Embed Size (px)
Citation preview
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17-19, 2009, Eskişehir, Turkey.
Türk Dış Ticareti’nin Yönü, Dış Ticaret Politikası Perspektifinden Bir Değerlendirme
Dilek Seymen*, İktisat Bölümü, Dokuz Eylül Üniversitesi,
Özgül Bilici, İEÜ, Ekonomi Bölümü, İzmir Ekonomi Üniversitesi
Selim Şanlısoy, İktisat Bölümü, Dokuz Eylül Üniversitesi [email protected] Özet Dış ticaret politikasının, bir ülkenin dış ticaretinin hacmini, bileşimini ve yönünü etkilemeye yönelik her türlü müdahaleyi ifade ettiği düşünülürse, “dış ticaretin yönü” denildiğinde ülkenin hangi ülke/ülke gruplarıyla ticaret yaptığı ve izlenen politikalarda bunu değiştirme yönünde bir müdahale olup olmadığı önem kazanmaktadır. Ülkelerin, dış ticaretin yönünü belirlerken izlediği politikalar ve yaptıkları müdahaleler değerlendirilirken hem dünya ticaretinin coğrafi anlamda yapısını hem de dünya ticaret sistemindeki değişimi göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Bugün bir yandan küreselleşen bir yandan da farklı bölgesel entegrasyonlar yoluyla kutuplaşan dünya ticaret yapısı dikkati çekmektedir. Bunun yanında GATT’ın imzalanmasından günümüze dünya ticaret sistemi de değişmiştir. Ülkelerin kendi ürünleri için talep yaratma ve dolayısıyla bu amaçla yeni pazarlara “talep yönlü girme” çabaları yerini ürünlerine hammadde ve girdi temin etmek için aynı pazarlara “arz yönlü girme” çabalarına bırakmıştır. İşte dünya ticaret sisteminin ve yapısının bu yeni özellikleri dikkate alındığında, gerek ihracatçı gerek ithalatçı ülke konumuyla Türkiye nasıl bir pazardır? Türkiye’nin ticaret yaptığı ülke/ülke grupları bu değişmelere paralel olarak değişmiş midir? Bu çalışmada, yukarıdaki sorulara, ülkelerin dış ticaretlerinde mal ve ülke bazında, yoğunlaşmalarını, bütünleşmelerini ve tamamlayıcılıklarını ölçmeye yarayan belli başlı ticaret endeksleri kullanılarak ve Türkiye’nin coğrafi konumu ve ürün yapısı da dikkate alınarak cevaplar aranmaya çalışılmaktadır. Anahtar Kelimeler: küreselleşme, bölgesel ticaret anlaşmaları, bileteral ticaret yoğunluğu endeksi, HH yoğunlaşma endeksi, Gini-Hirschman yoğunlaşma endeksi, ticaret entropi endeksi. JEL Kodları: F13, F14
*correspondence: İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisat Bölümü , Dokuz Çeşmeler Kampusü, 35160 Buca/İzmir, Tel: +90 232 4204180-2056, Fax: +90 232 4201786
2
1.Giriş
Dış ticaret politikası, bir ülkenin dış ticaretinin hacmini, bileşimini ve yönünü etkilemeye
yönelik her türlü müdahaleyi ifade etmektedir. Dış ticaretin yönü denildiğinde ise bir ülkenin
hangi ülke ve ülke gruplarıyla ticaret yaptığı, bunun zaman içinde değişip değişmediği,
ticarette belli ülkelerle mi yoğunlaşıldığı yoksa ülke bazında bir çeşitlenmeye mi gidildiği gibi
konular önem kazanmaktadır. Ülkeler izledikleri dış ticaret politikaları ile dış ticaretlerinin
yönünü değiştirmek için müdahalelerde bulunabilirler. Bu müdahaleler, ülkenin dış politika
önceliklerine göre değişebileceği gibi, ekonomik yapısının gerekli kıldığı ürün bazında dışa
bağımlılığa göre de değişebilecektir.
