POKPANTUN SOG GINA' NOG PAGBOGAT DUNUT SOG KOPOGUSIBA' NON BATA' NON

Publtc ns .opy

DO NOT RFn.~OVf WESTERN SUBANON

Pokpantun soq Gina' noq Pagbopat dunut soq Kopoqusiba' non Bqta' non

(Advice for Expectant Mothers and Care of the Young}

by: VOLUNTARY HEALTH ASSOCIATION OF INDIA

translated .by: N~viila Ventura and ' Eyano 'Pangilis

edited by: Melanio Limpuson ., Tumontung Pamali~6n, , Andres Sioko, Angeli,na Tat..fgiag,

· Teresito Bernardo, P.epe Iyan, Winiam . and Lee Hall, Melinda Lavina, Hermil ina Perez

illustrations by: Mitch Bayo

SUMMER, INSTITUTE OF LINGUISTICS-Philippines Inc. TRANSLATORS PUBLISHERS 1982

. PUBLISHED

in cooperation with the Bureau of Elementary Educatiop and the Institute o~ National Language of the Ministry of Education and Culture Manila, Philippines

Western Subanon Health Book

Better Ch1Id Care

We would like to thank the Voluntary Health Association of India for · allowing us to adopt their booklet, Better Child Care,

c 1977. That .booklet plus a:il. ext.ensive catalogue of other material on primary health care are available from Voluntary · Health Association of India, C-14 Safdarjang Development Area, New Delhi - 110016.

27.16-482-5.35C 17.~0P-825038N

Printed in the Philippines Sll Press

' ' PAUNANG SALlTA

Ang tsang katangtang masasab1 tungkol sa P111p1nas . ay 11ng ,pagkakaroon nito ng tba't ibang pangkatetniko na n4g-aangk1n ng kani-kanilang wikang katutubo. Gayori man, · tto'y hindi naging balakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang panlahat.

Ang aklat na ito ay isa sa serye ng .ganitong ur1 ng mga . babasahing inihahanda para sa higit na ikaliltnang ng mga kaal aman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika ng mga mag-aaral.

Sinikap na . malakipan ang . ~klat ng mga paksang inaaakalang magdudu lot ng rilalaki at makabuluhang ~apa ­k i nabangan s.a mga gagam'it n ito. Sa. paghahand1 ng mga ito'y isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa . lsinaalang -alang din ang mga pangkasalukuyang panganga i langun ng mga mag- aaral Sa pagpapalawak at pagpapayaman ng kanilang talasalitaa~. paglinang ng kakayahang gumamit. ng wikahg gamit·tn at wastong pags"ulat nito. ~lay 1n1lak1p ding mga pagsasanay na inaakalang makatutulong 54 mabfsang pag-aaral ng wika. Matitiyak na ganap na nflang natutuhan at nauunawaan ang wika kung ito'y buong katalinuhan na ntlang natatalakay sa klase at naiuugn~y o hagagamit . sa tunay na buhay .

Buong pagmarnalaking inihahandog ng Ministrf ng Eduka~yon at Kultura ang aklat na ito taglay ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang ' mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa at · sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika . At ina­asahan din sa gaycn ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa.

ONOFRE D. CORPUZ Minister ~g Edukasyon at Kultura

PREFACE

This health booklet presents some basic facts about ·maternal and child care. It is designed for the use of parents who want to help the i r children to have better health and for the use of he~ lth workers. The worker may use the illustrati'ons while tal king to parent parents and explaining how to care for the pre9nant . mother and young child. 1 •

The original work was done by the Voluntary Health Association of India and translated into Subanon durin~ a workshop in Malayal, ?amQG>iinga, del Norte by Nev~na Ventura and Eyano Pangilis .. Other participants of the ' workshop as well ~s Pepe Iyan acted as editors. Th~ pictures were done by Mitch Bayo.

The letters of the Subanon alphabet are a, b, d, ~. .9_, !!_, ..:!_, ~. 1 , !n_, E_, !!.9_, .2_, Q_, I:_, ~· .!_, ~· ~. i_, and ~(glottal stopT. The pronunciation of 'o' is similar to that of the Spani~h 'o'. · All other lettePs correspond to their ,Nation a 1 Language equ iva 1 ents. · ·

This material has been prepared under the auspice~ of the Summer Institute of Lingui·stics.

