Szkolenie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

„Sukces wymaga logiki” – jak prawidłowo zaplanowa ć projekt

edukacyjny PO KL

Jerzy KosanowskiRegionalny Ośrodek EFS w Kielcach

Kielce, 30.01.2012

www.kielce.roEFS.pl

Czym jest dobry projekt?

• Dobry projekt to taki, który z jednej strony jest odpowiedzią na rzeczywiste problemy konkretnego środowiska czy grupy, a z drugiej jest napisany zgodnie z wymaganiami programowymi, stąd tak waŜna jest znajomość dokumentów programowych.

• NaleŜy mieć na uwadze, Ŝe nawet najlepszy pomysł nie gwarantuje sukcesu, jeśli projektodawca nie zastosowałsię do wymogów obowiązujących dla danego naboru wniosków.

www.kielce.roEFS.pl

Logika projektuOPIS PROBLEMU

Jaka jest sytuacja wyjściowa?Jakie są problemy, potrzeby?

!!!

OPIS PROBLEMU

Jaka jest sytuacja wyjściowa?Jakie są problemy, potrzeby?

!!!

FORMUŁOWANIE CELÓW

Po co ja to robię?Co chcę zmienić?Gdzie mam się znaleźć w przyszłości?

FORMUŁOWANIE CELÓW

Po co ja to robię?Co chcę zmienić?Gdzie mam się znaleźć w przyszłości?

DZIAŁANIA I HARMONOGRAM

Droga do celuJak ja to zrobię?Co będę robił i kiedy?

DZIAŁANIA I HARMONOGRAM

Droga do celuJak ja to zrobię?Co będę robił i kiedy?

EFEKTY DZIAŁANIA

Co osiągnę?Produkty i rezultaty działań?Wskaźniki

EFEKTY DZIAŁANIA

Co osiągnę?Produkty i rezultaty działań?Wskaźniki

ZASOBY

Jakich zasobów potrzebuję?Ile mnie to będzie kosztowało?

ZASOBY

Jakich zasobów potrzebuję?Ile mnie to będzie kosztowało?

MONITORING, EWALUACJA

Jak to będę sprowadzał, monitorował?Jak dokonam oceny

MONITORING, EWALUACJA

Jak to będę sprowadzał, monitorował?Jak dokonam oceny

www.kielce.roEFS.pl

Co warto wiedzie ć, zanim zaczniemy opracowywa ć projekt?

• Jakie problemy widzimy i chcemy rozwiązać przy pomocy naszego projektu?• Kogo dotyczą te problemy (określamy grupy docelowe), jak bardzo są intensywne,

jakie są przyczyny występowania tych problemów?• Czy dysponujemy danymi liczbowymi (zewnętrznymi lub własnymi),

potwierdzającymi występowanie problemów i ich skalę?• Jaki będzie cel główny i cele szczegółowe projektu? Czy wynikają one ze

zdiagnozowanych problemów?• Jakie wskaźniki będą określać osiągnięcie zakładanych celów?• Jaka jest wartość obecna i wartość docelowa kaŜdego ze wskaźników?• Jak liczyć/monitorować te wskaźniki?• Ile osób zostanie objętych wsparciem? Jakie to będą osoby? Jaki będzie ich status?• Jakie działania i w jakim czasie naleŜy podjąć aby przyczynić się do rozwiązania

zidentyfikowanych problemów? Jakimi efektami zakończy się kaŜde z nich (produkty)?

• W jaki sposób prowadzona będzie promocja projektu?• W jaki sposób prowadzona będzie rekrutacja do projektu?• Jakie będą kryteria rekrutacji, aby dobrać grupę docelową zapewniającą osiągnięcie

jak najlepszych efektów?

www.kielce.roEFS.pl

Dobra diagnoza sytuacji –drogowskazem do projektu

Analiza interesariuszy• Zgodnie z definicją przyjętą przez Komisję Europejską,

INTERESARIUSZE inaczej UDZIAŁOWCY projektu, to osoby fizyczne lub instytucje, które mogą (pośrednio lub bezpośrednio) wpływać lub podlegać wpływowi projektu.

• Mogą oddziaływać na projekt zarówno pozytywnie , tzn. wspierając jego cele, jak równieŜ negatywnie , utrudniając lub uniemoŜliwiając realizację jego celów.

