Tale er gull

Sylfest Lomheim

TALE ER GULL

SamlagetOslo

Tale er gull ferdig.qxd:A 06-09-11 11:49 Side 3

© 2011 Det Norske Samlaget

www.samlaget.no

omslagsfoto: Språkrådet

omslag: Stian Hole/Blæst

førtrykk: Samlaget

skrift: Minion og The Sans

papir: 90 g Munken Premium Cream

trykkeri: AIT Otta AS

Printed in Norway

isbn 978-82-521-6649-1


Il y a une nature humaine, comme le pensaient les Grecs, et con-

trairement aux postulats de la philosophie contemporaine.

Pourquoi se révolter, s’il n’y a, en soi, rien de permanent à préser-

ver? Je me révolte; donc nous sommes

Albert Camus: L’homme révolté (1951)

Menneskenaturen finst, slik grekarane meinte – stikk i strid

med påstandane i våre dagars filosofi.

Viss det ikkje finst noko fastlagt å ta vare på, kvifor skal me då

gjera opprør? Eg gjer opprør; altså er me.

Albert Camus: Opprøraren (1951)


blitz

det levande ordetteikn for tankenden urolege skjermen

kvar går me?


InnhaldBLITZ 11Triangelet 15Fiat lux! 17

TALEN: DET LEVANDE ORDET 21

Oslo den 10. desember 2009 24

Kapernaum den 10. mai 29 34

Fysikk og retorikk 43

FoxP2 – Afrikas gåve til menneska 50

Språklabben 59

Kva tener talen til? 64

Korleis lærer barn språk? 69

Mennesket skaper – og blir skapt 74

Samtalar som hjelper 79

Kvardagskunst og kapitalkjelde 84

Spel gitar og ta styring 91

Tone, tempo, trykk 94

Talen på livsens veg 97

Berre ei røyst 102

Stemma er helse 107

Kroppen snakkar 111Det eigentlege 115


TEKSTEN: TEIKN FOR TANKEN 117Juleønsket 120

Skrivande bønder, pålitelege rekneskapar 120

Moses og veven 125

Dei to 127

Teksten som refleksjon 128

Redigert røyndom 130

Korleis går skriftsamfunnet? 134

God tekst er pengar tent 139

Lesing er mange ting 141

Skriving er slit 146

Krinsløpet – som ikkje er sjølvsagt 151

TEKNOLOGIEN: DEN UROLEGE SKJERMEN 155

Det nye 158

Simultan samhandling 160

Snok og surf 163

Frå epos til e-post og sjangereksplosjon 164

Sms, Twitter og Facebook 167

Må kvalitet vika for marknad? 174

Skjerm eller perm 178

Janusandletet til nettet 180

Maskina sine grenser 186

Maskina som omsetjar 191

Homo ludens 194

Salmar for vår tid 198

KVAR GÅR ME? 203

Ei strålande verd 209

«Innovativ kompetanse» 216

8


Ei oppskrytt framtid? 222

Speed og reality og PowerPoint 227

Natur og unatur 234

Ecce homo 239

Bioteknologien kjem 244

«Free – at last!» 248

Notar 254

Litteratur 268

Personregister 271

Sakregister 275


BLITZ


Ordet «blitz» stod ein morgon og blinka i det mentaletekstfeltet inne i hjernen; eg funderte. Ein skal harespekt for programvara i sin biologiske pc. Plutseleg:Blitz-huset! Der blitzarane i Oslo heldt til rundt tusen -årsskiftet, i Pilestredet 32 – vegg i vegg med huset derEdvard Munch voks opp og levde i ungdommen, førhan måla Skrik, i 1893. Like fram til 2008 lyste raude ogsvarte bokstavar frå husveggene. Snerrande innskrifter,mellom anna denne: «Actions speak louder than words.»Ved eit høve repliserte avismannen Per Egil Hegge: «Såhvorfor skriver de da?»

Han kunne gjerne spørja. For naturlegvis har Blitz-ungdommen rett. Handling står over ord, i livet som ipolitikken. Og når det gjeld tale og tekst, står talen overteksten. Det talte ordet er sterkt, det skrivne er svakare.Kvifor er det tyngre å seia noko ømtolig til eit men-neske enn å skriva det? Fordi talen er blikk og kropp ogufråkomeleg. Det er ikkje tilfeldig at viktige forhand-lingar i politikk og næringsliv ikkje skjer over internett,men andlet til andlet. Sjølv om det kostar meir. Det erikkje tilfeldig at to menneske som gifter seg, seier «ja»til kvarandre, framfor vitne. Eit skrive «ja» verkar ann-leis. Det er ikkje tilfeldig at me ønskjer å møta fastlegen

13


andlet til andlet, i staden for å ha konsultasjon på nett.Den som reiser seg og takkar for maten, kan snu stem-ninga i selskapet. Ein krisesamtale kan redda liv. Einuvennleg eller likeglad tone i stemma kan verka drep -ande. Tale er sann handling.