Og mokogulang moleg korigonan no~ mokosaya bu

mokosubuk nog gombata 1• Bu og gl i bru koni

mokopanad dia nika nog magun ~g gombata 1 nika

mokolongas glawas non. Og libru koni mogamit mu

sog baloy bu ompanad mu sog ain ondi 1 mokobasta.

Bila gotow pogduoy dodomaan ta nododa 1 nog •

mogbodos . ~ Bu bila mogbodos, siam bula·n mangka

poktibuk bata 1 non mangka non bota'oy.

1

2

Bu bi1a ombatik nag g1ibun nag ion bodes, sumboy pomiki1on non ko1ongasan nag bata' non. Po' bi1a mo1eg ion nog mo1ongas glawas nog bata' non dunut asta ion ~umboy omba'is g1awas non.

Bu sumboy bi1a bodos podoko1dokolon non kanon non nag g1am nbg gini_nisari gomoy otawa g1at kananan. nag daun nog g1ompan mama'

nog pong anon mama' nag Bu glam nag gininisan nag gigbus nog gubi, ·

p a k o , tang kung , o 1 o g bat i , m o 1 u n g g a y ,, pi t say , b u a s a p a s i ' o y . B u g 1 am n o g g i n i n i s a n n o g s o d a ' a n mama' nag bulinga, pongond~w, pikotian, g1atu', bu gininisan nag gungud nag mosoda'an. Po' sumboy nododa' ~uman nag munggu, bu bo1atung, bu mani.

3

Bu sumboy ion mangoy sag Health Center po'

dian pokpotontongan dia sag midwaip. Po' koyon

pogolongon nag pre - natal. Dadi og midwaip

mimutimut non og bodos koyon bog da' data' supisupi

non bog andun solag nag bata'. Ion non nion bila

ngon gla'at sag dialom glawas non otawa ngon

kulang sustansia nag da' non kokan, ompomali dia

non nag midwaip.

4

Bu ngon sop kolibunanan nog kulang dugu• non

bila ~ogbodos. Ion non nion anemia. Kilolain da

bila mogpre-natal po• tontongon nog midwaip og

palut nog mata non bu og dila• non. Bila momuksi •

ma•ana non kulang dugu• non. Tibua mogawon da

bila kuman nog gininisan nog daun nog glompan. Bu

sumboy dosop minum

Ferrous Sulphate.

kolomu• nog gotow

bulung koyon.

nog tablitas, ngalan non

Og bulung koyon mbkitum nog

rna• nion nododa• bayu• nog

5

Bu sumolingka og popula matoy kabal nag

mosakit nag tidu sag tetanus boya'an monogas

glawas nag bata' dun bu ondi' ombongat og baba'

non.

6

Og mosakit koyon kobulungan da bila mokpindiksion nog tetanus. Tibua, sumboy moktolipun sog gonom bulan mangoy sog walu bula~

tian non.

7

Bu bila dion ka pogonong sog bonua nog modakol m;~laria dun gomon sunoy -kopolitan ka dun. Labi na bila ondi' a ombulung mokapas tanan nog bodos. Ion non nion dok.su' non og bata' loligi'on bu moglegelege tanan dun.

8

I l . . \

. '

' \

' Dadi andi • a kapalitan nbg malaria bila

makinum a nag bulung tidu sag Health Center atawa

sag doktor.

' '

9

Oadi bi,, la· matong pogbota 1 an mu, tawag , a nog .

p a n d a y ' ( ~ i d w ~ i p ) p o 1 i o n m o k s i m p a n no g ·m o i o n u ' n o ,g

ponopoton bu ·og glangkap nog -pomutuk 1109 pusod.

· B~ mongugas ion nog komot non bu pon~bon, mangka

. nQn .pomolaoy komot non SQUpaya , da ondi I mog-lokagow

· og komot nori. Bu sumboy sop ion monginuku soupaya

da mo·lonu 1 komot non magun da di 1 mosut nog I

mosakit og pikpondayon non koyon . ,

s'u man g k a s i • o y p t,J t u k o y o g p u sod k o yon sum boy

pokinitan poguna asta 15 min~tu og glangkap nag pomutuk nag pusod koyon magun da matoy kagow non soupaya da ondi' moktetanus. Bu motubus p!Jtukoy sop pusod koyon mangka ikotoy bu putusoy nag pinilinsaan no.g ponopoton otawa bandage. Og pusod koyon sumboy togu'an nag mika'an nag rubbing

alcohol soupaya da molonu' kobon non og putus non asta modoput molupu' pusod ·nag bata' koyon.