Ülkelerin dış ticaretlerinin yönünü belirlemek için izlediği politikalar ve yaptıkları
müdahaleler değerlendirilirken sadece yurt içi ekonomik ve politik tercihler değil, dünya
ticaretinin coğrafi anlamda yapısının ve dünya ticaret sistemindeki değişimin de göz önünde
bulundurulması gerekmektedir. Bugün bir yandan küreselleşen bir yandan da farklı bölgesel
entegrasyonlar yoluyla kutuplaşan dünya ticaret yapısı dikkati çekmektedir. Bunun yanında
GATT’ın imzalanmasından günümüze dünya ticaret sistemi de değişmiştir. Ülkelerin kendi
ürünleri için talep yaratma ve dolayısıyla bu amaçla yeni pazarlara “talep yönlü girme”
çabaları yerini ürünlerine hammadde ve girdi temin etmek için aynı pazarlara “arz yönlü
girme” çabalarına bırakmıştır.
Bu çalışma, Türkiye’nin dış ticaretinin ülkeler itibariyle dağılımını ve bu dağılımın zaman
içindeki değişimini analiz etmektedir. Bu analiz yapılırken çalışmanın ikinci bölümünde
öncelikle Türkiye’nin dış ticaretinin ülke kompozisyonu belli başlı ticaret göstergelerine
dayanarak değerlendirilmektedir. Çalışmanın üçüncü bölümünde Türkiye’nin dış ticaretinin
%90’ını oluşturan ülkelerle iki yönlü ticareti, iktisat literatüründe1
1 Bu konudaki başlıca çalışmalara, (Michaely, 1958) (Massell, 1964), (Bailey ve Boyle,1971), (Laaser ve Schrader 2002), (Erlat ve Akyüz 2001), (Bilici vd.,2007), (Şimşek vd.,2007), (DİE, 2004) örnek verilebilir.
ticarette ülke
yoğunlaşmasını ölçmeye yönelik olarak kullanılan entropi endeksi, ticaret yoğunlaşma oranı,
Herfindahl-Hirshman, Gini-Hirshman yoğunlaşma endeksleri ve bilateral ticaret yoğunlaşma
endeksi gibi ölçümlerden yararlanılarak incelenmiştir.
3
Çalışmada, 1969–2007 uzun dönemine ait, Türkiye’nin dış ticaretinin %90’ını
gerçekleştirdiği ihracatta 63, ithalatta ise 52 ülke ile bilateral ticaret verileri TÜİK ve WTO,
istatistik veri tabanlarından elde edilerek düzenlenmiştir2
Çalışmanın sonuç bölümünde ise analiz bulguları gerek Türkiye’nin yurt içi ekonomik ve
politik öncelikleri, gerek dünya ticaret sisteminin ve yapısının yeni özellikleri dikkate alınarak
değerlendirilmiştir.
.
2. Türkiye’nin Ülkelere Göre Dış Ticareti
Aşağıda Tablo 1, 2 ve 3’ün düzenlenebilmesi için Türkiye’nin dış ticaretinde %90 paya sahip
olan ülkelerin ihracat ve ithalatlarının Türkiye’nin toplam ihracat ve ithalatları içindeki
payları ve söz konusu ülkelere yapılan ihracat ve ithalatın bütünleşik büyüme hızları3
Tablo 1 Türkiye’nin dış ticaret ortaklarının Türkiye’nin ihracat ve ithalatı içindeki paylarını
vermektedir. Tabloda yer alan ülkeler karşılıklı ticarette, -bu ülkelerin dünya ticaretindeki
payları dikkate alındığında- Türkiye’nin nispi öneminin daha büyük olduğu ülkelerdir.
hesaplanmıştır. Analize dahil edilen ülkelerin hepsinin raporlanmasının çalışmanın sınırları
içinde güç olması nedeniyle bu ülkeler arasından Türkiye ile ticaret ortağı arasında iki yanlı
ticaret yoğunlaşma oranı en fazla olan ülkelere tablolarda yer verilmiştir. Ayrıca dönemin
uzunluğuna bağlı olarak her üç tabloda da gözlemler yıllar itibariyle yapılmış ancak tablolar
onar yılık dört dönem itibariyle toplulaştırılmıştır.
