statistikom i sl.).7

Savremeni trendovi u arhivistici ogledaju se u praćenju, uključivanju i prilagođavanju dinamičnom razvoju informacionih tehnologija, što pred arhiviste i arhivare (osoblje u registraturama), kao i arhive postavlja pitanje preispitivanja dosad važećih arhivskih propisa.


Osnovni cilj Izvještaja je da ukaže na značaj, mjesto i ulogu koju arhivska djelatnost treba da u jednom organizovanom i savremenom društvu. Arhivska građa je kulturno dobro koje je više od ostalog kulturnog nasljeđa izloženo promjenama u svim oblastima ljudskog djelovanja i čitav sistem njene zaštite treba neprestano usklađivati sa novim zahtjevima. Ona ima primarno dokaznu funkciju, čime se takođe bitno izdvaja od ostalog pokretnog kulturnog blaga.

Cilj ovog izvještaja je da analizira postojeće stanje arhivske građe u Državnom arhivu (u daljem tekstu DA), u registraturama i kod drugih imalaca, kroz analizu stanja arhivske djelatnosti u Crnoj Gori; potom, da sagleda usklađenost i dovoljnost zakonske regulative, kao i njene nedostatke u odnosu na praksu, a posebno u odnosu

4 Ch. Kecskeméti, I. Székely, Access to archives...; Damir Boras, Živana Heđbeli, Položaj i uloga arhiva i pismohrana u suvremenom društvu, «Izlaganja s 2. Kongresa hrvatskih arhivista ‘Arhivi i društvo – izazovi suvremenog doba’», Dubrovnik 2005, str. 2-16.

5 Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne istorijske znanosti i arhivistika...6 Carol Couture, Daniel Ducharme, Research in Archival Science: A Status Report, «Archivaria. The Journal of the Association of

Canadian Archivists», Ottawa, Spring 2005, no. 59, pp.41 – 67.7 Peter Pavel Klasinc, Vizija razvoja suvremene arhivske teorije i prakse, «Izlaganja s 2. Kongresa hrvatskih arhivista ‘Arhivi i

društvo – izazovi suvremenog doba’», Dubrovnik 2005, str. 1-7.

187

na međunarodne preporuke i standarde u ovoj oblasti i da prikaže stanje objekata gdje se deponuje arhivska građa, njihovu opremljenost i raspoloživost kapaciteta za prijem nove i mogućnosti za zadovoljavajuće čuvanje i zaštitu arhivskog materijala potom da pruži podatke o profilu, obučenosti i stručnoj sposobnosti kadrova u arhivima i registraturama za rukovanje ovim kulturnim blagom, o fizičkom stanju i zaštiti registraturskog materijala i arhivske građe u Republici, o tome kako je određena nadležnost organa i institucija u čuvanju ovog materijala i da li zadovoljava potrebe shodno njegovom značaju i vrijednosti potom o finansijskim potrebama za normalno funkcionisanje arhivske djelatnosti na teritoriji Republike i uopšte o problemu finansiranja arhivske službe, i sl. Izvještaj se temelji na podacima koji su utvrđeni uvidom u stanje na terenu, na podacima kojima raspolaže Državni arhiv iz sumiranih rezultata redovnog rada, kao i domaće i strane literature.

Vodeći računa o postavljenom zadatku, tj. cilju, Radna grupa je koncipirala Izvještaj tako što ga je podijelila u više poglavlja nastojeći da u njima razmotri sva pitanja neophodna za cjelovito sagledavanje aktuelnog stanja u arhivskoj djelatnosti.

Na osnovu snimanja i analize postojećeg stanja arhivske djelatnosti, daju se predlozi u smislu da se preispita efikasnost ovako organizovane arhivske službe, prvenstveno u odnosu na karakter arhivske građe, kao i u odnosu na realne finansijske mogućnosti koje Crna Gora može da obezbijedi za njeno uspješno funkcionisanje. U ovom kontekstu preispituje se i ekonomska isplativost postojeće organizacije i njena usklađenost sa međunarodnim preporukama i standardima važećim u ovoj oblasti, kao i sa društvenim potrebama u savremenom trenutku.

U svom završnom dijelu Izvještaj sadrži stručnu ocjenu stanja. Na osnovu toga daju se i predlozi mjera za otklanjanje utvrđenih nedostataka kako bi se u praksi primijenila rješenja koja vode racionalnijim i kvalitetnijim rezultatima koji garantuju potpuno i efikasno sprovođenje sveobuhvatne zaštite arhivske građe u svrhu unapređenja arhivske djelatnosti u Crnoj Gori.

Na kraju Izvještaja se nalazi terminološki rječnik radi lašeg snalaženja u stručnom tekstu Izvještaja i radi njegove dalje obrade.

3. Istorijat arhivske struke na tlu Crne Gore, uz institucionalni razvoj i istorijat legislative

Arhivska služba, arhivi i uopšte arhivistika, razvili su se kao proizvod praktičnih potreba društva da akta koja su nastala radom administrativnog aparata sistematizuje (tokom njihovog nastajanja i kasnije, kad su pohranjena za trajno čuvanje), kako bi ona poslužila u dokazne svrhe ili kao izvor za proučavanja u raznim naučnim oblastima. Prvi oblici ovakvog ljudskog djelovanja u svijetu vezuju se za početke pismenosti i dvorove vladara u starom vijeku u zemljama Bliskog istoka (zapisi na glinenim pločicama), potom kod starih Grka (7. v. p. n. e.), Rimljana (5. v. p. n. e.), pa sve do Francuske građanske revolucije (1789), što se smatra prekretnicom u formiranju arhiva savremenog tipa, čija građa postaje značajna za široku javnost i dostupna za javno korišćenje.8

Istorijski razvoj arhivske struke u Crnoj Gori treba razmatrati kao jedinstven proces formiranja i razvoja arhiva i arhivske djelatnosti na čitavoj teritoriji koju danas pokriva Crna Gora. Na prostoru Crne Gore, zbog različitih istorijskih procesa i društvenih i privrednih tokova, ova djelatnost se na različit način razvijala tokom vjekova. Međutim, razvojni proces ove struke i arhivska građa koja se sačuvala do danas moraju se tretirati cjelovito, kao jedinstveno kulturno blago od podjednakog značaja za kulturni i nacionalni identitet Crne Gore, bez obzira na različite stvaraoce ili imaoce.

Začeci arhivske djelatnosti na tlu Crne Gore vezuju se za organizovanu administraciju na dvoru dukljanskih vladara iz koje su proizišli najvažniji poznati spisi domaće provenijencije.9 Paralelno sa profanom arhivskom građom srednjovjekovnih vladara, nastajala je i crkvena arhivska građa, pretežno u brojnim skriptorijima, bilo onim na Primorju ili u kontinentalnom dijelu današnje Crne Gore.10

Prvi oblici arhivske djelatnosti prisutni su i na dvorovima Nemanjića, Balšića, Crnojevića.11 Uz dvorske kancelarije paralelno je postojala i mitropolitska kancelarija koju u kasnijim godinama vode crnogorski mitropoliti iz vladarske dinastije Petrović Njegoš.

8 Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne istorijske znanosti i arhivistika...9 Srđan Pejović, Prilozi proučavanju istorijata i razvoja arhivske službe u Crnoj Gori (Prvi dio – do II svjetskog rata), «Arhivski

zapisi», X/2003, br. 1 – 2, str. 7 – 42; Vojislav D. Nikčević, Arhivi na tlu Crne Gore od IV do XIV vijeka, «Crna Gora u arhivskim dokumentima kroz vjekove», Cetinje, januar 2002, str. 11 – 17.

10 Treba pomenuti neke od najstarijih poznatih arhivskih izvora. To su: pismo kralja Mihaila Vojislavljevića papi Grguru VII iz 1077, povelja iz 1100. Mihailovog sina Bodina, ili Pontifi kal i Lekcionar Kotorske biskupije (1090-1123), isprava iz 1124. kotorskog biskupa Ursacija, isprava iz 1200. koju je sastavio prvi poznati notar iz Kotora, Junije prezbiter, itd. Vidi: Srđan Pejović, Prilozi proučavanju istorijata...; Dušan Sindik, Pontifi kal Kotorske biskupije u Lenjingradu, «Istorijski časopis», XXXI, Beograd 1984, str.53 – 66); Snežana Pejović, Kotorski arhivi i informatička globalizacija, “Matica”, god. III, Cetinje-Podgorica 2002, br. 11/12, str.174-176; Jelena Živković, Pregled istorijskog razvitka arhivske službe u Crnoj Gori, “Arhivski fondovi i zbirke u Republici Crnoj Gori”, Cetinje 2001, tom II, str. 11 – 15.

11 Jelena Živković, Arhivska djelatnost u Crnoj Gori – Prilog pitanju razvoja arhivske službe u Crnoj Gori, «Arhivski zapisi», Cetinje, 1994, str. 10-17.


188

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

U priobalnom dijelu, tačnije Kotoru, notari su obavljali javnu funkciju i pri tom stvarali javnu građu o kojoj su i brinuli, pa se oni mogu smatrati prvim arhivistima. U članu 435 «Statuta grada Kotora» iz 1417. godine jasno su određena za područje Kotorske komune tri arhivska spremišta za pohranu važnih spisa. Prvi zvanični arhivista, prema izvorima, bio je kotorski plemić Marin Vraćen, koji je imenovan na ovu dužnost 1764. god.

Za doba Petra I Petrovića Njegoša osnovana je Narodna kancelarija pri Praviteljstvu suda u kojoj se vodi organizovana arhivska djelatnost.12 U vrijeme knjaza Danila poboljšava se rad ove kancelarije, pa se smatra da je poredak građe nastale u ovom periodu uspješno nadovezan na građu iz perioda Petra I i Petra II.

U sklopu mjera na unaprijeđenju sistema državne uprave, donijeta je i odluka o finansijskoj reformi 1868. godine, po kojoj u državnu imovinu spada «sav Arhiv», što predstavlja podržavljenje cjelokupne arhivske građe u tadašnjoj Crnoj Gori.

Reformom iz 1879. god.13, koja predstavlja prekretnicu u organizaciji javne vlasti i uprave, donose se naredbe, tj. upravne mjere za regulisanje rada državnih i lokalnih organa i sudova koje regulišu kancelarijsko poslovanje i postupanje sa registraturskim materijalom i arhivskom građom. U periodu do 1914. god. donosi se više mjera za sve instance javne uprave i sudske vlasti. Kako bi se sačuvala arhivska građa iz proteklog vremena, pristupilo se organizaciji ustanove državnog arhiva. Po nalogu knjaza Nikole I, dvorski bibliotekar Filip Kovačević sastavlja Uputstvo o uređenju Državne Arhive, kao i Pravilnik za sprovođenje ovog uputstva (1895)

Arhivska djelatnost se kroz arhivsku instituciju modernog tipa razvija tek od 1949. godine.

Institucionalni razvoj u oblasti arhivske djelatnosti Crne Gore

Godine 1895. radi Državna arhiva na Cetinju,14 na osnovu Uputstva i Pravilnika, koja treba da se bavi čuvanjem, sređivanjem i prikupljanjem arhivske građe iz vladinih ministarstava. Ona je organizovana «po analogiji postojeće javne državne administracije», odnosno ministarstava, i ima šest odjeljenja. Od 1902. zakonom se regulišu obaveza predaje građe i rokovi dospjeća od 10 godina za Knjaževsku vladu.

Da bi se sačuvala dvorska arhiva i arhivska građa Državne arhive, osniva se Arhivsko odjeljenje pri Državnom muzeju na Cetinju 1926. godine.

Godine 1948. se osniva Arhivsko odjeljenje Istorijskog instituta NR CG na Cetinju u kojem se objedinjuje i smješta sva do tada sačuvana građa države Crne Gore.

U novembru 1949. osniva se Državni arhiv u Kotoru, prva poslijeratna arhivska institucija, dvije godine prije nego je donesen Zakon o državnim arhivima NRCG, a uredbom i pod nadzorom Ministarstva prosvjete da se sređuje, čuva i istražuje ova građa koja datira od 14. vijeka do 1918, a ima prvenstveno istorijsko-naučni značaj za područje Boke kotorske, a i šireg područja (regionalni arhiv).15

Na osnovu Zakona o državnim arhivima NRCG od 31. 12. 1951. godine, iz Arhivskog odjeljenja Istorijskog instituta je formiran Državni arhiv NRCG na Cetinju, matična ustanova za oblast arhivske službe u Crnoj Gori. Shodno zakonskim promjenama, 1963. godine preimenovan je u Arhiv NRCG, potom 1978. godine u Arhiv Crne Gore, a 1992. godine u Državni arhiv Crne Gore.

Potom slijedi osnivanje arhiva u nekoliko crnogorskih gradova:

Arhivski centar u Bijelom Polju, 1955. god. (kao organizaciona jedinica Državnog arhiva NRCG).Arhiv Herceg-Novi, 1956. god. (izdvojen iz Narodnog muzeja do 1971. radi pod nazivom Arhiv i naučna biblioteka).Arhivski centar u Nikšiću (istureno odjeljenje Državnog arhiva NRCG), 1959. god. (od 1966. u sklopu Zajednice kulturnih ustanova: Muzej, Arhiv i Biblioteka)Arhiv za radnički pokret Istorijskog instituta SRCG, 1959. god.Opštinski arhiv Budva, 1976. god. (dobija status Istorijskog arhiva 1985)Opštinski arhiv Podgorica, 1980. god.Arhivi i muzeji Ivangrada, 1982. god. (1975. je formirano Arhivsko odjeljenje pri Centru za kulturu).Opštinski arhiv Bar, 1986.12 Srđan Pejović, Prilozi proučavanju istorijata...; Jelena Živković, Arhivska služba u Crnoj Gori...13 Srđan Pejović, Prilozi proučavanju istorijata... (Prvi dio ...), str. 7 – 42.

14 isto, str. 25 – 27.15 Jelena Antović, 50 godina Istorijskog arhiva Kotor1949-1999, [Uvodni tekst u istoimenoj publikaciji], Kotor, novembar 1999, str.

17-54.

189

U sklopu Istorijskog arhiva u Kotoru 1967. godine Opština Kotor osniva Odjeljenje za noviju građu, a 1973. godine osnovano je Arhivsko odjeljenje za područje opštine Cetinje pri Arhivu na Cetinju.16

Međutim, sve ostale opštine u Crnoj Gori (njih 12) nijesu bile pokrivene mrežom arhivskih institucija.Na osnovu Zakona o državnoj upravi (1991), Zakona o arhivskoj djelatnosti (1992) i Pravilnika o unutrašnjoj

organizaciji i sistematizaciji DACG (1992) [uz saglasnost Vlade RCG – Komisije za politički sistem i unutrašnju politiku17] dolazi do reorganizacije arhivskih ustanova u Crnoj Gori i osniva se Državni arhiv Crne Gore sa sjedištem na Cetinju, koji objedinjava sve arhive u Republici i ujedno mijenja njihov status: od samostalnih ustanova iz oblasti kulture oni postaju arhivska odjeljenja jedinstvene republičke upravne organizacije. Organizaciono arhivskim odjeljenjima se pokrivaju sve opštine u Crnoj Gori - i one koje do tada nisu imale na svojoj teritoriji organizovanu brigu o arhivskoj građi (Kolašin, Danilovgrad, Plužine, Šavnik, Mojkovac, Andrijevica, Plav, Rožaje, Pljevlja, Žabljak, Ulcinj, Tivat).

Novim Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Državnog arhiva iz januara 1999. ukida se sektor Istorijski arhiv Kotor i dijeli na dva arhivska odjeljenja koja organizaciono pripadaju odvojenim sektorima (iako se radi o istim arhivskim fondovima) i osnivaju se dva nova arhivska odjeljenja (Andrijevica, Kolašin).

Novim Zakonom o državnim službenicima i namještenicima (38/2003) i Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Državnog arhiva (april 2005), arhivska odjeljenja postaju odsjeci u kojima rade službenici i namještenici, bez zvanja iz struke koju obavljaju, tj. arhivske djelatnosti. Zakonom o državnoj upravi (2004) DA je razvrstan u organe uprave tipa zavoda.

Pregled propisa u oblasti arhivske djelatnosti Crne Gore18

• Uredba o osnivanju Arhiva u Kotoru, 1949. (Sl. list NRCG, br. 33/49)• Opšti zakon o državnim arhivima, 1950. (Sl. list FNRJ, br. 12/50)• Zakon o državnim arhivima Narodne Republike Crne Gore, 1951. (Sl.l. NRCG, br.27/28/51)• Zakon o arhivima i zaštiti arhivske građe, 1963. (Sl. list SRCG, br. 13/63)• Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o arhivima, 1965. (Sl. list SRCG, br. 22/65)• Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o arhivima i zaštiti arhivske građe, 1967. (Sl. list SRCG, br. 19/1967)• Zakon o arhivskoj djelatnosti, 1978. (Sl. list SRCG, br. 11/78)• Pravilnik o prikupljanju, odabiranju i izlučivanju arhivske građe i čuvanju registraturskog materijala, 1979. (Sl. list SRCG, br. 20/79)• Zakon o arhivskoj djelatnosti, 1992. (Sl. list RCG, br. 25/92)• Pravilnik o načinu odabiranja arhivske građe i izlučivanju bezvrijednog registraturskog materijala i predaji arhivske građe Državnom arhivu Crne Gore (Sl. list RCG, br.23/94)• Pravilnik o čuvanju registraturskog materijala i arhivske građe i davanju podataka o arhivskoj građi Državnom arhivu Crne Gore (Sl. list RCG, br. 23/94)• Odluka o visini naknade za posebne usluge u Državnom arhivu Crne Gore (Sl. list RCG, br. 23/94)• Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o arhivskoj djelatnosti, 1994. (Sl. list RCG, br. 27/94) Kako je od 1992. godine Državni arhiv upravna organizacija, određeni propisi za državnu upravu odnose se i

primjenjuju i na ovu arhivsku organizaciju:

• Zakon o državnoj upravi (Sl. list RCG, br.38/03)• Uredba o organizaciji i načinu rada državne uprave (Sl. list RCG, br. 54/04)• Zakon o državnim službenicima i namještenicima (Sl. list RCG, br. 27/04 i br. 31/05)• Zakon o zaradama državnih službenika i namještenika (Sl. list RCG, br. 27/04)• Uredba o naknadama i drugim primanjima državnih službenika i namještenika, (Sl. list RCG, br. 24/05)• Uredba o dodacima na zaradu državnih službenika i namještenika (Sl. list RCG, br. 24/05)

16 Jelena Živković, Pregled istorijskog razvitka...17 “Arhivski fondovi i zbirke...“, str.44.18 Jelena Antović, 50 godina Istorijskog arhiva Kotor...; Jelena Živković, Pregled istorijskog razvitka...; Jovan P. Popović, Pravni

sistem zaštite arhivske građe i registraturskog materijala i način kancelarijskog poslovanja na nivou državne zajednice Srbije i Crne Gore i republika Srbije i Crne Gore, Beograd 2003; Izvještaj Državnog arhiva za potrebe Ministarstva kulture i medija, br. 01-1181/2 od 26. 05. 2005.


190

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

S obzirom na to da je arhivska djelatnost usmjerena na zaštitu i korišćenje arhivske (dokumentarne) baštine, tj. pokretnog spomeničnog nasljeđa, primjenjuje se i:

• Zakon o zaštiti spomenika kulture, (Sl. list RCG, br. 47/91).

191

DII DRUŠTVENI SUBJEKTI U SISTEMU

ZAŠTITE ARHIVSKE (dokumentarne) BAŠTINE

1. Stvaraoci i imaoci arhivske građe Da bi uspješno sprovodili nadzor i kontrolu nad registraturskim materijalom i arhivskom građom van arhiva,

arhivi moraju odgovoriti i vrlo širokoj mreži stvaralaca i imalaca arhivske građe.Stvaralac arhivske građe je pravno ili fizičko lice čijim je radom nastala arhivska građa. Imalac arhivske građe je pravno ili fizičko lice koje je kao pravni nasljednik primio arhivsku građu ili se

ona nalazi, po bilo kojem pravnom osnovu, u njegovom posjedu. Važećim zakonom je definisano da su prava i obaveze stvaraoca, odnosno imaoca u pogledu zaštite registraturskog

materijala i arhivske građe istovjetne. Takođe, arhivska građa i registraturski materijal uživaju zaštitu propisanu ovim zakonom bez obzira na to u čijem vlasništvu se nalazi i da li je evidentirana. Postojećim zakonom registraturski materijal i arhivska građa smatraju se dobrima od opšteg interesa koja su van prometa, osim u slučajevima i pod uslovima koji su propisani ovim zakonom. Shodno odredbama Zakona definisane su i obaveze imalaca, odnosno stvaralaca registraturskog materijala i arhivske građe, kao i da se sa njima postupa sa posebnom pažnjom i da se pridržava mjera utvrđenih Zakonom. U tom smislu imaoci, odnosno stvaraoci registraturskog materijala dužni su da:

- obilježavaju i datiraju registraturski materijal i o njemu vode evidenciju; - klasifikuju registraturski materijal i vrše tekuće arhiviranje tog materijala; - čuvaju registraturski materijal u sređenom i bezbjednom stanju; - odabiraju arhivsku građu i izlučuju bezvrijedni registraturski materijal; - popisuju i opisuju registraturski materijal i arhivsku građu; - čuvaju arhivsku građu od oštećenja, nestajanja i uništenja do predaje Arhivu; - daju podatke i informacije Arhivu radi informisanja o arhivskoj građi; - predaju arhivsku građu Arhivu, poslije isteka roka utvrđenog zakonom. Zakonom je predviđeno da Arhiv propisuje: - način na koji imaoci vrše poslove čuvanja registraturskog materijala u sređenom i bezbjednom stanju; - odabiranje arhivske građe i izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala; - čuvanje arhivske građe od oštećenja, nestajanja i uništenja sve do predaje Arhivu; - da daju podatke i informacije Arhivu o arhivskoj građi i o tome na koji način predaje arhivsku građu Arhivu i

u kojim rokovima. Arhiv je dužan da pruža stručnu pomoć imaocima u vršenju svih poslova koji su predviđeni Zakonom. Uloga i funkcija stvaraoca, odnosno imaoca arhivske građe i registraturskog materijala je jasno određena

kako u odnosu na građu i obaveze koje proizlaze po osnovu statusa stvaraoca ili imaoca tako i u odnosu prema Arhivu i obratno.

Zakonske odredbe su usmjerene na cjelovitu i potpunu zaštitu kako registraturskog materijala, koji se smatra arhivskom građom u nastajanju, i arhivske građe, bilo u čijem se vlasništvu nalazi, a koja nastaje na teritoriji Crne Gore.

Ovaj princip sveobuhvatne zaštite, kako je to Zakonom predviđeno, treba da se razradi kroz podzakonska akta za sprovođenje nadzora od strane Državnog arhiva, kao i sistemom uputstava, preporuka i sl. za sprovođenje ostalih mjera zaštite.


192

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

2. Država

Uloga države u arhivskoj djelatnosti ostvaruje se:

- politikom razvoja ove djelatnosti,- organizovanjem organa i službi,- finansiranjem djelatnosti,- donošenjem zakona i podzakonskih akata, primjenom propisa i sprovođenjem zakonitosti rada u ovoj oblasti,- vođenjem politike školovanja kadra u ovoj oblasti.

U posljednjih nekoliko decenija u Crnoj Gori se mijenjao društveni i politički okvir u kome ova djelatnost funkcioniše. Bez obzira na promjene društvenog i političkog miljea, najjasnija uloga države u obavljanju arhivske djelatnosti ogledala se u finansiranju rada Državnog arhiva i donošenju zakona i podzakonskih akata koji uređuju ovu oblast. Kako se radi o neprofitabilnoj djelatnosti, finansiranje se obezbjeđuje iz Budžeta RCG. Što se tiče finansiranja, ono je do 1974. godine bilo isključivo budžetsko, od tada do 1991. g. preko fondova, nakon čega se ponovo prešlo na budžetsko finansiranje.

Uloga države ogleda se i u osmišljenom obrazovanju kadra na svim nivoima, razvijanju međunarodne saradnje, pomoći u radu i razvijanju nevladinog sektora i na druge načine.


Pored države, tj. Državnog arhiva, koji ima glavnu ulogu u razvoju arhivske djelatnosti, značajnu ulogu trebalo bi da ima i lokalna samouprava. Svi odsjeci Državnog arhiva i arhivska građa koji se nalaze na teritoriji jedne opštine su njen kulturni i razvojni potencijal.

Nadležnost opština utvrđena je Zakonom o lokalnoj samoupravi i statutima. U vršenju poslova lokalne samouprave, opština je samostalna, a odnosi između organa opštine i državnih organa se zasnivaju na načelima međusobne saradnje, u skladu sa Zakonom.

Kako je Državni arhiv organ uprave i kao služba centralizovan, lokalna samouprava u Crnoj Gori nema nikakve kompetencije nad arhivskim odsjecima koji vrše djelatnost zaštite arhivske građe, niti nad stvaraocima i imaocima arhivske građe koja je na njenoj teritoriji. Uprkos tome, arhivska građa koja se nalazi na teritoriji jedne opštine je dio njene kulturne baštine i najveći broj njenih korisnika je upravo sa teritorije tih opština.

Ovo predstavlja nedostatak u funkcionisanju arhivske djelatnosti u Crnoj Gori (najviše sa aspekta korišćenja, a i zaštite građe), a može se otkloniti preispitivanjem postojeće organizacije arhivske službe, kao i odgovarajućom podjelom nadležnosti.


U evropskim zemljama arhivska strukovna udruženja imaju veoma dugu tradiciju, na širem međunarodnom planu Međunarodni arhivski savjet - MAS (International Council on Archives - ICA) osnovan je 1950. god. Ova nevladina organizacija je najveća arhivska asocijacija u svijetu i okuplja nacionalne arhive, stručna udruženja arhivista, regionalne i lokalne arhive i privatne arhive, kao i pojedince (svrstani u 5 kategorija). Trenutno ima više od 1500 članova iz preko 170 zemalja svijeta. MAS je kolektivna članica UNESCO-a.19

Od prije nekoliko godina Državni arhiv Crne Gore je član MAS-a, u grupi nacionalnih arhiva. (Kategorija «A»). U godinama prije reorganizacije arhivske službe i gašenja stručne asocijacije arhivista (1992), crnogorski

arhivisti su preko svog udruženja aktivno učestvovali u radu mnogih međunarodnih skupova, pa i ovog najvišeg arhivskog udruženja (u vremenu od 1980. do 1984. predsjednik Sekcije profesionalnih društva arhivista pri UNESCO-u je iz Crne Gore, Kotorskog arhiva). Crna Gora danas nema svog predstavnika u kategoriji «B», tj. kategoriji arhivskih udruženja, i ne ostvaruje arhivsku saradnju na tom nivou civilnog sektora, poput drugih zemalja u regionu i Evropi.

Postojanje takve asocijacije je preporuka i predviđeno je brojnim međunarodnim dokumentima, kao npr. “Etičkim kodeksom arhivista”20, ili “Smjernicama za ustanovljenje profesionalne asocijacije”

19 Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne istorijske znanosti i arhivistika...; Snežana Pejović, Pozdravni govor – Obilježavanje početka rada međunarodne konferencije “Crkveni arhivi i biblioteke. Međunarodna iskustva u zaštiti, valorizaciji, obradi i prezentaciji kulturnog blaga koje se čuva u ovim institucijama”, u istoimenoj publikaciji “Crkveni arhivi i biblioteke...”, Kotor 2004, str. 19-20.

20 Etički kodeks (Usvojeno od strane Generalne skupštine na XII zasjedanju u Pekingu 6. septembra 1996), “Crkveni arhivi i

193

UNESCO-a i MAS-a.21

1. Udruženje arhivskih radnika – osnovano je i registrovano 15. februara 2000. godine, na inicijativu grupe arhivista i njihove potrebe da se o stručnim pitanjima raspravlja u okviru civilnog sektora, vaninstitucionalno, kako je praksa u svijetu.22

Udruženje Statutom definiše svoje programske ciljeve i zadatke u skladu sa tekovinama nekadašnjeg Društva arhivskih radnika (ukinuto 1992), koje je trebalo da prošle godine obilježi 50 godina svog postojanja. Ova asocijacija u proteklom vremenu, nažalost, nije uspjela da realizuje sredstva za svoj rad kroz nekoliko prijavljenih projekata i da aktivno djeluje (osim publikovanja zbirke: «Propisi o arhivskoj službi u Knjaževini Crnoj Gori»).

O Društvu arhivskih radnika Crne Gore

S obzirom na značaj koji je strukovna asocijacija arhivista imala za ustanovljenje i razvoj arhivske službe Crne Gore, kao i za njeno međunarodno povezivanje i afirmaciju, dajemo kratak osvrt na djelatnost Društva, potencirajući važnost postojanja jedne ovakve asocijacije u arhivskoj struci.

Inicijativa za osnivanje Društva potekla je 1953. god. od strane Glavnog arhivskog savjeta FNRJ. Postupajući po toj preporuci, Arhivski savjet NRCG pokreće postupak da se osnuje udruženje u Republici. Društvo je osnovano na Skupštini u Kotoru 1954. (za predsjednika je izabran direktor Državnog arhiva na Cetinju). Članovi su bili svi uposleni u arhivskim ustanovama, kao i drugi kulturni i naučni radnici koji su bili zainteresovani za rad u ovoj oblasti. Programske aktivnosti su bile usmjerene ka unapređenju arhivistike i arhivske službe Crne Gore, stručnom uzdizanju arhivskih radnika, podizanju svijesti o važnosti arhivske građe kao dragocjenog izvora za naučno proučavanje sopstvene prošlosti, ka očuvanju arhivalija, ka izradi predloga mjera nadležnim organima za unapređenje arhivistike, arhivske službe i zaštite arhivalija, radu na razmjeni stečenih iskustava u arhivistici i arhivskoj službi koristeći se iskustvima u svijetu.

Društvo je aktivno radilo na propagiranju arhivske djelatnosti u Crnoj Gori, kroz konkretne akcije i rad na terenu, organizovanjem redovnih predavanja, organizovanjem «Nedjelje arhiva», rješavanjem pitanja osnivanja novih arhiva i formiranjem mreže arhivskih ustanova u Republici, borbom da se obezbjede adekvatni objekti i oprema za smještaj arhivalija, stručnim sugestijama u donošenju zakonskih propisa, sticanjem stručnih zvanja, unapređenjem saradnje sa srodnim asocijacijama, aktivnim radom u svim tijelima Saveza arhivskih radnika Jugoslavije, kao i međunarodnim tijelima i asocijacijama.

Značajne za arhivsku službu Crne Gore su publikacije koje je Društvo pripremilo: „Arhivski fondovi i zbirke u arhivima SFRJ – SR Crna Gora“ (1983) i „Priručnik za zaštitu arhivske građe van arhiva“23. Društvo je pokrenulo i izdavalo svoje glasilo „Arhivske zapise“ (bilten, pa časopis).

2. Centar za njegovanje i prezentaciju dokumentarnog nasljeđa Kotora - »Notar«, sa sjedištem u Kotoru, je nevladina organizacija, osnovana decembra 1999. godine. Svojim programskim aktivnostima organizacija profesionalno djeluje na stručnu, naučnu i širu javnost u Crnoj Gori, zemlji i inostranstvu, kako bi pisani izvori i ranoštampani materijal (arhivsko i bibliotečko nasljeđe), koji su pohranjeni u državnim institucijma kulture, crkvenim i privatnim arhivima i bibliotekama u Kotoru, bili na odgovarajući način vrednovani. Centar djeluje u pravcu podsticanja interesa međunarodnih stručnih i naučnih krugova za dokumentarno nasljeđe Kotora, budući da je kulturno blago Kotora na Listi svjetske kulturne baštine UNESCO-a.

»Notar« je za sada jedino aktivno strukovno udruženje koje se bavi arhivskom strukom u Crnoj Gori. Programske aktivnosti »Notara« mogu se sažeti u sljedeće: koordiniranje saradnje svih institucija i pojedinaca sa teritorije opštine Kotor koji posjeduju dokumentarno nasljeđe, koji su profesionalno upućeni na rad sa njim ili imaju profesionalno znanje u poslovima njegove zaštite, obrade i prezentacije; popularizacija stručne djelatnosti vezane za identifikaciju, zaštitu, valorizaciju, obradu i prezentaciju dokumentarnog nasljeđa; edukacija i usavršavanje na polju arhivistike, paleografije, diplomatike, bibliotekarstva, stranih jezika, kompjuterskih disciplina; stručno-naučna djelatnost; izdavačka djelatnost; saradnja u zemlji i inostranstvu.

U proteklom periodu svog djelovanja NU “Notar” je uspješno ostvario više projekata iz zacrtane programske aktivnosti, posebno u oblasti zaštite i arhivskog i bibliotečkog materijala Kotora i Crne Gore savremenim tehnologijama (digitalizacijom), njegove prezentacije (putem novih medija – CD-ROM, Internet ili organizovanjem međunarodnih skupova i predavanja), obuke kadra koji radi sa ovim kulturnim nasljeđem, međunarodne saradnje i izdavačke

biblioteke...”, Kotor 2004, str. 441 – 443.21 Guidelines for the Establishment of a Professional Association, Section for Professional Associations, ICA & UNESCO, August 18,

1995.22 Srđan Pejović, Prilozi proučavanju istorijata i razvoja arhivske službe u Crnoj Gori. Pedeset godina od osnivanja Društva

arhivskih radnika Crne Gore, «Arhivski zapisi», XI/2004, br. 1 – 2, str. 7 – 51.23 Olga. B. Giler, Priručnik za zaštitu arhivske građe van arhiva, Titograd 1983.


194

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

djelatnosti. Aktivnosti “Notara” su obično u onim segmentima i oblastima gdje su se pokazali nedostaci u zaštiti, valorizaciji i prezentaciji arhivskog i bibliotečkog nasljeđa od strane postojećih državnih institucija.24

5. Obrazovanje u oblasti arhivistike i arhivske djelatnosti

U postojećoj organizaciji arhivske službe Crne Gore, formiranje arhivskog kadra za potrebe ove struke je ograničeno njenim statusom organa uprave i striktnom primjenom zakona koji su važeći za zaposlene u upravi, bez donošenja podzakonskih akata koji bi uvažili specifičnosti i potrebe od interesa za razvoj arhivske struke. Od 1992. godine taj negativni trend je u progresu.