11

' Bu : molongas og gin,a l nog bata 1 bi1a mpkpodud·u 1

io'n tidu mogbata 1• • Og, tigana 1 gatas non· koyon

om p u 1 u t p u 1 u t p a b u· mot i now t i now b u on d i 1 i 1 aka d

komis. Tibua, di 1 ba 1 is kosobu 1 sobu 1 po 1 koyon

ta~an mo1ongas sog gombata 1 soupaya da ondi 1 i1an

. mosompun . kopolitoy nog mosakit.

Bu sumboy sop dua 1. kobo1 a 1

. nog dudu 1 non

podudu 1 on non sog b.ata 1 non bu sumboy sop ugasan

non poguna og dudu 1 non.

12

Po ' o g g.a t a s n o g g o tow m o 1 o n g a s p a d i .a s o g •

gatas nog ponoluyon bu sagad nika na mokpodudu'

dun .

I

r

13

Bu solian si'oy nog gina' mokpodudu' sumboy

kobon non dosop kuman nog glam nog gininisan nog

glompan mama' npg bolatung, gigbu~anan, gomoy, bu

g i n i n i san no g .sod a ' an . 8 u s urn boy sop m i n u m ion ·.

nog tubig nog modakoldiikol laga' walu basu mangoy '

~og sopulu' bas~ gondowgondow.

l4

B u b i 1 a m o 1 o ng as d a b g g 1 a was n o·g . g i n a 1

mokopokpodudu 1 pa ion nog bata 1 non sbg dua 1 . mangoy sog to1u ton.

Ti bua bi 1 ~ og bat a 1 non gonom , bu1 an mangoy sog pitu bu1~n pa sumboy to1ipunpn non na mokpanad mokpokan nog duma pongan~n. 0~ tagna' · og omba'is og ·ginug nog so1ibagyu duyokon bu togu'oy nog mika'an nog pokinit magun 1~mamit.

15

B u b i 1 a. sop m i d u yo k n a man g k a song a l 0 y ·I

mika'mika'an dun po' gomon sunoy l .ua'on non ;

Ti bua, na' a mQsobu' .dun. M. ~ nsan ma' antu 1

bjka'bika' pu1i -'oy mu notil:l ua sumangal magun da

molay~m ion dun. Dadi , bi1a rno 'layam na mangka

nosop ponadoy .mokpokan ' nog ,len pong 'a:non mama' nog . ' '

b h:t,o m bUg ' 1 i baS a ' , g U b i ' 0 taW a k 0 pay a ~ i n San d U a I

kali sondow.

Bu sum boy sop og bat a ~ ponadan · kutnan n~g gl am .

nog ,9ininisan . nog ponganon magun da orriba 1 is glawas :

non. I

B u o g bat a ' s.o p b i .1 a, m ik a ·•. an p a , bat a ' bat a: pa tibuka non. · Dadi sa 1 an ondi 1 pa ion mokokan

\ \ l I ' '•

nog m,odakol. • pad ,i sa I an su'mboy bj'ka I ~i'ka I

p ~ d u d u . ' O· n . T i b u a' b i l a ~ o s o 1 a g so 1 a g n a o',n d i 1 s i :' o y

bi ka 'bi ka' podudu 'on .po' mokokan. na nag ·duma I

pon·ganon.

, I

Bu bila og bata• sop nog soton na gidad non

og mokan non sopoginonga• na nog kokan nog gina•

non . . Bu sumboy dosop ion kuman nog miglologinis

nog ponganon mama• nog binombug, glompan, bulinga,

manuk, bu og soda' . Po' . omba'is tokodoy pogompu'on

ilan nog binombug bu og duma ponganon.

18

Bu og bata• sop mangka pinom9y nag tubig

1 i nutu • poguna sumboy· .asta . l inra mi nutu. · Bu sumbo.y

J sop o~ poktogu•an nag tubig koyon nag linutu•

molonu•. ./

Bu bila sop gumamit nag dudu'an nag bata• • I ,.

sumboy pokinitan poguna magun da matoy kagow non J

po• alu'alu' dian kalap og mogu~u~du og gombata•

d u n.. B u m o so lu t to k'o d o,y b i 1 a o g b a s u o t a w a· saw an

og} gomiton po• molomu da ugasoy ..