Og det er dét denne boka har som tema. Lydbølgjerfrå ei stemme kan vera glimt av lys inn i eit anna sinn.Samtale kan vera lynkrig mellom to. Det talte ordet haraugneblinkens kraft, det kan gje ei vokalvarm omfam-ning – eller eit fråstøytande kuldegys. Skrifta, derimot,er meir maktlaus, ho er ei stilleståande, fysisk ovringsom på godt og vondt materialiserer seg på papir ellerskjerm.

Difor motseier boka seg sjølv. «Hvorfor skriver handa?» Kvifor satsar eg på tekst når eg meiner at tale er detverkeleg viktige? No finst det eit godt svar på den inn-vendinga, og det er at når tekstar fungerer, utvidar deisynsfeltet og aukar forståinga. Å skriva er å utforska.Tanke og tekst er tvillingar. «Je pense, donc j’écris!» (Egtenkjer, altså skriv eg!) proklamerte ein graffiti i MonteCarlo.1 Difor innser eg at det ikkje finst anna løysingfor meg enn å skriva, sjølv om bodskapen er at åsnakka er det viktigaste aspektet ved menneskespråket.Den bodskapen kjem eg med i form av det som er«nest best» – ei bok.2

Sjølve innhaldet vil av mange bli oppfatta som dis-kutabelt. Det er i orden. Boka er skriven for diskusjon.Somme vil vera rykande usamde i meiningane. Ordsom moralist eller reaksjonær kan dukka opp, sidanlesaren snøgt vil oppdaga undervegs at boka er grunn-

14


leggjande kritisk til moderne kommunikasjonsformer.Meir enn det: Ho påstår at det moderne mennesketlever farefullt. Driv totusentalsmennesket frenetisk ogtilpassar seg ein eksistensmodus som i røynda liggfjernt frå det som biologisk og sosialt har vore mennes-ket i titusenvis av år? Er me kloke, forstår me at detikkje er alle former for framtid som er bra framtid foross som menneske. Anten vel me vår framtid, eller såvel utviklinga framtida for oss.

No ønskjer ikkje eg at me skal stansa det me kallarutvikling. Eg meiner heller ikkje at alt var betre før.Boka handlar om den uroa eg kjenner ved at dagensmenneske synest tru at me kan bli nesten kva somhelst. Me er fleksible, me kan gå dit teknologien føreross. Ein slik fridom er det tvilsamt om me har. «Men-nesket kan aldri helt komme fra at det er en del avnaturen», skriv samfunnsvitaren Jon Elster.3

TriangeletBoka har tre temakapittel og eit sluttkapittel. Dei tretemakapitla behandlar det triangelet som dannar kvar-dagsramma for mennesket og språket på totusentalet –det levande ordet, den stille teksten og den urolegeskjermen. Mennesket har plassert seg i dette triangelet.Eller kanskje rettare sagt, mennesket har late seg plas-sera der. Dessutan handlar boka om at dei aller flestesynest vera sutlause over plasseringa. Og ikkje minsthandlar ho om det forholdet at den eine sida i triange-let, den urolege og elektroniske, i eitt jafs dei siste tjue

15


åra har teke brorparten av tida og merksemda til men-nesket. I dag er det ute or sinn at tale er natur, tekst ersivilisasjon.

For meg er boka ein måte å gjera opp status på. Egmå skriva – og dermed tenkja – meg gjennom dei tresidene i kommunikasjonstriangelet, ha dei bak meg,før eg går til sluttspørsmålet: Kvar går me?

I hundretusenvis av år har all samtale og tale mel -lom menneske vore nær og fysisk. Omgrepet det lev -ande ordet kjenner me. Forfattaren av Johannes evange -liet skriv slik: «Dei orda eg har talt til dykk, er ånd ogliv» (6, 63). På ein måte sett har Bibelen, grunnboka iden vestlege kulturen, dette omgrepet som ein raudtråd. Og tråden – ordet – i dei greske grunnteks tane,det var logos, ordet som gav liv. I den første bibel om -setjinga på latin4 vart det til verbum.5

Rabbien Jeshua6 nytta truleg eit tilsvarande uttrykkpå arameisk og hebraisk i si gjerning, den gongen hansnakka til den stadig veksande flokken som følgde han.Meisteren la sikkert mykje inn i sin bruk av «ordet».7

Dei kunnige i gresk fortel at logos var mektig – djupt imeining og vidt i bruk. Vårt ord «ord» er i så måte eibleik spegling av det greske. Det greske ordet kunnelike gjerne tyda «energi», «idé» og «fornuft» som «tale».Difor står logos i tett samband med mennesket somåndeleg vesen. Dette kjem fram i religiøs språkbruk,der me gjerne tyr til adjektivet «levande» framfor«ord». Slik freistar me, på norsk, å gjenskapa noko avden greske meininga.