Obrazovni sistem, ni kroz srednjoškolsko niti univerzitetsko obrazovanje, nije pratio kadrovske potrebe arhivske djelatnosti u Republici i vrlo malo se uradilo i radi na obrazovanju i obuci usko profilisanog kadra za potrebe raznovrsnih segmenata ove službe.

Nedovoljno poklanjanje pažnje sticanju teorijskih i praktičnih znanja u arhivistici, uz organizacione promjene, odrazilo se krajnje nepovoljno na razvoj struke u smislu njene stagnacije i nemogućnosti da prati savremena dostignuća u ovoj oblasti (koja su posebno u ekspanziji nakon devedesetih godina) i da ih primjenjuje u praksi. Posljedice su evidentne kod očuvanja, valorizacije i korišćenja arhivskog kulturnog nasljeđa, a takođe kod funkcionisanja čitave državne administracije, podizanja svijesti o kulturnom i nacionalnom identitetu, konačno i kod razvoja demokratskih procesa uopšte.

Kada se sagledaju potrebe Državnog arhiva i uopšte gledano sa nivoa potreba arhivske službe Crne Gore, treba da postoji:

a) obrazovanje kadra kroz sistem redovnog školovanja, i b) permanentna obuka kadra.

Obrazovanje i obuka treba da bude organizovani za:- osoblje koje radi u Državnom arhivu i drugim institucijama i ustanovama koje trajno čuvaju arhivsku građu (arhivist, arhivski tehničar);- osoblje koje je zaduženo u registraturama za kancelarijsko poslovanje (arhivar);- korisnike i istraživače arhivske građe.

Arhivistika i Univerzitet Crne GoreDo sada se u Crnoj Gori arhivistika izučavala jedino na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, na Odsjeku za istoriju i

geografiju, otkako je Fakultet osnovan 1988. godine, i to u okviru predmeta – pomoćne istorijske nauke. Tako su studenti sticali vrlo skromna teorijska znanja o ovoj naučnoj disciplini, a nikakva praktična. Kako je Crna Gora od 2003. god. potpisnik tzv. Bolonjske deklaracije, od školske 2005/06. god. planirano je da se arhivistika uvede kao fakultativni predmet na I godini studija sa brojem časova 2 + 1 (2 teorije i 1 prakse). Međutim, zbog poteškoća sa finansiranjem i zbog toga što još nije urađen program za ovaj fakultativni predmet, početkom školske godine bilo je neizvjesno je da li će se to realizovati u 2005/06. god.

Pokušalo se 1984. godine da se na Kulturološkom fakultetu na Cetinju vrši obrazovanje arhiviste-administratora koji bi se školovao na Odsjeku za arhivistiku i administraciju.25

Obrazovanje i obuka arhivskog kadra u proteklom perioduCrna Gora je u ranijem periodu, budući da nije postojala mogućnost za obrazovanje u redovnom školovanju,

obično koristila mogućnosti za obuku i usavršavanje arhivskog kadra koje su postojale u okviru bivše Jugoslavije (arhivistički kurs u Dubrovniku, postdiplomske studije iz pomoćnih istorijskih nauka u Zadru, kurs pri Arhivu Srbije) ili u inostranstvu (kursevi paleografije u Bariju i Veneciji ili arhivistički kurs u Parizu). To se sve prekinulo raspadom Jugoslavije i uvođenjem UN sankcija za Srbiju i Crnu Goru.

Nakon ukidanja sankcija bilo je nekoliko individualnih inicijativa arhivista iz Crne Gore da pohađaju i završe neke kurseve u inostranstvu (Centralni evropski univerzitet u Budimpešti).

Pokrenuto je 2001. u Kotoru osnivanje Ljetnje škole iz paleografije, diplomatike i arhivistike (održan Prvi kurs – Latinska paleografija) u organizaciji NVO «Notar».

Uprkos najavama kroz godišnje planove rada Državnog arhiva da bi trebalo organizovati seminare, savjetovanja i sl., od 1992. nije se ništa organizovano radilo na stvaranju uslova za obrazovanje, ili obuku arhivskog kadra u Crnoj Gori (od 1992. je organizovano samo jedno predavanje ili seminar o sređivanju građe uprave u Baru 2002. godine).

24 O prethodno realizovanim i aktuelnim aktivnostima i projektima vidjeti: www.cdknotar.cg.yu .

25 Dr Dragoje Živković, Potrebe za visokoškolskim kadrom u arhivistici i administraciji u SR Crnoj Gori, Arhivski zapisi, Budva 1985, 1, 66-76.

195

Zvanja u arhivskoj struci

U skladu sa međunarodnim iskustvima za dobijanja zvanja u struci (viši arhivist, arhivski saradnik i arhivski savjetnik) 1978. god. pri Arhivu Crne Gore na Cetinju organizovana je i radila je Komisija za dodjelu zvanja u struci. Nekoliko arhivista je dobilo ova zvanja, bilo na osnovu već stečenih naučnih zvanja ili na osnovu dužine radnog staža i rezultata postignutih na polju arhivske djelatnosti. Tako je Crna Gora do reorganizacije 1992. imala dvojicu arhivskih savjetnika, jednog spoljnjeg arhivskog stručnog saradnika i petoro viših arhivista, kada je ukinuta mogućnost za dobijanje zvanja u struci u skladu sa zakonima i uredbama za zaposlene u upravi.

Najnovijim zakonskim reformama iz 2004. u državnoj upravi ukinuti su i stručni nazivi za osnovna arhivska zvanja za sve zaposlene u Državnom arhivu, koja su uobičajena i standardizovana za arhivsku struku. Crna Gora je jedina zemlja u svijetu koja ima arhivsku struku i arhivsku instituciju bez arhivista, arhivskih pomoćnika. Ovakvim postupkom arhivski kadar je i formalno prestao da postoji u Republici.

Na taj način, ovaj kadar je doveden u neravnopravan položaj sa drugim kadrom, svojim kolegama, koji brinu o kulturnom blagu u Crnoj Gori (u muzejima, bibliotekama, zavodima za zaštitu spomenika kulture), kao i sa kolegama u arhivima drugih zemalja, sa dalekosežnim posljedicama za budući razvoj struke.

Međunarodna praksa

U gotovo svim evropskim zemljama školovanje kadra sa znanjem arhivske struke na nivou srednjeg, višeg i visokog obrazovanja ima dugogodišnju tradiciju (od 17. v., a posebno od 18. i 19. v.). Tom pitanju se poklanja velika pažnja. Školovanje se obavlja na dva načina:

- tokom redovnog sistema obrazovanja, i - dopunskim arhivskim obrazovanjem (obukom).Na nivou Međunarodnog arhivskog savjeta, kroz razne projekte i programe, organizuje se obuka arhivskog

kadra, posebno u evropskim zemljama koje su u tranziciji, u Aziji i Africi.26

U zakonodavnoj arhivskoj regulativi drugih zemalja postoje propisi koji regulišu obrazovanje i obuku arhivista, sticanje stručnih zvanja, obuku kadra u registraturama.

Permanentna obuka kadra

Obrazovanje arhivskog kadra zahtijeva specijalistička i multidisciplinarna znanja, zbog specifičnosti i složenosti arhivske djelatnosti. Pored procesa obrazovanja, potrebno je permanentno vršiti obuku postojećeg kadra, kako onog u arhivskim odsjecima i kod ostalih imalaca arhivske građe tako i onog u registraturama.

Zbog navedenog, u Crnoj Gori je kreativan arhivski kadar malobrojan. Od ukupnog broja arhivista, malo je onih koji prate međunarodna dostignuća, iskustva i standarde u arhivistici i koji se bave, teorijski i praktično, arhivistikom. U prilog tome govori činjenica da je izuzetno mali broj arhivista koji publikuju svoje stručne i naučne radove.

Postojeće stanje je takvo da arhivski kadar u Crnoj Gori nije podstican na usavršavanje i nema mogućnosti da prati i da se uključuje u stručna savjetovanja i druge oblike stručnih skupova.27 Ne prate se i ne primjenjuju se u praksi najnovija međunarodna iskustva u arhivistici, pa čak ne postoje ni informacije o njima. Većina zaposljenih nije dovoljno kompjuterski “opismenjena”, nije im omogućena Internet veza i mogućnost on-line komunikacije i edukacije.

Obrazovanje i obuka zaposlenih u registraturama je posebno problematična, jer se u tom dijelu nije uradilo ništa na organizovan način.

S obzirom na potrebe arhivske službe i realnu sliku postojećeg kadra u Arhivu i registraturama, potrebno je organizovati razne oblike obuke i usavršavanja kako bi se obezbijedili neophodni preduslovi za kvalitetnu stručnu zaštitu arhivske građe i arhivskog kulturnog blaga.

6. Mediji

Mediji imaju važnu ulogu u podizanju nivoa kulture jednog naroda i prezentaciji i promovisanju kulturne baštine. U Crnoj Gori je registrovano oko 350 elektronskih i štampanih medija, od čega, trenutno, radi njih 270.

Crnogorski dnevni listovi imaju stalne rubrike, nedjeljne dodatke i feljtone koji se direktno ili indirektno bave kulturnim nasljeđem. Ovom problematikom, ne tako često, bave se i nedjeljni listovi i časopisi, ali bi se samom načinu tretiranja ove teme moglo prigovoriti na deskripciji, bez suštinskog ulaženja u probleme pojedinih djelatnosti.

Bez obzira na to što ne raspolažemo preciznim podacima o prisutnosti arhivske djelatnosti u javnim medijima,

26 Benjamin Haspel, From Rucksack Mission to Archival Solidarity, Knowledge Transfer between Archives. An Idea and its Evolution. “Atlanti”, Vol. 14, No. 1-2/2004, Maribor 2004, pp. 46-52.

27 Vidi rezultate ankete u Poglavlju 4.2. koji se odnose na Stručna pitanja i Naučnoisraživački rad


196

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

može se slobodno reći da se o arhivskoj struci malo govori ili piše u javnim medijima. Obično su to informacije o nekoj aktivnosti DA ili događaju (arhivskoj izložbi, proslavi jubileja i sl.). Iznimno od reorganizacije arhivske službe koja je strogo ograničila pojedinačnu komunikaciju stručnjaka sa medijima, objavi se izvještaj direktora ili rijetko izjava arhivskog radnika ili autorski tekst o nekoj njegovoj stručno-naučnoj aktivnosti.

Saradnja sa javnim medijima je vrlo važan segment arhivske djelatnosti i nezaobilazan je u realizaciji programskih zadataka iz kulturno-obrazovne djelatnosti.

Arhivska građa u medijima se koristi zbog:- potrebe javnih medija (za emisije, dokumentarne programe, reportaže, serije, napise, feljtone i dr.),- potrebe arhivskih ustanova da javnosti prezentiraju rezultate svog rada, popularišu brigu o očuvanju i zaštiti

arhivske građe i dr.Od stručnih časopisa koji prate arhivsku djelatnost u Crnoj Gori postoji jedino časopis »Arhivski zapisi«.

Ovaj stručni časopis pokrenulo je Društvo arhivskih radnika 1985. godine i bilo je njegov izdavač do 1990. g. Od 1994. do danas, izdavač ovog časopisa je Državni arhiv Crne Gore. Časopis izlazi jednom godišnje i do sada je izašlo jedanaest brojeva.

Stručne i naučne članke iz arhivistike, povremeno, objavljuju i drugi časopisi: »Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru«, »Boka«, »Istorijski zapisi«, »Matica«, »Vaspitanje i obrazovanje«.

7. Evropski standardi i preporuke u oblasti arhivske djelatnosti sa komparativnim pregledom arhivske prakse u regionu i Evropi

Pošto arhivska građa kao pokretno kulturno dobro čini ne samo nacionalnu, već i svjetsku kulturnu baštinu, njenu zaštitu u okviru jedne države treba regulisati i nacionalnim i međunarodnim arhivskim i drugim propisima. Uz to, poznavanje i primjena ovih propisa ima presudan značaj na razvoj arhivske teorije i prakse.

Evropski standardi i preporuke

U aktuelnom procesu globalizacije i integracija unutar Evrope, a zbog različitog nivoa privredne i društvene razvijenosti zemalja, javila se potreba za standardizacijom znanja u svim oblastima, pa shodno tome i u arhivistici.

Prvi koraci su učinjeni kada je rezolucijom Savjeta Evrope iz 1991. god. ovlaštena Evropska komisija da istraži mogućnost koordinacije na polju arhivske teorije i prakse među članicama EU. Rezolucija je naglasila dvojnu ulogu arhiva u budućoj Evropi: kao istorijskog izvora i kao ključnog faktora za razvoj demokratije.

- Godine 1994. je objavljen izvještaj (tzv. Crna knjiga) pod nazivom «Arhivi u Evropskoj uniji. Izvještaj grupe eksperata o koordinaciji arhiva»). U pripremi je novi Izvještaj uz participaciju novih i pridruženih članica EU.28

- Na temelju odluka Savjeta Evrope (OJ C 235, 23. 08. 1994) osnovan je DLM forum, tj. Forum za upravljanje životnim ciklusom elektronskog dokumenta [Document Lifecycle Management]. Organizujući ovaj multidisciplinarni forum u okviru Zajednice o problemima upravljanja, pohrane, čuvanja i izlučivanja mašinski čitljivih podataka (elektronske građe), EU poziva javnu administraciju i nacionalne arhivske službe, kao i predstavnike privrede i nauke, da učestvuju u njegovom radu, a moguće je uključenje i iz drugih zemalja van EU.

- DLM forum je 1999. pokrenuo projekt IDA MoReq [Model Requirements for the Management of Electronic Records] = Zahtjeve modela za upravljanje elektronskim zapisima, sa ciljem razvoja modela funkcionalnih zahtjeva za upravljanje elektronskim zapisima.29 On je usklađen sa međunarodnim arhivskim normama (ISAD (G) i ISO 15489).

- God. 1996. pokrenuta je Služba za informisanje Evropskih arhiva koja izdaje «Informativni zbornik o arhivima» (INSAR) sa svim podacima iz arhivske djelatnosti zemalja članica, pa i standardima, preporukama, smjernicama. Moguća je pretplata na Zbornik.30

Međunarodni standardi i preporuke

Dogovarajući se o kulturnoj saradnji, EU do sada nije donijela zajedničke propise o arhivskoj građi, ali postoje preporuke i uputstva Savjeta Evrope koja se neposredno tiču arhivske struke i koja se primjenjuju u zemljama Evrope uporedo sa standardima koje je ustanovio Međunarodni arhivski savjet (MAS), kako je i preporučeno u gore pomenutom Izvještaju EU, i koji su opštevažeći za arhivsku djelatnost.

- Opšta međunarodna norma za opis arhivske građe – ISAD (G) [General International Standard Archival

28 Helmut Baier, Arhivi i Evropska unija...; Heđbeli Živana, Položaj, uloga i promjene pismohrana i arhiva kao posljedica širenja elektroničke uprave : magistarski rad, Filozofski fakultet, Zagreb 2005; Natalija Glažar, Arhivsko področje in Evropska Unija, «Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja», Maribor 2004, str. 7 – 19.

29 http://www.cornwell.co.uk/moreq.html 30 Adresa: European Commission, Rue de la Loi 200, Weststraat 2000, Offi ce JECL 3/40, B-1049 Brussels.

197

Description], prva je međunarodna norma ili standard u arhivskoj struci a donesena je 1992. na XII međunarodnom kongresu arhivista, a konačnu verziju je odobrio MAS na sljedećem kongresu 1996. Drugo izdanje je izašlo 1999.31

- Međunarodna norma arhivističkog normiranog zapisa za pravne i fizičke osobe te obitelji - ISAAR (CPF) [Internationa Standard Archival Authority Record for Corporated Bodies, Persons and Families] priredila je Ad hoc Komisija za norme opisa 1993, a konačnu verziju je odobrio MAS 1995.32 Drugo izdanje je izašlo 2004.33

- Vodič za upravljanje elektronskim zapisima sa arhivskog stanovišta [The Guide for Managing Electronic Records from an Archival Perspective] je pripremio Komitet za elektronske zapise, a 1997. ga je publikovao MAS.34 Osmišljen je da pruži pomoć arhivskim institucijama koje treba da se pripreme da preuzmu upravljanje elektronskom građom u novim organizacionim, tehnološkim i pravnim trendovima. God. 2004. MAS-ov Odbor za građu u nastajanju (registratursku) i elektronsko okruženje izdaje Priručnik za arhiviste u upravljanju elektronskom građom.35

- Preporuka Međunarodnog arhivskog savjeta i UNESCO-a sa seminara o pripremi Svjetske konferencije o informacijskom društvu (Peking, 30. do 31. maja 2002) o važnosti arhiva i upravljanja dokumentima u razvoju globalnog informacijskog društva i očuvanju njegove memorije.36

Preporuke Savjeta Evrope

- Preporuka br. R (2000) 13 Odbora ministara članicama o evropskoj politici o dostupnosti arhivske građe [Recommendation no. R(2000)13 of the Committee of Ministers to member States on a European policy on access to archives]37 u cjelosti se odnosi na arhivsku djelatnost i određuje upotrebu nekih osnovnih pojmova iz ove struke (arhivi, arhivska građa, pristup i korišćenje, korisnici i čuvani podaci).

- Preporuka REC (2002) 2 Odbora ministara država članica o dostupnosti službenih dokumenta.38

- Preporuka za arhiviranje elektronskih dokumenata u pravnom sektoru, Rec (2003) 15.Dvije posljednje preporuke tiču se ne samo arhiva, ali su u tijesnoj vezi sa arhivskom strukom i preporučuje se

obavezno uključenje i konsultacija arhivista.Što se tiče raznih direktiva, uredaba, rezolucija koje je donijela EU, mnogi se ne odnose neposredno na

arhivsko područje, ali ga dotiču, što znači da arhivske ustanove i zakon o arhivskoj djelatnosti nijesu zaduženi prevashodno za njihovo sprovođenje, nego sa njima usklađuju druge nacionalne zakone koji su obavezujući i za arhivsku djelatnost (npr. Direktiva o čuvanju podataka i Zakon o zaštiti ličnih podataka i sl.).

ISO standardi

ISO standardi odnose se na upravljanje klasičnim i digitalnim dokumentima, nezavisno od materijalnih osobina i logičke strukture zapisa. Donosi ih Međunarodna organizacija za normiranje.39

- ISO 15489, Information and documentation – Records management. Predstavlja prvi standard sa područja poslovanja sa dokumentima, usvojen 2001. g. Značajan je jer se može primjenjivati za sve nosioce zapisa, klasične, kao i elektronske zapise garantujući njihovu autentičnost, vjerodostojnost, cjelovitost, međusobnu povezanost i upotrebljivost i u registraturama i u arhivima.

Postoje i drugi ISO standardi koji se djelimično tiču arhivske građe.

31 ISAD (G). Opća međunarodna norma za opis arhivskog gradiva, Zagreb 1997; ISAD(G): General International Standard Archival Description, Second edition, 1999.

32 ISAAR (CPF). Međunarodna norma arhivističkog normiranog zapisa za pravne i fi zičke osobe te obitelji, Zagreb 1999.

33 ISAAR(CPF): International Standard Archival Authority Record for Corporate Bodies, Persons, and Families, Second edition, 2004.

34 The Guide for Managing Electronic Records from an Archival Perspective, ICA, Paris 1997; Vodič za upravljanje elektroničkim gradivom s arhivskog stajališta, Zagreb 1999.

35 Electronic Records: A Workbook for Archivist, ICA Study 16, Paris 2004.36 «Arhivski vjesnik», Zagreb 2002, br. 45, str. 431 – 433.37 https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?Command=com.instranet.CmdBlobGet&DocId=807748&SecMode=1&Admin=

0&Usage=4&InstranetImage=41472; Charles Kecskeméti, Iván Székely, Access to archives...; Natalija Glažar, Arhivsko področje in Evropska Unija...

38 Recommendation Rec (2002) 2 of Committee of Ministers to member States on access to offi cial documents, http://www.coe.int/T/E/Cultural_Co-operation/Culture/Action/Archives/activities.asp#TopOfPage .

39 Stefano Vitali, International Archiva Descriptive Standards: Origins, Developments and Perspectives for the next future, Kongres Hrvatskih arhivista, Dubrovnik 2005, str. 1 - 13. M. Wettenger, Međunarodni rad na standardizaciji upravljanja zapisima u povodu objavljivanja Međunarodnog standarda ISO 15489-I (records management); Modernizacija hrvatske uprave, Zagreb 2003, str. 279-292; T. Ćepulić, Međunarodni standard ISO 15489 «Information and Documentation – Records Management».»Arhivski vjesnik» 44 (2001), str. 77-84.


198

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Drugi standardi

- EAD standard [Encoding Archiva Description] bavi se kodiranjem podataka za opis arhivske građe, kako bi naučno-obavještajna sredstva bila dostupna putem WEB-a. Nezavisan je od hardvera i softvera i temelji se na standardu arhivskog opisa ISAD (G). Ima za cilj da arhivska građa bude dostupna širom svijeta putem jedinstvenih indeksa i da izvrši virtualnu integraciju fondova čiji se djelovi nalaze u raznim arhivima. Razvija se u Americi od 1993. u nadležnosti asocijacija arhivista i kongresne biblioteke.

Smjernice

- Smjernice za osnivanje stručne asocijacije, 1995. god. donijela je Sekcija za profesionalne asocijacije MAS-a i UNESCO. Smjernice su donesene da pomognu arhivistima u razvoju ili reformi društva arhivista. Model se zasniva na Smjernicama za poslovanje profesionalnim asocijacijama na polju arhiva, biblioteke i informativnog rada.40

Kako je Državni arhiv član Međunarodnog arhivskog savjeta od 2000. (u kategoriji „A“- nacionalnih arhiva), direktor DA prisustvuje redovno sastancima nacionalnih arhiva (CITRA), kao i godišnjim konferencijama i kongresima i DA na Cetinju dobija redovno literaturu i informacije o standardima, preporukama i sl. Međutim, arhivisti u DA ne dobijaju informacije i nijesu upoznati sa evropskim i svjetskim dostignućima u oblasti arhivske struke, ne primjenjuju ih, niti postoje planovi za njihovu primjenu.

Sve arhivske standarde i preporuke, kao i rezolucije, uredbe, smjernice i sl. bilo da ih donosi EU ili MAS, odn. UNESCO, čak i one koje se ne odnose isključivo na arhivsku struku, a obavezujuće su za Crnu Goru, jer je njihov potpisnik, potrebno je proučiti i uvrstiti u novi crnogorski Zakon o arhivskoj djelatnosti i ostala podzakonska akta, kako je to već praksa u ostalim zemljama u okruženju, uporedo donoseći sopstvene standarde i norme.

Posebno je potrebno standarde u obradi arhivske građe što hitnije primjenjivati radi stvaranja osnove za implementaciju jedinstvenog informacionog sistema.

Kratak pregled arhivske prakse u regionu i Evropi

U cilju preispitivanja kvaliteta arhivske službe u Crnoj Gori sa organizacionog, zakonodavnog i dr. stanovišta, radi upoređenja dat je kratak prikaz arhivske prakse zemalja u okruženju i nekih evropskih zemalja.

Hrvatska

Arhivska služba se obavlja kao javna služba na teritoriji čitave Republike Hrvatske. Hrvatski državni arhiv u Zagrebu je centralna državna arhivska ustanova. U skladu sa novom administrativno-upravnom podjelom nakon ostvarivanja nezavisnosti, ostala je mreža državnih arhiva koji ujedno obavljaju i službu zaštite arhivske građe u županijama, gradovima i opštinama (u 13 gradova), uz specijalne arhive i privatne arhive.

Hrvatski državni arhiv ima stručnu (matičnu) nadležnost nad ostalim područnim državnim arhivima. Kako je bio presudan teritorijalni princip u prvobitnoj organizaciji i koncepcija arhivskih ustanova i ona nije stvarana na osnovu značaja i vrste arhivske građe, pokazale su se manjkavosti u kvalitetu njene zaštite. Sada se ide ka proširenju mreže arhivskih ustanova i osnivanju arhiva jedinica lokalne samouprave i uprave, kako je i predviđeno Zakonom iz 1997, a u skladu sa privrednim, društvenim i tehnološkim potrebama u Republici i zahtjevima EU.

Važeći zakon o arhivskoj djelatnosti donesen je 1997. godine. Od 1999. do 2004. godine doneseno je više pravilnika koji regulišu osnovnu arhivsku djelatnost (5) i onih koji regulišu obaveze stvaraoca (4).41

Aktivno djeluje Hrvatsko arhivističko društvo u zemlji i inostranstvu, organizujući redovna savjetovanja i kongrese.

40 General Information Program of UNISIST, UNESCO, Paris 1989.41 Marina Škalić, Mogućnost decentralizacije arhivske službe Republike Hrvatske, Kongres Hrvatskih arhivista, Dubrovnik 2005, str. 1

– 6; http://www.arhiv.hr/index.html .

199

Slovenija

Arhivsku službu obavlja Arhiv Republike Slovenije, regionalni i arhivi lokalnih zajednica. Arhiv RS je centralna državna arhivska ustanova (upravna organizacija pod Ministarstvom kulture), koja brine o građi od republičkog značaja i vrši stručne poslove i nadležnosti u arhivskoj djelatnosti. Postoje regionalni arhivi (3) i istorijski arhivi (2) kao javne republičke ustanove. Lokalna samouprava može da osnuje arhiv i ona ga finansira. Zakon predviđa i mogućnost formiranja jednog arhiva za više lokalnih zajednica. Ako ne postoji arhiv lokalne zajednice, za njenu građu je nadležan regionalni arhiv.42 Postoje specijalni arhivi i arhivi vjerskih zajednica (arhivi Rimo-katoličke crkve primjenjuju sopstveni arhivski zakon).

„Zakon o arhivskom gradivu“ je donesen 2003, uz druga podzakonska akta (6 pravilnika). Primjenjuju i međunarodne standarde i preporuke.

Arhivska služba Slovenije učestvuje aktivno u radnim grupama i sastancima u okviru EU: EBNA, posebnim projektima (DLM Forum i u pripremi nove edicije izvještaja arhivskih eksperata, tzv. Crne knjige) i dr.43

Postoji i radi Arhivsko društvo Slovenije.

Bosna i Hercegovina

U toku ratnih godina (1992-1995), bitno su narušene organizaciona struktura i nadležnost arhivskih ustanova.44 Tada je došlo do razdvajanja arhiva koji su bili u zoni snaga odbrane BiH i onih pod kontrolom srpskih vojnih snaga (Regionalni arhiv Banja Luke je preimenovan u Arhiv Srpske Republike BiH).

Arhiv Republike Srpske – je u državnoj upravi pod nadležnošću Ministarstva kulture i centralizovan je sa 5 područnih jedinica45. Zakonom o arhivskoj djelatnosti iz 2000. reguliše se djelatnost na teritoriji čitave Republike Srpske.

Oformili su 2000. godine i posebno društvo - Udruženje arhivskih radnika RS. U godinama do Dejtonskog sporazuma, ovaj arhiv je bio orijentisan na arhivsku službu Jugoslavije (koju je

protivpravno zastupao Arhiv Jugoslavije), prenoseći na nju čak i ovlašćenja za zastupanje njenih interesa na međunarodnom planu.

Na prostoru Federacije BiH je Arhiv BiH preimenovan u Državni arhiv BiH sa regionalnim arhivima, a 1997. osniva se i Arhiv Federacije BiH, sa nejasno određenom nadležnošću u odnosu na postojeći DA BiH. Nakon donošenja „Zakona o arhivskoj građi i Arhivu BiH“ 2001. njegova djelatnost se ograničava na nadležnost nad federalnim registraturama, a regionalni arhivi postaju kantonalni (7). Arhivskom službom još nijesu pokrivena 4 kantona i Distrikt Brčko. Četiri arhiva imaju status organa uprave, dok su ostali sa statusom javnih ustanova.46

Osnovan je, kao specijalni, Arhiv Islamske zajednice BiH. Aktivno djeluje i Društvo arhivskih radnika BiH, a osnovan je i Savez arhivskih društava BiH koji zajedno sa

Udruženjem arhivskih radnika RS redovno organizuju savjetovanja.

Makedonija

Arhivsku službu u Makedoniji vrši Državni arhiv Republike Makedonije47, koji ima status upravne organizacije i direktno je odgovoran Vladi Makedonije. Organizaciono ga čine 3 sektora, odeljenje opšteg sektora i odeljenje sa arhivima u 9 gradova, koji nemaju status pravnog lica. Na snazi je arhivski zakon iz 1995.

Srbija

Poslove zaštite arhivske građe na teritoriji Republike Srbije obavlja Arhivska mreža istorijskih arhiva (33) uz Arhiv grada Prištine, Arhiv Vojvodine i Arhiv Kosova i Metohije (sjedište u Nišu). Arhivska mreža je organizovana po teritorijalnom principu.48

42 http://www.kultura.gov.si/legislations.cp2 43 http://www.gov.si/ars/1.htm ; Natalija Glažar, Arhivsko područje i Evropska unija...44 Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne istorijske znanosti i arhivistika...45 http://www.arhivrs.org/o_arhivu.asp 46 Azem Kožar, Uticaj statusa arhivskih ustanova na stepen njihove profesionalnosti automnosti, „Arhivska praksa“, 6/2003,

str.212-219.47 http://www.arhiv.gov.mk/darm/index.php 48 http://www.archives.org.yu


200

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Na Kosovu je osnovan Arhiv Kosova (UNMIK).49

U većini zemalja zapadne Evrope organizacija arhivske službe je postavljena tako da u okviru ministarstva kulture postoji generalna direkcija za arhive (Francuska, Španija, Austrija, Italija, a tako je i u Rusiji i Albaniji), koja koordinira stručnim radom. Holandija ima centralni državni arhiv i regionalne arhive. Mađarska takođe ima nacionalni arhiv, javne arhive i specijalne. U Slovačkoj (po Zakonu iz 2003 postoje javni i privatni arhivi. Javni su Centralni državni arhiv i Državni arhiv sa teritorijalnom nadležnošću, arhivi organa državne vlasti, opštinski arhivi i arhivi samoupravnih regija, arhivi pravnih lica.

Uglavnom je praksa u gotovo svim zemljama da mrežu čine nacionalni arhiv sa pokrajinskim, gradskim, potom specijalnim i privatnim arhivima.

49 http://www.ica.org/members.php?pid=1679&plangue=eng

201

AIII ARHIVSKA DJELATNOST


Arhivska djelatnost zasniva se na:a) zakonskoj regulativi,b) instituciji koja obavlja zaštitu kroz nadzor i čuvanje arhivske građe (arhiv),c) stvaraocima i imaocima (registrature) arhivske građe u nastajanju (tj. registraturske građe),d) obradi arhivske građe i njenom korišćenju u dokazne i naučne svrhe.

a) Zakonom o arhivskoj djelatnosti50 regulisana su prava i dužnosti Državnog arhiva Crne Gore (DA), kao i prava i dužnosti stvaralaca i imalaca arhivske građe.

Kako je od 1992. DA republička upravna organizacija, primjenjuje se i Zakon o državnoj upravi, kao i drugi zakoni i uredbe koji važe za organe uprave.

Arhivi su i međunarodno priznati kao sastavni dio kulturne baštine svake nacionalne zajednice, pa se na njih odnosi i Zakon o zaštiti spomenika kulture.

b) Državni arhiv je organ uprave (po Zakonu o državnoj upravi51 je svrstan u tip zavoda), koji obavlja sljedeće arhivističke poslove: čuvanje i zaštitu arhivske građe (u arhivu) i zaštitu građe u nastajanju (u registraturama), vođenje evidencija o registraturskoj i arhivskoj građi, postupak odabiranja i izlučivanja arhivske građe iz registraturskog materijala – primjenom principa i načina valorizacije, potom organizovano evidentiranje, prikupljanje, i preuzimanje arhivske građe od imalaca, sređivanje i stručnu obradu arhivske građe u arhivu, bavi se izradom naučno-obavještajnih sredstava, pružanjem informacija iz arhivskih izvora korisnicima (u dokazne) i istraživačima (u naučne svrhe), poslovima fizičke i tehničko-tehnološke zaštite arhivske građe, potom, vrši objavljivanje arhivske građe i naučno-obavještajnih sredstava u cilju unapređenja arhivske struke, brine o primjeni arhivskih standarda u svim poslovima vezanim za arhivsku građu, obavlja poslove donošenja i primjene arhivskog zakona i podzakonskih akata, prati stanje registraturskog materijala i arhivske građe i donosi mjere njihove zaštite, utvrđuje jedinstvenu metodologiju obrade arhivske građe i njenog korišćenja, vodi centralni katalog fondova i zbirki Arhiva, istražuje i kopira arhivsku građu o Crnoj Gori u zemlji i inostranstvu i vodi evidenciju o njoj, organizovano brine o formiranju odgovarajućeg stručnog kadra, njegovom obrazovanju i obuci, kako u arhivima, tako i u registraturama, podstiče naučnoistraživački rad i objavljuje rezultate tog rada, organizuje poslovanje specijalne arhivske biblioteke, obavlja poslove kulturno-obrazovne prirode.

c) Stvaraoci i imaoci (registrature) arhivske građe u nastajanju (tj. registraturske građe) vrše sljedeće poslove iz oblasti arhivske djelatnosti: evidentiranje registraturskog materijala po pravilima kancelarijskog poslovanja, klasifikaciju i redovno arhiviranje tog materijala, čuvanje registraturskog materijala u sređenom i bezbjednom stanju, vrše odabir arhivske građe iz registraturskog materijala, rade popise i opise registraturskog materijala i arhivske građe, čuvaju arhivsku građu od oštećenja, nestajanja i uništenja do predaje Arhivu, daju Arhivu podatke o registraturskom materijalu radi informacija o arhivskoj građi, obavlja redovno izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala uz kontrolu Arhiva, vrši predaju arhivske građe Arhivu nakon isteka roka predviđenog Zakonom.

d) korišćenje arhivske građe je vrlo važna djelatnost Arhiva kojoj prethodi sređivanje i obrada arhivskog materijala (izrada naučno-obavještajnih sredstava) da bi ga učinili dostupnim za javno korištenje, bilo kao dokazno sredstvo ili u naučne svrhe i druge društvene potrebe.

Korišćenje arhivske građe u pomenute svrhe je Ustavom zagarantovano pravo svakog građanina i obaveza je Arhiva da ispuni očekivanja i potrebe građana kako bi zadovoljili svoje potrebe.