19

,, ,. '

I'

.. k

J :rt)~;.

1-,--

'-~""' .,. ~ :-. 1..-o"

,.,. )v .. io'" ~ -· JO

~ ~ _....~r ~ ~ l.-1.-

'1 _, , V_.,. ~ .....

- / £, v I-' - ~ ~ ' - :..' ~ ~

·' 1--:: Q

ri: ~ ~ " ,~ IJ ~..:.: s

0::: l_; \.1: I ~ ~ ,,

~

-; .~ 4 • · ,-; ~

' ~ .:: i ~ -0 " I~

.... .: · ~ i l~lh " I~ IP ~i Q <!: ~ L ;.

Bu og mosub~~ sop nog bata'

modalas tumultn. ~

l..oo ~

......

Mindadi sa'an sumboy bika'bika'

ti~bang nika og bata' mu bulanbulan

m~gun ~u da sunan bog duminungag ta'

og bogat non.

.' 20

~:--' -1--~

1- ...... 1-

~ .... _. --,.....

~

'

I

,, '

-

fO

'(

9

'I

' (

'

r-

.....

~ tt'

.. l?c. f'rt6 .-'\ ..

/v /

' .....-::; ~ v I/

~ ~ ..;...~ "' .. ~~ .. " . 0 ""' oc

,. ~~

,.

~ ~

:.--""' ,..

~ _,~

.... ... I-;:! ~ ')

< ·-

u.-E i<t£ '1-1->t-!

Po' bila da' pogdungag og

bogat non mika'an si'oy, ngon

nododa' sabap non.

Dadi sa'an dion mu kosunoy

bog ngon ta' mosakit non otawa ·

tidu ondi' mokodag, otawa

miglogogoy ta' nog T.R., otawa

sog kulang ta ' kopokpokan dia non

I

.,.... 1-'

.... ~ 1--'

!---' ,.,

.... 1--" :..-~ lo-""

..... """ ~ ~ I... ,.., ~

~ ~ -:-: ~ ~ ~ ..+A I~

~

v .. I~ .1 " c-t 0<::: , .... u. ct:'E v

21

~ ~ -1--" ..... ~

-- """ I""' "

.. 0 ·; ·~ ' ~ ...

,. ..... ~ :,..... ~

-""" ~

, ·r

rr 1':{

r3

u II

to

9

~

r

'

) .

Po 1 . og bata 1 nog mipokan mahatol bu molonu'

kobon non ondi 1 mododali 1 dokotoy nog mosakit.

Tibua, og bata 1 nog kulang kokan non bu inulabulab,

mosompun di 1 kokodag.

22

Bu sog glam nog gombata' ngon nododa' tang

nag di • ilan ·mokodag. Dadi sa'an og gina'

bololaga' tokodoy nog sunan non olo og kopogusiba'

nag gombata' bila ondi • mokodag.

Bu og bata' sop nog mipanas sumolingka

moguduudu bu gobanan nog len mosakit. Oadi sa'~n

~umboy ondi ' , lota'an mokpodudu' nog gina' nen.

Po' og gatas nog gina' domikian da nog bulung bu

mokobogoy nog pagas sog bata'.

Bu bila og bata' sop ondi • mokodaq sumboy

bika'bika' pinumon nog tubig l~bi na bila mudu I '

moguta' po' sa'an rna' antu' modakol tubig nog miawa'

sog glawas non. Sa'an sumboy ngon og sukli nog

t u b i g s o g d i a 1 •O m g 1 a w a s n o n . P o ' b i 1 a o n d i •

kosuklian nog tubig monimala.y momala og dialom

glawas non dun . Ion non nion di' mobon matoy qotow

dun. D a.d i m i n s a n g o b i s i ' o y s u m boy n o d o d a •

bika'bika' pinumon dun. Labi na bila landu.• na og

mosakit non, sumboy nododa • pitangon sog doktor

otawa sog Health Center po' ilan tumobok nog

dextros.