• Im większe są potencjalne moŜliwości oddziaływania, tym większe jest znaczenie interesariuszy dla realizacji projektu.

• Znajomość interesariuszy projektu, reprezentowanych przez nich interesów, sposobów ich działania i moŜliwości oddziaływania mająistotne znaczenie dla skutecznego opracowania projektu a w dalszym etapie - zarządzania nim.

www.kielce.roEFS.pl

ZAPAMIĘTAJ!

• Niezwykle waŜnym jest aby analiza interesariuszy miała miejsce moŜliwie w jak najwcze śniejszym etapie planowania projektu. Pozwoli to na:– przygotowanie projektu, który będzie w rzeczywisty sposób

oddziaływał na sytuację interesariuszy, – lepszą diagnozę problemów pojawiających się w twoim

najbliŜszym otoczeniu, – zaangaŜowanie przedstawicieli interesariuszy w dalsze prace

nad planowaniem projektu.

www.kielce.roEFS.pl

Po zidentyfikowaniu i pogrupowaniu interesariuszy nale Ŝy przeprowadzi ć analiz ę ich przewidywanych zachowa ń oraz charakteru uczestnictwa w projekcie. Kolejnymi krokami analizy będą zatem:•Usystematyzowanie interesariuszy zgodnie z rolami i rodzajem wpływu na projekt. W tym zakresie moŜemy stawiać pytania typu:

– czy dana grupa interesariuszy (organizacja, wspólnota etc.) będzie pracowała dla projektu?

– czy moŜe go wspierać finansowo, rzeczowo lub kadrowo?

– czy będzie czerpała korzyści z jego realizacji?

– czy jest ona organizacją wspierającą?

– czy ma uprawnienia kontrolne, władzę, etc.?,

www.kielce.roEFS.pl

• Scharakteryzowanie interesariuszy z punktu widzenia społecznego i organizacyjnego, biorąc pod uwagę specyfikę płci:

– jaka jest społeczna i ekonomiczna charakterystyka interesariuszy?

– w jaki sposób interesariusze są zorganizowani? – jaka jest struktura ich organizacji, jak zapadają decyzje?

– jaki jest status interesariuszy?,

• Dokonanie analizy interesariuszy z punktu widzenia ich oczekiwań, i wzajemnych powiązań:

– jakie są interesy i oczekiwania związane z projektem?

– jakie są wzajemne powiązania i relacje między róŜnymi grupami interesariuszy?,

www.kielce.roEFS.pl

• Scharakteryzowanie problemu podatności poszczególnych grup interesariuszy na problemy przekrojowe, takie jak:

– równouprawnienie płci,

– zmniejszanie dyskryminacji,

– ochrona środowiska etc:

– czy są wyczuleni na sprawy ogólne? – czy dostrzegają wpływ własnych działań na kwestie spraw ogólnych?,

– ocena potencjału, zasobów i umiejętności interesariuszy - męŜczyzn i kobiet

– jakie są ich silne strony, na których moŜe opierać się projekt? – jaki jest ich potencjalny wkład, na którym moŜe bazować projekt?

– jakie są ich ograniczenia i słabe strony, które muszą być uwzględnione w projekcie?,

• Przygotowanie konkluzji i zaleceń dla projektu: – w jaki sposób naleŜy brać grupę pod uwagę?

– jakie działania podjąć wobec interesariuszy? – jak postępować z grupą?

– jaką obrać strategię działania?.

www.kielce.roEFS.pl

PAMIĘTAJMY !!!NIE MA PROBLEMU – NIE MA PROJEKTU

• Analiza problemów ma za zadanie określić negatywne aspekty sytuacji w jakiej znajdują się potencjalni interesariusze projektu. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe jest to pesymistyczne spojrzenie na aktualną sytuację, stąd naleŜy uŜyć właściwych słów i określeń, aby dodatkowo dodać ekspresji naszemu opisowi.