Arhivi su dužni da omoguće korišćenje arhivske građe i naučnoinformativnih sredstava besplatno. Postojećim Zakonom o arhivskoj djelatnosti ova programska aktivnost nije riješena na zadovoljavajući način,

niti u skladu sa novim zakonima iz oblasti zaštite ličnih podataka, tajnosti spisa i dr., odnosno sa međunarodnim propisima čiji je potpisnik i Crna Gora.

50 Sl. list RCG br. 25/92 i br. 6/94.51 Zakon o državnoj upravi (Sl.list RCG, br.38/03)


202

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

2. Zakonska regulativa

Arhivska regulativa Crne Gore baštinila je tradiciju da zakonskim odredbama, bez podzakonskih akata, uredi sva pitanja od značaja za obavljanje djelatnosti (predmet djelatnosti, mrežu ustanova, način njihovog osnivanja i djelokruga, kategorizaciju i nivo zaštite arhivske građe, uslove za vršenje stručnih poslova i sl.). Za razvoj i kvalitet arhivske djelatnsti od posebnog značaja bila je mogućnost osnivanja arhivskih ustanova na različitim nivoima i kod različitih subjekata. Ovo rješenje je omogućavalo da arhivska služba dopre do svakog potencijalnog arhivskog materijala, odnosno da se shodno potrebama, interesima, vrsti, kategoriji i značaju arhivske građe osnivaju specijalizovane arhivske jedinice. Loša strana ovog zakonskog koncepta bila je u tome što, i pored višegodišnje primjene, arhivska služba nije zaživjela u jednom broju opština.

Važeći Zakon o arhivskoj djelatnosti iz 1992. godine napustio je do tada ustaljeni koncept razvoja arhivske djelatnosti i organizovanja arhivske službe i ustanovio novi koncept koji je do tada bio primijenjen samo u Republici Makedoniji. Na konačno uobličavanje ovog zakona nijesu imale uticaja postojeće arhivske ustanove, kao ni pojedinci koji se bave arhivistikom.

Sam postupak izrade i način donošenja važećeg Zakona o arhivskoj djelatnosti uslovio je da se zanemare određeni ciljevi arhivske djelatnosti i nekritički napuste principi na kojima se ova djelatnost godinama razvijala u programskom i organizacionom pogledu.

Iskustva iz primjene važećeg zakona pokazuju da on nije obezbijedio potpun domet arhivske službe, a samim tim ni cjelovitu zaštitu postojeće arhivske građe i registraturskog materijala, kao izvora nove arhivske građe.

Osnovni nedostaci važećeg zakona su:1) Centralizacija arhivske službe u okviru Državnog arhiva, kao organa uprave, bez mogućnosti osnivanja

lokalnih, privatnih i specijalizovanih arhiva, uslovila je da se veliki dio značajnog arhivskog materijala nalazi kod raznih subjekata, bez adekvatnog arhivskog tretmana, a to znači i vez valjane arhivske zaštite.

2) Ukidanje arhiva specijalizovanih za određene katrgorije arhivske građe i njihovo utapanje u jadinstvenu organizacionu strukturu centralizovane arhivske službe neposredno je doprinijelo stagnaciji stručne obrade i publikovanja vrijedne arhivske građe, kao i osipanju stučnog kadra.

3) Arhivi određenih subjekata koji nijesu pripojeni Državnom arhivu nastavili su rad, ali kao nelegalne arhivske jedinice, bez kontole rada i stanja arhivskog materijala (arhivi vjerskih organizacija, naučnih institucija, kao i muzejskih i bibliotečkih ustanova).

4) Upravne funkcije Državnog arhiva su uopštene, predviđeni nadzor nema kapacitet inspekcijskog nadzora, ovlašćenja i mjere za otklanjanje utvrđenih nedostataka kod imalaca arhivske građe se iscrpljuju sa obavještavanjem nadležnog organa i pokretanjem postupka odgovornosti, što nije dovoljno za zaštitu građe u slučaju nepostojanja potrebnih uslova.

5) Nepostojanje odredbi o zaštiti elektronske građe, odnosno elektronskih formata i elektronskih zapisa. Ovaj nedostatak je posljedica zaostajanja regulative u odnosu na savremene tokove i stanje odnosa u određenim oblastima nakon uvođenja savremenih tehnoloških rješenja obrade i zaštite specifične građe. I pored široke zakonske odrednice o arhivskoj građi i kriterijumima za njeno prepoznavanje, arhivska služba po postojećim pravilima nije u mogućnosti da prati elektronsku građu nastalu primjenom Odluke o elektronskom obavljanju platnog prometa, Zakona o elektronskoj trgovini i Pravilnika o mjerama i postupcima upotrebe i zaštite elektronskog potpisa, sredstava za izradu elektronskog potpisa i sistema sertifikovanja. Pored toga, ovim propisima na drugačiji način su definisani rokovi čuvanja elektronske građe, nadležnosti i nadzor u tom pogledu.

6) Nijesu definisani kriterijumi, standardi i procedura za vrednovanje dokumentacije koja nastaje, a koja treba da uživa najkompleksniju zaštitu.

7) Nedovoljno i uopšteno su definisani uslovi za dostupnost i korišćenje arhivske građe. Ovo se prvenstveno odnosi na nedefinisani nivo i rok zaštite arhivske građe koja sadrži lične podatke u sudskim predmetima i zdravstvenim dosijeima, kao i osjetljivim klasifikovanim informacijama.

8) Nedovoljno definisana zaštita arhivske građe koja ima status pokretnog spomenika kulture.9) Nepostojanje stručnog tijela koje bi razmatralo aktuelna pitanja arhivske djelatnosti, arhivske struke i arhivske

službe i autoritetom svojih predloga uticalo na kreiranje politike i unapređivanja stanja u ovoj oblasti.10) Zakon je nausklađen sa pojedinim sistemskim propisima, a u prvom redu sa Zakonom o državnoj upravi,

prema kojem Arhiv, kao organ uprave, nije ovlašćen za donošenje podzakonskih akata za izvršavanje Zakona o arhivskoj djelatnosti.


Uloga i nadležnosti Ministarstva kulture i medija u oblasti arhivske djelatnosti određeni su Zakonom o državnoj upravi i Uredbom o organizaciji i načinu rada državne uprave, a odnosi se na poslove utvrđivanja razvojne strategije, analitičko praćenje stanja, izradu zakona i podzakonskih akata i vršenje upravnog nadzora nad zakonitošću rada Državnog arhiva.

203

Poslovi upravnog nadzora nad radom Državnog arhiva obuhvataju nadzor nad zakonitošću upravnih akata, kontrolu zakonitosti rada i postupanja, davanje mišljenja na godišnji program rada i izvještaj o radu i mišljenja na akt o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji, sa aspekta cjelishodnosti organizacije i obezbijeđenosti stručnog vršenja poslova.

Poslovi državne uprave iz oblasti arhivske djelatnosti u Ministarstvu organizovani su u okviru Sektora za kulturnu i prirodnu baštinu i na njima radi samo jedan službenik koji uz to obavlja i poslove ih oblasti biblitečke djelatnosti.

4. Institucija arhiva i drugi imaoci u zaštiti arhivske građe

Bez obzira na malu teritoriju, Crna Gora ima veoma vrijedno i raznovrsno arhivsko nasljeđe, od srednjovjekovnih manuskripata do današnjih digitalnih zapisa, a koji su, po prirodi arhivskog materijala, trajno pohranjeni i van Državnog arhiva. To znači da je u Crnoj Gori kontrola i zaštita arhivskog nasljeđa vrlo složena i ne smije i ne može biti ograničena samo na subjekte koji su imaoci, tim prije što nije izvršena valorizacija ni kategorizacija arhivske građe. Zbog ovog nedostatka usložnjava se i postupak zaštite građe kod svih imalaca.

Svaki imalac arhivske građe dužan je da o njoj brine na zakonom propisan način. Uslovno postoje dvije osnovne kategorije imalaca arhivske građe:

A - oni kod kojih je građa trajno pohranjena,B - oni kod kojih je građa privremeno pohranjena.

U prvom slučaju osim Arhiva, kao ustanove u kojoj se trajno čuva, stručno obrađuje i izdaje na korišćenje, arhivska građa se još nalazi trajno pohranjena i kod tzv. vanarhivskih ustanova, crkava, privatnih imalaca.

U drugom slučaju riječ je o registraturama na teritoriji čitave države kod kojih je arhivska građa privremeno pohranjena, do isteka zakonskog roka čuvanja i njenog preuzimanja u Arhiv.

Kategorija imalaca pod «A»

1. Državni arhiv

Na osnovu Zakona o državnoj upravi iz 1991. i Zakona o arhivskoj djelatnosti, 1992. godine formira se jedinstven subjekt za obavljanje arhivske službe na teritoriji Crne Gore pod nazivom Državni arhiv Crne Gore. Svi do tada osnovani arhivi koji su bili samostalne kulturne institucije ili jedinice u okviru opštinskih kulturnih centara - ulaze u sastav DACG.

Nadležnost DA je na čitavoj teritoriji Republike Crne Gore, a to podrazumjeva zaštitu registraturske i arhivske građe državnih organa i organizacija, društveno-političkih zajednica, privatnih pravnih lica i fizičkih lica, kao i na registraturski materijal i arhivsku građu lokalnih organa i organizacija.

Svoju djelatnost DA vrši na osnovu Zakona o arhivskoj djelatnosti i Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave. Djelatnost se odnosi na kontrolu, zaštitu, evidentiranje, izlučivanje arhivske građe i registraturskog materijala, kao i preuzimanje, sređivanje, obradu i korišćenje arhivske građe koju stvaraju u svom radu državni organi i ustanove prema kojima Republika vrši prava i dužnosti (osnovani su za teritoriju Republike). Takođe, obavlja poslove iz arhivske djelatnosti koji se tiču arhivske građe ustanova, pravnih i fizičkih lica koji su od značaja za Republiku Crnu Goru, priprema programe i planove razvoja arhivske djelatnosti, vodi centralnu evidenciju o arhivskoj građi, brine o tehničkotehnološkoj zaštiti arhivskog kulturnog blaga, ustanovljava jedinstvenu metodologiju obrade građe, planira i realizuje obrazovanje i usavršavanje arhivskog kadra, i druge poslove koji su mu određeni u nadležnost.

Prema novom Pravilniku o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Državnog arhiva (usvojila ga je Vlada Republike Crne Gore, na sjednici od 7. aprila 2005. godine) utvrđeno je 5 organizacionih jedinica. Arhivska odjeljenja su ponovo preimenovana, sada u odsjeke.

Po podacima iz 200552 u DA je zaposleno 170 službenika i namještenika (VS – 101, VSS – 14, SSS – 50, KV – 2, NK – 3). Stručno zvanje za arhivskog radnika – arhivist (koje je međunarodno prihvaćeno i standardizovano) ovim pravilnikom je izbrisano. Nije iskorišćena mogućnost koju daje Zakon o državnim službenicima (čl. 39) o posebnim zvanjima, kako bi se na taj način uvažili specifičnost arhivske struke i status koji ona treba da ima u državnoj upravi.

Od svih organizacionih jedinica samo je 7 smješteno u prostoru čiji je vlasnik DA, dok su ostalih 17 podstanari u drugim ustanovama, što je nepovoljno za proces zaštite arhivske građe. Zbog potreba svoje osnovne djelatnosti – trajne zaštite arhivske građe, arhivi moraju stalno da obezbjeđuju dodatni prostor prilagođen i opremljen za smještaj nove arhivske građe u skladu sa važećim standardima za preuzimanje zrele arhivske građe iz registratura i njenu pohranu. Taj proces treba da se odvija planski i uz obezbjeđenje finansijskih sredstava od strane države. U

52 Izvještaj Državnog arhiva za potrebe Ministarstva kulture i medija, br. 01-1181/2 od 26. 05. 2005.


204

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

slučaju DA, prisutan je nedostatak prostora, u većini slučajeva postojeći raspoloživi prostor je nepropisan po više osnova (vlaga, loša el. instalacija, nije fizički obezbjeđen i bezbjedan i sl.) i nema adekvatnu opremu (bez metalnih arhivskih polica i ormara, propisanih nekiselih arhivskih kutija, i dr.), potom nema prostorija i opreme za prihvat građe i njenu propisnu hemijsko-fizičku obradu za smještaj u depoe i sl.

U DA je pohranjeno 9.259,13 dužnih metara arhivske građe (1.339 arhivskih fondova i 142 arhivske zbirke).53 Najstarija sačuvana građa je u Odsjeku Istorijski arhiv Kotor (iz 1309. odn. u kontinuitetu od 1326. godine).

Sredstva za rad DA dobija iz budžeta Republike.

Ostali imaoci koji trajno čuvaju arhivsku građu

Dio vrijedne arhivske građe od značaja za Crnu Goru nalazi se pohranjen u drugim kulturnim institucijama, kao i u crkvama. Takođe, dio vrijednog arhivskog materijala je privatno vlasništvo fizičkih lica.

Nadzor i briga o ovom arhivskom blagu nije precizno određena, niti regulisana postojećim Zakonom o arhivskoj djelatnosti, pa ih DA i ne sprovodi. DA se nije svojom funkcijom usmjerio na ove, uslovno rečeno, arhive ili arhivska odjeljenja.

U cilju evidentiranja, pa prema tome i zaštite arhivalija u vanarhivskim ustanovama u Crnoj Gori, postojale su određene aktivnosti od strane države, tačnije određenih državnih arhivskih institucija. One nijesu bile rezultat organizovane aktivnosti države i njene arhivske službe po pitanju jasnog definisanja statusa ovih imalaca arhivske građe i njihovih obaveza prema instituciji arhiva, ali su bile korisne sa stanovišta da je napravljen određen uvid u arhivsku građu trajno pohranjenu van arhiva:

- Istorijski arhiv Kotor je 1977. godine izradio „Vodič“ kroz arhivsku građu koja je pohranjena u ovoj instituciji i tom prilikom izvršio sumarni popis arhivske građe u muzejima i crkvama na teritoriji opštine Kotor.54 Za mnoge fondove i zbirke je urađen detaljni inventar koji je za ovu arhivsku građu i danas važeće naučno-obavještajno sredstvo. Međutim, nije izvršena revizija stanja nakon zemljotresa 1979. kada je dio građe vjerovatno stradao, ako ne u zemljotresu, onda kasnije zbog neadekvatnog smještaja i čestog useljenja.

- Državni arhiv je za potrebe izrade Drugog toma publikacije „Arhivski fondovi i zbirke u RCG“ tokom 2000. godine djelimično popisao vanarhivske institucije koje trajno čuvaju arhivsku građu. Pregled obuhvata i arhivske fondove i zbirke arhivalija biblioteka (2), muzeja (3) i vjerskih zajednica [Pravoslavne (7), Rimo-katoličke (11) i Islamske (2)].55

Sada se raspolaže tim podacima koji nijesu potpuni i mjerodavni, jer mnogi od pomenutih imalaca građe, posebno iz crkvenih institucija, nije odgovorio na upit Državnog arhiva 2000. god.

Trebalo bi da se organizovano i stručno izvrši uvid u stanje arhivske građe trajno pohranjene van arhiva direktnim uvidom, tj. radom na terenu.

Navodimo neke od pomenutih značajnijih imalaca arhivske građe.

Muzeji

2. Arhivsko odjeljenje Narodnog muzeja Crne Gore – Arhivsko odjeljenje osnovano je 1926. god. pri Državnom muzeju. Danas je dio Arhivsko -bibliotečkog odjeljenja Narodnog muzeja CG. Čuva i obrađuje najstariju i najvrjedniju arhivsku građu nastalu u radu crnogorskih vladara, organa vlasti, crkve i društva od 13. vijeka do 1916. god. Ima ukupno 290 fascikli (oko 100.000 dokumenata). 56

3. Muzej grada Perasta – osnovan je 1937. god. Sada je u okviru Opštinske javne ustanove „Muzeji“ Kotor. Čuva staru i vrijednu arhivsku građu peraške opštine (1441 – 1945) i prosvjete (1871 – 1950), kao i porodični arhiv Visković (1457 – 1927).57 Nakon zemljotresa, zbog duge sanacije zgrade Muzeja u Perastu, više puta se selila. Građa je smještena na metalnim policama u depou gdje se nalaze i neizloženi muzejski eksponati. Fascikulirana je, ali je zbog neobrađenosti samo djelimično dostupna za korišćenje. Nemaju zaposlenog arhivistu, pa se građa ne obrađuje, iako je sistematizacijom predviđeno radno mjesto arhivist-bibliotekar.

53 Iisto.54 „Vodič kroz arhivsku građu sa sumarnim inventarima muzejskih i crkvenih fondova i zbirki“, Kotor 1977, str. 349 – 409. 55 “Arhivski fondovi i zbirke u Republici Crnoj Gori“, II tom, Cetinje 2001, str. 183 – 226. 56 Isto, str. 189 – 191.57 Isto, str.191-192; „Vodič kroz arhivsku građu ...“, str. 349-362;

205

Biblioteke

4. Centralna narodna biblioteka Crne Gore „Đurđe Crnojević“ Cetinje – osnovana je 1946. Čuva izvjesnu količinu stare građe: 5 ličnih arhivskih fondova (od 1884. god.) i 6 arhivskih zbirki (od 1494. god.). Uglavnom je ta građa nesređena i neobrađena (urađena su 4 analitička indeksa).58

Vjerske zajednice

Najveći dio crkvene arhivske građe na teritoriji današnje Crne Gore je nastao ili se stvara radom crkava tri vjerske zajednice: pravoslavne, katoličke i islamske. Građa je pohranjena u nekoliko značajnih centralnih crkvenih arhivskih spremišta, koje nazivamo uslovno crkvenim arhivima, ili u samim crkvama, odnosno manastirima i samostanima. Uz to, izvjesna količina crkvene arhivske građe može se naći i u državnim arhivskim odjeljenjima kategorisana kao građa vjerskih ustanova i organizacija ili u muzejima i bibliotekama.59

U Crnoj Gori ne postoji nijedan crkveni arhiv koji je registrovan kao institucija (po savremenim principima važećim za ove institucije u svijetu). U Zakonu o arhivskoj djelatnosti nije predviđena takva mogućnost niti drugi oblici kontrole od strane države nad ovom vrstom kulturnog blaga (npr. da država finansira crkveni arhiv koji je, prema arhivskoj građi, od posebnog značaja za nju, kroz obezbjeđenje prostora, opreme, stručnog kadra). Ukratko, to znači da se taj materijal i čuva i stvara bez stručnog nadzora i uvida u njegovo stanje od strane države Crne Gore. Sa državnog nivoa, kako pokazuje dosadašnja praksa, ne može se mnogo uticati ni na zaštitu i obradu ovih arhivalija, niti na pristup njima u naučne svrhe ili stručne potrebe, što ima dalekosežne posljedice na nepotpuno ili krivo interpretiranje istorijskih činjenica.

Za pojedina takva crkvena spremišta sa većom količinom najstarijih arhivalija odomaćio se u stručnoj i naučnoj javnosti i literaturi naziv crkveni arhivi.60 Međutim, postojeći status crkvenih arhiva organizaciono uklopljenih u crkvenu administraciju, veoma je nepovoljan za arhivsku građu. Ta nepovoljnost se obično ogleda u permanentnom nedostatku crkvenih ili državnih sredstava koja bi se izdvajala i usmjeravala za njen adekvatan smještaj, opremu i tehničko -tehnološku zaštitu, na obezbjeđenje stručnog kadra i sl.

5. Biskupski arhiv Kotor61

Prema dosadašnjim saznanjima Biskupija Kotor je najstarija institucija u Kotoru, pa je izlišno naglašavati značaj arhivalija koje se čuvaju u ovom arhivu za Kotor, Crnu Goru i širi region. Najstariji sačuvani dokument je nastao 15. aprila 1298, ali je sačuvan u prepisu iz 15. vijeka. U Biskupskom arhivu se čuva u kontinuitetu građa od 1434. do danas, pa se po arhivističkim kriterijumima smatra izuzetno vrijednim arhivom.

U sklopu ulaganja Katoličke crkve u popravak svojih objekata u Kotoru, nakon zemljotresa iz 1979. godine, Kotorska biskupija je prije par godina dodijelila namjenski adaptiranu zgradu od 170 m2 za svoj centralni arhiv. Prošle godine biskup je obezbijedio adekvatnu opremu (kompakt-sistem arhivskih stalaža, a dobijenih kao pomoć) i arhivske kutije i fascikle od Državnog arhiva Hrvatske, pa se priprema prepakivanje arhivalija koje su se do sada nalazile u svežnjevima na drvenim policama, jedan dio čak i na podu Biskupskog arhiva.

Za brigu o ovom arhivu, uz ostale poslove, određen je sveštenik don Anton Belan. On je završio u Vatikanu dvogodišnju Školu arhivistike, diplomatike i paleografije, pa je za sada jedini školovani kadar za poslove arhivske struke u Crnoj Gori.

Znatan dio arhivske građe Katoličke crkve62 u Crnoj Gori sa područja Kotorske biskupije čuva se u župnim crkvama (Dobroti, Prčanju, Mulu, Perastu, Risnu, Stolivu). Ona uglavnom datira od 16. do 19. vijeka. Evidencija o tome je urađena za pomenuti vodič Istorijskog arhiva Kotor i korištena je za navedeni pregled Državnog arhiva Crne Gore »Arhivski fondova i zbirke u Republici Crnoj Gori«, tako da ne postoje precizni podaci o najnovijem stanju te građe.

58 “Arhivski fondovi i zbirke...str. 183-184.59 Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica u Crnoj Gori – njena valorizacija i zaštita, “Matica”,

VI/2005, br. 21, str. 185 – 220. 60 Npr. Arhiv Mitropolije crnogorsko-primorske, Arhiv i Biblioteka Srpske pravoslavne crkve Kotor, Biskupski arhiv Kotor, Nadžupski

arhiv crkve sv. Nikole – Perast.61 »Arhivski fondovi i zbirke...«, str. 211. Detaljnije o ovom arhivu vidi: Snežana Pejović, Kotorski arhivi i informatička

globalizacija, “Matica”, god. III, Cetinje-Podgorica 2002, br. 11/12, str.174-176; Anton Belan, Biskupski arhiv Kotor, »Crkveni arhivi i biblioteke...« , str. 137-138; Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica...str. 191-192.

62 Samo Katolička vjerska zajednica ima propise koji se bave zaštitom arhivske građe, koji su u stvari donoseni na nivou Rimo-katoličke crkve. Oni se nalaze u okviru Zakonika kanonskog prava za Katoličku crkvu koji je izišao 25. januara 1983. godine, a pitanje crkvenih arhiva se razmatra u 22 kanona. U kolikoj mjeri se oni primjenjuju kod crkava ove vjerske zajednice u Crnoj Gori, teško je u ovom trenutku i pod prethodno objašnjenim okolnostima provjeriti. (Vidi : «Crkveni arhivi i biblioteke...», str. 389-391.)


206

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

6. Nadžupski arhiv crkve sv. Nikole u Perastu63

Arhivsku građu u Perastu treba izdvojiti po značaju među građom ostalih župnih crkava. Arhiv je smješten u Župskoj kući u Perastu. Pored raznih arhivalija iz redovne djelatnosti ove župe kroz vjekove (najstariji sačuvani dokument je iz 1604), treba istaći kao posebnu vrijednost rukopisnu ostavštinu poznatih kulturnih djelatnika, istoriografa, analista, biografa, pjesnika, što je jedinstven izvor za proučavanje istoriografskog i literarnog stvaralaštva na Crnogorskom primorju, posebno za period baroka. Ovi izvori dosta korišteni u nauci.

7. Arhiv Mitropolije crnogorsko-primorske 64

Smješten je u Manastiru sv. Petra Cetinjskog na Cetinju. U njemu se u kontinuitetu čuva građa od 1873. do danas. U periodu od 1971. do 1997. godine Arhiv Crne Gore, odnosno Državni arhiv, privremeno je prenio dio arhivalija

iz Mitropolije radi arhivističkog sređivanja i taj dio građe je fascikuliran i popisan (730 fascikli). Međutim, u Arhivu Mitropolije čuva se i znatna količina nesređene arhivske građe čiji veći dio datira uglavnom nakon 1921. godine. Tu je pohranjena sačuvana građa nekih crnogorskih crkava i manastira uglavnom sa početka 20. vijeka, dok je nešto malo starije građe sačuvano i pohranjeno u konacima nekih većih manastira u Crnoj Gori. Uprkos nastojanju arhivista Državnog arhiva da za ediciju «Arhivski fondovi i zbirke u RCG» obezbjede podatke o ovoj građi, to nije urađeno, pa je samo ušao popis koji je obavljen pri pomenutom sređivanju crkvenih arhivalija u Državnom arhivu.

Prema raspoloživim podacima, kao posebnu vrijednost od arhivske građe koja se čuva u Arhivu Mitropolije treba istaći: Divoševo jevanđelje (prije 1333. god.), potom sačuvane ljetopise koji svjedoče o radu crkve i crkvenom životu uopšte, (Cetinjski ljetopis iz 16. v.), šematizmi koji su sastavljani krajem 19. vijeka, kao i anagrafi sačuvani za 11 parohija. Matične knjige koje je Mitropolija vodila od 1867. do 1945. kada joj je ta dužnost oduzeta promjenom društvenog uređenja, radi prepisa podataka su izmještene iz crkve i nijesu vraćene Mitropoliji.

Veliki dio građe je uništen tokom Drugog svjetskog rata, premda uništavanja imamo i kasnije; npr. 1952. godine spaljeni su manastirski arhiv i biblioteka u manastiru Morača.65

8. Arhiv Srpske pravoslavne crkve u Kotoru66

Pohranjen je dosta bogat materijal počev od 18. vijeka.67 Najstariji arhivski fond je Arhiv Srpske pravoslavne

parohije sa zbirkom matičnih knjiga rođenih i krštenih iz 1719. godine. Posjeduje značajnu građu za crkvenu i drugu istoriju Boke kotorske (eparhijski arhiv).

Nakon zemljotresa 1979. godine prostor koji posjeduje Kotorska crkvena opština je obnovljen i napravljen je namjenski prostor za smještaj arhiva i biblioteke. Ovaj materijal je za sada samo bezbjedno smješten. Još uvijek nije obezbijeđena adekvatna oprema za njegovo odlaganje, pa je tek djelimično sređen. Takođe, zbog nedostatka stručnog kadra arhivistički je neobrađen i teško je dostupan istraživačima.

Izvjesna količina značajne građe Pravoslavne crkve na području Kotora čuva se u fondovima i zbirkama u crkvama srpskih pravoslavnih parohija u Morinju, Risnu i Orahovcu (od druge polovine 19. vijeka), u manastiru Banja kod Risna (od 18. vijeka), kao i u nekim crkvama posebno na području Grblja (Manastir Podlastva, crkva u Šišićima i dr.)

9. Islamska zajednica u Crnoj Gori 68

Postoji od 1878. godine na osnovu odluka Berlinskog kongresa i ugovorom između na tom kongresu proglašene samostalne države Crne Gore i Turske, iako je islam na prostoru teritorije današnje Crne Gore prisutan od 1497. Brojne reorganizacije Islamske zajednice koje su slijedile tokom niza godina (1912, 1924, 1930, 1936, 1947, 1990), koje su iziskivale često mijenjanje sjedišta uprave, nepovoljno su uticale, uz ostale faktore, na očuvanje arhivske građe.

63 o.c. Sn. Pejović, Kotorski arhivi..., str. 178; Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica...str. 193.64 Arhiv Mitropolije crnogorsko-primorske, «Аrhivski fondovi i zbirke...», str. 199-203.65 Pavle Kondić, Anagrafi i crkveni ljetopisi. Istorijsko-etnografski izvori arhiva Mitropolije crnogorsko-primorske, «Crkveni arhivi

i biblioteke...», str. 119-125.66 Momčilo Krivokapić, Arhiv i Biblioteka Srpske pravoslavne crkve Kotor, «Crkveni arhivi i biblioteke...», str. 145-146; “Arhivski

fondovi i zbirke...”, str. 203 – 206; Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica...str. 193 -196.

67 O. c. S. Pejovic, Kotorski arhivi..., str. 177-178.68 Bajro Agović, Osnovna informacija o stanju arhivske građe u posjedu Islamske zajednice u Crnoj Gori, «Crkveni arhivi i

biblioteke...», str. 153-155; Mešihat Islamske zajednice Podgorica, «Arhivski fondovi i zbirke”, str. 223-224; Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica...str. 197 – 199.

207

Islamska zajednica u Crnoj Gori ni danas ne posjeduje jedan centralni arhiv, već se građa čuva na više mjesta:

- u Mešihatu Islamske zajednice u Crnoj Gori, kao izvršnom organu, - u odborima Mešihata u nekim gradovima Crne Gore. Uglavnom uslovi za pohranu ovog vrijednog materijala nijesu podesni za njegovo dugoročnije čuvanje, a tome

treba dodati i nedostatak stručnog kadra koji bi se bavio sređivanjem i obradom. Sve to utiče da ova građa većim dijelom nije dostupna istraživačima.

Osim arhivske građe koja je pohranjena pri Mešihatu u Podgorici i datira od 1947. treba istaći: odbor u Pljevljima, uz bogat knjižni fond knjiga pisanih perzijskim, staroosmanskim i arapskim pismom (treba istaći Kuran iz 1579), potom bogat ali neistražen arhiv odbora u Starom Baru, Ulcinju (uglavnom građa od 19. vijeka, dio je svojedobno prenesen u Skadar), Beranama, Podgorici (najveći dio stradao 1941. pri bombardovanju grada), Tuzima. U Bijelom Polju je takođe sačuvan Kuran star oko 400 godina, ali je značajno pomenuti onaj primjerak koji datira iz 1249. godine, a u privatnom je posjedu porodice Huzejra Dizdarevića.

10. Arhiv Barske nadbiskupije 69

Sačuvano je malo najstarije arhivske građe ove stare crkvene institucije (Biskupija u Baru se pominje u pisanim izvorima još 599. godine kao Biskupija u Duklji, tada prijestonici rimske provincije Prevalitane, koja je potom 1089. podignuta na rang nadbiskupije). To su uglavnom pojedinačna dokumenta počev od 18. vijeka (najstariji sačuvani dokumenat je iz 1731.) Brojnija su dokumenta iz 19. vijeka i kasnije.

Sačuvana građa je veoma značajna, jer daje mnogo podataka o odnosima Nadbiskupije sa Austrijom, Crnom Gorom i Turskom. Značajna je dokumentacija od 1886. kada je Crna Gora potpisala Konkordat sa Vatikanom i kada se Barska nadbiskupija papinim dekretom odvaja od Skadarske, a njena jurisdikcija se svodi na teritoriju tadašnje Crne Gore. Takođe je značajna i obimna građa iz 20. vijeka sa dragocjenim podacima iz perioda Zetske banovine, jer je fond ove banovine uništen.

Što se tiče smještaja građe, on je dosta kvalitetno riješen unazad nekoliko godina. Obezbijeđena je posebna namjenska prostorija opremljena vitrinama i policama, pa se može pristupiti detaljnijem arhivističkom sređivanju i obradi građe.

Dio originalnih dokumenata arhiva Barske nadbiskupije je kserografisan i te kopije su smještene u Arhivskom odjeljenju Državnog arhiva Crne Gore u Baru.

11. Biblioteka Franjevačkog samostana sv. Klare u Kotoru70 (u daljem tekstu: Franjevačka biblioteka) posjeduje vrijedan fundus sa oko 30.000 bibliotečkih jedinica, ali

i izvjesnu količinu arhivalija (zbirku od oko 200 fragmenata manuskripata pisanih srednjovjekovnim pismima, na pergameni ili hartiji, a predstavljaju djelove rashodovanih liturgijskih knjiga, pripremljenih za izradu korica za novonapisane).71

U toku je projekat digitalizacije i obrade ovih dokumenta, koji datiraju od 11. vijeka i predstavljaju najstarije sačuvane pisane izvore na teritoriji Crne Gore, a time će se sprovesti zaštita ovog arhivskog materijala i omogućiti njegovo korištenje.

12. Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore

Iako je Zakonom 1992. (član 44) prestao a rad i uposlene preuzeo DACG (na isti način kako je urađeno sa Istorijskim arhivom Kotor i ostalim arhivima), dio vrlo važne građe za Crnu Goru i dalje je pohranjen u Institutu i brigu o tome vodi bibliotekar. DA nema tačnu evidenciju o ovoj arhivskoj građi, niti o uslovima smještaja, njenoj obradi i korišćenju, iako je zakonski određen kao njen vlasnik.

U prethodnom je dat kratak osvrt na jedan broj najznačajnijih imalaca arhivske građe u Crnoj Gori. Republika Crna Gora, odnosno Arhiv, treba da preduzima pravno zasnovane mehanizme za uvid i kontrolu nad arhivskom građom u svim vanarhivskim subjektima. Zakonska regulativa treba da ide u pravcu regulisanja nadzora i kontrole, stručne, savjetodavne i finansijske potpore svim imaocima vrijedne arhivske građe.

69 Jasmina Rastoder, Arhiv Barske nadbiskupije, «Crkveni arhivi i biblioteke...», str. 257-263; Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica...str. 199 – 200.

70 Mr Stevan Kordić, Snežana Pejović, Manuskripti u Biblioteci Franjevačkog samostana sv. Klara u Kotoru, «Crkveni arhivi i biblioteke...», str. 323- 336; Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica...str. 200; «Аrhivski fondovi i zbirke...», str.213-214.

71 O. c. S. Pejović, Kotorski arhivi..., str.166-170; Snežana Pejović, Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica...str. 200.


208

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Kategorija imalaca pod »B«:

Arhivska građa u registraturama

Radi se o privremenom smještaju arhivske građe kod stvaraoca, dok je ona operativna i do isteka zakonom, predviđenih rokova za njen trajni smještaj u Arhiv.

Državni arhiv ne vodi standardnu dokumentaciju o registraturama koje nadzire, pa je u evidencijama DA njihov broj znatno manji od stvarnog broja registratura u Crnoj Gori o kojima on po Zakonu treba da brine.72 Posebno je tome doprinjelo to što je od donošenja Zakona o arhivskoj djelatnosti 1992. do danas došlo do krupnih društvenih promjena, privredne i vlasničke transformacije, enormnog povećanja broja novih registratura, gašenja starih.

