O$e1.a$3. .08.a.·.b.:.Il.:· ..•..·•.. :;1"'\:=;(. .. ::.;:: .:•. J ... : ·t··· ;::h·S··:b··· cs·· ..\if ..arn/~ :..lJl11a .Ci ...a.. tcr0.:Miriggll .',·45 ·,f ·7 ·8·:•.... ·.':·9·:··:·:·····:.·1··0·:. :.1·.·.1·.·· 1:: ... :... e· : .··2 .1~· . 14. 15 .:

20 21 22232425262728 2930 31

Subak Warisan DuniaBeuki Kagerus ku Modernisasi

Dina bulan Juli 2012 Organi-sasj Pendidikan, !lmu

. Pengetahuanjeung Kabuda-yaan PBB (UNESCO), dina sidang-na anu ka 36 di Saint PetersburgaRusia 24 Juni-6 Juli 2012, enggeusnetepkeun yen sistem irigasi tradi-sional Bali, subak dijadikeunwarisan dunia, satutas 12 taunlilana terus diperjuangkeun. Ku-.sabab kitu, subak mangrupa'warisan dunia anu ngabogaan nilaibudayaluhung,enggeussakudunadimumule jeung dijaga ulah nepi katumpur di Bali. Tapi. jigana mahdina jaman modern kiwari, pikeunngalestarikeun subak teh moalgampang. Naha kunaon kitu?Marga lantarana, sagala rupaparobahan ekosistem jeung sosialekonomi budaya pangaruhmodernisasi bakal terus ngageruskana eksistensina subak Bali.

46

Ku Joh an Iskandar

Miara Lingkungan

Dititenan tina sejarahna, sejati-na sistem irigasi tradisisional subakteh enggeus kawentar ti baheulakeneh, enggeus dikenal kira-kiradina pertengahan abad ka 11. Nu-rutkeun riwayatna, masarakat tanisawah di Bali enggeus mangrebu-rebu tauna lilana, hasil tina warisanpara karuhun, mampu ngamang-faatkeun organisasi subak pikeunngatur cai irigasi nyaian sawah anukacida efisiena, jeng kacida am-puhna miara lingkungan di Bali.Dina soal ngokolakeun cai jeunglingkungan alamna, patani Balidina ngajalankeun subakna, anusifatna otonomom jeungdemokratis, biasa dumasar kanaelmu pangaweruh ekologi tradi-sional anu dibungkus ku kaper-cayaan anu disebut Hirta Karana.Dumasar tina papagon HirtaKarana, .nrang Bali dina ngalakokanhirup sapopoena kudu ngajaga ka-saimbangan atawa saling hormatantara sasama jalma, kudu hormatka lingkungan alam (ekosistem),jeung hormat ka Tuhan Maha Pen-cipa. Kusabab kitu henteu matakheran lamun subak enggeus bisanyiptakeun sistem adaptasi patanisawah di Bali jeung ekosistemnasacara kompleks (complex adaptivesystem) jeung lestari. Pangaruhnasistem adaptasi ieu enggeus bisanyiptakeun hubungan anu harmo-nis di antara para patani, katutsakabeh wargana mibanda sifatkaarifan lokal luhung pikeunngalestarikeun lingkungan diwewengkona. Nurutkeun budayaUrang Bali, sumber daya air biasadipiara jeung dipusti-pusti. Hal ieudi antarana kusabab ayana konsep

Kllplnr Humas Unpad 2012

budaya Bali anu disebut hulu-teben(sirah-suku), Hartina, secarawewengkon DAS (Daerah AliranSungai), nurutkeun adat Bali biasadibedakan jadi 3 zona. Nyaeta zonakahiji, wewengkon pagunungankatut leuweungna dipersepsikeunsecara budaya sebagai hulu atawakaja, dianggap suci kudu dijaga, di-rawat jeung dipusti-pusti. Zonakadua, wewngkon bagian lan-deuhna atawa bagian tengah(madya), dipersepsikeun sebagaibadan, wewngkon netral, kurangsuci, bisa diolah atawa dikelola radalonggar, henteu saperti wewengkongunungjeung leuweung. Laju, zonakatilu, wewengkon hilirna (nista),muara sungai jeung lautan, diang-gapna bagian suku, wilayah kotoiatawa henteu sakral.

Nurutkeun pengelolaaan subaksecara budaya, sajatina di jamarbaheula, subak enggeus mamptngagerakeun modal sosial patan:sawah Bali, saperti nyiptakeurnorma-norma saling percaya, salinggawe babarengan, jeung mampulngawangun jaringan kerjasamrsabilulungan. Kusabab kitu, subalenggeus kawentar mampu ngabagcai irigasi ka petak-petak sawalpatani kalawan adil pisan, jeun]mampu nuntaskeun jeunjIigadamaikeun sagala rupa pacogregan konflik di antara para patansawah, Lain eta wungkul, subak ogrenggeus mampu nyiptakeun migawe melak pare jeung migawe panel

,pare bareng jeung kompak din.saamparana sawah. Pangaruhnapara patani sawah mampingagunakeun cai irigasi, hususn:dina usum halodo kacida efisienahenteu ieuh matak werit cai, jeun:oge arang aya kajadian serangai

Mangle 239(

hama parebalukarkeun(puso).