«Ordet er gjerningas bilete», sa grekaren Solon, ein

16


av dei «sju vise», som levde mellom 600 og 550 førKristus. Me forstår at dei hadde eit anna forhold til«ordet» (altså talen) enn det me har.

Fiat lux!8

I Bibelen er talte ord kraftfulle. Herren sa «bli lys!» iFørste Mosebok, og då vart det lys. Jorda vart skapt.Dei guddommelege orda forma verda. Dette bibelsketankegodset finn me att i hellenistiske førestellingar.Siste leddet i ordet dialog er «logos». Ei bokstavleg om -setjing av dialog blir såleis «gjennom ord», ettersom«dia» tyder «(tvers) gjennom». Men det blir ei bleikomsetjing. Nærvær og kraft, gjennom ord, fortel betreog rettare kva grekarane la i omgrepet dialog.

Eigentleg går den jødiske tanketradisjonen og dengreske langt på veg parallelt, hand i hand. Forteljingaom det som gjekk føre seg i Jerusalem femti dagar9

etter den påståtte oppstoda til rabbien Jeshua, er illus-trerande. Det skjedde eit språkunder der. Den heilageanden talte så verknadsfullt gjennom disiplane at til-høyrarane vart drivne til «den salva», til Kristos.10 Disip -lane fekk evna til å snakka ulike variantar, slik at allesom høyrde på, forstod. Anden viste seg som flammerog eld på hovuda til dei talande disiplane.

Logos var blitz.Ribba for alle historiske data og såkalla store hend -

ingar har utviklinga til mennesket som biologisk vesen,slik eg ser det, gått i tre steg. Det store og avgjerandespranget var talen, eit vesentleg mindre steg var teks -

17


ten, og det minst vesentlege er det som sysselset alle idag på totusentalet – teknologien. Det kvalitativeskjedde med at snakking og samtale (langsamt, overmange tusen år) kom til. Då vart me rett og slett men-neske; me vart konstituerte. Skrifta, og seinare skjerm-tekstane, har på ingen måte stått for ei vesens end ring,ikkje på same avgjerande vis. Skrift og skjerm har irøynda berre innebore endringar av kvantitativ art – ilagring, spreiing og global rekkjevidd. Så eg seier: Taleer gull, tekst er sylv, teknologi er bronse.

Likevel er det det siste, tredjeplassens teknologi,som rår grunnen nett no.11 Totusentalsrøyndommenser slik ut: Den 6. desember 2009 var det ei nyheit i VGat søket på Tiger Woods på nettet hadde auka 550 %siste veke. Forklaring: Golfstjerna stod midt i vid-spreidde rykte om damehistorier. Ei jente i Sandvikafortel til same avis i 2010 om skulekvardagen sin ogtida på nett: «Det er altfor mye. Jeg er der faktisk i nitimer. Å, herregud, …» Om noko ikkje er på nettet, hardet ikkje hendt. Den 26-årige nyvalde stortingsrepre-sentanten som hadde opplevd sin første middag påSlottet i oktober 2009, måtte få det ned på bloggen.«Etter middagen var det fri kaffe, fri sjokolade og fribar. Helt fri bar. Det var utrolig synd for Mette-Maritsom valgte å komme bort til oss for å konversere pentganske sent på kvelden. Stakkars.» To dagar seinarehadde landets største laussalsavis det på førstesida.Naturlegvis.

Blant dei tre stikkorda tale, tekst, teknologi er detaltså talen – den sjølvsagde, banale, opplagde, natur-

18


gjevne talen – som er poenget i denne boka. Det ertalen som bør og skal løftast fram. Teksten og teknolo-gien må vera med og må omtalast, for perspektivet siskuld og for lesarane si skuld. Mange i dag set spontantog i rein blindskap ting på hovudet. Dei snur rangord-ninga opp ned. For dei er det slik at kommunikasjons-teknologien står øvst og dei to andre – den tradisjo-nelle talen og teksten – blir plassert under. I så fall harme gløymt kven me er. Då ser me ikkje lenger kvar mehar kome ifrå. Er ikkje det risikabelt?

Opninga må avslutta slik, for dette er ikkje ei bokom språkspørsmål, men om mennesket og språket.Om synet på mennesket – frå steinalder til skjermalder.Opninga er ouverture og spelar opp til det som ergrunntemaet: det eigentlege ved mennesket. Det memå ta vare på. Det som Albert Camus, fransk nobel-prisvinnar i litteratur, omtaler som menneskenaturen.Eg trur ikkje diktaren Olav H. Hauge hadde tapt orsyne naturen, det eigentlege. Han skreiv om ord someksploderer. I Dropar i austanvind (1966) formulererhan seg slik:

Ord er dynamitt og verkar både i djupni og i høgdi,i den sprekka dei slo, kan grunnvatn stiga.


Documents

Tale er gull