Potrebno je hitno osavremeniti metode zaštite ove građe i odrediti prioritete među registraturama principom i načinom njihove valorizacije i kategorizacije. Uz to, potrebno je stvoriti prostorne, stručne i sve neophodne preduslove da se arhivska građa, po isteku rokova čuvanja, registraturski sređena, preuzima i smješta u Arhiv. U proteklom periodu kod mnogih odsjeka nije vršeno plansko preuzimanje građe shodno važećim zakonskim propisima, pa se dio registraturskog materijala (aktivne arhivske građe) nalazi pohranjen u depoima arhivskih odsjeka.

5. Međunarodna saradnja

Međunarodna saradnja u oblasti arhivske djelatnosti u Crnoj Gori odvijala se ranije, do raspada SFRJ, uglavnom kroz stručnu asocijaciju arhivista (Društvo arhivskih radnika Crne Gore preko savezne asocijacije arhivista). Posebno je bio zastupljen Istorijski arhiv Kotor, kako zbog prirode, vrijednosti i značaja arhivske građe koju posjeduje, tako i zbog stručnosti arhivističkog kadra koji je u njemu bio zaposlen. Naročito je to bilo izraženo nakon zemljotresa 1979. godine.

U periodu međunarodnih sankcija neki oblici međunarodne saradnje su obavljani tako što je Državni arhiv Crne Gore bio zastupljen (protivpravno) preko Arhiva SRJ (kao što je bio slučaj tih godina i sa centalizovanom arhivskom službom Republike Srpske). Taj period potpune izolacije uz prethodno izvršenu centralizaciju sa ukidanjem svih oblika stručne saradnje unutar Državnog arhiva (savjetovanja, konferencija, seminara, djelovanja stručne asocijacije) ostavio je trajne posljedice na arhivsku službu Crne Gore koje su evidentne u svim njenim segmentima.

Tek 1999. godine DACG obnavlja saradnju sa nacionalnim arhivima drugih država, a u skladu sa tadašnjom politikom Vlade Republike Crne Gore73.

Međunarodna saradnja u oblasti arhivske struke Crne Gore odvija se na nekoliko nivoa:a) saradnja Državnog arhiva,b) saradnje stručnog (NVO) udruženja,c) individualne inicijative.

Međunarodna saradnja Državnog arhivaKontakti u ostvarivanju i uspostavljanju saradnje na međunarodnom planu bili su usmjereni prvenstveno na

uspostavljanje saradnje sa arhivima država u neposrednom okruženju. Činjenica je da su ovi kontakti, poslije jednog dužeg perioda zamrlosti, intenzivirani tokom 1999. godine i rezultirali su uspostavljanjem određene saradnje. Oblici, vidovi i sadržaj ovako ostvarene saradnje bili su uređeni dogovorima, protokolima ili ugovorima, što predstavlja pomak u odnosu na dotadašnji period. Državni arhiv je na ovom nivou načelnog dogovora definisao saradnju sa sljedećim ustanovama:

- Arhiv Republike Slovenije (1999. godina) - Državni Arhiv Republike Makedonije (2000. godina) - ODA Republike Albanije (2000. godina) - Državni Arhiv Republike Poljske (2000. godina) - Državni Arhiv Republike Hrvatske (2000. godina) - GUA pri Ministarskom savjetu Republike Bugarske (2001. godina) - ODA Republike Italije (2001. godina) - Nacionalni Arhiv Rumunije (2001. godina) - Pokrajinski Arhiv Štajerske Grac (2002. godina) - Državni arhiv Republike Češke (2005. godina).

72 Vidi rezultate Ankete u ovom izvještaju.73 Vidi: Rajko Kalezić, Međunarodna saradnja Državnog arhiva Crne Gore 1999-2001, «Arhivski zapisi», VII/2000, br. 1-2, str. 141

– 166.

209

Konkretni sadržaji saradnje po osnovu potpisanih protokola ostvareni su zavisno od slučaja do slučaja, ali bez obzira na to što se u svim pravcima nijesu dosegli postavljeni ciljevi ipak je urađeno prilično. Saradnja se kretala u pravcu razmjene iskustava, publikacija, informacija o arhivskoj građi, organizovanju izložbi i sl. Prilikom ostvarivanja saradnje Državni arhiv je pribavio i određenu količinu arhivske građe koja je nastala u Crnoj Gori ili se tiče Crne Gore i popunila na ovaj način određene fondovske strukture. Činjenica je da je ovaj vid saradnje skroman po obimu ostvarenja, ali predstavlja određenu prekretnicu u odnosu na dotadašnju praksu. Nije beznačajan ni ostvareni nivo saradnje koji je bio usmjeren na popularizaciju Arhiva putem organizovanja izložbi.

Razmjena arhivista i mogućnost stručnog usavršavanja iskorišćena je u ostvarenju saradnje sa Pokrajinskim arhivom Štajerske. U ovom slučaju obezbijeđena je specijalizacija za dva konzervatora iz Državnog arhiva u trajanju od 5 mjeseci.

Nivo učešća predstavnika Državnog arhiva u radu Međunarodnog arhivskog savjeta, odnosno njegovih tijela, obezbijedio je mogućnost ostvarivanja određenih kontakata. Ipak, u ovom pogledu, sem protokolarnog nivoa, nije ostvareno značajnije učešće.

U okviru Jadransko-jonske inicijative realizovan je projekat koji je upravo publikovan: „Vodič kroz arhivsku građu. Napoleon i njegova uprava na istočnoj obali Jadrana i na području istočnih Alpa, 1806 – 1814“, u čijoj izradi su pored DA (odsjek Istorijski arhiv Kotor i Herceg-Novi), učestvovali državni arhivi Austrije, Francuske, Hrvatske, Italije i Slovenije.

Međunarodna saradnja stručnog (NVO) udruženja

Nakon višegodišnje pauze nepostojanja nikakvog stručnog arhivskog udruženja, zamrla je međunarodna saradnja koja je išla preko Društva arhivskih radnika. Od 1999. djeluje NVO «Notar» - Centar za njegovanje i prezentaciju dokumentarnog nasljeđa Kotora. Ovo udruženje, shodno svojim programskim ciljevima, razvija i unaprijeđuje međunarodnu saradnju, posebno zato što arhivski materijal koji je pohranjen u Kotoru ima komplementarne izvore u mnogim zemljama u okruženju i drugim evropskim zemljama.

Slijede međunarodne aktivnosti i projekti koje je u proteklom periodu realizovao «Notar» u oblasti arhivske djelatnosti, uključujući u to i DA:

1. Na inicijativu i posredovanjem «Notara» uspostavljena je saradnja između Republike Crne Gore i Republike Italije na polju arhivske djelatnosti. Potpisan je međunarodni Sporazum o trogodišnjoj saradnji između najviših predstavnika (2001) Prema članu 1.9. ovog sporazuma, «Notar» je organizator Škole paleografije, diplomatike i arhivistike koja treba da se održava jednom godišnje u Kotoru, uz saradnju sa Državnim arhivom Crne Gore i Ministarstvom kulture Italije – Uredom za arhivsko nasljeđe. Ugovorena je pomoć Italije u realizaciji kroz slanje stručnjaka iz njihovih škola kao predavača. Mimo ovog sporazuma organizovana je Škola paleografije, diplomatike i arhivistike – Kotor 2001 (Prvi kurs: Latinska paleografija), uz podršku Istorijskog instituta Crne Gore, Državnog arhiva Crne Gore i finansijsku OSIM-a. Predavači su bili ugledni profesori iz Njemačke i Italije.

2. Uspostavljen je kontakt sa Državnim arhivom Štajerske i pokrenuta inicijativa o potpisivanju Sporazuma o saradnji između ovog regionalnog arhiva sa DACG. Na osnovu ove saradnje početkom 2003, u okviru programa Štajerske vlade Know-How, počela je realizacija granta koji je namijenjen Crnoj Gori. (Obavljeno usavršavanje 2 konzervatora za papir iz DA i besplatna konzervacija dvaju svežnjeva najstarijih manuskripata Istorijskog arhiva Kotor i Biskupskog arhiva Kotor i urađene njihove reprografske kopije. Dobijena je donacija za Odeljenje za konzervaciju DA u japanskom papiru i hemikalijama u iznosu od 3.000 . Ukupna vrijednost ovog granta procjenjuje se na više stotina hiljada eura.

3. Organizacija Međunarodne konferencije «Crkveni arhivi i biblioteke. Međunarodna iskustva u zaštiti, valorizaciji, obradi i prezentaciji kulturnog blaga koje se čuva u ovim institucijama» 2002. u saradnji sa Međunarodnim arhivskim savjetom – Sekcijom za crkvene arhive, uz učešće stručnjaka iz Njemačke, Austrije, Holandije, Mađarske, Albanije, Hrvatske i Crne Gore (učestvovali su predstavnici najznačajnijih crkvenih arhiva i biblioteka sve tri konfesije, uz predstavnike državnih institucija RCG). Objavljen je Zbornik radova 2004. god. Konferenciju su finasijski pomogli Ministarstvo vjera RCG i Vlada RCG, uz pomoć učesnika iz inostranstva.

Individualne inicijative arhivista

Nakon raspada SFRJ, prekinulo se sa praksom da crnogorski arhivisti aktivno učestvuju na međunarodnim skupovima. Ponovo je uspostavljena kada je 1999. god. samoinicijativno troje arhivista iz AO Istorijski arhiv Kotor učestvovao sa stručnim radom na međunarodnom arhivističkom skupu u Radencima (Slovenija), uz pomoć Vlade RCG. Od tada su obnovljeni kontakti sa kolegama iz okruženja i nekih drugih evropskih zemalja, tako da se dostavljaju pozivi crnogorskim arhivistima za učestvovanje na arhivističkim skupovima i u radu nekih tijela ili projektima. (U najvećem broju se odazivaju službenici odsjeka Istorijski arhiv Kotor.)

Na poziv i predlog Instituta arhivskih znanosti pri univerzitetu u Mariboru, sa sjedištem u Trstu (International Institute for Archival Science (IIAS) at the University of Maribor, Slovenia-Italy) od 2003. službenik Odsjeka


210

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Istorijski arhiv Kotor je redovni član ove naučno-stručne institucije i predstavlja Srbiju i Crnu Goru.U oblasti usavršavanja, a na individualnu inicijativu, dvoje službenika iz Odsjeka Istorijski arhiv Kotor završilo je

tokom 1998. i 1999. god. kurseve iz arhivistike na Centralnom evropskom univerzitetu u Budimpešti, kao i kurs „Digitalna zaštita srednjovjekovnih rukopisnih i ranoštampanih knjiga“ u Sofiji (Bugarska), 1999. god. (Institut za matematiku i informatiku iz Sofije.)

Za istraživački projekat Evropske komisije CALIMERA koji je u okviru evropskog programa “Information Society Technologies” i podrazumijeva digitalizaciju javnog sektora do 2006. godine, uključen je bio jedan arhivista i pripremljen je izvještaj o arhivskoj službi Crne Gore za Calimera Country Report, koji sadrži informacije o bibliotekama, muzejima i arhivima zemalja Evrope sa osvrtom na primjenu novih tehnologija u ovim institucijama. Prikazani su i projekti «Notara» u oblasti digitalizacije arhivskog materijala.

Na nivou DA ne postoji plan i program međunarodne saradnje za uključivanje i učešće onih arhivista koji su svojom stručnošću ostvarili ili ostvaruju zapažene rezultate. Za ovakav oblik saradnje na nivou DA se ne planira finansijska podrška, iako je na taj način crnogorska arhivistika kvalitetno zastupljena na međunarodnom planu, kroz stručne radove iz oblasti arhivske djelatnosti Crne Gore.

U ostvarivanju međunarodne saradnje DA od 1992. god. isključivo se slijedi hijerarhijska pozicija pojedinaca, a ne stručnost i sposobnost arhivskog kadra da kvalitetno predstavlja crnogorsku arhivistiku.

211

MIV STANJE ARHIVSKE (dokumentarne) BAŠTINE I ARHIVSKE DJELATNOSTI U

CRNOJ GORI1. Postupak utvrđivanja stanja

Ministarstvo kulture i medija je krajem novembra 2005. god. formiralo Radnu grupu za izradu Izvještaja o stanju arhivske djelatnosti u Crnoj Gori.

Zadatak Radne grupe je bio da utvrdi stanje arhivske djelatnosti u Crnoj Gori, a naročito:• osnovni elementi i karakteristike arhivske djelatnosti, sa komparativnim pregledom prakse u Regionu i

evropskih standarda u ovoj oblasti;• razvoj arhivske djelatnosti u Crnoj Gori, kroz istorijat legislative i institucionalni razvoj nosilaca

djelatnosti;• analiza važeće legislative (zakon i podzakonska akta), sa posebnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna

rješenja;• analiza postojeće mreže institucionalnog organizovanja vršenja arhivske djelatnosti;• analiza vršenja nadzora u oblasti arhivske djelatnosti;• kadrovska i tehnička osposobljenost organa i organizacija koje vrše poslove arhivske djelatnosti;• ocjena aktuelnog stanja sa aspekta uticaja osnovnih faktora ostvarivanja arhivske djelatnosti;• predlog mjera za otklanjanje utvrđenih nedostataka i unapređivanje djelatnosti.

Tročlanu Radnu grupu koja je radila na ovom Izvještaju činili su jedan predstavnik Ministarstva kulture i medija i dva predstavnika Državnog arhiva Crne Gore.

Radi cjelovitog sagledavanja ove problematike, Radna grupa je imala na uvid zakonsku regulativu i raspoloživu dokumentaciju Državnog arhiva, kao polaznu osnovu. U daljem radu Radna grupa je na terenu obavila Anketu u svim odsjecima Državnog arhiva. Anketni upitnik je sadržao bitna pitanja vezana za obavljanje funkcije arhivske djelatnosti Crne Gore. Pored ovoga, Radna grupa je koristila raspoloživu stručnu i naučnu literaturu.

2. Analiza postojećeg institucionalnog organizovanja u obavljanju arhivske djelatnosti

U skladu sa aktuelnim rješenjima Zakona o arhivskoj djelatnosti Crne Gore organizovana je institucionalno arhivska služba u Crnoj Gori. Arhivska služba organizovana je na način što je obavlja jedan subjekt u Crnoj Gori, a to je Državni arhiv. Sam Zakon iz 1992. god. predstavlja diskontinuitet u odnosu na arhivsko zakonodavstvo i njegovu tradiciju u Crnoj Gori, kao i na način organizovanja arhivskih ustanova i arhivske službe u Crnoj Gori. Kako je ovaj uvezeni zakonski model primijenjen još samo u nekadašnjoj Republici Srpskoj (današnji entitet u BiH), praktično istovremeno i na skoro istovjetan način, mora se posmatrati u vremenu i uslovima nastanka. Ovaj model, odnosno rješenja koja sadrži, korijenito su izmijenili uslove i dugoročno negativno uticali na razvoj arhivske službe i struke.74

Načelne primjedbe koje se odnose na način organizovanja arhivske službe u Crnoj Gori Zakonskim rješenjima nije preciznije definisano kako će DACG svojom organizacijom funkcionalno odgovoriti

široko postavljenim obavezama u pogledu cjelovite zaštite arhivske građe i registraturskog materijala, kao i njenog

74 Snežana Pejović: Arhivska građa crkava i vjerskih zajednica... str.203.Napomena: Negativne posljedice po razvoj arhivske službe i struke izražene su u stručnoj obradi i sređivanju građe.Oko 80% obavještajnih sredstava, opisa građe i inventara nastalo je prije reorganizacije iz 1992., u samostalnim arhivima.Ukupan broj

uposlenih u arhivima u Crnoj Gori je sredinom osamdesetih godina bio 29, što je u poređenju sa brojem sada uposlenih šest puta manje. Uslovi smještaja arhivske građe su bili na znatno višem nivou, jer arhivske zgrade tadašnjih samostalnih arhiva i sada imaju najbolje uslove (posebno je poboljašno stanje nakon zemljotresa 1979.), dok svi ostali odsjeci nemaju najelementarnije uslove, što znači da u tom pravcu nije urađeno gotovo ništa.


212

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

odgovarajućeg čuvanja, sređivanja, obrade, uslova i načina korišćenja, publikovanja, itd. Naime, Zakon predviđa opciju kojom je Državni arhiv organ državne uprave, odnosno upravna organizacija, kako je to tada važećim propisima iz ove oblasti riješeno.

Iz ovakvih rješenja proizlazi i nezgrapno i nefunkcionalno organizovanje Državnog arhiva u vršenju djelatnosti, koje će dugoročno negativno uticati na ostvarivanje njegove, zakonom određene funkcionalne aktivnosti, koje su mu stavljene kao prava i dužnosti (poglavlje Izvještaja 3.4.).

Znači, način organizovanja Državnog arhiva prepušten je samom arhivu, a potrebnu saglasnost obezbjeđuju određena tijela državne uprave koja sa arhivistikom nemaju puno dodirnih tačaka. Iz ovako preuopštenog, odnosno nedovoljno definisanog postupka, proizlazi i određena proizvoljnost u načinu organizovanja, odnosno funkcionalnog određenja uloge i pozicije ove jedinstvene i jedine arhivske ustanove ovlašćene za obavljanje arhivske djelatnosti. Tačnije rečeno, Državni arhiv nije svojom organizacijom uspio da odgovori postavljenim zadacima, odnosno nije u poželjnoj mjeri usmjerio svoj stručni, kadrovski, niti pak tehnički potencijal na arhivsku građu shodno njenom značaju i vrijednosti. Takođe nije uspio da odgovori potrebi unapređenja arhivistike i arhivske službe u skladu sa postavljenim zadacima i ciljevima. Pomenuti ciljevi i zadaci nijesu dosegnuti zbog toga što Arhiv nije razrađivao, definisao ili upotpunio sistem cjelovite zaštite i očuvanja arhivskog materijala, ni sa aspekta njegove operativne, ni istorijske, niti spomeničke vrijednosti. Ako se uzme u obzir da je zbog zakonskih nedovoljnosti sva arhivska građa koja se ne nalazi u posjedu Državnog arhiva praktično nezaštićena, jer se nalazi u posjedu ustanova ili pojedinaca koji nijesu legalni arhivi, onda je jasno koliko je dobar dio arhivske građe, koju sigurno čini i kategorija koja pripada dokumentarnoj baštini, ostao nezaštićen zbog lošeg institucionalno riješenog pitanja organizovanja arhivske službe.

Državni arhiv, shodno uslovima u kojima je nastao kao subjekt u sadašnjem načinu organizovanja, potom djelokrugu i proporcijama koje su utvrđene Zakonom (koji je ujedno akt o osnivanju), prilikom svog ustanovljenja bio je prinuđen da sa jedne strane svoju organizacionu strukturu prilagodi potrebi cjelovite zaštite, sređivanja i obrade arhivske građe koja se nalazila u Arhivu, a sa druge strane da se usmjeri na vođenje nadzorne politike i zaštite arhivske građe van arhiva, odnosno kod stvaralaca ili imalaca. Evidentna kadrovska deficitarnost, nedovoljnost zakonske regulative, bitno izmijenjeni uslovi rada, potpuno novi okvir i polje rada, uz užurbanost koja je pratila ove promjene - opšti su okvir u kojem treba tražiti dobar dio razloga za ovako postavljenu organizacionu strukturu.

U skladu sa rečenim uslovima Državni arhiv je postavio svoju organizacionu i funkcionalnu strukturu.75 Ova struktura utopila je u sebe sve nekadašnje samostalne arhivske ustanove na način što im je određen istovjetan status odjeljenja. Tako se desilo da arhivska građa različite provenijencije, kategorija vrijednosti, pa čak i različitog jezika i pisma, uživa istovjetni stručni i tehnički tretman, jednako kako je i kompleksnost i složenost stručnih poslova na isti način tretirana i, što je najvažnije, istovjetno vrednovana. Umjesto proklamovane standardizacije stručnih poslova na arhivskoj građi u Crnoj Gori, rezultat ovakvog organizacionog ustrojstva bio je uprosječivanje svih stručnih aktivnosti na arhivskoj građi gdje je neminovno stradao kvalitet.76

Primjer: nepoznato je u arhivističkoj teoriji, a i u arhivskoj praksi, da se može pristupiti bilo kojem arhivističkom postupku jednako, a da je arhivska građa različitog značaja, vrijednosti, kategorije, provenijencije, starosti, jezika ili pisma i sl., posebno da se opet to pokuša sa cjelokupnom arhivskom građom koja je u javnom vlasništvu. Ako se tome doda činjenica da se to radi sa istovjetnim, odnosno jednako vrednovanim stručnim potencijalom i tehničkim i tehnološkim sredstvima koja su na raspolaganju, onda se možemo osvjedočiti da se radi o pokušaju koji nema uzora kako u domaćem, tako ni u iskustvu iz okruženja i međunarodne zajednice. Sama za sebe činjenica da se ne razmišlja o ubrzanom razvoju novih tehnologija, odnosno pojavi elektronskih zapisa kao nove arhivske građe, kao što se ne razmišlja ni o novim društvenim i političkim orijentacijama, dovoljno svjedoči o principijelnoj (startnoj) “zaleđenosti“ organizacione strukture koja bi morala sa svoje strane da funkcionalno obezbijedi uslove za kvalitetnu zaštitu arhivske građe i pristup zabilježenim informacijama na osnovu prava i očekivanja građana.

Ovakvim načinom institucionalnog organizovanja arhivske djelatnosti htjeli su se ostvariti određeni ciljevi od kojih je kao najznačajniji postavljen cilj jedinstvene primjene arhivskih standarda i metodologije rada.77

Upravo u pravcu ostvarenja ovog cilja organizaciona struktura i način institucionalnog organizovanja arhivske službe nijesu donijeli očekivane rezultate, niti napredak u dometima stručnog rada, a sveukupno nijesu ispunili očekivanja po pitanju cjelovite zaštite arhivske građe, odnosno onih cjelina koje imaju spomeničku vrijednost, odnosno pripadaju dokumentarnoj i pokretnoj kulturnoj baštini.78

U cilju ostvarenja pomenutih ciljeva, a shodno zakonskim rješenjima, Državni arhiv je donio i sljedeća podzakonska akta:

- Pravilnik o čuvanju registraturskog materijala i arhivske građe i davanju podataka o arhivskoj građi

75 Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta od 30. 10. 1992. godine br. 07-443.76 O efektima ovih odluka u odnosu na stručni rad vidjeti u analizi 4.3. i 4.4. 77 Jelena Živković, Arhivska služba u Crnoj Gori od reorganizacije 1992. godine..., str. 17-21.78 Ova konstatacija utemeljena je na rezultatima analize u poglavlju 4.3. i 4.4. gdje su na temelju sprovedenog ispitivanja

funkcionalnih aktivnosti, dati pregledi ostvarenja ovih poslova.

213

Državnom arhivu Crne Gore.79 - Pravilnik o načinu odabiranja arhivske građe i izlučivanju bezvrijednog registraturskog materijala i

predaji arhivske građe Državnom arhivu Crne Gore.80 Oba ova pravilnika usmjerena su na zaštitu arhivske građe van arhiva, ali nedovoljno i nepotpuno. Ovdje mislimo

na načelne nedostatke ovih pravilnika, koji su proizvod i načelnih nedostataka Zakona o arhivskoj djelatnosti, kao i novih shvatanja novog načina organizovanja arhivske službe u Crnoj Gori.

Primjer: ovi pravilnici sa aspekta zaštite arhivske građe van arhiva predstavljaju kompilatorsku verziju nekadašnjih jugoslovenskih standarda, preporuka i uputstava iz ove oblasti, a koji su u Crnoj Gori bili usvojeni (makar na nivou deklarativnog usvajanja kod nekih arhiva).81 Po pitanjima zaštite arhivske građe van arhiva Crna Gora, iako je bila uvijek na repu razvoja i dometa arhivske službe u Jugoslaviji, nije učinila malo. Razlog za to leži u činjenici što je Crna Gora standardizovala ovu oblast u skladu sa najoptimalnijim, primjenjivim rješenjima iz ove oblasti u bivšoj Jugoslaviji.82

Nedovoljnost oba pravilnika ogleda se u: - zaštiti i uopšte nepredviđanju mogućnosti zaštite elektronskih zapisa;83

- u nedefinisanosti funkcije nadzorne politike, odnosno njenog usmjerenja. Nadzorna politika usmjerena je na registrature (stvaraoce), a nijesu predviđene mogućnosti ostvarenja politike zaštite prema imaocima (ranije već spomenuta mreža vjerskih ustanova i organizacija, arhivskih, muzejskih, bibliotečkih, galerijskih i sličnih ustanova);84

- nerazrađenosti i nedostatku bliže definisanosti svih uslova koji se pominju u pravilnicima (uslovi smještaja, stanje i stepen sređenosti, stanje arhivske građe ili registraturskog materijala i sl.);85

- nedefinisanost postupka za preuzimanje arhivske građe u slučajevima kada je ona ugrožena, odnosno kada imalac nema uslova da je čuva. Tačnije, ne postoji standardni postupak za ocjenu minimuma uslova u kojima se čuva građa kod stvaralaca ili imalaca, a na osnovu kojeg bi Arhiv mogao preuzeti tu građu u slučaju njene ugroženosti, shodno zakonskoj obavezi.86

Primjeri koje smo naveli svjedoče o načelnoj nedovršenosti ovih podzakonskih akata. Ne ulazeći u motive za ovakvu ishitrenost u donošenju pomenutih propisa, želimo da na ovom primjeru ukažemo na način odlučivanja o određenim pitanjima (u ovom slučaju o arhivskoj djelatnosti). On je potpuno legalan i legitiman, ali svakako nedovoljan, jer ne može u birokratskoj proceduri obezbijediti elementarni kvantum stručne osposobljenosti za odlučivanje po najvažnijim pitanjima, koja se dugoročno odražavaju na određenu djelatnost, jer bitno određuju način institucionalnog organizovanja arhivske službe i način ispunjavanja tih funkcija.

Pored navedenih podzakonskih akata Državni arhiv je donio:- Pravilnik o načinu i postupku izdavanja i vraćanja arhivske građe i uslovima i načinu korišćenja

arhivske građe u Državnom arhivu.- Uputstvo o vođenju evidencije o arhivskoj građi i registraturskom materijalu. 87

79 Sl.list RCG br. 23/9480 Sl.list RCG br. 23/9481 Često je u dotadašnjoj praksi spoljna služba (zaštita arhivske građe van arhiva) poistovjećivana sa matičnom službom. Na nivou

Arhiva Crne Gore ona je organizaciono i bila postavljena zajedno sa njom. Ova služba prije 1992. bila je dodijeljena Arhivu Crne Gore, ali sa aspekta zaštite arhivske građe van arhiva nije uskraćena mogućnost ostalim arhivskim ustanovama da vrše nadzor nad arhivskom građom van arhiva (spoljnu službu) shodno svojoj teritorijalnoj i funkcionalnoj nadležnosti. Činjenica je da matična služba koju je sprovodio Arhiv RCG nije bila razvijena, niti je odgovorila postavljenim zadacima. Ovakav način organizovanja službe (spoljna i matična) na nivou Republike nije postigao mnogo.

82 Olga B. Giler, Priručnik za zaštitu arhivske građe... 83 Već tada postoji prilična produkcija ove vrste zapisa i u samoj Crnoj Gori. Ono što je bitno da ovaj aspekt ili domen zaštite nije

dospio do nivoa načelne problemske svijesti. Uporedi: u ovom periodu u bližem i širem okruženju pojavljuju se i prvi standardi (na nivou uputstava ) koji su rezultat analiza rada i mogućnosti u ovoj oblasti.

84 Čitav niz imalaca ostao je van domena zaštite shodno zakonskim rješenjima. Tačnije rečeno, nije defi nisana matična funkcija Arhiva, niti je u domenu zaštite arhivske građe van arhiva defi nisana nadzorna politika prema imaocima (sem deklarativno, ne postoje odredbe koje određuju funkciju za obavljanje nadzorne politike Arhiva prema imaocu).

Napomena: imalac ne znači nužno stvaralac, a u našoj praksi se obično radi o dva različita pojma. 85 Pravilnik ove uslove ne defi niše niti upućuje na referentnu literaturu ili standarde. Napomena: kada se govori o davanju

podataka i informacija o arhivskoj građi Arhivu, u tekstu Pravilnika se govori o imaocu (pojmovna zbrka koja nastaje izjednačavanjem stvaraoca i imaoca). Dokaz koji govori u prilog tvrdnje o nerazrađenosti funkcionalne usmjerenosti arhivske službe na dva polja koja se nalaze van arhivske ustanove, odnosno kod stvaraoca ili kod imaoca.

86 Sem deklarativne zakonske obaveze koja je stavljena u nadležnost Arhiva ovaj postupak nije razrađen. Nijesu defi nisani uslovi (stanje građe, uslovi kondicioniranja, smještaj i sl.), odnosno nijesu defi nisani minimalni uslovi za obezbjeđenje zaštite bilo kod : stvaralaca, imalaca, Arhiva.

87 Oba ova uputstva, odnosno pravilnika, objavljena su u tzv. Plavoj knjizi, koja predstavlja minimum ispunjenosti uslova shodno odredbama Zakona.


214

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Donošenjem ovih podzakonskih akata i uputstava Državni arhiv je ispunio minimum uslova za institucionalno organizovanje, odnosno uredio je i propisao način na koji će obavljati poslove koji su mu stavljeni u nadležnost i djelokrug. I u ovom slučaju radi se o nedovoljnim rješenjima, kako sa aspekta stvarnih potreba, tako i u poređenju sa međunarodnim iskustvom u ovoj oblasti.

Primjer: kada je u pitanju Uputstvo o vođenju evidencije o arhivskoj građi i registraturskom materijalu radi se (u bilo kojem slučaju ili vrsti propisane dokumentacije) o minimalnoj količini informacija o arhivskoj građi i registraturskom materijalu. Nivoi opisa koji su predviđeni daleko su ispod standarda u okruženju i uopšte međunarodnoj zajednici.

Kod Pravilnika o načinu korišćenja arhivske građe izuzetno je predviđena za korišćenje originalna građa. U praksi međutim ona se najviše koristi, što je sa aspekta zaštite nedopustivo, prije svega zbog stanja fondova, odnosno stepena njihove sređenosti ili, još preciznije, zbog nedostatka naučno-obavještajnih sredstava o građi i nedovoljnog opisa arhivske građe.

Ono što je pozitivno kod gore navedenih pravilnika i uputstva, uprkos nedostacima, je to što su propisane standardne klase za vođenje evidencija.

Na organizacionu strukturu Državnog arhiva sa aspekta njegove organizacione i funkcionalne usmjerenosti na nivou zaštite i svih ostalih poslova, mnogo negativnije odrazio se novi način organizovanja koji je postavljen Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Državnog arhiva, br. 07-133 od 01. 01. 1999. godine.

Iako je ovim pravilnikom ukupno uvećan broj službenika Državnog arhiva (za oko 60 %) i mada su osnovana dva nova arhivska odjeljenja Kolašin i Andrijevica, on nije odgovorio potrebi organizacione usmjerenosti na arhivsku građu i registraturski materijal shodno njihovom značaju i vrijednosti. Naprotiv, on je još više institucionalno (kroz svoju organizacionu strukturu) izjednačio odnos prema arhivskoj građi bez obzira na njenu vrijednost i značaj88, odnosno nije se funkcionalno postavio tako da valjano odgovori potrebi cjelovite zaštite one najvrednije (istovremeno i najstarije i najugroženije) arhivske građe koju posjeduje Crna Gora, a nalazi se u javnom vlasništvu.

Primjer: shodno organizacionim rješenjima iz ovog pravilnika u okviru Sektora za sređivanje i obradu arhivske građe su:

1. Odjeljenje za sređivanje i obradu arhivske građe starog perioda do 1945. godine - Cetinje 2. Odjeljenje za sređivanje i obradu arhivske građe starog perioda do 1918. godine - Istorijski arhiv Kotor.89 3. Odjeljenje za sređivanje i obradu arhivske građe republičkih organa i organizacija novog perioda od 1945. godine - Cetinje 4. Odjeljenje za sređivanje i obradu arhivske građe republičkih organa i organizacija novog perioda od 1945. godine - Podgorica.Iz ovakve organizacione usmjerenosti jasno je da je na ovaj način organizaciono uslovno izjednačena građa koja

se nalazi u Odjeljenju za sređivanje i obradu novog perioda u Podgorici i na Cetinju. Znači organizacija Državnog arhiva je postavljena tako da se na istovjetan način tretira ova građa. Međutim, u ovom slučaju uopšte se ne radi o istoj kategoriji građe, niti istoj provenijenciji. Jedino što je zajedničko je to da je nastala u periodu poslije 1945. godine.

Arhivska građa novog perioda koja se nalazi na Cetinju po svom značaju i vrijednosti pripada prvoj kategoriji, odnosno najznačajnijoj i najvrednijoj arhivskoj građi shodno vrednovanju cjeline te građe (fondovi Prezidijuma Narodne Skupštine NRCG, Pretsjedništva Vlade NRCG, Izvršnog vijeća SRCG, fondovi svih Ministarstava NRCG, fondovi svih sekretarijata Vlade Crne Gore, fondovi Republičkih savjeta, Komisija, Uprava i Direkcija i sl.) i strukturirana u blizu 200 fondova i zbirki.

U odjeljenju za arhivsku građu novog perioda Podgorica nalazi se građa nekadašnjeg Arhiva za radnički pokret koji je bio pri Istorijskom institutu Crne Gore. Građa ovog odjeljenja strukturirana je u 18 fondova i odnosi se na djelovanje Saveza komunista i drugih društvenih političkih organizacija. U 23 zbirke nalaze se dokumenta o djelovanju Komunističke partije i radničkog pokreta u predratnom i ratnom periodu.

Sasvim je jasno da se u ova dva slučaja uopšte ne radi o arhivskoj građi istog značaja i vrijednosti, a kamoli kategorije, sa aspekta vrijednosti cjelina arhivske građe ili bolje rečeno tektonike fondova, a ipak se Arhiv organizaciono i u svakom drugom pogledu podjednako usmjerio na fondove u ova dva odjeljenja.

Vrijedi spomenuti da je pomenutom organizacijom uvećan i broj izvršilaca u Odjeljenju za građu novog perioda - Podgorica za 50 % u odnosu na prethodni period.