• Bezpośrednio dla potrzeb projektu w głównej mierze interesowały nas będą problemy w odniesieniu do beneficjentów bezpośrednich –grupy docelowej danego projektu.

www.kielce.roEFS.pl

Definiowania problemów moŜna dokonać na podstawie:

� strategii rozwoju społeczno-gospodarczego gminy/powiatu/województwa,

� strategii/programów sektorowych – strategie promocji zatrudnienia, programy walki z bezrobociem,

� analiz, ekspertyz prowadzonych przez instytucje zewnętrzne,

� danych statystycznych GUS,

� danych i analiz urzędów pracy,

� analiz własnych, na podstawie wywiadów, rozmów,

� doświadczenia nabytego podczas wieloletniej współpracy na rzecz grup docelowych,

� analiz sytuacji wewnętrznej instytucji,

� analiz projektów aktualnie realizowanych w danej dziedzinie.

www.kielce.roEFS.pl

Po dokonaniu pełnej analizy problemów ostateczne definiujemy i opisujemy problem. PosłuŜyć się moŜemy poniŜszym schematem:•Odpowiadamy na kluczowe pytania:

– Na czym polega problem?– Co jest przyczyną problemu?– Ilu i jakich osób dotyczy zaistniały problem?– Na jakim terenie występuje niepoŜądana sytuacja?– Dlaczego problem naleŜy usunąć?

•Po odpowiedzi na te pytania wiemy:– Dlaczego staramy się o dofinansowanie?

www.kielce.roEFS.pl

Analiza celów

• Analiza celów jest kontynuacją analizy problemów i powinna byćprzeprowadzona bezpośrednio po niej, najlepiej przy udziale tych samych osób.

• W analizie problemów zostają zidentyfikowane problemy, które w dalszej kolejności szczegółowo opisujemy.

• W trakcie analizy celów zastanawiamy co mamy zrobić z naszymi problemami, co chcemy zmienić w obszarze wpływu naszego projektu.

• Analiza celów prowadzi do przeformułowania problemów na cele poprzez przekształ-canie negatywnych zjawisk nadając im pozytywny wymiar - aspekt pozytywnego działania.

www.kielce.roEFS.pl

PAMIĘTAJMY!• Cel nadrz ędny /główny w projekcie powinien

odpowiadać kluczowemu celowi sponsora, który jest określony jako cel działania w Programie.

• Cele szczegółowe w projekcie wynikają ze z zidentyfikowanych problemów.

www.kielce.roEFS.pl

• W określaniu szczegółowych celów kaŜdego projektu naleŜy uwzględnić typowe dla EFS tzw. „problemy przekrojowe", wynikające z prowadzenia przez Unię Europejską tzw. „polityk horyzontalnych". Sąto przede wszystkim:

– równo ść szans, ze szczególnym zwróceniem uwagi na równo ść płci, odnosząca się do równości szans, praw, podziału zasobów, korzyści oraz odpowiedzialności pomiędzy kobietami i męŜczyznami w Ŝyciu prywatnym i publicznym,

– zrównowa Ŝony rozwój, ze szczególnym zwróceniem uwagi na trwa łośćśrodowiska, rozumiana jako obowiązek ochrony biologicznych i fizycznych systemów i zasobów niezbędnych do utrzymania Ŝycia przyszłych pokoleń,

– budowanie społecze ństwa informacyjnego ( ICT) oznaczające wdraŜanie działań, które jednocześnie skierowane są na podwyŜszenie poziomu technologicznego poprzez doskonalenie wśród społeczeństwa umiejętności korzystania z nowoczesnych technik informacyjno-komunikacyjnych, aktualizowanie wie-dzy o nowoczesnych formach zarządzania i organizacji pracy lub podwyŜszenie poziomu edukacji społeczeństwa.

– zatrudnienie , wszelkiego rodzaju działania przyczyniające się do wzrostu konkurencyjności beneficjentów na rynku pracy i zwiększenie poziomu zatrudnienia

www.kielce.roEFS.pl

PRAWIDŁOWO SFORMUŁOWANE CELE PROJEKTU

Cel ogólny projektu:• Wzrost posiadanych kompetencji informatycznych w ramach obsługi

oprogramowań graficznych do poziomu zaawansowanego uŜytkownika u 100 uczniów (60 dziewcząt i 40 chłopców) Zespołu Szkół w Kozińcu do końca 2012 r.

Cele szczegółowe projektu:• 1. Podniesienie umiejętności obsługi oprogramowania graficznego

"GRAFO" o co najmniej 80% u 100 uczniów (60 DZ i 40 CH) ZS w Kozińcu do końca 2011 r.