anu sarius nga-gagal panen pare

Loba Tantangan

Ngan kacida hanjakalna, dina 'munggaran taun 1970-an, ku ayanaprogram Revolusi Hijau, anu lan-dasana ngagunakeun program polakasaragaman nasional, sifat 'top-down',jeung henteu mirosea atawangahargaan elmu pangaweruhekologi tradisional patani, jeunghenteu ngahargaan kana kaper-cayaan atawa norma-norma patanisawah di Bali. Balukarna, fungsisubak pikeun ngajaga lingkungankatut kaharmonisan sosialkacidakagangguna. Sajatina para patanianu baheulana biasa ngagawe tanimake prinsip ngadaptasikeunsacara harmomis kana ekosistemlokal, dibungkus ku pangaweruhekologilokal, jeung dilandasi bu-daya lokal, saperti kapercayaan,ngalaksanakeun budaya tani pro-lingkungan anu disebut sistem taniorganik (organic farming system).Ciri hasna di antarana, para patanisawah di Bali guyub ngagunakeunsagala asupan ti luar anu minimpisan. Tapi guyubna para pataningagunakeun pupuk organik jeungpestisida alami atawa biopestisida.Tapi, ku ayana program RevolusiHijau, usaha tani sawah tradisionaldi Bali dirobah dimodernkeun jadipro- kapitalis, -nyaeta ngagunakeunsagala rupa asupan pikeun usahatani anu hampir sagemlengnangandelkeun ti luar, saperti binihpare unggul hasil rekayasa genetikdi laboratorium ti IRRI (Internal-tional Rice Riset Institute), Filipina,pupuk anorganik jeung pestisidapabrikan, hasil industri. Balukarna,sanajan produksi pare gabah secaramakro ningkat, tapi tingkatekonomi para patani sawah tetepkurang nyugemakeun. ProgramRevolusi Hijau enggeus gagalngangkat harkat martabat patanitradisional. Salian ti eta, timbulgangguan masalah lingkungan,saperti sering kajadian werit cai dimusim morekat pare di usumhalodo, jeung parena sering digasakhama wereng coklat (Nilaparvata

Mangle 2390

lugens) anu saacan Revolusi Hujauhenteu pernah dikenal ku parapatani sawah (aos seratan Lansing,1991). Balukarna, hektaran paresawah gagal dipanen ku para patanialias puso. Naon atuh marga lan-tarana? . Hal ieu di an taranadiakibatkeun ku ayana introduksibinih pare unggul anyar, polatanam padi patanijadi acak-acakan.Contona, dina sahamparan lahansawah, patani aya anu masih macul,aya oge anu enggeus tandur, masihpanen, jeung sajabana. Pon kitudeui beres panen pare, henteu ayamasa bera/bero, kusabab melakpare terus-terusan henteu aya isti-rahatna dina tiap tauna. Balukarna,daur hirupna serangga hama hen-teu aya putus-putusna di lahansawah. Lain eta wungkul, parapatani jadi ngabudaya, gumantungpisan kana pestisida pabrikanpikeun ngabasma hama pare. Aki-batna, cai irigasi, katut cai sawahjeung taneuh sawah pinuh ku racunpestisida. Atuh balukarna sagalajenis-jenis lauk, belut, manuk,jeung sajabana tumpes di ekosistemsawah. Pon kitu deui sagala musuhalami hama wereng di sawah,saperti rupa-rupa lancah paraeh disawah. Kusabab kitu, henteu matakheran lam un werengjadi ngagalak-sak di sawah, kusab henteu bogamusuh alami na deui di ekosistemsawah.

Laju, rengse jaman RevolusiHijau, kiwari tantangan anu tumi-ba ka sistem subak lain ngurangan,malah jigana beuki beurat pisan.Hal ieu ku sabab kiwari sering pisantimbul anomali iklim, sapertihalodo panjang atawa loba pisanhujan, akibat pemanasan global,pangaruh tina pencemaran gasrumah kaca, utamana emisi C02.Pangaruhna, datang hama wereng,balukar tina cuaca anu .pika-betaheun hirup hama wereng disawah. Sabalikna, ilmu pangawe-ruh ekologi tradisional para patanisawah loba anu kagusur ku moder-nisasi. Kusabab kitu, risiko usahatani. sawah jeung sistim subak ka-hareupna bakalleuwih beurat.

Lain eta wungkul, samalah kiwa-ri pikeun ngalestarikeun subak ka-bandunganana beuki gati jasa.

Naon marga lantarana? Salahsahiji faktorna, alih fungsi lahansawah pikeun kaperluan industriwisata, saperti pangawangunanhotel, guest house, jeung sajabanabeuki ceuyah di Bali. Balukarna,legana sawah di sababarahawewengkon Bali beuki ngurangannyirorot pisan. Contona, nurutkeunstatitik Dinas Pertanian TanamanPangan dan Hortikultura ProvirisiBali (2010), salila periode 2000-2009, totallegana lahan sawah ngu-rangan sekitar 5.332 ha, nyeta tina85.776 ha nguranganjadi 77.538 haatawa ngurangan rata-rata sekitar915, 26 ha/tahun. Kunaon atuh lobapatani anu ngajarualan lahan-lahansawahna? Hal ieu di antarananyaeta lamun di wewengkon sawahenggeus di wangun .hotel atawaguest house. Balukarna, nilai pajaklahan sawah di wewengkon etakacida ngaronjatna. Kusabab kitu,henteu matak heran patani anuhenteu mampuh deui mayarpajak,ahirna mah lahan sawahmaranehna hasil warisan tuturu-nan, enggeus jadi sumber kahiru-pan kalawarga, jeung enggeusngahiji jeung budaya ti karuhunadijual ka pihak luar. Kusabab kitu,naha subak bakal dilestarikeun diBali? Anu pasti mah sajarah anubakal nyatet soal nasib subakpikeun kahareupna.

Johan Iskandar dosen etnobi-ologijeung

Panalungtik LingkunganUnpad.

47