Ovakva organizacija poslova negativno se odrazila na stanje i stepen sređenosti fondova u Odjeljenju za građu novog perioda - Cetinje, iako se radi o fondovima najveće vrijednosti iz ovog perioda i fondovima uopšte istorijske vrijednosti. Ovi fondovi su takođe najviše korišćeni fondovi kako za naučno-istraživački rad tako i u javno-pravne, odnosno dokazne svrhe. 90

88 Sektor Istorijski arhiv Kotor razdvojen na 2 potpuno odvojena odjeljenja, čime se narušava osnovni arhivistički princip jedinstva i cjelovitosti fondova (vidi: Jelena Antović, 50 godina Istorijskog arhiva Kotor..., str. 27).

89 Nakon preseljenja Odjeljenja za stariju građu nekad samostalnog Istorijskog arhiva Kotor u posebnu arhivsku zgradu u Starom gradu, fi zički su odijeljeni fondovi i zbirke sa graničnom godinom 1944. rukovodeći se potrebama korisnika.

90 Evidencija istraživanja tema u DACG; prijave za korišćenje građe; molbe za izdavanje kopija građe

215

Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta u Državnom arhivu koji je utvrdila Vlada RCG na svojoj sjednici od 07. 04. 2005. godine nije donio nikakav pomak nabolje u izmjeni organizacionog ustrojstva i funkcionalnog djelovanja Arhiva. Ovim Pravilnikom su dotadašnja arhivska odjeljenja sada organizovana na nivou odsjeka.91 Ovaj pravilnik negativno se odražava i na status i materijalni položaj arhivskih radnika u smislu da za njih važe službena zvanja u državnoj upravi, shodno odredbama Zakona. I u ovim službenim zvanjima Arhiv ima ubjedljivo najniža zvanja u odnosu na druge organe uprave.

Primjer: materijalni status zaposlenih u Državnom arhivu lako je ilustrovati činjenicom da od 101 službenika (nekadašnjih arhivista) sa visokim stepenom stručne spreme i položenim državnim i stručnim ispitom, samo jedan ima status samostalnog savjetnika I, iako velika većina ispunjava uslove za ovo zvanje.

Za potrebe ovog izvještaja obavili smo i neposredan obilazak svih odsjeka Državnog arhiva. Ovaj obilazak obavljen je u periodu od 17. 12. 2005. god. do 15. 01. 2006. god. Obilazak je sproveden u cilju pribavljanja podataka o funkcionalnim aktivnostima Arhiva. Za potrebe ovog ispitivanja urađen je anketni upitnik koji je razrađen u formi standardnih klasa na osnovu kojih je izvršeno ocjenjivanje sljedećih funkcija Arhiva:

A. KomunikacijeA.1. Arhivskih odjeljenja - odsjeka sa centralom (pretpostavljenim). A.2. Unutar arhivskih odjeljenja - odsjeka (službenika i namještenika sa pretpostavljenim).A.3. Između arhivskih odjeljenja - odsjeka (na nivou Državnog arhiva). B. Predmet i razlozi za komunikaciju, način rješavanja problema. C. Naučnoistraživački rad.D. Rezultat rada na obradi arhivske građe.E. Obavezne evidencije o arhivskoj građi.F. Zaštita arhivske građe van arhiva.G. Napomene.Za način ocjenjivanja institucionalnog organizovanja Arhiva koristimo rezultate ankete (ocjene koje su dobijene

od strane odsjeka) koji se odnose na komunikaciju i naučnoistraživački rad. Ocjena ukupnog kvaliteta komunikacije odsjeka sa centralom predstavljena je na sljedećoj slici.

Bitno je spomenuti da je kvalitet komunikacije po anketi A.2. koji se odnosi na komunikaciju unutar odsjeka (službenika i namještenika sa pretpostavljenim) 100 % ocijenjena zadovoljavajućom.

Komunikacija po anketnom upitniku A.3. (između odsjeka) ocijenjena je u potpunosti zadovoljavajućom, ali ne i načini, sredstva i učestalost (vrijednosti su identične po ovim pitanjima iz ankete A.1.) Razlozi za ovo leže u činjenici da ne postoje sredstva (telefon, e-mail, neposredan kontakt) za ostvarenje komunikacije sem na privatnom nivou (u 74 % slučajeva). Iz rezultata ankete po ovim pitanjima vidimo da je kvalitet komunikacije pod istim uslovima mnogo bolji po horizontali nego po vertikali.

Ovi pokazatelji su bitni za iskazivanja funkcionalnih vrijednosti u ostvarenju djelatnosti, zbog toga što je komunikacija nužan preduslov za njeno ostvarenje.

Zastupljenost stručnih pitanja (pitanja koja se tiču sređivanja i obrade, opisa građe i uopšte sva pitanja vezana za zaštitu arhivske građe i njeno korišćenje) zanemarljiva je u odnosu na poslovna pitanja (tekuće održavanje zgrada, nabavka kancelarijskog materijala, opreme, bolovanja, odsustva, zakupa zgrada, poboljšanja uslova smještaja i sl.), prema ocjeni koja je prikazana na slici.

91 Napomena: česte organizacione izmjene, posebno naziva arhivskih jedinica, imaju pogubne posljedice u obradi građe, tj. njenom signiranju. Posebno je to problem kod građe koja je mnogo citirana u naučnim i stručnim radovima.


216

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Za način ostvarenja komunikacije kao najupečatljiviji je izdvojen neposredan kontakt, jer je najsvrsishodniji. Ostale opcije su: telefon, e-mail, pismenim putem.

Ovaj način komunikacije u ostvarenju saradnje odnosno njegov izraz na nivou godišnje učestalosti po jednom kontaktu prikazan je na slici.

Bitno je spomenuti da je i kod neposrednog kontakta, shodno zastupljenosti poslovnih pitanja u odnosu na stručna, uloga direktora Arhiva iskazana i u ovim vrijednostima. Moramo spomenuti da je najveći broj i ove vrste kontakata pripisan direktoru. Jednako tako njegova uloga u komunikaciji je ocijenjena zadovoljavajućom. Napominjemo da je karakter ove komunikacije bio isključivo poslovni.

Prema rezultatima ankete u najvećem broju slučajeva komunikacija je ostvarena na inicijativu odsjeka, a u više od 70% slučajeva radilo se o permanentno prisutnom problemu.

Učestalost komunikacije, koja ilustruje organizacionu, odnosno funkcionalnu usmjerenost na odsjeke (poslove koje oni obavljaju ostvarujući svoju funkciju), ocijenjena je prema slici.

217

Praksa u učestalosti ostvarenja komunikacije ocijenjena je kao zanemarljiva u slučajevima kada je u pitanju njena permanentnost i ustaljenost, što bi morala biti. Praksa u učestalosti komunikacije pretežno je postojala samo u slučajevima postojanja problema.

I prilikom ovakvog odvijanja prakse u učestalosti i razlozima za komunikaciju, stručna pitanja su razmatrana vrlo malo.

Da bi smo stekli predstavu o učestalosti, odnosno ostvarenosti neposrednog kontakta sa odjeljenjima, u skladu sa izloženim načinom obavljanja prakse u komunikaciji, a koja najbolje svjedoči o osnovnim funkcionalnim aktivnostima i načinu organizovanosti službi na nivou Državnog arhiva i o evaluaciji ostvarenja svih poslova na zaštiti arhivske građe u Državnom arhivu, podijelili smo vrijednosti dobijene anketom po sektorima.

Za Sektor za kontrolu, zaštitu, preuzimanje i smještaj arhivske građe lokalnih organa neposredan kontakt ostvaren posjetom pretpostavljenog, je prema vrijednostima na slici.

Kod Sektora za kontrolu, zaštitu, preuzimanje i sređivanje arhivske građe republičkih organa i organizacija ovaj nivo posjeta iskazan je grafički, shodno rezultatima ankete.


218

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

U ovom slučaju radi se o procentualnom preračunu broja posjeta po odsjecima koje pretpostavljeni ovog Sektora nadzire i organizuje.

Značajno je da je drugi način ostvarivanja neposrednog kontakta (odlazak kod pretpostavljenog) ostvaren u vrijednostima koje su prikazane na slici.

U smislu evaulacije i ocjene ukupne aktivnosti ovakvog institucionalnog organizovanja i funkcionalne usmjerenosti Državnog arhiva na arhivsku građu koja se nalazi u Arhivu, provjerili smo i osnovne elemente naučnoistraživačkog rada i njegove organizovanosti u Arhivu. Naučnoistraživački rad je bitan i nužan preduslov za bilo kakvo usmjerenje Arhiva i arhivske djelatnosti na unapređenje arhivske službe, za nivo obrade i stepen zaštite arhivske građe. U dosadašnjoj praksi pokazalo se da se kompleks pitanja vezanih za održivi razvoj (zaštita dokumentarne baštine se posmatra u ovom kontekstu - međunarodna praksa) treba zasnivati na konkretnom vlastitom sadržaju i proporcijama potreba. One svakako treba da dosegnu standarde, normative i međunarodna iskustva, ali se polazi od vlastitog iskustva, konkretnih sadržaja i potreba.

Rezultati ankete ukazuju da naučnoistraživački rad nije razvijen u skladu sa stvarnim potrebama društva u Crnoj Gori i očekivanjima i pravima građana. On nije razvijen ni do nivoa minimuma ispunjenosti uslova koju Arhiv mora da ostvari u vršenju svoje kompleksne i odgovorne djelatnosti.

Programska usmjerenost na naučnoistraživački rad ocijenjena je prema rezultatu ankete na slici.

219

Naučnoistraživački rad u DA je proizvod ličnih afiniteta i aspiracija u slučajevima kada postoji. Organizovanost naučnoistraživačkog rada u Arhivu ocijenjena je prema vrijednostima koje su iskazane na slici.

Ovakvankcionalna usmjerenost Arhiva na ovu vrstu poslova proizlazi iz načina organizovanja arhivske službe. U prilog ovim tvrdnjama govore vrijednosti koje se tiču ocjene odnosa pretpostavljenih u Arhivu prema naučnoistraživačkom radu pojedinaca.

Na osnovu ankete ocijenjen je i stepen podrške od strane pretpostavljenih za naučnoistraživački rad.

Ako uzmemo u obzir da je podsticaj za naučnoistraživački rad ocijenjen nezadovoljavajuće, sasvim je jasno da institucionalna organizovanost Arhiva nije usmjerena na razvoj i unapređenje djelatnosti.

Kada je u pitanju objavljivanje arhivske građe, odnosno izvora za nauku, (najsloženijeg arhivističkog posla), ovakvim načinom institucionalnog organizovanja Arhiva nije postignut napredak, već je u odnosu na period do 1992. godine zabilježeno i nazadovanje.


220

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Arhiv nema usvojenu politiku objavljivanja arhivske građe na nivou institucionalnog i organizovanog pristupa ovom segmentu rada. Tačnije rečeno, ne postoji niti elaborat, niti program, niti bilo koja vrsta programske usmjerenosti na ovu oblast. Vrijedi pomenuti nekoliko značajnih primjera objavljivanja građe u periodu do 1992. godine (Paštrovske isprave II, Crnogorske isprave, Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske 1813 –1814, ili izdanja Istorijskog arhiva Kotor (IAK): Pomeni crnogorskih plemena u Kotorskom arhivu; Hajduci u Boki Kotorskoj, i sl.).

Arhiv se u periodu od 1992. godine pojavljuje kao izdavač tri zbirke dokumenata: Miscellanea Sclavorum, Državni savjet i Ljetopisi osnovnih škola. U sva tri slučaja Arhiv je samo izdavač i nije uticao na programsku oblikovanost ovih projekata.

Kada su u pitanju neki elementarni nivoi opisa, Državni arhiv ima samo (uslovno) 3 vodiča za arhivske fondove i zbirke, odnosno za tri odsjeka postoji ovaj nivo obavještajnih sredstava (IA Kotor - Vodič iz 1977, Odsjek Kotor i Odsjek Podgorica - djelimičan vodič u nastajanju).92

Sam način smještaja i nivo obezbijeđenih uslova za kondicioniranje arhivske građe u Državnom arhivu nije na nivou zadovoljenja minimalnih propisanih uslova. Ako pođemo od činjenice da je samo 5 arhivskih zgrada rađeno namjenski za ustanove Arhiva, onda je jasno da prilikom ovakvog institucionalnog organizovanja nijesu zadovoljeni standardi koji se tiču prostornih i uopšte uslova kondicioniranja i smještaja arhivske građe.

3. Analiza vršenja nadzora i preduzetih mjera u cilju zaštite arhivske kulturne baštine

Državni arhiv

Dva su temeljna principa arhivistike: prvi je kako što brže, lakše i jednostavnije doći do podataka koje sadrži arhivska građa njenom obradom, a drugi, kako obezbijediti čuvanje i uopšte cjelovitu zaštitu dokumentacije. Na temelju ovih principa, koji su formulisani još u začetku formiranja arhivistike kao pomoćne istorijske nauke, razrađeni su u arhivskoj teoriji i praksi postupci koji su omogućili da arhivi primjenjuju čitav niz naučno-obavještajnih sredstava o arhivskoj građi i opisa arhivskih fondova i zbirki. Ono što je bitno jeste da su sva ova sredstva razrađena na nivou standardnih klasa za određenu količinu informacija o arhivskoj građi, ili standardni nivo opisa. Kod svih standarda bitno je da sadrže minimalnu količinu informacija koje se smatraju neophodnim za obavještajno sredstvo ili nivo opisa. Pored ostalih ciljeva koji se ostvaruju primjenom obavještajnih sredstava i opisa građe, jedan od osnovnih je i njihova funkcija zaštite arhivske građe. Da bi bila u funkciji razmjene, korišćenja i pune zaštite, ova sredstva moraju biti kompatibilna, odnosno razrađena na nivou standardnih klasa osnovnih podataka.

Državni arhiv je za arhivsku građu koja se nalazi u okviru ove ustanove u cilju njene zaštite i korišćenja propisao način vođenja evidencija i vrstu dokumentacije, po jedinstvenim stručnim metodama.93

Ovim uputstvom propisane su sljedeće knjige arhivske građe (kao obavezne evidencije):

1. Knjiga primljene arhivske građe (Ulazni inventar). 2. Knjiga opšteg inventara arhivske građe.3. Knjiga inventara za pojedini fond i zbirku. 4. Knjiga depozita. 5. Knjiga inventara mikrofilmoteke.6. Knjiga inventara reprokopija arhivske građe. Za navedene potrebe štampan je i odgovarajući broj primjeraka predviđenih evidencija.Za našu analizu sprovođenja mjera zaštite uzećemo primjer zastupljenosti- opšteg inventara arhivske građe, i - inventara za pojedini fond ili zbirku.

Ovo radimo iz razloga što opšti inventar predstavlja početni, inicijalni nivo opisa, odnosno predstavlja i početak procesa evidentiranja i zaštite. Opšti inventar je obavezan kao osnovno sredstvo koje dokazuje vlasništvo

92 Državni arhiv je izdavač i Pregleda arhivskih fondova i zbirki u Crnoj Gori (Cetinje 2001.) što predstavlja dopunu tomu VI iz 1983. godine. Projekat na izradi dopunjenog izdanja traje od 1985. godine. Ovaj pregled pruža elementarni minimum informacija o fondovskim strukturama u arhivskim i vanarhivskim ustanovama u Crnoj Gori. Po svom karakteru ne predstavlja vodič, a niti potpuno sredstvo zaštite tih fondova, jer se zaštitne mjere sprovode u drugačijoj proceduri. Ipak on predstavlja svojevrsno prijavljivanje tih fondovskih struktura bez obzira na nedovoljnost informacija o konkretnim fondovima, odnosno stanju i stepenu sređenosti, sadržaju fondova, strukturi fondova, itd.

93 Uputstvo o vođenju evidencije o arhivskoj građi i registraturskom materijalu. (donio direktor DACG, jun 1994)

221

i sadrži elementarnu količinu osnovnih informacija o arhivskoj građi i fondovima. Bez postojanja inventara nemoguće je govoriti o bilo kakvoj zaštiti arhivske građe.

Prema rezultatima ankete, na nivou Državnog arhiva opšti inventar je urađen za 701 fond i zbirku, dok 534 fonda nijesu inventarisana.

Kada ovaj odnos primijenimo u Sektoru za zaštitu arhivske građe republičkih organa (građa starog perioda – Cetinje, građa starog perioda – IA Kotor, građa novog perioda – Cetinje i građa novog perioda – Podgorica), on je mnogo nepovoljniji.

Ako ovom prilikom istaknemo da je 185 fondova i zbirki za koje postoji opšti inventar u ovom Sektoru iz Odsjeka IA Kotor u 100%, onda je jasno da veliki broj fondova i zbirki, koji istovremeno pripadaju u velikoj mjeri najznačajnijoj građi u Državnom arhivu, nije obuhvaćen opštim inventarom.

Kada je u pitanju broj fondova i zbirki za koji postoji inventar (za pojedini fond ili zbirku) onda je odnos na nivou Državnog arhiva mnogo lošiji nego kada je u pitanju opšti inventar.

Za 497 fondova postoji inventar, što je nešto manje od 40 % od broja fondova. Ovom prilikom vrijedi istaći da fondovi odsjeka IA Kotor, Herceg -Novi i Kotor učestvuju sa 80% u ovom broju, što svjedoči o potpunoj neujednačenosti rezultata ovih poslova u Državnom arhivu. Činjenica je da pomenuti odsjeci posjeduju inventare iz perioda dok su djelovali kao samostalne arhivske ustanove.


222

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Na temelju izloženog jasno je koji je domet ostvarenja primarnih i inicijalnih poslova na osnovnom evidentiranju arhivskih fondova, koji su u nužan preduslov za ostvarivanje njihove zaštite.

U međunarodnoj praksi razrađen je i sistem mjera zaštite u slučajevima kada postoji opasnost da se iz određenih uzroka nepovratno izgubi arhivska građa u cjelini ili djelimično (vremenske nepogode, ratni uslovi, požar i sl.). U tom smislu u arhivskoj teoriji i praksi razrađivao se model tzv. osiguravajućeg fonda. Ovi fondovi su se u najvećem broju slučajeva čuvali u formi mikrofilma, dok je danas digitalizacija sve više u primjeni.

Iako je početkom 90-tih godina u Državnom arhivu formirana laboratorija za mikrofilmovanje arhivske građe, gdje je mikrofilmovan izvjestan dio građe, ona već nekoliko godina nije u funkciji.

Ovaj aspekt je značajan dio ukupnih zaštitnih mjera koje su u primjeni kako u okruženju tako i u široj međunarodnoj zajednici.

Kada je u pitanju funkcija nadzora nad arhivskom građom kod stvaralaca odnosno imalaca, a koju ostvaruje Arhiv shodno Zakonom određenoj funkciji, propisane su sljedeće vrste obaveznih evidencija:

1. Registar aktivnih registratura. 2. Kartoteka registratura.3. Dosije registratura.4. Registar registratura prestalih sa radom. 5. Evidencija arhivske građe dospjele za preuzimanje u Arhiv.6. Zapisnik o primopredaji arhivske građe.

Treba istaći da su ove vrste evidencija propisane samo za registrature, a da prema ostalim imaocima (ranije spomenuti arhivi vjerskih organizacija, naučnih institucija, muzejskih, bibliotečkih i galerijskih ustanova), nije definisana nadzorna politika, niti njen sadržaj i način sprovođenja. Ovo je sa aspekta zaštite arhivske građe nedopustivo stanje, jer se u najvećem broju radi o građi izrazite dokumentarne i čak spomeničke vrijednosti.

U sprovođenju politike nadzora i zaštite arhivske građe i registraturskog materijala Arhiv je evidentirao 1458 registratura koje su predmet ove zaštite:

- na lokalnom nivou - 1360 registratura.- registratura republičkih organa i organizacija - 198 registratura.

Od ovog broja registratura koje su evidentirane, registar aktivnih registratura (propisan kao obavezna evidencija) postoji za 611 registratura, što znači da su one registrovane u propisanoj formi.

Druga obavezna vrsta evidencija koja je propisana - kartoteka registrature, vodi se za 448 registratura.

223

Iz ovih vrijednosti možemo zaključiti sljedeće:

- da je od broja evidentiranih registratura samo 42 % registrovano na propisan način i u propisanoj formi. - da se za 30,7 % registratura vodi kartoteka registratura.

Ako se uzme u obzir da su pomenute dvije vrste evidencija osnov za iole uspješno sprovođenje ukupne nadzorne politike, a da bi ona imala smisla i efekta, prilično je jasno koliki su dometi sprovođenja nadzorne politike.

Tokom godine obiđene su i kontrolisane 363 registrature, što predstavlja 24,7% evidentiranih registratura.

Kada je u pitanju Odsjek za kontrolu i zaštitu republičkih organa, taj odnos je povoljniji, jer se obiđe 40 % evidentiranih registratura.

U okviru Sektora za zaštitu lokalnih organa i organizacija procenat obiđenih registratura je 22,6%.


224

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Iz izloženog je jasno da procenat obiđenih i kontrolisanih registratura nije zadovoljavajući (jedanput godišnje), što se svakako negativno odražava na kvalitet nadzorne politike i može dovesti u velikom procentu do gubitka javnog nadzora nad arhivskom građom i registraturskim materijalom.

Kako registraturska građa predstavlja arhivsku građu u nastajanju, nedovoljnost nadzorne politike i prilično slabo sprovođenje mjera nadzora i kontrole u ovom slučaju ilustruju nizak nivo zaštitnih mjera.

U svim gore pomenutim slučajevima radi se o nivoima opisa i evidencija koji uveliko zaostaju za međunarodnom praksom, a nijesu ni kompatibilni, sa aspekta nivoa osnovnih standarda, ni za razmjenu sa okruženjem.

Posebnu dimenziju u ovom smislu predstavlja nepostojanje bilo kakvih mjera zaštite za arhivsku građu koja je nastala u elektronskom formatu, odnosno koja predstavlja elektronski zapis. Državni arhiv, iako mu je i ova oblast stavljena u djelokrug, nema nijednu evidentiranu registraturu koja posluje na ovaj način. Tačnije rečeno, on se u ostvarenju nadzorne politike uopšte ne bavi elektronskom građom, čak ni u slučajevima kada u određenoj registraturi pored konvencionalne postoji i elektronska građa. Činjenica je da u Crnoj Gori postoji sve više stvaralaca koji stvaraju elektronske zapise (bilo u cjelosti, bilo da se radi o dijelu poslovanja). Trend u svijetu, a i u Crnoj Gori, je da sve više stvaralaca posluje na ovaj način. Sa aspekta arhivske djelatnosti to znači da će ubrzo pretežan dio arhivske građe činiti elektronska arhivska građa. Sa ovim problemom međunarodna zajednica suočila se znatno ranije i pristupila je rješavanju ovih pitanja.94 Međunarodni arhivski savjet (MAS) je 1993. godine utemeljio odbor za elektronsku građu.95 Ovaj odbor je 1997. god. završio rad na izdanju “The Guide for managing electronic records from archival perspective”. Zadatak ovog odbora bio je da izradi studiju koja bi, između ostalog, sadržavala i predloge normi i smjernica o stvaranju i arhivističkoj obradi elektronske građe. Vodič koji je rezultat njihovog rada nastao je kao pomoć arhivskim ustanovama u pristupu elektronskoj građi. Odbor se bavio ispitivanjima tehnoloških, organizacionih i pravnih trendova koji utiču na sposobnost ustanova (uključujući i arhive) da upravljaju ovom vrstom građe.96 Preporuke koje je odbor izradio kao opšte preporuke, odnosno principe koje arhivi treba da slijede i primjenjuju sa ovom vrstom građe, mogu se sažeti u 4 tačke, odnosno principa:

1. arhivi treba da budu uključeni u cjelokupni životni ciklus (3 osnovna stadijuma: oblikovanje, stvaranje i održavanje, uključujući čuvanje i korišćenje) elektronskog sistema u kojem nastaje i pohranjuje se arhivska elektronska građa, kako bi se osiguralo da budu kreirani i sačuvani vjerodostojni, pouzdani i održivi zapisi;

2. arhivi treba da osiguraju da stvaraoci elektronske građe stvaraju i čuvaju vjerodostojne, pouzdane i održive zapise;

3. arhivi moraju voditi postupak vrednovanja i vršiti intelektualni nadzor nad arhivskim elektronskim zapisima;4. arhivi moraju odrediti uslove čuvanja i dostupnosti kako bi se osiguralo da arhivski elektronski zapisi ostanu

vjerodostojni, pouzdani i održivi.97

Upravo u Crnoj Gori desilo se nešto što je suprotno ovim principima usvojenim od strane MAS-a kada je u pitanju elektronska arhivska građa.

Čitava ova oblast, shodno zakonskim rješenjima, prepuštena je u djelokrug Sekretarijatu za razvoj RCG.98 Ovim Zakonom funkcija inspekcijskog nadzora nad radom registratura koje proizvode elektronske zapise dodijeljena je Sekretarijatu za razvoj RCG. Uloga Arhiva u ovom slučaju potpuno je zanemarena. Međutim, sa stanovišta arhivske djelatnosti u Crnoj Gori bitno je pitanje - kako će se i ko će vršiti odabir elektronske građe, vrijedne trajnog čuvanja, ko će tu građu preuzeti i ko će trajno čuvati tu građu koja bude imala istorijsku ili spomeničku vrijednost, tj. bude arhivska građa.

Nije ovo jedini primjer nedosljednosti kada je u pitanju elektronska arhivska građa. U jednom drugom propisu koji definiše način elektronskog obavljanja platnog prometa propisuju se rokovi čuvanja elektronskih zapisa.99 Ipak moramo istaći da rokovi čuvanja koje je svojom odlukom utvrdio predsjednik Savjeta Centralne banke Crne Gore (10 godina) predstavljaju optimalno i poželjno rješenje kada su u pitanju elektronski zapisi.

Međunarodno iskustvo i dometi u ovoj oblasti

DLM forum je izradio nacrt ‘’Smjernice za korišćenje elektronskih informacija - kako postupati sa strojno čitljivim podacima i elektroničkim dokumentima’’.100 Ono što je bitno za ove smjernice to je da sadrže i obuhvaćaju aktivnosti:

94 DLM - Document lifecycle management; http://www.dlm-forum.eu.org; osnovan na temelju odluka vijeća Evrope (OJ C 235) 23.08.1994.godine, a tiče se jačanja saradnje na nivou arhiva. Vidi poglavlje 2.7. Izvještaja.

95 Vodič za upravljanje elektroničkim gradivom sa arhivskog stajališta; Zagreb 1999, str.5-8.96 Isto.97 Isto.98 Zakon o elektronskom potpisu: Sl.list RCG br.55/03.99 Odluka o elektronskom načinu obavljanja platnog prometa u zemlji, (Sl.list RCG br.78/04).100 Smjernice za korištenje elektronskih informacija - kako postupati sa strojno čitljivim podacima i elektroničkim

dokumentima, Hrvatski Državni arhiv, Zagreb 1999.godine. (Naslov orginala: Guidelines on best practices for using electronic information.)

225

- podrške korisnicima uključujući osposobljavanje i primjenu ovih smjernica.- sveobuhvatnu studiju o odnosu između javne uprave i arhiva.101 - posebne smjernice u vezi sa funkcionalnim zahtjevima DLM specifikacija, standardima informatičkih tehnologija

(odnose se na dobavljače sistema i programa i tijela koja vrše standardizaciju), pravnim aspektima za DLM rukovodstvo i dostupnosti informacija za građane i istraživačku zajednicu.

Struktura DLM Smjernica čini ih bogatim izvorom informacija i za stručnjake i laike.Kada je u pitanju Crna Gora u pomenutim slučajevima, očigledno je da se radi o nekritičkom usvajanju određenih

modela, koji će dugoročno negativno uticati na ovu oblast, ne samo sa arhivističkog aspekta. Sa druge strane, uopšte nijesu razmatrani modeli za upravljanje elektronskim zapisima. Kada je u pitanju Crna

Gora, Sekretarijat za razvoj je shodno svojoj funkciji donio «Pravilnik o mjerama i postupcima upotrebe i zaštite elektronskog potpisa, sredstava za izradu elektronskog potpisa i sistema cetrifikovanja».102 I u ovom slučaju dominatan je nekritički uvoz tuđih iskustava, a zanemarivanje potrebe zaštite elektronskih formata u skladu sa međunarodnim iskustvom.

U skladu sa potrebama za sveobuhvatnom specifikacijom zahtjeva za elektronsko obavljanje kancelarijskih poslova, koja je prvi put artikulisana na sastanku DLM foruma 1996. god., nastala je MoReq specifikacija odnosno «Model zahtjeva za upravljanje elektronskim zapisima».103 Ova specifikacija se uglavnom usresređuje na funkcionalne zahtjeve za upravljanje elektronskim zapisima u sklopu elektronskog sistema za kancelarijsko poslovanje. Ona prihvata i priznaje postojanje nefunkcionalnih atributa i njihove uloge za uspjeh elektronskog načina poslovanja u registraturama. Kako se ovi nefukcionalni atributi razlikuju u velikoj mjeri od sistema do sistema, oni su opisani samo okvirno u specifikaciji.

Elektronsko poslovanje i građa koja nastaje kao elektronski zapis su izraz težnje da se u posljednjem momentu pristupi uređivanju jedne oblasti čija će produkcija za vrlo kratko vrijeme predstavljati pretežnu količinu arhivske građe u Crnoj Gori.

4. Arhivska građa u Državnom arhivu U posjedu Državnog arhiva nalazi se oko 80 % arhivske građe koja je u javnom vlasništvu. Arhivsku građu

Državnog arhiva čine najznačajnije i najvrednije fondovske cjeline istorijske, operativne i spomeničke vrijednosti iz svih perioda istorije, sa cijele teritorije Crne Gore, različite provenijencije, jezika i pisma, koje su se sačuvale do danas.

Struktura arhivskih fondova i zbirki u Državnom arhivu104 je sljedeća:

Fond i imovina

Arhivski fondovi prema vremenu nastanka (osim ličnih i porodičnih)

Broj fondova Dužnih metara

Do 1918. godine 205 559,8

Od 1919. do 1940. god. 205 1.413,3

Od 1941. do 1945. god. 15 96,8

Poslije 1945. god. 803 6.936,91

Ukupno: 1.228 9.006,81

101 Arhivska služba je nezaobilazan dio informacionog društva. Od 1994. god. kada je objavljen izvještaj ‘’Evropa i globalno informatičko društvo’’, važnost arhivske službe u aktivnostima i programima podrške Evropske komisije značajno se povećala. U tom smislu DLM forum pokrenuo je odgovarajuća aktivnosti među kojima su i pomenute.

102 Sl.list RCG br. 25/05103 Vidi fus-notu br. 26 i Poglavlje 2.7. Izvještaja. 104 Fondovi su prikazani prema podacima iz statističkog obrasca ARH-1 za 2003.godinu. On je dostavljen od strane DA na traženje

Ministarstvu kulture i medija (br. akta DA 03- 993 od 29. IX 2005). Pojedinačni prikaz arhivskih fondova i zbirki sa osnovnim elementima štampan je u publikaciji ‘’Arhivski fondovi i zbirke u Crnoj Gori’’, a zbog obima ovdje ga ne možemo prikazati.


226

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Lični i porodični fondovi

Broj fondova Dužnih metara

111 42,12

Zbirke

Broj zbirki Dužnih metara

142 210,2

Bibliotečki materijal

Broj bibliografskih jedinica 36.062

Stanje i stepen sređenosti arhivskih fondova

Kako se u Državnom arhivu nalazi raznorodna arhivska građa, prirodno je da je stepen sređenosti različit, zavisno od odjeljenja do odjeljenja, od fonda do fonda ili pak od serije do serije. Ono što je bitno za analizu stanja i stepena sređenosti jeste koji je to nivo opisa građe, a sa druge strane, kolika je zastupljenost obavještajnih sredstava i za koji broj fondova.

Kada govorimo o nivou opisa građe za analizu koristili smo nivo istorijske bilješke o fondu kao zadovoljavajući i u praksi jedini nivo opisa fonda. Ovaj nivo opisa, koji sadrži osnovne elemente opisa i istorijat fonda, kao i istorijat stvaraoca fonda, u međunarodnoj praksi je prevaziđen i zamijenjen je novim normama. Opšte prihvaćena međunarodna norma za opis arhivske građe - ISAD (G) i međunarodni standard arhivističkoga normiranoga zapisa za pravne i fizičke osobe i porodice - ISAAR (CPF), su norme koje su usvojene i u primjeni su u arhivskoj praksi u okruženju i široj međunarodnoj zajednici. One predstavljaju razrađeni standardni i opšteprihvaćeni nivo za opise fonda (naš istorijat fonda) i pravna i fizička lica i porodica (naš istorijat stvaraoca fonda).

Iako su obje norme usvojene od strane MAS-a, one u Crnoj Gori nijesu u primjeni. Znači, u nedostatku normiranoga nivoa opisa fonda, za analizu uzimamo nivo opisa koji je u Crnoj Gori već dugo u primjeni.

Prema rezultatima ankete, elementarni nivo opisa fonda do istorijske bilješke postoji za 437 fondova.

Broj fondova koji imaju opis do istorijske bilješke

Ima

Nema

227

Ovo znači da elementarni opis fonda postoji za 32 % fondova u Državnom arhivu. Ovaj odnos je izrazito

nepovoljan kada se radi o značajnoj arhivskoj građi u odsjecima za stari i novi period na Cetinju. U ovom slučaju nivo opisa postoji za manje od 10 % fondova koji se tu čuvaju.

Ako ovome dodamo činjenicu da za samo 3 odsjeka postoji vodič kroz arhivsku građu, jasno je koliko je minimalna količina opisane građe i sredstva za opise građe.

Primjer: nedostatak nivoa opisa fondova, kao i vodiča za arhivsku građu i obavještajnih sredstava bilo koje vrste, izrazito negativno utiče na sve aspekte zaštite i uslova i načina korišćenja arhivske građe. Kada nema obavještajnih sredstava, kada građa nije mikrofilmovana ili digitalizovana, ona se daje na korišćenje u originalu. Korišćenje građe na ovaj način izbjegava se i nepoželjno je i u našim propisima, a posebno u međunarodnoj praksi, jer praksa pokazuje da se ovakvim načinom korišćenja arhivska građa najviše oštećuje (iz više razloga).

Kada su u pitanju obavještajna sredstva (naučno informativna) bilo koje vrste (za potrebe ankete uvrstili smo i sumarne inventare), rezultati analize jednako kao i u prethodnom slučaju nijesu afirmativni.