• 2. Podniesienie o co najmniej 70% wiedzy z zakresu umiejętności wykorzystywania innowacyjnych przyrządów informatycznych do projektowania wirtualnego u 100 uczniów (60 DZ i 40 CH) ZS w Kozińcu do końca 2012 r.

• 3. Podniesienie o co najmniej 80% umiejętności z zakresu obróbki i korekty zdjęć przy uŜyciu programu "FOTOS" u 100 uczniów (60 DZ i 40 CH) ZS w Kozińcu do czerwca 2012 r.

www.kielce.roEFS.pl

NIEPRAWIDŁOWO SFORMUŁOWANE CELE PROJEKTU

Cel ogólny projektu:• Wzrost kompetencji informatycznych u 100 uczniów

szkoły.Cele szczegółowe projektu:• 1. Podniesienie umiejętności obsługi oprogramowania

graficznego.• 2. Podniesienie wiedzy z zakresu umiejętności

wykorzystywania innowacyjnych przyrządów informatycznych do projektowania wirtualnego

• 3. Podniesienie umiejętności z zakresu obróbki i korekty zdjęć.

www.kielce.roEFS.pl

Wskaźniki celów

Wskaźniki celów nazywamy rezultatami . • Rezultaty dzielimy umownie na tzw. twarde i mi ękkie .• Rezultaty „twarde” – ilo ściowe, są to jasno definiowalne,

policzalne efekty, odnoszące się zawsze do beneficjentów projektu• Przekładając to konkretnie na język projektowy będą to następujące

rezultaty:– 20 męŜczyzn podniesie kwalifikacje z zakresu obsługi

programów graficznych– 5 osób (3 K i 2 M), znajdzie pracę po ukończeniu kursu– 10 kobiet rozpocznie samodzielną działalność gospodarczą– 75 uczniów (40 D i 35 CH) weźmie udział w zajęciach

wyrównawczych– 40 uczniów (25 D i 15 CH) weźmie udział w wyjeździe

edukacyjnym

www.kielce.roEFS.pl

• Rezultaty „mi ękkie” – jako ściowe, są znacznie trudniejsze do zdefiniowania, dotyczą bowiem postaw, umiejętności i innych cech, których istnienie stwierdzone moŜe być jedynie w drodze specyficznych badań czy obserwacji. MoŜna do nich zaliczyć:– wzrost wiedzy i umiejętności– poprawę umiejętności komunikacyjnych, – wzrost pewności siebie– wzrost motywacji do dalszej nauki– wzrost aktywności społecznej– zwiększenie punktualności i frekwencji na zajęciach– większe zaufanie do własnej moŜliwości– itd.

Wskaźniki wymagalne i zalecane.• Przygotowując jakikolwiek projekt w ramach POKL, Wnioskodawca

zobowiązany jest do zawarcia we wniosku wymagalnych rezultatów, zgodnie z obowiązującym Podręcznikiem wskaźników PO KL 2007-2013

www.kielce.roEFS.pl

• Dla kaŜdego wskaźnika wymienionego we wniosku o dofinansowanie realizacji projektu naleŜy podać źródła weryfikacji i sposób pomiaru :– naleŜy określić format/formę pomiaru;– naleŜy wskazać osoby odpowiedzialne za pomiar i

osoby prowadzące pomiar;– naleŜy wskazać miejsce dokonania pomiaru;– naleŜy określić jak często pomiar będzie

prowadzony;– naleŜy wskazać źródło pochodzenia danych.

www.kielce.roEFS.pl

• Efektem projektu są nie tylko jego bezpośrednie skutki, lecz takŜe jakieś korzystne zmiany w dłuŜszej perspektywie czasowej, takie jak: dalsze kształcenie, załoŜenie własnej działalności gospodarczej, aktywizacja środowiska lokalnego, itp.

• Te elementy skutkują trwałością, oddziaływaniem projektu . KaŜdy dobrze przemyślany projekt nie będzie miał kłopotów z wykazaniem się równieŜ takimi rezultatami.