23

Dadi sop minsan sima mokopogimung da noq

omba'is · pinumon sog gotow.nog moguduudu. Po'

moglaga' tibua ion nog sala caltex otawa solitru

nog tubig mangka ompu'oy nog gosukal golaga' nog

dua' sudu' dakol non bu sopondut nog masin. Bu

bila ngon mosom omba'is dosop ompu'an dun mika'an.

+ ~~ o·::. ~~ ·.·

C) . '

24

~· ~:-- ---·

Dadi bi1a motubus togu 1 0Y g1am non koyon sog

glo1onan mangka kongkugoy nog , mahatu1 dunutmangka

pi numoy sog -gotow bika 1 bika 1 minsan pat 1itru sog

sondow, pat 1 i tru sop sog sogobi, goktob ku1 i 1 an

mosakit non dun. Og bata 1 sop nog soton na gidad non sumboy

dosop om~inum nog sa1a ca1tex koyon sog sondow

. otawa sog sogobi. Bu og bata 1 bi1a mogusoyusoy da kobu1ung dia

non m o gus o y d a kong i 1 non . o:a d i g 1 a was non k o'y on

mokantu da dia sog mosakit non .

25

Bu og bata' sop lol~agon tokodoy moglomot sog glupa' saka dian poktiduan nog kagow nog mogoit nog mosakit.

26

. Po' gininisan nog kagow koyon, og bu1inga nog bu1ilang. Og kagow koyon dia poktidu sog ko1om,u.' nog gotowanan nog da' guduan non mahato1. Dadi sa'an kagow koyon mimung mogunut sog tubig bu sog g a 1 u • d i ad i a k o p a 1 i d · no g g a 1 u • no g d i • t a mot o,n go w . Og kagow koyon mokoponokot sog komot nog gombata•.

Bb a~u'a1u' og gombata• mogomom nog tondu' . non otawa komot non nog di • mongugas. Dadi sa'an mokan non kagow koyon. Dadi bi1a kagow koyon nl0d0p0t dia 509 dia1om tian non di 1 mobon ffiiffiUSa I

ma~gka i1an tu1in bu poktima1uy bu1i1ang na. '. Dadi di • mobon og bata• mimung di • mokodag dun bu mangka poktombo1tombo1.

Dadi magun da gombata • ondi • bul i 1 angon, • ' ,/ t

sumboy mongugas nog komot non poguna mangka kan, bu sumboy snp ponginukuan po• mokoyaba' koyon kinuku non ponuklipan nog kagow.

27

' Bu sop sumboy og gina• di • non poksolingawan

mongugas nog komot non, labi na bila moksimpan nog

pong anon magun da og kagow ondi • mosunu • kokan.

Bu sop sumboy da og gombata• ponadan poguna

nog gina• non sog da' pa kan nog ponganon nog da'

pobianoy sog gapuy bu pong~non sop nog di • ugasan

poguna. Dadi olo ma gondunon nika nog magun og kagow

ondi • mokpalit sog len gotow?

28

Dadi sop og glam nog ginonglangan omba'is momula nog glam nog gininisan nag glompan dia sag molani nag baloy non mangka oladoy.

Po' motongow ta dini og gama' mimula nag glompan sog lumibot nag baloy non ·magun da sagad

. I '

nil an na monglompan dun soupaya da di' ilan na mokoponaluy dun.

29

oLJ g

0

30

Bu dini ta ~otongow og ginonglangan nog

mokosubuk gombata' non po' mol ongas kokan n·i 1 an,

po' kana' tibua sagya binombug po' asta gatas og

pokpokan dun. Suga'id non glam nog gininisan nog

ponganon.

Bu bila modakol gombata• tokodan non moksukat

og ponganon nil~~. Tibua, bila dua'buk da otawa ·

tolubuk d~ og gombata• non molomu kopokpokan · bu

kopogusiba' nilan dun. Mindadi og gombata' togo

loliag bu mokosubuk ilan.

"

31

'\

Da~i sa'an gbmbata' bila mokosubuk mokosaya

kobon non tidu sog kika'an non ondi .' mog•Tokularig

asta so~ ombe' ilan bu mosayu ila~ sop konadoy.

Dadi minsan mogulang n6si'oy og gina'ama' nilan og

g om b a t a ' a n a n k o l o n o m,p a g a s d a t u m a b a ·n g n o g

mokogulang nilan.

Dadi kon~ doksu'an nog gustalan koni di~ SQ9

librukoni.

32