Obavještajna sredstva postoje za 419 fondova, što je manje od 30% u odnosu na ukupan broj fondova. I u ovom slučaju za odsjeke za stari i novi period ovaj odnos je izrazito nepovoljan i iznosi manje od 10 %.

Rezultati ove analize najdirektnije upućuju i iskazuju vrijednosti stepena sređenosti fondova i nivoa i rezultata njihove obrade.

Kada se govori o stanju fondova, mora se uzeti u obzir složenost svih uslova i uzroka koji utiču na stanje koje nije zadovoljavajuće ni sa aspekta naših domaćih potreba, a koje su usmjerene na očuvanje arhivske građe.

Problem smještajnog prostora izražen je na svim nivoima u Državnom arhivu. Izuzev 5 zgrada koje su namjenski rađene za potrebe Arhiva, u svim ostalim slučajevima možemo govoriti o lošim uslovima kondicioniranja arhivske građe i samo uslovno o postojanju arhivskog depoa koji bi imao elementarno propisane uslove za smještaj građe.

Velika produkcija dokumentacije koju sobom nosi naše doba, ovaj problem usložnjava i sa aspekta prostorne dovoljnosti i smještajnih uslova. Tako, zbog slabog kvaliteta nadzorne politike u velikom broju odsjeka u Sektoru za zaštitu arhivske građe lokalnih organa, prisutna je prilična količina nezrele građe koja je preuzeta u Arhiv (23 %), koja u nekim odsjecima dostiže udio u ukupnoj građi i do 80%.

Problem smještajnih (prostornih) kapaciteta izražen je u svim odsjecima. Najnepovoljnija situacija je na Cetinju, gdje se u centralnom depou nalazi najznačajnija građa iz svih perioda.

I pored toga što su uslovi kondicioniranja arhivske građe na Cetinju najbolji, problem nedostatka prostora izražen je preko mjere iz sljedećih razloga:

- velik broj fondova i velika količina arhivske građe koja je pohranjena u depoima na Cetinju.- velik broj fondova, odnosno velika količina arhivske građe koja je po rokovima dospjeća dospjela za

preuzimanje. Iako i drugi odsjeci imaju slične probleme, u konkretnom slučaju se radi o depoima koji treba da prime arhivsku

građu u najvećoj količini od stvaralaca koji danas tradicionalno proizvode najveću količinu najznačajnije građe (Vlada, ministarstva i dr. organi državne uprave i sudstva). Centralni depo na Cetinju ima najveći godišnji priliv arhivske građe u Crnoj Gori.

Kada razmatramo pitanje smještaja arhivske građe, koje sa svoje strane bitno određuje i stanje arhivske građe, moramo uzeti u obzir činjenicu da na nivou Državnog arhiva 17% arhivske građe nije smješteno u arhivske kutije (tzv. rasuta građa). Ovi procenti su i jače izraženi u nekim odsjecima u Sektoru za zaštitu arhivske građe lokalnih organa.

Kada je u pitanju Centralni depo na Cetinju, mora se istaći da je blizu 30% građe starih fondova iz doba Knjaževine i Kraljevine Crne Gore u neadekvatnim kutijama koje mehanički oštećuju građu (fotografije u Dodatku).

Načelno smo pružili ocjenu stanja građe (na osnovu ankete) i uslova njenog kondicioniranja i smještaja.


228

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

5. Arhivska građa van Arhiva

Stvaraoci i imaoci arhivske građeDa bismo shvatili ulogu i značaj pojma stvaralac i imalac arhivske građe i registraturskog materijala, moramo

objasniti funkcionalnu, odnosno zakonsku određenost ovih pojmova u aktuelnom crnogorskom arhivskom zakonu, uporedo sa zakonodavnom tradicijom i praktičnim i teorijskim iskustvima u ovoj oblasti. Nećemo zanemariti teorijska razmatranja, iskustva i zakonska rješenja drugih, kako ne bismo doprinijeli određenoj pojmovnoj zbrci na ovom mjestu, jer su naša domaća iskustva i dometi prilično ograničeni.105 Obično kada se u odredbama Zakona pominju stvaraoci ili imaoci, uvijek je tu i spominjanje arhivske građe ili registraturskog materijala. Ovo je vrlo neuobičajen način formulisanja zakonskih odredbi. U konrektnom arhivskom zakonodavstvu koriste se svojevrsne antinomije koje se upotrebljavaju kao sinonimi, a radi se o pojmovnoj zbrci koja nije prihvatljiva ni za jedan arhivski zakon.106

To znači sljedeće: ni jedna zakonska odredba ne sadrži definiciju funkcionalne aktivnosti stvaraoca ili imaoca, kao što sadržajno i vrijednosno ne razlikuje arhivsku građu i registraturski materijal kod stvaraoca ili imaoca. Nikakvih distinkcija među ovim pojmovima ne postoji u smislu pojmovnog i vrijednosnog značenja.

Kada znamo da arhivska građa i registraturski materijal kao izvor za arhivsku građu uživaju zaštitu predviđenu Zakonom, bez obzira na to u čijem se vlasništvu nalaze,107 sasvim je jasna i potpuno utemeljena ambicija zakonodavca da se što širi osnov postavi za područje djelovanja na zaštiti registraturskog materijala i arhivske građe. Takođe je na osnovu definisanih pojmova arhivske građe i registraturskog materijala jasno koliko je postavljeno široko i polje djelovanja arhiva, kao ustanova koje su funkcionalno određene da vrše arhivsku djelatnost za društvene potrebe.

Da bi uspješno sprovodili nadzor i kontrolu nad registraturskim materijalom i arhivskom građom van arhiva, arhivi moraju odgovoriti i vrlo širokoj mreži stvaralaca i imalaca arhivske građe.

Kako se na temelju izloženih, Zakonom propisanih, definicija vidi koliko je polje djelovanja arhivskih ustanova široko određeno, a samim tim i obaveze Arhiva usložene i odgovorne, jer praktično sve što nastaje, a predstavlja dokumentarni materijal i zabilježenu informaciju na teritoriji Crne Gore, uživa zaštitu predviđenu zakonom i obavezuje arhivske ustanove da obezbijede nadzor, kontrolu i zaštitu predviđenu Zakonom.

Ovako dimenzionirano polje zaštite može izgledati pregolemo, ali je potpuno legitimno i utemeljeno u zakonskoj tradiciji i Crne Gore, jednako koliko i u međunarodnoj praksi i iskustvima.

Potpuno je druga stvar što arhivska služba nije u mogućnosti da odgovori potrebama cjelovite i potpune zaštite i nadzora.

Prirodno je da se na dosta široko postavljeno polje djelovanja ne može odgovoriti glomaznim i golemim dimenzioniranjem arhivske službe (misli se prije svega na brojčano iskazivanje kadrovske popunjenosti ili široko postavljene arhivske mreže), već isključivo stvaranjem mreže arhivskih ustanova koje bi svojom funkcionalnom određenošću i stručnim usmjerenjem na arhivsku građu i registraturski materijal, u zavisnosti od njegovog značaja (operativnog ili istorijskog), mogle da odgovore širokim zahtjevima društva i očekivanjima i pravima građana.

Arhivske ustanove postižu ove ciljeve, kako je to bila praksa i u nekadašnjoj Jugoslaviji, a i u inostranstvu, razradom i primjenom standarda i principa zaštite registraturskog materijala i arhivske građe kod stvaralaca odnosno imalaca.

U Crnoj Gori valjana zaštita registraturskog materijala i arhivske građe kod stvaralaca i imalaca nije nikada sprovedena, kako u svojoj cjelovitosti (nadzor nad svim stvaraocima ili imaocima) tako i u načinu sprovođenja mjera sa arhivističkog aspekta.

Uzroci tome su sljedeći: a) Ne postoji kategorizacija stvaralaca ili imalaca arhivske građe. Kako ne bi zapali u teorijska razmatranja i sporenja, vrijedi napomenuti da ne postoji ni kategorizacija

registratura koje su predmet nadzora.Za kategorizaciju je nužan i neizostavan preduslov vrednovanje građe. Tačnije rečeno, kategorizacija podstiče

proces vrednovanja arhivske građe, ili tačnije rečeno, utvrđuje se značaj cjeline arhivske građe koja je nastala djelovanjem određenog stvaraoca, a dokumentuje djelatnost i funkciju koju stvaralac obavlja (što i jeste cilj).108 Sa

105 Kada se u aktuelnom zakonu pominje pojam stvaralac on se shodno kontekstu poistovjećuje sa pojmom imalac. I u jednom i u drugom slučaju u Crnoj Gori radi se o dva potpuno različita pojma. Na osnovu dosadašnjih iskustava pod pojmom stvaralac podrazumijevamo registrature (obično aktivne), a pod pojmom imalac podrazumijevamo obično imaoce (po bilo kom osnovu) arhivske građe istorijske vrijednosti koja je u javnom vlasništvu (privatni imaoci nijesu bliže defi nisani).

106 Geri Petersson, Principi arhivskih zakona CLM, [email protected], utorak 6. april 2004, Geri Co. Joan Van Albada, Granstrom. To DACG.

107 Ovaj pristup je u crnogorskom zakonodavstvu trajno prisutan još od donošenja prvog arhivskog zakona, a to je Zakon o državnim arhivama; Sl. list NRCG, br. 27/28 /51. Ovom zakonu prethodio je Opšti zakon o državnim arhivima FNRJ, koji je donijet 23. januara 1950. god.; Sl. list FNRJ, br.12/50. Ovaj Zakon poslužio je kao osnov za donošenje republičkih zakona i u njemu je promovisan princip zaštite istorijsko-arhivskog materijala bez obzira na vlasništvo.

108 Silvija Babić, Cilj i svrha kategorizacija stvaralaca, «Arhivski vjesnik», Zagreb, god. 46/2003, str.14-15.

229

druge strane, ako uzmemo u obzir da arhivska služba u Crnoj Gori, a tako i Zakon koji je odredio njeno mjesto i ulogu, nije doživjela stvarnu promjenu, niti tranziciju od monizma ka pluralizmu, jer se sve smatra javnom arhivskom građom (potpuno prevaziđeno i neodrživo shvatanje), nije moguće osigurati javni nadzor nad arhivskom građom. To znači sljedeće:

- nije sva građa i registraturski materijal u javnom vlasništvu.Mora se odrediti javno i privatno vlasništvo. b) Arhiv nema akvizicionu i nadzornu politiku.Kategorizacija stvaralaca ili imalaca je osnova za akvizicijsku i nadzornu politiku, a sprovodi se, shodno Zakonu,

jednako za sve stvaraoce (bilo da se radi o javnom ili privatnom stvaraocu).Napomena: U svoj priči o kategorizaciji vrijedi istaći da se vrednovanje, a isto tako i kategorizacija kao

rezultat tog vrednovanja, razvila kao arhivistički postupak, prije svega zbog velikog porasta količine arhivske građe i registraturskog materijala u savremenom dobu. Sa svoje strane kategorizacija je postupak niza principijelno i teorijski razrađenih mjera, koji treba da osigura zaštitu i čuvanje one najznačajnije i najvažnije arhivske građe koja nastaje u našem društvu.

Istovremeno, iako postoji Zakonom definisano pravo prvootkupa arhivske građe, politika akvizicije putem otkupa u Crnoj Gori odvija se potpuno ilegalno i proizvoljno. Primjera ima bezbroj, a u najvećem broju slučajeva ovakve otkupe vrše državne institucije.

Ovo je bitno spomenuti, jer Arhiv u takvoj situaciji gubi mogućnost prinavljanja, pribavljanja i popune fondova putem otkupa.

Ovdje se radi o ustaljenoj praksi, a ovaj domen pripada zaštiti arhivske građe van arhiva.U arhivističkoj teoriji i praksi u Crnoj Gori ne postoje razrađeni modeli kategorizacije. Preciznije rečeno,

crnogorska arhivistika baštini, prilično nedosljedno i u fragmentima, kategorizaciju koju je iznio Bernard Stulli.109 Ova kategorizacija rađena je sa ciljem da se uskladi sa UNESCO-ovim preporukama za stepenovanje značaja kulturnih dobara, a u funkciji utvrđivanja prioriteta za izvršavanje zaštitnih mjera.

Vrijedi napomenuti da je kategorizacija o kojoj je riječ u Crnoj Gori i dan -danas u primjeni, doduše nedosljedno i u fragmentima, a služi kao osnov za postojeće kategorizacije svih spomenika kulture. Bolje ilustracije o nivou teorijskog doprinosa i aktuelne prakse po pitanju zaštite spomenika kulture ne treba tražiti mimo ove činjenice.

c) U Crnoj Gori ne sprovode se ni Zakonom propisani standardi i evidencije o arhivskoj građi van arhiva.110

Vrijedi spomenuti da su standardi koji su propisani daleko ispod nivoa opisa o registraturskoj građi i arhivskom materijalu u okruženju.111

Na ovom mjestu posvetili smo pažnju kategorizaciji koja predstavlja arhivistički postupak koji je jedan od prvih i najvažnijih arhivističkih zadataka kada je u pitanju zaštita građe van arhiva, koji bitno određuje i akvizicijsku politiku Arhiva. Tek poslije ovog postupka slijede i ostali: sređivanje i opis, zaštita, korišćenje, itd. Sve ovo je predodređeno prethodno sprovedenim postupkom vrednovanja, odnosno određeno je rezultatima tog procesa.

Ne može se sprovesti zaštita arhivske građe i registraturskog materijala van arhiva bez valjane kategorizacije, odnosno postupka vrednovanja tog materijala, na bilo koji način i u bilo kojem obimu ili formi, koji bi zadovoljili osnovne arhivističke principe, kao i očekivanja građana i društva.

Kategorizacija nije sama sebi cilj, već je sredstvo kojim se ostvaruje potpuna zaštita arhivske građe i registraturskog materijala kod stvaralaca odnosno imalaca, najviše zbog toga što se arhivu omogućava da preuzme građu koja je ovim postupkom odabrana kao vrijedna, pa se na taj način osigurava javni nadzor nad onom građom koja je najvažnija za naše društvo.

6. Kadrovska i tehnička osposobljenost u vršenju arhivske djelatnosti

Državni arhiv u izvršavanju svoje osnovne programske funkcije, obavljanju arhivske djelatnosti u Crnoj Gori, treba da planski donosi mjere i brine o kadrovskoj i tehničkoj osposobljenosti unutar Arhiva, a takođe, u svrhu kvalitetne zaštite arhivske građe, treba da nadgleda i da utiče na kadrovsku i tehničku osposobljenost kod svih stvaralaca i imalaca arhivske građe van arhiva.

109 Bilo je pokušaja da se u skladu sa Stulijevom kategorizacijom (1970) na nivou Crne Gore organizuje rad na kategorizaciji arhivske građe. Državni arhiv nije uradio ništa. Jovo Medojević, Dinamika, faze rada i postupci za valorizaciju i kategorizaciju arhivske građe kao spomenika kulture u Državnom arhivu Crne Gore, «Arhivski zapisi», Cetinje 1998, br.1-2. Kategorizacija Bernarda Stullija rađena je za konkretnu potrebu shodno akciji UNESCO- a za izradu ‘’ Konvencije o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba’’.

110 Rezultati ankete.111 Uputstvo o vođenju evidencija ...


230

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Kadrovska i tehnička osposobljenost u vršenju arhivske djelatnosti u Državnom arhivu S obzirom na presudni značaj koji arhivsko osoblje, odnosno arhivski kadar ima za svaki arhiv i za svaku arhivsku

službu, arhiv mora da organizovano i planski vodi politiku zapošljavanja. I u ovom slučaju, kao i u prethodno opisanim poglavljima, moramo konstatovati osnovne nedostatke: - odsustvo i dugoročne i kratkoročne politike u pogledu formiranja arhivskog kadra u Crnoj Gori (kroz redovno

školovanje, usavršavanje, donošenje pravila za napredovanje u struci i sl. – vidi poglavlje 2.5. Izvještaja);- dosljedna primjena Zakona o državnim službenicima, bez uvažavanja specifičnosti arhivske djelatnosti i njenih

elementarnih potreba;- nedostatak standarda u pogledu broja i strukture zaposlenih.

Radi objektivnosti Izvještaja moramo navesti da u Crnoj Gori praktično ne postoje standardi sa elementima koji bi pomogli u određivanju potrebnog broja stručnih arhivskih radnika na osnovu istih mjerila i kriterijuma, a sa druge strane doprinijeli standardizovanju sistematizacije radnih mjesta po odsjecima (napomena: po najnovijoj sistematizaciji odsjeci, a u stvari se radi o arhivskim ustanovama).

U arhivskoj djelatnosti u Crnoj Gori, po pitanju kadrovske strukture nije bila u primjeni načelno usvojena standardizacija u bivšoj SFRJ.112 Bez obzira na to što specifičnost arhivske struke zahtijeva raznovrstan, multidisciplinarno visokoobrazovan kadar, postojanje standarda je uslov za kvalitetniju i ekonomičniju organizaciju rada, samim tim i njenu evaluaciju, i predstavlja moćno sredstvo racionalizacije. Prema tome, nedostatak standarda u slučaju arhivskog kadra u Crnoj Gori ne pruža mogućnost za kvalitetnu analizu svih ovih aspekata. Poređenje sa međunarodnim iskustvima takođe ne bi bilo upotrebljivo, jer se u tim slučajevima obično radi o osmišljeno vođenoj državnoj politici za formiranje arhivskog kadra, pa shodno tome i o puno višim standardima, potom drugačijoj organizaciji arhivskih poslova (sa aspekta ukupne politike poslovanja), drugačijem načinu finansiranja i sticanja prihoda, itd.

Za potrebe ove analize pružićemo neke osnovne podatke o kadrovskoj odnosno kvalifikacionoj strukturi u Državnom arhivu.

Procenat zastupljenosti kvalifi kacione strukture na nivou DA

RED. OPŠTINE BROJ KVALIFIKACIONA STRUKTURA

BR. RADNIKA VS VSS SSS KV NK

1 CETINJE 59 30 5 22 1 1

2 PODGORICA 35 19 1 13 1 1

3 KOTOR 14 10 1 2 1

4 BUDVA 6 4 25 HERCEG NOVI 10 7 1 2

6 BAR 4 2 1 1

7 NIKSIC 13 7 3 3

8 PLJEVLJA 5 4 19 BERANE 7 5 210 BIJELO POLJE 5 4 111 ULCINJ 4 4

12 KOLASIN 4 2 1 1

13 ANDRIJEVICA 4 3 1

UKUPNO 170 101 14 50 2 3

59.41% 8.24% 29.41% 1.18% 1.76%

Od ukupnog broja uposlenih u Državnom arhivu kvalifikaciona struktura onih organizacionih djelova koji su isključivo usmjereni na stručni rad, odnosno na poslove kontrole i nadzora i sređivanja i obrade, izgleda ovako:

112 Dr Miloš Konstatinov: Osnovni standardi u arhivskoj struci....

231

ODSJECI BR.SL. VS VSS SSS KV NK

Kontrola Rep. organa 4 4 - - - -Centralni depo 5 1 1 3 - -Stari period Cetinje 9 8 - 1 - -Novi period Cetinje 9 4 3 2 - -Novi period Podgorica 11 5 1 5 - -Stari peroid I A K 7 5 1 1 - -Odsjek Podgorica 13 7 - 5 - 1Odsjek Bijelo Polje 5 4 - 1 - -Odsjek Andrijevica 4 3 1 - - -Odsjek Kolašin 4 2 1 1 - -Odsjek Ulcinj 4 4 - - - -Odsjek Heceg Novi 10 7 1 2 - -Odsjek Kotor 6 5 - 1 - -Odsjek Danilovgrad 4 2 - 2 - -

Odsjek Nikšić 13 7 3 3 - -

Odsjek Berane 7 5 - 2 - -Odsjek Pljevlja 5 4 - 1 - -Odsjek Bar 4 2 1 1 - -Odsjek Budva 6 4 - 2 - -Odsjek Cetinje 6 3 - 3 - -

Ukupno: 136 86 13 36 - 1

Procent 63.23% 9.55% 26.47% - 0.75%

Iako smo pomenuli da u Crnoj Gori ne postoje standardi kada su u pitanju arhivski kadrovi, moramo istaći da je, makar deklarativno, isticana potreba za što više stručnih kadrova, tačnije, što više visokoobrazovanih kadrova. U samom Državnom arhivu primjetan je trend smanjenja udjela visokoobrazovanih u ukupnoj kadrovskoj strukturi. Sadašnjih 63,23 % visokoobrazovanih arhivista je rapidno smanjenje u odnosu na 80% udjela koji je u Državnom arhivu postojao prije 5 godina.113 Ovakav negativan trend svakako će proizvesti (ili već proizvodi) određene dugoročne posljedice kada je u pitanju arhivska (dokumentarna) baština i djelatnost u Crnoj Gori.

Analizirajući ovako zastupljenu kvalifikacionu strukturu po odsjecima vidimo da nije standardizovana sistematizacija radnih mjesta, shodno potrebama koje diktira arhivska građa, odnosno funkcionalna određenost arhivske službe. Ovaj nedostatak postoji upravo zbog odsustva bilo kakvih standarda i dovodi do pojave da je u pojedinim odsjecima koji se bave poslovima sređivanja i obrade arhivske građe, skoro nevjerovatna razlika u kvalifikacionoj zastupljenosti.

Ovu pojavu ilustrovaćemo na sljedećim primjerima:

113 Jelena Živković: Arhivska služba u Crnoj Gori od reorganizacije 1992. godine...


232

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Kada analiziramo zastupljenost drugog odsjeka u okviru istog Sektora odnos je ovakav:

Slična pojava postoji i među odsjecima u Sektoru za zaštitu arhivske građe lokalnih organa i organizacija, što ćemo ilustrovati sa par najupečatljivijih primjera.

Kvalifikaciona struktura u Odsjeku Kotor predstavljena je na sljedećoj slici:

Kvalifikaciona zastupljenost u Odsjeku Danilovgrad izgleda ovako:

U svim navedenim slučajevima uočljiv je priličan raskorak u strukturi kvalifikacione zastupljenosti. Iako smo dali

poređenja za najupečatljivije slučajeve, ovakva disperzija kvalifikacione strukture prisutna je po ostalim organizacionim jedinicama, iako sa manjim razlikama.

Ono što se može zaključiti jeste da se prilikom sistematizacije radnih mjesta nije primarno vodilo računa o strukturnoj standardizaciji i racionalnom i ekonomičnom usmjerenju kadrovske strukture na arhivsku građu (predmet i objekat zaštite) prema mjestu njenog smještaja, značaja i ostalih karakteristika.

Bolje rečeno, koncentracija sistematizovanih radnih mjesta i kvalifikaciona zastupljenost nije ekvivalentna koncentraciji i svim drugim karakteristikama arhivske građe, već je više proizvod određenih proizvoljnosti ili iznuđenih aktivnosti.

233

Vrijedi istaći da je i obrazovni profil na svim nivoima kvalifikacione strukture vrlo šarolik, što svakako ne doprinosi unapređenju stručnih poslova na sređivanju i obradi arhivske građe. Ovome treba dodati podatak da trenutno od ukupnog broja upošljenih u DA (150) koji spadaju u stručni arhivski kadar:

37 nema položen državni ispit, 13 nema uopšte položen ispit, a 14 nema za poslove arhiva, dok je 10 oslobođeno polaganja prilikom reorganizacije 1992. god.

Tehnička osposobljenost u obavljanju arhivske djelatnosti

Kada se razmatra tehnička osposobljenost u Državnom arhivu Crne Gore, ona je prilično neujednačena od odsjeka do odsjeka, najviše zbog neujednačenog razvoja arhivskih ustanova u Crnoj Gori do 1992. godine, kao i zbog nepostojanja osmišljenog plana na nivou Arhiva, sa programskog i ekonomskog stanovišta, o dinamici sprovođenja ovog postupka.

Prema rezultatima Ankete, kod svih postoji izražena potreba za osavremenjavanjem i poboljšanjem tehničke osposobljenosti za kvalitetnije obavljanje arhivske djelatnosti.

Međutim, kao i u prethodnim slučajevima, ni u ovoj oblasti ne postoje standardi.Pitanja koja se nameću (po rezultatima ankete) u najvećem broju slučajeva mogu se grupisati na sljedeći

način: - pitanja obezbjeđenja prostornih uslova (depo, opremanje depoa, arhivske kutije i uopšte uslovi smještaja

građe)114;- pitanje obezbjeđenja računarske opreme (izuzev korisnika ARHIS-a, u ostalim odsjecima, malo ili nimalo je

zastupljena ova oprema). Čak i u slučajevima kada postoji računar ili dva radi se o zastarjelim modelima (obično Pentium I).

Nešto preko 40 % odsjeka nema računar. U ovom smislu, izuzev korisnika ARHIS-a, najpovoljnija situacija je u Odsjeku IAK koji raspolaže i jednim računarom Pentium II generacije, tri računara Pentium I generacije i jednim računarom koji je baziran na Intel 486 procesoru.

Informacioni sistem Državnog arhiva Crne Gore – ARHIS

Ciljevi Projekta 1. Unapređenje arhivske djelatnosti i kompjuterska podrška za trenutne osnovne procese i aktivnosti:- vođenje evidencije o arhivskoj građi i dokumentarnom nasljeđu, njihova klasifikacija i sređivanje po različitim

kriterijumima;- vođenje evidencije o korišćenju arhivske građe;- izrada i razvoj različitih izvještaja i pregleda.2. Uvođenje i sprovođenje upravljanja elektronskim datotekama, prije svega da bi se spriječilo uništavanje i

zaštitili originali.3. Podrška razvoju arhivske djelatnosti, usvajanje i korišćenje dostupnih multimedijalnih dokumenata.Konceptualna arhitektura ARHIS-a prikazana je na donjoj slici:

Funkcionalni model je :- kontinuirana obrada arhivske građe;- postojanje centralne baze podataka;- mrežni pristup (LAN) podacima, klasičnim dokumentima i elektronskim dokumentima.Definišući koncept razvoja, Projekat obezbjeđuje projektovanje modela kompjuterskog sistema, nabavku 114 Prostorna struktura na nivou Državnog arhiva data je u prilogu.


234

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

i instaliranje opreme, razvoj aplikacija, profesionalnu obuku operatera, a u skladu sa zakonskim odredbama, realizaciju i ispunjenje dva osnovna cilja – kako dobiti potrebne podatke što brže i što efikasnije, i kako obezbijediti najbezbjedniju i najefikasniju zaštitu i očuvanje originalnih dokumenata.

Procijenjeni trošak cijelog Projekta (za sve tri faze na osnovu predračuna koji je iskazan u pretprojektu):Faza I – 225.000,00 €; faza II – 150.000,00 €; faza III –130.000,00 €Ukupno: 505.000,00 €

Postojeća opremaDatabase server Compaq ML530 sa pet SCSI diskova, Image server HP Vectra VL420 sa tri diska

(20 – 60 GB), 15 radnih stanica, skener za mikrofilmovanje Cannon M800, lokalna mreža (LAN) u čitavoj zgradi Državnog arhiva, pet štampača two HP2200n i two HP4200DN. Baza podataka Oracle i čitava aplikacija je napravljena u Oracle Designer.

Dosadašnje aktivnosti U decembru 1999. Vlada Crne Gore je izdvojila značajnu svotu novca da se pristupi izradi informacionog

sistema Državnog arhiva i taj posao je povjerila Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta Crne Gore i Republičkom sekretarijatu za razvoj Crne Gore. Projekat nosi naziv ARHIS i sa izradom se počelo 2000. god. kada su urađeni Idejni i Glavni projekat. Planirani su sljedeći projektni zadaci: definisanje koncepta razvoja, projektovanje modela informacionog sistema, nabavka i instaliranje potrebne opreme, izrada aplikacija, obezbjeđenje obuke kadrova i korisnika, obezbjeđenje realizacije navedenih ciljeva i zadataka putem poštovanja standarda i zakonom propisane regulative. U projektu se Državni arhiv posmatra sa aspekta organizacije i poslovnih funkcija, pa je urađena analiza organizacione strukture Arhiva i dekompozicija procesa rada u njemu. U okviru ispitivanja organizacione strukture izvršena je sistematizacija prema prirodi arhivske građe sa globalnim opisom količine. U prvoj od tri planirane faze realizacije ovog projekta, predviđa se mikrofilmovanje, skeniranje, obrada i arhiviranje podataka za najvrednije fondove stare arhivske građe, potom arhiviranje u bazi podataka sekundarnih opisa podataka za sve značajne arhivske fondove i zbirke, kao i promotivna aktivnost Arhiva, tj. izrada statičke Internet prezentacije i CD-ROM-a. Projekat razvoja kompjuterskog sistema, koji se skraćeno zove ARHIS, započeo je 1999. godine.

Do sada je obavljeno sljedeće:- Razvijen je glavni projekat.- Instalirana je oprema predviđena za Prvu fazu Projekta.- Stručno su obučeni arhivisti-izvršioci.- Postupak implementacije je počeo i još traje; razvija se aplikacija za dio skeniranja i mikrofilmovanja.

Kadrovska i tehnička osposobljenost u vršenju arhivske djelatnosti kod stvaralaca i imalaca arhivske građe

Kada govorimo o kadrovskoj osposobljenosti stvaralaca i imalaca arhivske građe i njihovoj tehničkoj

osposobljenosti u vršenju arhivske djelatnosti, stanje je vrlo loše. Kadrovska struktura zaposlenih na kancelarijskim poslovima je redovno na nivou srednje stručne spreme.

Sprovođenje mjera urednog kancelarijskog poslovanja i obezbjeđenja uslova za čuvanje i smještaj registraturske građe shodno rokovima koji su propisani je rijedak primjer. Ipak, primjetno je da su registrature sudske vlasti najurednije u sprovođenju mjera koje zahtijeva kancelarijsko poslovanje. U strukturama izvršne vlasti bilo na lokalnom ili republičkom nivou postoji određen stepen šarolikosti u sprovođenju ovih mjera. Ostale vrste registratura ne primjenjuju dosljedno odredbe Zakona koje se tiču cjeline postupka za registraturski materijal.

Uslovi smještaja kod velike većine registratura nijesu povoljni sa aspekta prostornih uslova, načina smještaja građe i uslova kondicioniranja i fizičke zaštite. Najčešće se u praksi dešava da samo operativni dio registraturskog materijala uživa kakav-takav smještaj i pažnju, dok se ostatak nalazi u lošem i neobezbijeđenom stanju.

7. Prisutni i mogući oblici oštećenja ili nezaštićenosti arhivske (dokumentarne) baštine Kada govorimo o prisutnim oblicima oštećenja arhivske građe podrazumijevamo da se radi o pojavama

ili procesima koji mogu da dovedu do trajnog gubitka registraturskog materijala (kao izvora za arhivsku građu), odnosno arhivske građe. Postoji više faktora koji znatno doprinose oštećenju arhivske građe.

1. Uslovi smještaja građeTrajno prisutan i vrlo izražen problem koji uzrokuje oštećenja arhivske građe koja se nalazi u arhivu i bitno

utiče na stanje građe, jeste problem njenog smještaja, tačnije, uslovi smještaja.

235

Na nivou Državnog arhiva nepovoljni su ukupni uslovi smještaja arhivske građe od uslovnosti depoa, zatim polica, arhivskih kutija do uslova kondicioniranja arhivske građe.

Kada su u pitanju uslovi u arhivskim depoima, donekle zadovoljavajuće stanje imaju Cetinje, Kotor (obje zgrade), Herceg-Novi i donekle Budva. U većini drugih slučajeva ti opšti uslovi su od osrednjih do nezadovoljavajućih (jedan broj odsjeka još ima samo drvene police). Sa aspekta dovoljnosti prostornih kapaciteta svuda je izražen problem nedostatka prostora za arhivski depo.115 Problem smještaja arhivske građe u odgovarajuće kutije je takođe trajno prisutan problem izražen u svim organizacionim djelovima. Procenat arhivske građe koja je smještena u neodgovarajuće kutije je u prosjeku od 15 do -30%. Kada je u pitanju arhivska građa fondova starog perioda na Cetinju, taj procenat je nešto preko 30%.

Uslovi kondicioniranja arhivske građe u svim arhivskim depoima na nivou Državnog arhiva su izuzetno nepovoljni. Uzrok tome leži u činjenici da ni jedan arhivski depo nema obezbijeđene uslove kondicioniranja (regulisanje relativne vlažnosti i temperature), koje propisuju i naši i međunarodni standardi. Izuzev zgrade na Cetinju (gdje je dovršena klimatizacija depoa u skladu sa projektom) i zgrade IAK u Kotoru (centralna klimatizacija u depoima ugrađena prije 20-tak godina), ni jedan drugi prostor nema predviđenu klimatizaciju za obezbjeđenje propisanih uslova kondicioniranja. U zgradi u Kotoru, gdje su klimatski uslovi sa vrlo izraženom količinom vlage tokom čitave godine, nikada nije puštena u rad klimatizacija. U zgradi na Cetinju ona funkcioniše povremeno, što nije dobro sa aspekta uslova kondicioniranja arhivske građe.

Pobrojani uslovi su trajno prisutan problem koji je uzrok za oštećenja arhivske građe, bilo da se radi o mehaničkim oštećenjima ili pojavi vlage, buđi, plijesni, insekata, itd. kada dolazi i do određenih hemijskih reakcija.

2. Korišćenje arhivske građePored ovih uslova oštećenja građe, kako to praksa potvrđuje, nastaju prilikom korišćenja građe. Pošto

se dobar dio građe za potrebe korisnika izdaje u originalu, a zbog nedostatka obavještajnih sredstava, postupak korišćenja je takav da je potrebno pregledati čitave serije ili fondove, onda je jasno kolika je učestalost mehaničkog prelistavanja, izdavanja i vraćanja u depo. Nigdje ne postoji niti je propisana npr. upotreba platnenih rukavica.

Poseban segment predstavlja fotokopiranje arhivske građe. Dosadašnja praksa u Državnom arhivu je da se vrlo veliki procenat građe fotokopira, dok druge vrste usluga nijesu zastupljene (ovjereni prepis dokumenta, kopija sa mikrofilma ili određeni elektronski format). Problem fotokopiranja je jako izražen kada je u pitanju arhivska građa starog perioda na Cetinju i Odsjeku IA Kotor, jer česta izlaganja vještačkom osvjetljenju određenog intenziteta dovodi do određenih hemijskih procesa na samom molekulu celuloze, pa se vremenom može desiti da se hartija trajno uništi. U ovim slučajevima ne postoje mogućnosti liječenja dokumenata koja su na tako oštećenoj hartiji.