• NaleŜy wskazać takŜe tzw. warto ść dodan ą projektu , która wynika z ogólnego opisu projektu i zazwyczaj związana jest z osiągnięciem dodatkowych efektów , nie wynikających bezpośrednio z celów projektu i z realizowanych w jego ramach zadań.

www.kielce.roEFS.pl

Równo ść płci w projektach EFS

• Na kaŜdym etapie opracowania i realizacji projektu POKL winniśmy miećna uwadze i przestrzegać jedno z podstawowych kryteriów horyzontalnych – równo ść płci, wynikające z polityk UE w tym względzie.

• Równość płci oznacza stan, w którym kobietom i męŜczyznom przypisuje się taką samą warto ść społeczn ą, równe prawa i równe obowi ązki oraz gdy maj ą oni równy dost ęp do zasobów (środki finansowe, szanse rozwoju), z których mogliby korzystać. KaŜda z tych grup ma moŜliwo ść wyboru drogi Ŝyciowej bez ograniczeństereotypów płci.

• Cele strategiczne równo ści płci– równy stopień niezaleŜności ekonomicznej kobiet i męŜczyzn– godzenie Ŝycia prywatnego i zawodowego– równe uczestnictwo w podejmowaniu decyzji– eliminowanie stereotypów związanych z płcią– propagowanie równości płci w stosunkach zewnętrznych oraz polityce rozwojowej

www.kielce.roEFS.pl

Zadania

• Zadania projektu są krokami, które mają spowodować osiągnięcie celów projektu.

• Zadania dają nam odpowiedź: w jaki sposób realizowa ć projekt? . Jakich i w jaki sposób uŜyć „narzędzi”- jako metod tych działań?. Jednym słowem wiemy, jakie zadania naleŜy podjąć aby zakładane cele zostały osiągnięte

• Od strony technicznej zadania to wyodr ębnione pod wzgl ędem charakteru jednolite czynno ści, konieczne do wytworzenia okre ślonych produktów w trakcie realizacji projektu

www.kielce.roEFS.pl

• W kaŜdym projekcie zadania muszą być spójne z harmonogramem i budŜetem

• Dobór metod i sposób realizacji zadań powinny być właściwe względem:– postawionych celów (tylko takie zadania wolno nam wykonywać w

projekcie, które wynikają z jego celów, które są niezbędne od ich osiągnięcia)

– posiadanych zasobów i umiej ętno ści (tylko takie zadania moŜemy podjąć które jesteśmy w stanie zrealizować, wykonać dostępnymi zasobami: ludzkimi, rzeczowymi i finansowymi. Jeśli nie dysponujemy zasobami własnymi, musimy zaangaŜować je z zewnątrz, aby zagwarantować osiągnięcie celów projektu)

– moŜliwo ści i oczekiwa ń adresatów projektu (w projekcie podejmujemy tylko takie zadania, na które jest zapotrzebowanie ze strony beneficjentów, które jesteśmy w stanie zrealizować z określoną w projekcie grupą beneficjentów)

www.kielce.roEFS.pl

• We wniosku projektowym zadana muszą być precyzyjnie opisane, aby nikt nie miał wątpliwości, Ŝe są one właściwe pod względem 3-ch wyŜej postawionych aspektów. Ponadto precyzyjny opis zada ń daje podstaw ę do uwzgl ędnienia właściwych i we wła ściwy sposób obliczonych kosztów w szczegółowym bud Ŝecie projektu.

• Przy opisie poszczególnych zadań powinniśmy uwzględnić na przykład: – ilu uczestników będzie brało udział, – w jakich grupach będą realizowane zajęcia, – ile razy i po ile godzin w okresie czasu (tygodniu, miesiącu), – jaką przewidujemy tematykę zajęć, – w oparciu o jaki program będą realizowane zajęcia,– metody prowadzenia zajęć,– planowane terminy rozpoczęcia i zakończenia zajęć,– miejsce prowadzenia zajęć,– jaka kadra będzie zaangaŜowana do prowadzenia zajęć,– jakie materiały szkoleniowe otrzymają uczestnicy,– dodatkowe świadczenia dla uczestników zajęć (materiały biurowe, konsumpcja, dowóz, zwrot

kosztów dojazdu, ubezpieczenia, itp.)– kto będzie odpowiedzialny za realizację zadań,– jeśli zadanie będzie realizowane przez partnera, lub będzie zlecone podwykonawcy naleŜy to

napisać i uzasadnić

www.kielce.roEFS.pl

• Na końcu opisu zadania musimy pokazać jego efekty w postaci produktów , które podobnie jak rezultaty przy opisie celów, musimy wyrazić odpowiednimi wskaźnikami.