Aspekat nezaštićenosti arhivske građe mora se posmatrati na dva nivoa. Jedan nivo nezaštićenosti podrazumijeva samu fizičku nezaštićenost arhivske građe kako u Arhivu tako i

kod stvaralaca, odnosno imalaca, a proizlazi iz nemogućnosti obezbjeđenja uslova za smještaj i kondicioniranje građe. Neobezbjeđivanje ovih uslova uzrok je za sve vrste i oblike oštećenja konvencionalne arhivske građe.

Drugi nivo nezaštićenosti podrazumijeva nedostatak evidencija o arhivskoj građi i registraturskom materijalu kako u Arhivu tako i kod stvaralaca ili imalaca arhivske građe. Ovo konkretno znači da neevidentiranje građe onemogućava uživanje prethodne, odnosno pravne zaštite. Bolje reći osnovno evidentiranje arhivske građe i registraturskog materijala predstavlja osnovni nivo i elementarnu podlogu za sprovođenje propisanih mjera zaštite, čuvanja, smještaja, predaje arhivu, sređivanja i obrade (kada je u Arhivu), objavljivanja, korišćenja itd.

Kod ovog aspekta kada su u pitanju registrature može doći do trajnog gubitka registraturskog materijala, tačnije onog dijela koji ima vrijednost arhivske građe. Ovo se dešava u slučaju kada Arhiv nema standardne i propisane evidencije o registraturskom materijalu i arhivskoj građi kod stvaralaca ili imalaca. Nedostatak ovih evidencija dovodi do gubitka uvida nad dobrim dijelom javne arhivske građe, a sama funkcija nadzora biva obesmišljena.

U ovom slučaju vrlo često dolazi do trajnog uništenja registraturskog materijala i arhivske građe. U slučaju arhivske građe koja je u posjedu određenih vanarhivskih ustanova (imalaca), a pripada javnom

vlasništvu, teško je odrediti stepen njene fizičke zaštite sa aspekta sprovođenja mjera preventivne zaštite, odnosno uslova smještaja i kondicioniranja. Kao donekle zadovoljavajuće uslove istakli bismo Arhivsko odjeljenje Narodnog muzeja CG.

Kod ovih imalaca ne možemo odrediti stepen uživanja prethodne zaštite iz razloga što Arhiv nema standardne evidencije o ovoj građi (funkcionalno trebalo bi da ih posjeduje).

U svim ovim primjerima izraženo je i odsustvo kategorizacije koja je preduslov za utvrđivanje i svojstva spomeničke vrijednosti za arhivsku građu, kako bi uživala potpunu zaštitu predviđenu propisima.

Vrijedi spomenuti na ovom mjestu i napore i aktivnosti Savjeta Evrope u oblasti pokretne baštine.116 Među mjere koje se odnose na javne zbirke, u koje pripadaju i spomenuti imaoci, kao neophodne ističu se mjere nadzora, postupaka i pravila održavanja gdje se sugeriše potreba i za određenom kaznenom politikom, čak i u slučajevima

115 Više o uticaju ovih uslova na oštećenje građe u poglavlju 4.8.116 Evropska kulturna baština II dio - Pregled uredbi i aktivnosti; Ministarstvo kulture RCG


236

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

zanemarivanja sprovođenja ovih mjera.117 Zaštita elektronskih formata ili elektronskih zapisa odnosno elektronske arhivske građe u Crnoj Gori sa

arhivističkog stanovišta ne postoji, što znači da ne uživa bilo kakvu zaštitu.

8. Pregled sprovedenih mjera tehničkotehnološke zaštite arhivske (dokumentarne) baštine

Mjere tehničko-tehnološke zaštite DA je dužan da sprovodi kako u samoj organizaciji, tako i da nadgleda njihovo sprovođenje kod svih ostalih imalaca arhivske građe van arhiva. Tome treba da se pristupa planski, donošenjem određenih programa i mjera zaštite, čemu treba da prethodi i valorizacija i kategorizacija arhivske građe.

Kada govorimo o mjerama tehničke zaštite arhivske građe moramo istaći da postoje dvije vrste ovih poslova:

1. Mjere preventivne zaštiteOve mjere usmjerene su na preventivnu zaštitu koja se ostvaruje na način što se obezbjeđuju optimalni,

standardni uslovi za čuvanje arhivske građe. Uslovi za čuvanje arhivske građe postoje u primjeni odavno i kod nas i u okruženju, i podrazumijevaju propisane standarde za arhivsku zgradu, prostor za smještaj arhivske građe (depo), police, kutije i uslove kondicioniranja (relativna vlažnost i temperatura). Vrijedi istaći da je jedna od bitnijih mjera u preventivnoj zaštiti (predviđeno svim standardima) redovno održavanje i čišćenje depoa.

Uspješnost sprovođenja ovih mjera direktno je u srazmjeri sa stepenom oštećenja građe i što se mjere preventivne zaštite cjelovitije sprovode, procenat oštećenja građe je manji. Prilikom sprovođenja ovih mjera efekat njihove uspješnosti zavisi isključivo od dosljedno i cjelovito sprovedenih poslova i aktivnosti na obezbjeđenju propisanih uslova. Nedosljedno i parcijalno sprovođenje mjera preventivne zaštite direktno utiče na njihovu uspješnost u pogledu zaštite arhivske građe, što znači da se moraju primjenjivati isključivo kao sistem cjelovitih mjera da bi mogle ostvariti svoj cilj. Međunarodni standardi u ovoj oblasti su vrlo visoki i zahtjevni.

Unutar arhiva tehničko-tehnološke mjere preventivne zaštite treba primarno da se sprovode u depou, potom prilikom prenosa građe iz depoa u čitaonicu, pri korišćenju arhivske građe.

Na nivou Državnog arhiva nije obezbijeđeno sprovođenje ovih mjera. - Depoi unutar Državnog arhiva nijesu riješeni na optimalan način i shodno međunarodnim propisima

o tehničkotehnološkoj zaštiti građe.Primjer: u DA su samo 7 objekata isključivom u njegovom vlasništvu, što otežava sprovođenje pomenutih

mjera. U odsjecima koji su smješteni u zgradama zajedničkim sa drugim korisnicima prostora, dovodi se u pitanje i fizička bezbjednost građe.

Standardizovane vrijednosti temperature, vlažnosti, zaštite od prodora svjetlosti, moguće je sprovoditi samo u namjenski pravljenim prostorima za trajnu pohranu arhivske građe.

Od navedenih objekata u dvama postoje sistemi za klimatizaciju ali su van funkcije (Istorijski arhiv Kotor i Cetinje).

Zbog nedostatka sredstava za redovno održavanje objekata kod određenog broja je došlo do pojave vlage, prokišnjavanja, oštećenja el. instalacija, čak i u depoima.

U velikom broju depoa ne postoji propisana oprema (metalne stalaže predviđenje za arhivsku građu) i ne koriste se propisane kutije i košuljice (od alkalnog kartona), kao ni posebna oprema za smještaj građe velikih formata, pergamene i sl. Velika količina građe (uključujući i onu vrlo staru i oštećenu u Istorijskom arhivu Kotor) nije propisno spakovana u arhivske kutije. Takođe, ne vrši se redovna kontrola oštećenosti arhivskih kutija i njihova zamjena novim.

Zbog nedostatka prostora prihvataju se često i neadekvatna i nepropisna rješenja (arhivska građa austrougarskog katastra u Kotoru je smještena u kancelarijskom prostoru koji je nedovoljno zamračen, na podu je parket, drvenim pregradama je odijeljen od ostalih kancelarija; u Ulcinju se do nedavno prolazilo kroz depo u poslovni prostor druge ustanove i sl.)

Dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija se vrše vrlo rijetko, obično nakon pauze od nekoliko godina.Osnovna pretpostavka za očuvanje arhivske građe je svakodnevna briga o higijeni u depoima. Što je

najgore, nakon reorganizacije u gotovo svim odjeljenjima DA ukinuta su radna mjesta čistačica (uključujući i Istorijski arhiv Kotor sa građom iz 14. v. koja je dosta oštećenja i inficirana). To se premoštava povremenim angažovanjem čistačice, čime se ne rješava pitanje svakodnevnog održavanja higijene kako je to potrebno i utvrđeno međunarodnim standardima.118

Kako u većini objekata ne postoje prostorije za prijem građe, a kada postoje nijesu opremljene da se izvrši kompletna propisana obrada novoprimljene građe, ona se samo mehanički čisti i obično inficirana odlaže u depoe.

117 Isto str. 78-79118 Dr Mihael Difenbaher, Izbjegavanje oštećenja na arhivskoj građi, «Crkveni arhivi i biblioteke....», str. 39 – 46.

237

U većini odsjeka se ne poštuje propis za ulazak u depoe, što je obično posljedica malog broja zaposlenih i nemogućnosti da se organizuje poštovanje ove procedure.

- Prenošenje arhivske građe iz depo na korišćenje u čitaonicu i uslovi u čitaonicama ne zadovoljavaju osnovne standarde zaštite građe.

Primjer: Pošto nije vršeno mikrofilmovanje građe unutar DA se i vrlo stara građa i oštećena dokumenta izdaju korisnicima. Čak i za mikrofilmovanu građu u gotovo svim odsjecima ne postoje uređaji za njihovo korišćenje. Ograničenje za kopiranje građe koja je stara i oštećena je samo formalno riješeno zabranom da se ona kopira, ali u praksi se ona ne poštuje uz znanje i dozvolu pretpostavljenih. Takođe, često se dozvoljava kopiranje čitavih fondova za potrebe istraživača.

U većini odsjeka nema adekvatnog i po propisima urađenog prostora za korisnike i istraživače. U najvećem broju slučajeva korisnici, pa i istraživači ne poznaju i ne slijede neke osnovne preduslove

da arhivskom građom rukuju na bezbjedan način. U većini odsjeka i arhivski kadar koji je zadužen za rad sa korisnicima nije dovoljno obučen u pogledu propisnog rukovanja arhivskom građom.

Ocjena sprovođenja mjera preventivne zaštite po strukturi arhivskih odsjeka izgleda ovako:

NAZIV

VLA

SNIK

KA

NCE

LAR.

DEP

O

KON

Z.RA

D

IZLO

. PRO

S

BiBL

IOTE

KA

OST

ALO

UKU

PNO

m2

1CENTRALANA ZGRADA-CETINJE ARHIV 368 750 120 64 267 1569

2 ODSJEK KOTOR ARHIV 100 450 37 4 5913 IA KOTOR ARHIV 164 68 83 44 147 5064 ODSJEK HERCEG NOVI ARHIV 118 455 137 7105 ODSJEK BERANE ARHIV 36 200 236

6 ODSJEK BIJELO POLJE ARHIV 24 90 114

7 ODSJEK DANILOVGRAD ARHIV 31 49 80

8 KANCELRIJA ROŽAJE CENTAR ZA KULTURU 6 34 40

9 ODSJEK PODGORICA VOJSKA SiCG 76 147 223

10 NOVI PERIOD PODGORICA VLADA RCG 37 35 72

11 NOVI PERIOD PODGORICA ISTORIJSKI INSTITUT 70 70

12 ODSJEK ULCINJ CENTAR ZA KULTURU 21 184 205

13 ODSJEK BAR CENTAR ZA KULTURU 46 207 253

14 ODSJEK BUDVA CENTAR ZA KULTURU 43 60 103

15 ODSJEK CETINJE SO CETINJE 60 110 30 20016 ODSJEK NIKŠIĆ CENTAR ZA KULTURU 78 560 638

17 KANCELARIJA ŠAVNIK SO ŠAVNIK 25 25

18 KANCELARIJA PLUŽINE ELEKTROPRIVREDA 20 20

19 ODSJEK KOLAŠIN VELETRGOVINAKOMERC 12 50 6 6820 KANCELARIJA MOJKOVAC DPS 9 11 20

21 ODSJEK ANDRIJEVICA DUVANSKI KOMBINAT 20 14 34

22 KANCELARIJA PLAV CENTAR ZA KULTURU 15 85 100

23 ODSJEK PLJEVLJA SO PLJEVLJA 22 70 92

24 KANCELARIJA ŽABLJAK KULTURNI CENTAR 6 20 26

SVEGA 1407 3649 120 83 145 591 5995


238

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Legenda

Opitmalni Zadovoljavaju}i Osrednji Lo{i

2. Konzervacija i restauracijaOve mjere podrazumijevaju rad na liječenju odnosno konzervaciji i restauraciji arhivske građe. Na nivou Državnog arhiva one se sprovode u okviru Odjeljenja za tehničku zaštitu arhivske građe. Nakon 1992. godine u okviru Državnog arhiva CG formira se Sektor za tehničku zaštitu arhivske građe. Iako je

prvih godina po reorganizaciji velika pažnja usmjerena na osnivanje navodno laboratorije za konzervaciju i restauraciju, mikrofilmovanje arhivske građe i knjigoveznicu119, može se konstatovati da je situacija više nego loša. Ovaj Centar treba hitno opremiti propisanom opremom i kadrom120 (treba formirati hemijsko-biološku i fizičku laboratoriju), jer bi to bio praktično jedini centar tako nepohodan Crnoj Gori za tehničko-tehnološku zaštitu papira.

U okviru ovog odjeljenja godišnje se konzervira odnosno restauira 7.500 do 8.000 dokumenata koja su oštećena. Velik procenat oštećene građe nalazi se u fondovima Odsjeka za sređivanje i obradu starog perioda - Cetinje. Taj procenat se kreće od 40 do 50%. Uzroke za ovoliki procenat oštećenosti najmanje treba tražiti u starosti građe. Uslovi smještaja i kondicioniranja koliko i način korišćenja su uticali na ovakvo stanje građe. Doduše, i istorijat ovih fondova je sa svoje strane uticao u određenom vremenskom periodu na ovakvo stanje.

U periodu od 2000. do 2003. godine za potrebe Kotorskog arhiva izvršena je restauracija upravno-političkih spisa (3 rukopisna svežnja, 18. v.) i austrougarskih karata i manuala katastarskih opština Kotor i Tivat.

Međutim, podaci o potpunom odsustvu organizovane i planske brige države i nadležne ustanove u pogledu sprovođenja ovakvog vida zaštite sačuvane arhivske građe u Crnoj Gori najevidentniji su na podacima o tome šta je od 1949. do danas preduzeto kada se radi o najstarijoj i vrlo oštećenoj arhivskoj građi u Crnoj Gori. U Odsjeku Istorijski arhiv Kotor, od ukupne količine sudsko-notarskih spisa, fonda jedinstvenog po starosti i značaju za Crnu Goru i njeno okruženje, konzervirano i restaurirano je od 1949. god. do danas (u laboratorijama u Crnoj Gori i van Republike) svega 0,5% cjelokupnog fonda. Ili, kod takođe značajnog arhivskog fonda - Upravno-politički spisi Mletačke uprave u Kotoru (1684-1797), koji su uglavnom u vrlo lošem stanju, samo oko 15% građe je konzervirano i restaurirano.

Mikrofi lmovanje i digitalizacija arhivske građe u DANa nivou Državnog arhiva, u okviru Odjeljenja za tehničku zaštitu postoji i mikrofilmska laboratorija. Već izvjestan

period mikrofilmovanje se ne obavlja u ovoj laboratoriji. Digitalizacija arhivskih fondova na nivou Državnog arhiva planirana je u okviru primjene i razvoja informacionog

sistema ARHIS. Digitalizacija se u arhivima koristi i značajna je za poboljšanje uslova i načina korišćenja, ali sama za sebe bez

sprovođenja svih mjera tehničko-tehnološke zaštite ne znači mnogo. U nedostatku organizovanih mjera mikrofilmovanja i digitalizovanja arhivske građe unutar DA, treba istaći pozitivan

primijer inicijative samog odsjeka u Kotoru, Odsjeka Istorijski arhiv, gdje je kompjuterska oprema koja je dobijena isključivo donacijama, uz dodatno angažovanje i samoinicijativu zaposlenih, upotrijebljena da se gotovo u cjelosti digitalizuje najoštećeniji dio austrougarskog katastra, koji je znatno oštećen, a trenutno se najviše koristi.

U okviru granta Štajerske vlade u okviru njihovog programa „Know-How“, izvršena je digitalizacija najstarijeg svežnja manuskripata notarskih spisa (1326. god.), kao i svežnja iz Biskupskog arhiva Kotor (1443. god.), njihova konzervacija i reprografske kopije obje knjige.

9. Finansiranje arhivske djelatnosti

Državni arhiv se kao organ uprave finansira iz Budžeta Republike Crne Gore. I danas kao i uvijek ustanove kulture posluju u netržišnim uslovima, tako da je izvor finansiranja uvijek bio neki državni fond i u tom smislu nema nekih bitnih promjena. Svakako da udio sredstava koji se obezbjeđuje za ostvarenje funkcije Državnog arhiva nije dovoljan sa stanovišta obezbjeđenja uslova za kvalitetno i potpuno funkcionisanje zaštite arhivske građe u Arhivima i van arhiva, održavanje zgrada i nabavke neophodne opreme, sprovođenja mjera tehničko-tehnološke zaštite,

119 «Laboratorija optimalno funkcioniše, imaju neophodnu opremu i neophodne količine repromaterijala i hemikalija, a kadar je osposobljen za ove poslove edukacijom (sic!) u Arhivu Jugoslavije.», Državni arhiv Crne Gore, Izvještaj o radu za 1993. godinu, Cetinje, februar 1994. (br. akta 07-352/2 od 27. 04. 1994.)

120 Dvoje konzervatora je zahvaljujući programu Know-How Štajerske vlade završila obuku u Gracu u trajanju od 5 mjeseci. Dobijene su određene količine japanskog papira i hemikalija.

239

stručnog usavršavanja i obuke kadra u Arhivu i registraturama, naučno-istraživačkog rada, kulturno-prosvjetnog djelovanja i međunarodne saradnje. Ovo tim prije nije moguće ostvariti sa izdvojenim nivoom sredstava u obimu koji je funkcionalno određen ovoj arhivskoj ustanovi, a da bi se odgovorilo očekivanjima građana i uopšte društvenim potrebama.

Pitanje udjela sredstava u Budžetu Republike za ostvarivanje funkcije obavljanja arhivske djelatnosti treba dovesti u kontekst postavljenih obaveza u definisanim proporcijama koje moraju biti posmatrane u odnosu i prema određenim standardima, normativima ili elementima.

Polazeći od činjenice da je arhivska služba organizovana i da postoji da bi se bavila zaštitom arhivske građe, da bi bila u funkciji ostvarenja prava i očekivanja građana, nauke, kulture i opštih potreba jednog društva, za potrebe ovog izvještaja analizirali smo usmjerenost sredstava (obim i stepen) prema cilju zaštite - arhivskoj građi. Ovu analizu uradili smo tako što smo sabrali sve troškove (uključujući zarade uposlenih) koji se ostvaruju u obavljanju arhivske službe po organizacionim jedinicama. Sa druge strane, ti troškovi su podijeljeni sa količinom arhivske građe i brojem fondova po istim organizacionim jedinicama. Za osnovnu strukturnu jedinicu arhivske građe koristili smo 1 dužni metar. Ova analiza pomoći će nam da dobijemo makar i grubu cijenu koštanja svih poslova na zaštiti arhivske građe u Državnom arhivu po jedinici arhivske građe ili fonda. Na isti način dobili smo cijenu koštanja po dužnom metru i za organizacione djelove pojedinačno.

Prosječna cijena koštanja, na godišnjem nivou svih poslova sa građom arhivskih fondova i zbirki po dužnom metru, iznosi 96,87 eura. Prosječna cijena po pojedinačnom fondu ili zbirci na godišnjem nivou iznosi 607,00 eura. Ovo su prosječne vrijednosti na nivou Državnog arhiva. Po organizacionim jedinicama one izgledaju na ovako:

Met. Broj Troškovi Troškovi

NAZIV građe fondova UKUPNO po metru građe po broju fondova

1 2 3 4 5 (4/2) 6(4/3)

1 CENTRALANA ZGRADA-CETINJE 206,086.61

2 NOVI PERIOD CETINJE 1380 200 41,626.48 30.16 208.133 STARI PERIOD CETINJE 702 293 47,154.96 67.17 160.944 IA KOTOR 850 185 55,394.52 65.17 299.43

5 ODSJEK ZA REPUBLIČKE ORG. 22,538.26

6 NOVI PERIOD PODGORICA

1550 45 54,855.45 35.39 1,219.01

7 ODSJEK KOTOR 801 101 33,644.40 42.00 333.118 ODSJEK HERCEG NOVI 840 144 52,373.16 62.35 363.709 ODSJEK BERANE 504 89 33,761.32 66.99 379.3412 KANCELRIJA ROŽAJE10 ODSJEK BIJELO POLJE 376 68 27,146.28 72.20 399.2111 ODSJEK DANILOVGRAD 150 23 17,833.92 118.89 775.3913 ODSJEK PODGORICA 384 61 74,420.59 193.80 1,220.0114 ODSJEK ULCINJ 175 15 29,020.12 165.83 1,934.6715 ODSJEK BAR 350 40 19,097.19 54.56 477.4316 ODSJEK BUDVA 320 56 49,038.00 153.24 875.6817 ODSJEK CETINJE 161 8 26,386.20 163.89 3,298.2818 ODSJEK NIKŠIĆ 547 86 59,506.16 108.79 691.9319 KANCELARIJA ŠAVNIK20 KANCELARIJA PLUŽINE21 ODSJEK KOLAŠIN 52 11 20,018.92 384.98 1,819.90

22 KANCELARIJA MOJKOVAC

23 ODSJEK ANDRIJEVICA 112 56 21,961.58 196.09 392.1724 KANCELARIJA PLAV25 ODSJEK PLJEVLJA 227 32 26,525.76 116.85 828.9326 KANCELARIJA ŽABLJAK


240

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Upoređujući vrijednosti koje smo dobili na opisani način i koje su prikazane na tabeli jasno se vidi da su razlike u nivou i obimu usmjerenosti sredstava drastične. Ono što je upečatljivo jeste to da su vrijednosti koje su dobijene za Sektor za kontrolu, zaštitu, preuzimanje, smještaj, sređivanje i obradu arhivske građe republičkih organa i organizacija u prosjeku najmanje. Ako sa druge strane znamo da se u odsjecima ovog sektora čuva najznačajnija arhivska građa, onda je taj raskorak još upečatljiviji. Ubjedljivo najmanju cijenu koštanja po dužnom metru imaju dva odsjeka novog perioda: Cetinje i Podgorica. Frapantno je da i ova cijena više od 10 puta manja od cijene u Kolašinu. I u odnosu sa drugim odsjecima Sektora za zaštitu lokalnih organa ona je od 3 do 6 puta manja u većini slučajeva izuzimajući Herceg-Novi, Bijelo Polje i Bar (manja je u odnosu od 50 do 100 %). Činjenica je da je cijena koštanja kod ova dva odsjeka tri puta manja i od prosječne cijene na nivou DA.

Činjenica je da je najveća cijena koštanja po dužnom metru u novoosnovanim odsjecima: Kolašin i Andrijevica.

Iz ovakvog načina usmjerenosti sredstava i cijene koštanja po dužnom metru ne možemo zaključiti drugo sem da se najmanje sredstava usmjerava na najznačajnije arhivske fondove i zbirke, što može proizvesti drugoročne negativne posljedice po arhivsku građu ovih fondova.

241

IV REZIME IZVJEŠTAJA

Izvještaj je podijeljen u četiri glavna poglavlja, od kojih svako ima više potpoglavlja kroz koja se sagledavaju svi ključni aspekti arhivske djelatnosti u Crnoj Gori. Nakon toga slijede ocjena stanja, predlog mjera, terminološki rječnk, kao i literatura i izvori korišteni za njegovu izradu. Prilog Izvješaju je foto-dokumentacija iz arhivskih odsjeka sa kratkim objašnjenjima.

U Uvodu, koji je i prvo poglavlje Izvještaja, tj. u prvom potpoglavlju, dati su opšti podaci o arhivskoj djelatnosti i nekim osnovnim pojmovima iz ove oblasti, kao što je pojašnjenje šta je arhivska služba, kako se ona organizuje u državi, šta obuhvata pojam arhivske građe, kao dobra kulturno-istorijskog nasljeđa i osnovnog i nezamjenljivog elementa kulture, koji omogućava kontinuitet individualnog i kolektivnog ljudskog pamćenja, potom, uopšte šta su arhivi i koji tipovi arhiva postoje. Takođe, data su osnovna pojašnjenja o arhivistici, kao istovremeno naučnoj disciplini (društvena nauka) i profesiji, koja se bavi teoretskim i praktičnim pitanjima funkcije arhivske djelatnosti, a predmet njenog izučavanja je arhivska građa (infomacija/dokument/zapis). Uporedo su istaknute specifičnosti arhivske struke u odnosu na srodne kulturne djelatnosti.

U Uvodu je, u Drugom potpoglavlju, definisan cilj Izvještaja (da se ukaže na značaj, mjesto i ulogu koju treba da ima arhivska struka u jednom organizovanom i savremenom društvu, kroz analizu postojećeg stanja arhivske djelatnosti u CG), i u nastavku je predočen koncept Izvještaja.

U Ttrećem potpoglavlju opisan je istorijat arhivske struke na tlu Crne Gore, uz institucionalni razvoj i istorijat zakonodavstva. Naglašeno je da istorijski razvoj arhivske struke u Crnoj Gori treba razmatrati kao jedinstven proces formiranja i razvoja arhiva i arhivske djelatnosti na čitavoj teritoriji koju danas pokriva Crna Gora, bez obzira na različite istorijske procese i društvene i privredne tokove, kao i kulturu upravljanja (vladanja); ovo iz razloga što se arhivska građa koja se sačuvala do danas mora tretirati cjelovito, kao jedinstveno kulturno blago od podjednakog značaja za kulturni i nacionalni identitet Crne Gore, bez obzira na različite stvaraoce i imaoce. U kratkim crtama ilustrovan je razvoj arhivske struke prema raspoloživim podacima počev od administracije na dvoru vladara srednjovjekovne Duklje i primorskih notarskih kancelarija, do hronološkog pregleda formiranja arhiva savremenog tipa na teritoriji Crne Gore počev od pedesetih godina prošlog vijeka. U istorijatu zakonodavstva je hronološki prikazan pregled propisa u oblasti arhivske djelatnosti Crne Gore, kao i onih iz oblasti državne uprave i kulture koji se posredno odnose na arhivsku djelatnost.

U Drugom poglavlju Izvještaja riječ je o društvenim subjektima u sistemu zaštite arhivske (dokumentarne baštine). Posebna pažnja je posvećena, u Prvom potpoglavlju, stvaraocima i imaocima arhivske građe, gdje se uz opštu definiciju ovih pojmova pojašnjava koja su, prema postojećem Zakonu o arhivskoj djelatnosti, prava i obaveze stvaralaca, odnosno imalaca u pogledu zaštite registraturskog materijala i arhivske građe, a takođe su navedene i dužnosti Arhiva u pogledu stručnog nadzora nad ovim subjektima.

U sljedećem, Drugom potpoglavlju razmatra se uloga države u odnosu na arhivsku djelatnost, koja se bavi politikom razvoja cjelokupne djelatnosti i njenim finansiranjem.

U pogledu lokalne samouprave i njene participacije u arhivskoj djelatnosti, u Terćem potpoglavlju, podvučen je nedostatak koji je posljedica postojeće centralizovane organizacije arhivske službe u CG u smislu da ovi subjekti mogu vrlo malo da utiču na zaštitu i korišćenje arhivske građe koja nastaje ili se čuva na teritoriji samih opština., s obzirom na to da nemaju nikakvih kompetencija u pogledu ovog dijela kulturne baštine.

U Četvrtom potpoglavlju se razmatra prisutnost NVO sektora, tj. postojanje strukovnih udruženja u oblasti arhivske struke. U Crnoj Gori postoje dvije strukovne asocijacije: Udruženje arhivskih radnika i Centar za njegovanje i prezentaciju dokumentarnog nasljeđa Kotora – «Notar». Od 1954. do 1992. godine u Crnoj Gori je vrlo uspješno djelovalo i Društvo arhivskih radnika Crne Gore, koje je dalo značajan doprinos ustanovljenju i razvoju arhivske službe Crne Gore, pa je dat njegov kratak istorijat. Naglašeno je da u međunarodnoj zajednici strukovna udruženja imaju veoma dugu tradiciju i značajan uticaj na arhivsku djelatnost. Najvažnija svjetska asocijacija je Međunarodni arhivski savjet – MAS (International Council on Archives - ICA). Od prije nekoliko godina Državni arhiv Crne Gore je član MAS-a, u grupi nacionalnih arhiva (kategorija A), dok Crna Gora nema predstavnika u kategoriji B, tj. kategoriji arhivskih udruženja, i ne ostvaruje arhivsku saradnju na međunarodnom planu na nivou civilnog sektora.

U Petom potpoglavlju se razmatra problem obrazovanja u oblasti arhivistike i arhivske djelatnosti. Konstatovano je da u Crnoj Gori do danas obrazovni sistem, ni kroz srednjoškolsko niti univerzitetsko obrazovanje, nije pratio kadrovske potrebe arhivske djelatnosti u Republici i vrlo malo je urađeno na obrazovanju i obuci profilisanog kadra za potrebe raznovrsnih segmenata ove službe. Takođe, nije ništa urađeno, niti se radi, na


242

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

permanentnoj obuci kadra kroz organizaciju kurseva, seminara, savjetovanja i sl., kako stručnih lica unutar arhiva, tako ni onih u registraturama. Nedovoljno poklanjanje pažnje sticanju teorijskih i praktičnih znanja u arhivistici odražava se nepovoljno na razvoj struke u smislu njene stagnacije i nemogućnosti da prati savremena dostignuća u ovoj oblasti i da ih primjenjuje u praksi, pa su posljedice evidentne kod očuvanja, valorizacije i korišćenja arhivskog kulturnog nasljeđa, a takođe kod funkcionisanja čitave državne administracije, kao i u podizanju svijesti o kulturnom i nacionalnom identitetu, i konačno, kod razvoja demokratskih procesa uopšte. Pojašnjen je odnos Univerziteta CG prema arhivskoj djelatnosti, dat je kratak pregled obrazovanja i obuke arhivskog kadra u prošlosti, uporedno su prikazana iskustva na međunarodnom planu i analiziran je problem nedostatka stručnih zvanja. Najnovijim zakonskim reformama u državnoj upravi iz 2004. godine ukinuti su i stručni nazivi za osnovna arhivska zvanja za sve zaposlene u Državnom arhivu, koja su uobičajena i standardizovana za arhivsku struku. Ovakvim postupkom arhivski kadar je i formalno prestao da postoji u Republici.

U Šestom potpoglavlju Izvještaja razmatra se značaj medija za arhivsku djelatnost i uopšte daje se kratak osvrt na to koliko je prisustvo arhivske struke u medijima u Crnoj Gori. Naglašeno je da je saradnja sa javnim medijima vrlo važan segment arhivske djelatnosti i delikatan posao u realizaciji programskih zadataka iz kulturno-obrazovne djelatnosti Arhiva. Međutim, o arhivskoj struci i djelatnosti uopšte se malo govori ili piše u javnim medijima. Obično su to informacije o nekoj aktivnosti DA ili događaju (arhivska izložba, proslava jubileja i sl.). Od reorganizacije arhivske službe, koja je strogo ograničila individualnu komunikaciju stručnjaka sa medijima, ponekad se objavi izvještaj direktora, a rijetko zabilježi izjava arhivskog radnika ili autorski tekst o nekoj stručno-naučnoj aktivnosti. Od stručnih časopisa koji prate arhivsku djelatnost u Crnoj Gori postoji jedino časopis «Arhivski zapisi».

U Potpoglavlju sedam razmatraju se evropski, tj. međunarodni standardi i preporuke u oblasti arhivske djelatnosti sa komparativnim pregledom arhivske prakse u regionu i Evropi. Sve arhivske standarde i preporuke, kao i rezolucije, uredbe, smjernice i sl., bilo da ih donosi EU ili MAS, odn. UNESCO, čak i oni koje se ne odnose isključivo na arhivsku struku, a obavezujuće su za Crnu Goru, jer je njihov potpisnik, potrebno je proučiti i uvrstiti u novi crnogorski zakon o arhivskoj djelatnosti i ostala podzakonska akta, kako je to već praksa u ostalim zemljama u okruženju, uporedo donoseći sopstvene standarde i norme. Zato su pobrojani i opisani svi najznačajniji standardi i preporuke koji se već primjenjuju u arhivskoj oblasti u većini zemalja u svijetu. Na prvom mjestu to su norme za opis arhivske građe koje je donio MAS [ISAD(G) i ISAAR (CPF)], kao i vodič za elektronske zapise. Potom su navedene preporuke Savjeta Evrope, kao i razne direktive, uredbe, rezolucije koje je donijela Evropska unija sa kojima je potrebno uskladiti i druge nacionalne zakone koji su posredno obavezujući za arhivsku djelatnost. Takođe, prikazani su i ISO standardi koji se odnose na upravljanje klasičnim i digitalnim dokumentima nezavisno od materijalnih osobina i logičke strukture zapisa. Ove standarde donosi Međunarodna organizacija za normiranje. Kao bitni navedeni su i standardi koji se razvijaju u Americi, kao npr. EAD standard.

U daljem tekstu ovog potpoglavlja Izvještaj pruža kratak pregled arhivske prakse u zemljama u regionu i Evropi.

U Trećem poglavlju Izvještaja, koji nosi naziv Arhivska djelatnost, u Prvom potpoglavlju, objašnjena je i analizirana programska osnova, kroz razmatranje nekoliko ključnih činilaca na kojima se zasniva ova djelatnost:

a) zakonska regulativa;b) institucija koja obavlja zaštitu kroz nadzor i čuvanje arhivske građe (Državni arhiv); c) stvaraoci i imaoci (registrature) arhivske građe i registraturskog materijala; d) obrada arhivske građe i njeno korišćenje u naučnoistraživačke i javno pravne (dokazne) svrhe.U ovom poglavlju objašnjeni su i pojmovi, prava i obaveze, i funkcije koje služe kao programska osnova za

obavljanje arhivske djelatnosti.U Drugom potpoglavlju obrađena je zakonska regulativa i urađena je analiza postojeće legislative sa

detaljnim osvrtom na nedostatke i neadekvatna rješenja. Vršena je i komparativna analiza u odnosu na međunarodnu legislativu, standarde i preporuke.

Pod evidentnim nedostacima važećeg zakona istaknuto je sljedeće: - zastarjelost i uopštenost zakonskih odredbi koje se tiču ostvarivanja funkcije zaštite arhivske građe van

arhiva, - nedostatak odredbi koje formulišu način osnivanja i ukidanja arhivskih ustanova, - nedorečnost upravne funkcije Arhiva,- neodređenost odredbi za zaštitu elektronske građe, odnosno elektronskih formata ili elektronskih

zapisa,- nepostojanje, niti definisanje, arhivskih ustanova van Državnog arhiva. (čitav niz arhiva, shodno odredbama

ovog zakona, ostao je praktično nelegalan),- nedovoljno i uopšteno definisan dio kolektivne memorije koju treba sačuvati,- nedovoljno i uopšteno definisani uslovi za dostupnost i korišćenje arhivske građe,- nedovoljno i uopšteno utvrđene proporcije (u smislu rokova) za stepen klasifikacije tajnosti dokumentacije

koja nastaje u registraturama,- nepostoanje i podjela arhivske građe na javnu i privatnu,

243

- nedovoljnost zakonskih rješenja koja bi obezbijedila valjan način organizovanja arhivskih ustanova koje bi bile usmjerene na zaštitu arhivske građe shodno njenom značaju, vrijednosti i vrsti,

- nedovoljna definisanost rješenja za čuvanje i zaštitu arhivske građe koja ima svojstvo spomenika kulture,

- nepostojanje tijela, ili organa, koje bi upravljalo arhivskom službom,- nerazrađenost zakonskih odredbi kroz podzakonska akta.U Trećem potpoglavlju - Ministarstvo kulture i medija, objašnjena je i analizirana funkcionalna, odnosno

zakonska određenost ovog Ministarstva u pogledu zaštite arhivske (dokumentarne) baštine. U Četvrtom potpoglavlju razmatraju se subjekti koji posjeduju arhivsku građu, tj. Državni arhiv i drugi imaoci

u zaštiti arhivske građe. Naglašeno je postojanje imalaca kod kojih je arhivska građa trajno pohranjena i onih kod kojih je arhivska građa privremeno pohranjena. Ovdje su objašnjeni pojam, uloga i značaj Državnog arhiva i ostalih imalaca arhivske građe (vjerske zajednice, muzeji, biblioteke) kroz pregled svih subjekata u CG koji trajno čuvaju arhivsku građu. Pruženi su osnovni podaci o tim imaocima, analizirajući uporedo njihov zakonski status, kao i sve mjere koje se sprovode na zaštiti kod njih pohranjene arhivske građe. Pruženi su i osnovni podaci o onoj arhivskoj građi koja je privremeno smještena u registraturama, njenoj zaštiti i korišćenju.

U Petom potpoglavlju se govori o međunarodnoj saradnji i analizirani su vidovi, forme, prisutnost i obim međunarodne saradnje u arhivskoj djelatnosti u Crnoj Gori, kroz prikaz ostvarene saradnje Državnog arhiva, stručnih (NVO) udruženja i na nivou individualnih inicijativa arhivista. Ukazano je na manjkavosti u planskom osmišljavanju ovog vrlo važnog i neophodnog segmenta arhivske djelatnosti.

U Četvrtom poglavlju Izvještaja analizira se stanje arhivske (dokumentarne) baštine i arhivske djelatnosti u Crnoj Gori.

U Prvom potpoglavlju je razrađen i objašnjen postupak utvrđivanja stanja.U Drugom potpoglavlju izvršena je analiza postojećeg institucionalnog organizovanja u obavljanju

arhivske djelatnosti. Ono je sagledano kroz analizu postupka i načina donošenja Zakona o arhivskoj djelatnosti i shodno tome načinu organizovanja Državnog arhiva, kao jedinog subjekta određenog za obavljanje arhivske službe u Crnoj Gori. Istaknuti su svi načelni nedostaci postojeće organizacije Državnog arhiva kroz njenu analizu (pravilnici o načinu organizovanja rada i sistematizaciji radnih mjesta), a u odnosu na arhivsku građu, shodno njenom značaju i kategoriji. Izvršeno je i poređenje sa načinom organizovanja arhivskih subjekata u okruženju i široj međunarodnoj zajednici. Analiza načina institucionalnog organizovanja Državnog arhiva procijenjena je i elaborirana u sljedećim poglavljima Izvještaja, a zasnovana je na izmjerenim funkcionalnim aktivnostima, obavljenim u funkciji zaštite, koje su propisane Zakonom i drugim aktima. Analizirana je i organizaciona postavljenost Državnog arhiva prema objektu zaštite (arhivska građa i registraturski materijal) i stepenu ostvarenja zaštitnih mjera. Po svim pokazateljima Državni arhiv nije organizaciono usmjeren na zaštitu arhivske građe shodno njenom značaju (kategoriji, istorijskoj vrijednosti, spomeničkoj vrijednosti i sl.), kao ni na valjanu zaštitu registraturskog materijala kod stvaralaca, bilo prema stepenu ostvarenih mjera nadzorne politike (vrlo mali broj registratura koje su registrovane, a još manji broj obiđenih registratura u toku godine), bilo u odnosu na vrste registraturskog materijala (elektronski formati nijesu obuhvaćeni nadzornom politikom). U ovom dijelu analizirana je i komunikacija sa svim njenim vidovima i dometima u ostvarenju funkcionalne djelatnosti. Svi podaci su rezultat Ankete koja je sprovedena tokom izrade Izvještaja i autorizovana. Istovremeno, ocijenjen je i naučnoistraživački rad, odnosno programska usmjerenost Arhiva na ovu aktivnost, način organizovanja i odnos prema ovoj vrsti arhivskog posla. Ovom analizom utvrđen je stepen razmatranja stručnih pitanja u ostvarenju djelatnosti, kao i publikovanje arhivske građe ili rezultata istraživačkog rada. Rezultati dobijeni na ovaj način ukazuju na vrlo nizak stepen ostvarenja pobrojanih funkcija u obavljanju djelatnosti u Državnom arhivu, koji sa svoje strane ne ispunjava ni minimum uslova za obavljanje funkcije.

U Trećem potpoglavlju izvršena je analiza vršenja nadzora i preduzetih mjera u cilju zaštite arhivske kulturne baštine, i analizirana funkcija Državnog arhiva u odnosu na stvaraoce i imaoce arhivske građe. Analiza je obavljena tako što su ostvarenja ove funkcije utvrđena u odnosu na važeće propise. Rezultati ocjene upućuju na loše obavljanje ove funkcije iz raznih razloga. Činjenica je da i u onim segmentima u kojima je uloga Arhiva jasno određena propisima, on nije u stanju da sprovede mjere nadzora i zaštite zbog subjektivnih slabosti i načina organizovanja. Izvršena je i analiza postojećih propisa iz ove oblasti u poređenju sa međunarodnim iskustvima. Evidentno je veliko zaostajanje u odnosu na međunarodnu praksu i legislativu, što u ovoj oblasti neizostavno predstavlja i lošu sliku ukupne javne, državne administracije. Konstatovano je da su u ovoj oblasti prisutna krupna koncepcijska i razvojna zaostajanja.

Arhivska građa u Državnom arhivu je Četvrto potpoglavlje u kojem su na sažet način predstavljeni fond i imovina Državnog arhiva. Ovom analizom utvrđeno je i ocijenjeno kakav je stepen sređenosti i stanje arhivskih fondova. U pregledu su pruženi podaci o opisima građe, naučno-obavještajnim sredstvima koja su rezultat stručne obrade arhivskih fondova. Analizom su utvrđene nezadovoljavajuće vrijednosti za ostvarenje ove funkcije u odnosu na broj fondova. Najupečatljivije djeluje činjenica da je 80 % ovih funkcija ostvareno u arhivima do reorganizacije arhivske službe, tj. do 1992. godine, kada su oni bili samostalni arhivski subjekti. Ako sa druge strane uvažimo podatak da je na ovim poslovima ukupno u tim arhivskim ustanovama bilo zaposljeno manje od 40 službenika (u


244

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

Državnom arhivu je sada preko 170), onda je jasan odnos prema stepenu i ostvarenju stručnih poslova na sređivanju i obradi u ova dva, uslovno nazvana, perioda arhivske službe u CG, u korist perioda do 1992. godine.

Arhivska građa van Arhiva je Peto potpoglavlje u kojem se analizira stanje arhivske građe van arhiva, znači kod stvaralaca ili imalaca arhivske građe i registraturskog materijala. Ocjena ovog stanja je da u Crnoj Gori nije nikada sprovedena valjana zaštita registraturskog materijala i arhivske građe kod stvaralaca i imalaca, kako u svojoj cjelovitosti (evidencije i nadzor nad svim stvaraocima i imaocima) tako i u načinu sprovođenja mjera sa arhivističkog aspekta. Državni arhiv nije odgovorio svojoj zakonskoj obavezi u ovom dijelu iz sljedećih razloga:

a) ne postoji kategorizacija stvaralaca ili imalaca arhivske građe,b) Arhiv nema akvizicionu i nadzornu politiku,c) u Crnoj Gori se ne sprovode ni zakonom propisani standardi i evidencije o arhivskoj građi van arhiva. Šesto potpoglavlje kroz kadrovsku i tehničku osposobljenost u vršenju arhivske djelatnosti analizira

ostvarenje programske funkcije Državnog arhiva u vršenju planiranja, donošenja mjera i brige o kadrovskoj i tehničkoj osposobljenosti unutar arhiva, a takođe i nadzora i uticaja na kadrovsku i tehničku osposobljenost kod svih stvaralaca i imalaca arhivske građe van arhiva. Na osnovu analize kadrovske strukture u Državnom arhivu utvrđen je negativan trend smanjenja procenta visokoobrazovanog kadra koji je u posljednjih 5 godina sa 80% udijela visokoobrazovanog kadra u ukupnom broju zaposlenih pao na današnjih 63,23%. Sa druge strane, na osnovu analize jasno je da se u samom Arhivu prilikom sistematizacije radnih mjesta nije primarno vodilo računa o strukturnoj standardizaciji i o racionalnom i ekonomičnom usmjerenju kadrovske strukture na arhivsku građu (predmet i objekat zaštite) prema mjestu njenog smještaja, značaju i ostalim karakteristikama. Znači, koncentracija sistematizovanih radnih mjesta i kvalifikaciona zastupljenost, po svim kriterijumima, nije ekvivalentna koncentraciji i svim drugim karakteristikama arhivske građe, već je proizvod određenih proizvoljnosti ili nekih drugih aktivnosti. Sa aspekta tehničke osposobljenosti Državnog arhiva za obavljanje djelatnosti, ona je krajnje nepovoljna.

Izuzetak čini informacioni sistem Državnog arhiva, ARHIS. Međutim, ovaj sistem nije razvijen, a i funkcije koje zadovoljavaju određene potrebe ne koriste se. Stvorena je situacija da postoje relativno skupa oprema i sistem (iako oprema već zastarijeva), a ni minimalna funkcija se ne obavlja.

Prisutni i mogući oblici oštećenja ili nezaštićenosti arhivske (dokumentarne) baštine je Sedmo potpoglavlje u kojem su ocijenjeni načinom grupisanja, a prema vrstama uzroka, uzroci fizičkog oštećenja arhivske građe ili, sa druge strane, mogućnosti gubitka javnog nadzora nad arhivskom građom zbog različitih razloga. Ocjena je da nije urađeno puno na organizovanom i sistemskom otklanjanju ovih uzroka. Državni arhiv ne sprovodi mjere nadzorne politike u ovom pravcu.

Pregled sprovedenih mjera tehničko-tehnološke zaštite arhivske građe je Osmo potpoglavlje u kojem su izloženi pregled i ocjena mjera sprovedenih u ovom segmentu u Državnom arhivu i kod stvaralaca i imalaca arhivske građe. Dat je tabelarni prikaz ocjena sprovedenih mjera preventivne zaštite po strukturi arhivskih odsjeka u Državnom arhivu. Analizirane su takođe sprovedene mjere na liječenju arhivske građe, kao i eventualno sprovedene mjere zaštite digitalizacijom i mikrofilmovanjem.

U Devetom potpoglavlju razmatra se finansiranje arhivske djelatnosti, gdje je prikazana raspodjela sredstava unutar Državnog arhiva, odnosno utvrđena je cijena koštanja svih mjera zaštite arhivske građe u Državnom arhivu po istim kriterijumima i pod istim uslovima. Urađen je tabelarni prikaz ovih vrijednosti. Utvrđeno je da u samom Državnom arhivu cijena koštanja po dužnom metru građe varira od 30,16 eura do 384,98 eura za istovjetne mjere zaštite. Ovaj podatak je vrlo simptomatičan i zbog činjenice da najnižu cijenu koštanja ima najznačajnija arhivska građa u Državnom arhivu, što upućuje na zaključak da se način organizovanja i finansiranja mora temeljito preispitati. Nepoznato je u arhivskoj teoriji i praksi u svijetu da postoji zemlja koja podjednako čuva ( finansira) bezvrijednu arhivsku građu, građu nižih kategorija i arhivsku građu najznačajnije kategorije. Upravo je suština racionalizacije u arhivskoj službi da se sistemom stručnog nadzora i svih ostalih zaštitnih mjera obezbijedi da se u Arhiv smješta, čuva, obrađuje, koristi i sl. ono što je odabrano kao najvrednija arhivska građa, koja sa svoje strane najautentičnije dokumentuje djelatnost na određenoj teritoriji u određenom vremenu. Pored toga treba da se čuva i ono što ima operativnu vrijednost u dokazne svrhe.

Zaključak je da je u slučaju Crne Gore očigledno da se nivo sredstava dodijeljen jednom subjektu za istovjetne poslove, istovjetno vrednovane i pod postojećim istim uslovima, neravnomjerno usmjerava (unutar tog subjekta) na objekat i predmet zaštite (iz razloga koji ne može pravdati struka, niti funkcionalne aktivnosti).

245

SVI OCJENA STANJA

Stanje zaštite arhivske dokumentarne baštine u Crnoj Gori nije na zadovoljavajućom nivou i opterećeno je izraženim objektivnim i subjektivnim slabostima, a naročito:

Važeća zakonska regulativa ne obezbjeđuje cjelovitost ostvarivanja arhivske djelatnosti u odnosu na arhivsku građu u registraturski materijal kod svih subjekata koji posjeduju i stvaraju arhivski materijal.

Arhivska služba, zasnovana na centalizovanom državnom konceptu i organizovana po pravilima organa uprave, bez obzira na svoju teritorijalnu razuđenost i prisustvo u svakoj jedinici lokalne samouprave, nije u mogućnosti da dopre do svih arhivskih fondova od značaja za istoriju, nauku, kulturu i druge društvene potreba i da im obezbijedi adekvatan arhivarski tretman, zaštitu i korišćenje, jer su ostali izvan sistema zaštite.

Postojeći način ostvarivanja arhivske djelatnosti nije na adekvatan način obezbijedio zaštitu ni arhivskoj građi u Državnom arhivu, jer nije ustanovio neophodne evidencije o arhivskim fondovima i zbirkama, nije obezbijedio neophodni nivo sređenosti i stručne obrade arhivske građe, kao ni razvoj naučno-obavještajnih sredstava o arhivskoj građi i njeno valjano publikovanje u cilju korišćenja.

Zaštita arhivske građe ne ostvaruje se uz primjenu savrmenih tehničko-tehnoloških mjera, a karakterišu je i nedovoljno prisutan naučno istraživački rad, odsustvo preciznih razvojnih programa i planova, neprimjenjivanje međunarodnih standarda i nerazvijenost projekta Informacionog sistema Državnog arhiva – ARHIS.

Arhivska građa kod imalaca izvan Arhiva nalazi se u stanju ugroženosti, jer nije na propisan način edvidentirana, u odnosu na njenu obradu i zaštitu ne vrši se stručni nadzor, ne primjenjuju se odgovarajuće mjere tehničko-tehnološke zaštite i u najvećem dijelu nije dostupna za korišćenje.

Arhivska građa u nastajanju (građa u registraturama) je u lošem stanju, jer nije valjano evidentirana i sređena. Državni arhiv nije u stanju da obezbijedi neposredni i stalni nadzor kod velikog broja stvaralaca arhivske građe, a nerijetko pri organizacionim i statusnim promjenama određenih subjekata registraturski materijal se nepropisno uništava.

Izražen je problem nedovoljnog i neodgovarajućeg prostora za smještaj arhivske građe, kako kod Državnog arhiva tako i kod najvećeg broja ostalih subjekata. Takođe, prisutna je nedovoljna i neadekvatna tehničko-tehnološka opremljenost postojećeg prostora, čime se njegove smještajne mogućnosti dodatno umanjuju.

Evidentan je nedostatak stručnog arhivskog kadra u svim segmentima zaštite, jer u Crnoj Gori nema mogućnosti za njegovo školovanje kroz redovni obrazovni proces, a zbog nedostatka sredstava ne ostvaruje se ni neophodno stručno usavršavanje zaposlenih u Državnom arhivu i kod imalaca i stvaralaca arhivske građe.

Postojeća kvalifikaciona struktura arhivskog kadra u Državnom arhivu je nezadovoljavajuća, kako sa stanovišta specijalnosti tako i angažovanog kadra sa visokom stručnom spremom u odnosu na ukupan broj zaposlenih. Takođe, obrazovni profil uposlenog visokostručnog kadra je raznovrstan i raznorodan, što umanjuje mogućnost timskog i programskog rada na određenim arhivskim cjelinama. Uz to, zbog potrebe racionalizacije i iz razloga nemogućnosti finansiranja, radna mjesta nijesu na odgovarajući način standardizovana prema vrsti, značaju i količini arhivske građe.

Loša kvalifikaciona struktura kadra na poslovima arhivske djelatnosti prisutna je kod svih imalaca arhivske građe, a naročito kod stvaralaca registraturskog materijala, gdje je uglavnom uposlen srednjoškolski kadar, koji je osposobljen samo za primjenu pravila kancelarijskog poslovanja, ali ne i za vršenje poslova arhivske djelatnosti.

Upravnom reformom i striktnom primjenom pravila državne uprave i službeničkih odnosa u oblasti arhivske djelatnosti ukinuta su stručna zvanja zaposlenih na arhivskim poslovima, koja su inače prihvaćena i standarizovana za arhivsku struku, tako da je Crna Gora jedna od rijetkih država koje imaju arhivsku djelatnosti i arhivsku službu bez arhivista, kao stručnog i kvalitetnog kadra za vršenje specifičnih upravnih poslova koji zahtijevaju primjenu naučnih metoda i saznanja.

Arhivska služba i arhivska struka zaostaju po svim bitnim segmentima u odnosu na okruženje i širu međunarodnu zajednicu, što onemogućava neophodne integracione procese na planu ostvarivanja arhivske djelatnosti i ima negativan efekat na čitavu javnu administraciju.

Česte promjene organizacione strukture Državnog arhiva nijesu rezultat promišljanja o strukturi, vrijednosti i značaju arhivske građe, već prvenstveno formalnog upodobljavanja sa organizacionim rješenjima državne uprave, što u ovoj specifičnoj i osjetljivoj oblasti daje negativne efekte.

Stavljanjem težišta vršenja arhivskih djelatnosti na upravnu funkciju arhivske službe, minimiziran je značaj ostalih stručnih poslova neophodnih za razvoj zaštite arhivske građe, njenu stručnu obradu i mogućnost efikasnog korišćenja.

Finansiranje arhivske djelatnosti je nedovoljno i ne obezbjeđuje ostvarivanje neophodnih programskih aktivnosti, a prvenstveno naučnoistraživačkog rada, elektronske obrade arhivske građe i njenog mikrofilmovanja, kao i


246

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

odgovarajućeg publikovanja. Takođe, u samom Arhivu nijesu uspostavljeni valjani parametri finansiranja arhivskih poslova prema količini i značaju građe, što usporava ostvarivanje prioritetnih poslova, a afirmiše uravnilovku i uopštenost, kao osnovne karakteristike postojeće organizacije arhivske službe i načina vršenja arhivskih poslova.

Neriješen, odnosno neadekvatan odnos prema stručnom arhivskom kadru i njegov nepovoljan materijalni položaj u odnosu na druge stručne kadrove angažovane u državnoj upravi za posljedicu ima osipanje ionako nedovoljnog stručnog kadra. Uz to, Državni arhiv, kao dio državne uprave, ima obavezu smanjivanja broja zapslenih i primjene mjera racionalizacije rada. Ove mjere u oblasti arhivske djelatnosti, koja po svim parametrima zaostaje u razvoju, dodatno će usporiti i otežati ostvarivanje cjeline zaštite arhivske građe po postojećem konceptu organizovanja vršenja poslova, što će direktno ili indirektno imati negativni uticaj na stanje u ostalim društvenim oblastima.

247

UVII PREDLOG MJERA

U cilju poboljšanja stanja u oblasti arhivske djelatnosti, neophodno je preduzeti sljedeće mjere:

1. Pristupiti izradi novog zakona o arhivima kojim bi se na cjelovit i precizan način uredila sva pitanja neophodna za obavezno, organizovano i odgovorno ostvarivanje arhivskih poslova kod svih subjekata koji posjeduju ili stvaraju arhivsku građu i registraturski materijal od značaja za istoriju, nauku, obrazovanje, kulturu i druge društvene potrebe, kao i legitimne privatne potrebe i interese.

2. Novim zakonskim projektom omogućiti organizovanje i razvoj arhivske službe na raznim nivoima, a zavisno od vrste i značaja predmetne arhivske građe. U okrivu nove organizacije arhivske službe precizno definisati ulogu, nadležnosti i ovlašćenja centralne arhivske institucije i Ministarstva kulture i medija, a naročito u pogledu vršenja poslova stručnog i inspekcijskog nadzora, kao i ovlašćenja i mjera za otklanjanje nepravilnosti u vršenju arhivskih poslova.

3. Pri izradi novog zakona neophodno je poći od sopstvenih iskustava, kritičke analize postojećeg stanja, stručnih mišljenja, potreba i zahtjeva arhivske službe, kao i potreba i mogućnosti organizovanog vršenja arhivske djelatnosti kod raznovrsnih i specifičnih subjekata, uključujući i određena privatna lica čiji su rad i stvaralaštvo od šireg društvenog značaja.

4. U novo arhivsko zakonodavstvo ugraditi međunarodne standarde i na taj način omogućiti neophodne integracione procese arhivske službe i arhivske struke.

5. Definisati kriterijume za određivanje arhivske građe, kao kolektivne memorije koju treba trajno čuvati, kao i kriterijume i rokove za korišćenje arhivske građe koja sadrži određene lične podatke i osjetljive klasifikovane podatke.

6. Stvoriti neophodne pretpostavke za organizovanu primjenu savremenih tehničkih i tehnoloških mjera zaštite i korišćenja arhivske građe svih formata i vrsta i načina zapisivanja.

7. Afirmisati specifičnosti arhivske struke, utvrditi posebne uslove na arhivskim poslovima i poslovima sređivanja registraturskog materijala i obezbijediti organizovano i kontinuirano stručno ospsobljavanje radnika na svim nivoima vršenja arhivskih poslova.


248

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

AVIII TERMINOLOŠKI RJEČNIK

Arhiv u značenju ustanova koja obavlja arhivsku djelatnost ili u značenju zgrade gdje se čuva arhivska građa.

Arhiva je sastavni dio pisarnice gdje se čuvaju riješeni (arhivirani) predmeti, evidencije o aktima i predmetima, kao i ostala registraturska građa (arhivska građa), do predaje nadležnom arhivu, ili njenog uništenja (bezvrijedni registraturni materijal).

Arhivist – lice koje se profesionalno bavi nadzorom, brigom, čuvanjem, zaštitom i rukovanjem arhivskom građom.

Arhivistički opis čini izrada tačnog prikaza neke arhivske jedinice i njenih sastavnih dijelova, izborom, raščlanjenjem, rasporedom i zapisivanjem obavještenja koja omogućavaju prepoznavanje, upravljanje, određivanje mjesta i tumačenje arhivske građe, kao i konteksta i sistema kancelarijskog poslovanja u kojem je građa nastala.

Arhivistika je društvena nauka koja se bavi teoretskim i praktičnim pitanjima funkcije arhivske djelatnosti, a predmet njenog izučavanja je arhivska građa, tj. ona proučava teorijske i praktične aspekte arhivske građe.

Arhivska cjelovitost - osnovni standard proistekao iz principa provenijencije i principa očuvanja originalnog reda, koji zahtjeva da se arhivska građa čuva u svojoj cjelovitosti i prirodnom redu bez dijeljenja, oduzimanja, otuđenja, neovlašćenog uništenja ili dodavanja stranih elemenata, izuzev pridolazećeg materijala, kako bi se osigurala potpuna dokazna i obavještajna vrijednost arhivske građe.

Arhivska građa (arhivalije, skup dokumenata) - spisi koji imaju trajnu vrijednost za čuvanje zbog naučnih, kulturnih, umjetničkih, estetskih i drugih društvenih vrijednosti.

Arhivska knjiga je evidencija (popis) cjelokupne registraturne građe (inventarni pregled) nastale u radu imaoca registraturne građe, kao i one građe koja se po bilo kojem osnovu kod njega nalazi.

Arhivska mreža – organizacija i nadležnost arhivske službe na određenom arhivskom području.

Arhivska oprema - čine je registraturske jedinice čuvanja (specijalne fascikle, registratori, kutije i arhivske knjige), metalne stalaže i kase, vodootporni metalni sanduci, hidrometri, termometri, protivpožarni aparati i drugi uređaji kojima se kontrolišu i održavaju uslovi za smještaj i čuvanje arhivske i registraturske građe.

Arhivska praksa – dio arhivistike koji obuhvata praktične aktivnosti u organizaciji rada arhiva (nadzor nad građom prije preuzimanja, prijem i smještaj građe, sređivanje, odabiranje evidentiranje, obradu i korišćenje.

Arhivska tehnika – dio arhivistike koji se bavi pitanjem arhivske zgrade, opreme, konzervacije, restauracije i reprodukcije dokumenata.

Arhivska teorija – teoretska razrada svih pitanja kojima se bavi arhivska praksa.

Arhivska služba – cjelokupna organizacija arhiva i drugih organa i organizacija nadležnih za zaštitu arhivske građe.

Arhivska vrijednost podrazumjeva administrativne, finansijske, pravne, dokazne i/ili informativne vrijednosti koje potrđuju neograničeno i trajno čuvanje arhivskog materijala.

Arhivski depo je posebna namjenska prostorija u kojoj se čuva registraturska i/ili arhivska građa.

Arhivsko blago (baština) je sveukupna arhivska građa koja se čuva u jednoj zemlji i koja formira bitan dio njenog upravnog, kulturnog i istorijskog nasljeđa. To je cjelina dokumenata od političkog, naučnog, ekonomskog, društvenog ili kulturnog značaja koji pripadaju jednoj državi i predmet su za centralni registar i zaštitu u arhivu.

249


Zaštita arhivskog blaga je obezbjeđena zakonskom kontrolom od strane arhiva.

Arhivsko poslovanje čini sistem postupaka sa registraturnom građom (evidentiranje, rukovanje, odabiranje i izlučivanje) od prestanka njene operativne funkcije (riješeni akti), pa do predaje nadležnom arhivu.

Arhivsko zakonodavstvo – skup zakona i pravnih regulativa koje upravljaju očuvanjem, korišćenjem i zaštitom arhivske građe i organizacijom arhiva u državi.

Audiovizuelna arhivska građa – arhivska građa u slikovnom (pokretnom ili nepokretnom) ili zvučnom obliku bez obzira na format, uključujući i odgovarajući tekstualni zapis (film, fotografija, ikonografija, zvučni zapis).

Dokument je zapisano obavještenje bez obzira na nosioca zapisa ili njegovu važnost. Predstavlja dokaz i informaciju.

Dosije je skup predmeta koji se odnose na istu materiju, pravno ili fizičko lice.

Elektronska građa – arhivska građa obično u obliku automatski obrađenih podataka, zapisanih na medijima kao što su: magnetni disk, magnetna traka, perforirana kartica ili traka, a čiji su sadržaji dostupni isključivo pomoću posebnog uređaja i organizovani u skladu sa principom provenijencije.

Fascikla je skup više odloženih predmeta ili dosijea.

Fond čini cjelina zapisa, bez obzira na njihov oblik ili nosioca, koju je organski stvorio i/ili primio i koristio neki pojedinac, porodica ili pravna osoba u obavljanju svoje djelatnosti.

Imaoci registraturne građe su sva pravna i fizička lica u čijem radu nastaje i čuva se poslovna dokumentacija (u praksi svaki imalac je i stvaralac, ali svaki stvaralac ne mora biti imalac dokumentacije).

Istorijski arhiv – ustanova koja čuva arhivsku građu prvenstveno za naučnu upotrebu i vrši stručne, naučne, upravne i kultutno-prosvjetne zadatke. Mogu biti opšti i specijalni.

Kancelarijsko poslovanje obuhvata sve radnje sa aktima od njihovog nastanka (ili prijema), preko operativne funkcije (rješavanja), pa do arhiviranja (odlaganja).

Kartoteka je evidenciono sredstvo sastavljeno od određenog broja zasebnih listića, fascikli, kartica, mikrofilmova i sl. koji zajedno čine jednu cjelinu, a njihovo sređivanje je izvršeno po određenome klasifikacionom sistemu.

Knjiga je klasično evidenciono sredstvo koje čini skup povezanih i ukoričenih listova čije su strane numerisane. Knjige su: djelovodni protokol, registar preuzetih arhivskih fondova i zbirki, upisnik predmeta, registar (indeks), arhivska knjiga, popis štambilja, pečata i žigova i dr.

Lista kategorija registraturne građe je normativni akt imaoca registraturske građe u kojoj je putem ekspertize sadržaja svakom spisu određen rok čuvanja sa stanovišta operativnog, dokumentarnog, naučnog i društvenog značaja, na osnovu kojeg se vrši odabiranje arhivske građe (dokumentacija koja se trajno čuva) i izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala (dokumentacija koja se čuva samo određeni vremenski period).

Naučno-obavještajno sredstvo je opšti naziv za sve vrste opisa ili pomagala koje je neka arhivska ustanova izradila ili primila tokom svog upravnog ili intelektualnog nadzora nad arhivskom građom. Pruža informacije istraživačima i korisnicima o sadržaju arhivske građe strukturnog i tematskog karaktera.

Pisarnica je organizaciona jedinica registrature gdje se vrše sljedeći poslovi: prijem, otvaranje, pregledanje i raspoređivanje pošte, evidentiranje i združivanje akata, dostavljanje akata odgovarajućim organizacionim jedinicama i pojedincima, otpremanje pošte, razvođenje akata kao i njihovo stavljanje u arhivu (arhiviranje i čuvanje).

Posebni i računovodstveni spisi nastaju u radu svake registrature bez obzira na formu, oblik i način poslovanja. U posebne spise spadaju: osnovni akti (rješenja i odluke o statusnim pitanjima, normativni akti (statuti, pravilnici, poslovnici), zapisnici organa upravljanja (zapisnici sa sjednica i sl.) i kadrovska dokumentacija (matične knjige zaposlenih, personalni dosijei i sl.) U računovodstvene spise spadaju: knjigovodstveni spisi, poslovne knjige, operativna evidencija, statistička evidencija, planska evidencija, osnovna sredstva, obrtna sredstava, inventar,

250

Min

ista

rstv

o ku

lture

i m

edija

bilansi, računi, uplatnice i isplatnice, blagajnički izvještaj, dnevnici, sitni inventar, itd.

Predmet je skup akata koji se odnose na istu stvar, nastalih u toku istog postupka. Oni predstavljaju jedinstvenu cjelinu sa istom bitnom sadržinom.

Prilog je pisani sastav ili fizički predmet koji se prilaže spisu (aktu) radi njegovog dopunjavanja, objašnjavanja ili dokazivanja.

Provenijencija je odnos između arhivskih spisa i pravnih ili fizičkih lica čijim su djelovanjem oni nastali, prikupljeni i/ili čuvani i korišćeni u obavljanju djelatnosti tih fizičkih i pravnih lica.

Registraturska građa je cjelokupna produkcija spisa (izdatih i primljenih) jedne registrature.

Registraturski materijal su spisi koji imaju samo operativnu, tj. vremenski ograničenu vrijednost i značaj.

Serija – zapisi sređeni prema sistemu odlaganja spisa (zapisa) koji su se čuvali kao cjelina, zbog toga što su učinak istog postupka prikupljanja ili odlaganja, ili su nastali istom djelatnošću ili imaju poseban format, ili zbog nekog drugog odnosa koji proizlazi iz njihovoga nastanka, prijema ili korišćenja.

Specijalni arhiv – ustanova koja obavlja arhivske poslove na arhivskoj građi određenog stvaraoca ili neke posebne grane djelatnosti.

Spis (ili akt) je svaki pisani sastav kojim se pokreće, dopunjava, mijenja, prekida ili završava neka poslovna djelatnost, postupak ili radnja. Može biti običan, povjerljiv i strogo povjerljiv, potom, bez obzira na stepen povjerljivosti, hitan i preporučen, itd.

Sređivanje građe čine intelektualni i fizički postupci raščlanjenja i rasporeda dokumenata u okviru jedne arhivske jedinice u skladu sa arhivističkim načelima.

Stvaraoci registraturne građe su sva pravna i fizička lica u čijem radu nastaje poslovna dokumentacija.

Vrednovanje je sistem postupaka na utvrđivanju vrijednosti svakoga spisa kao arhivske građe (trajna vrijednost) i registraturnog materijala (vremenski ograničena vrijednost trajanja).

Zapis čini zapisano obavještenje u bilo kojem obliku ili na bilo kojem nosaču, koje je stvorila ili primila i čuvala neko pravno lice ili pojedinac u obavljanju svoje djelatnosti.

Zbirka - čine je vještački združeni dokumenti, sakupljeni na osnovu nekih zajedničkih osobina (kao što su sadržaj ili nosilac zapisa), bez obzira na njihovu provenijenciju.

251


252

Bilješke:

253

254

255

256

257

Documents

Stanje Kulturne Bastine Crne Gore