Czym zatem są produkty w projektach EFS?• Produkty określają „dobra i usługi”, które powstaną w wyniku

realizacji zadań podjętych w ramach projektu. • Produktem (skwantyfikowanym za pomocą wskaźnika produktu)

moŜe być zatem:– liczba godzin poszczególnych zajęć pozalekcyjnych, czy

pozaszkolnych– liczba wyjazdów edukacyjnych– liczba inscenizacji teatralnych– liczba prezentacji multimedialnych opracowanych przez uczniów– liczba numerów i nakład wydanych gazetek szkolnych– liczba godzin warsztatów dziennikarskich

www.kielce.roEFS.pl27

Rady dla ubiegaj ących si ę o dotacj ę

•Przeanalizuj, na co sponsor przeznacza środki

•Zapoznaj się szczegółowo z dokumentami programowymi,

•Zapoznaj się z wszystkimi strategiami i programami lokalnymi w Twoim regionie,

•PołóŜ nacisk na te walory, którymi szczególnie jest zainteresowany „sponsor”

•Przedstaw projekt w sposób jasny i jednoznaczny,

•Dokładnie przestrzegaj instrukcji formularza aplikacyjnego

•Przypomnij sobie o dobrych projektach z przeszłości, o których słyszałeś lub które realizowałeś, korzystaj z przykładów dobrych praktyk.

• Wyzwól w sobie posiadany potencjał, wiedzę i umiejętności,•Znajdź odpowiednich ludzi, którym teŜ na czymś zaleŜy,

www.kielce.roEFS.pl28

Pisząc projekt odpowiedz na nast ępujące pytania:

�Czy projekt wpisuje się (w) i jest zgodny z obowiązującymi dokumentami programowymi (POKL, SZOP, Plan Działania, a takŜe planami rozwoju oraz strategiami regionalnymi i lokalnymi)?

�Czy projekt jest spójny z innymi programami i/lub projektami, które były lub są wdraŜane dla tej samej grupy docelowej/na tym samym obszarze?

�Czy projekt jest zgodny z zasadami i regulacjami dotyczącymi wdraŜania funduszy strukturalnych?

�Czy uzasadnienie realizacji projektu jest rzetelne, wystarczające i wynika ze zrozumienia rzeczywistej, zidentyfikowanej i opisanej potrzeby?

�Czy wszystkie działania i koszty podlegające wsparciu EFS - spełniająwarunek kwalifikowalności?

www.kielce.roEFS.pl29

�W projektach partnerskich, kim są partnerzy projektu, jaki jest ich udział w realizacji projektu, jakie wartości wnoszą do projektu?

�Czy cel(e), działania i rezultaty projektu są sformułowane precyzyjnie i logicznie?

�Czy ustanowiono efektywny system monitoringu i oceny rezultatów wraz ze źródłami weryfikacji?

� Jak zapewniam Ŝycie projektu po jego zakończeniu?

�Czy projekt uwzględnia politykę równości szans?

�Czy projekt ma sprecyzowany i wykonalny harmonogram realizacji?

�Czy projekt zawiera wykonalny plan promocji?

www.kielce.roEFS.pl30

�Czy projekt jest wykonalny pod względem organizacyjnym (kierownictwo i zespół projektowy, organizacja i koordynacja działań, przepływ informacji)?

�Czy projekt charakteryzuje się „świeŜym” podejściem do rozwiązania problemu?

�Czy i w jaki sposób wyniki projektu zapewniają osiągnięcie wartości dodanej?

�Czy kosztorys i plan finansowania projektu są bezbłędne, rzetelne i wykonalne?

�Czy zidentyfikowano i opisano wszystkie czynniki zewnętrzne, w tym elementy ryzyka, mogące mieć wpływ na wyniki projektu?

�Czy wniosek jest przejrzysty, prosty i zrozumiały?

�Czy wniosek jest kompletny i spełnia wymogi formalne?

�Czy jestem gotowy do realizacji projektu po zatwierdzeniu wniosku?

Szkolenie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Dziękuję Państwu za uwag ę