Tablo 1’den de görüldüğü gibi Türkiye ile ticarette hem ihracat hem ithalata en yüksek paya
sahip olan Almanya’nın nispi payı giderek azalmaktadır. Dönem boyunca ihracat payı düzenli
olarak artan ülkeler arasında, İngiltere, Yunanistan, İspanya, Romanya, Birleşik Arap
Emirlikleri, Bosna-Hersek ve Ukrayna yer almaktadır. Türkiye’nin toplam ithalatı içinde
2 Türkiye dış ticaretinin %90’ını kapsayan ihracatta 63 ve ithalata 52 ülke yanında bu oran içine girmediği halde AB ülkesi olan ve OECD üyesi olan ülkeler de dahil edilmiştir. Aslında söz konusu ülkeler dahil edildiğinde İhracatta %91, ithalatta ise %93’lük bir paya ulaşılmaktadır. Ancak bundan sonraki açıklamalarda dil birliği sağlamak amacıyla “ticaret payının %90’ına dahil olan ülkeler” ifadesi kullanılacaktır. 3 Belirli bir döneme ait yıllık bütünleşik ticaret büyüme hızı (annual compaund growth rate- CGR), aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır, burada Xt1 ve Xt2 sırasıyla, dönem başı ve sonu ticaret değerlerini vermektedir, n ise yıl sayısıdır. Oran, iki dönem arasındaki ihracat (ithalat) değerlerindeki yıllık bütünleşik yüzde değişimi vermektedir. Eğer n bire eşitse oran basitçe, bir önceki yıla göre ticaretteki değişimi gösterecektir (World Bank, 2009:2).
100*1
1
0
1
−=
n
tXtX
CGR
4
Yunanistan, İspanya, Finlandiya, Slovenya, Romanya, Rusya Federasyonu, Cezayir ve
Ukrayna’nın paylarını giderek arttırdığı görülmektedir.
Tablo 1 : Türkiye’nin Ülkelere Göre İhracat ve İthalatı (% Pay) İHRACAT İTHALAT
1969 1969-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2007 2007 1969 1969-
1979 1980-1989
1990-1999
2000-2007 2007
Almanya 20.94 20.70 17.47 22.56 14.64 11.18 Almanya 18.42 18.21 12.60 15.89 12.35 10.31 Fransa 5.16 5.61 4.06 5.05 5.73 5.57 Fransa 3.32 5.84 4.11 6.30 5.64 4.62 İtalya 7.99 7.47 7.19 6.30 7.14 6.97 İtalya 9.42 8.37 5.90 8.72 7.22 5.86 İngiltere 5.64 5.56 4.48 5.62 7.91 8.04 İngiltere 11.82 8.25 4.62 5.34 4.35 3.22 Danimarka 0.91 0.88 0.33 0.64 0.94 0.94 Yunanistan 0.05 0.20 0.51 0.57 0.65 0.56 Yunanistan 1.36 0.69 1.03 1.09 1.76 2.11 İspanya 0.87 0.87 1.72 2.01 2.87 2.55 İspanya 0.67 0.87 0.76 1.75 3.67 4.27 Avusturya 1.31 1.38 1.27 1.16 0.97 0.79 Portekiz 0.89 0.83 0.30 0.37 0.65 0.51 İsveç 1.61 1.06 1.01 1.64 1.33 1.01 Avusturya 1.35 1.49 1.65 1.33 0.95 0.79 Finlandiya 0.58 0.44 0.47 0.67 0.82 0.71 Polonya 1.57 1.11 0.81 1.12 1.02 1.34 Polonya 1.28 0.90 0.74 0.36 0.73 0.97 Çek Cum. 2.58 1.30 0.50 0.36 0.40 0.54 Çek Cum. 1.55 0.88 0.59 0.45 0.54 0.69 Macaristan 2.66 1.36 0.30 0.38 0.56 0.72 Macaristan 2.44 0.76 0.49 0.33 0.67 0.84 Malta 0.00 0.03 0.04 0.19 0.32 0.58 Malta 0.94 - - 0.03 0.04 1.83 Slovenya - - 0.14 0.31 0.45 Slovenya 0.50 - - 0.01 0.01 1.15 Litvanya - - 0.10 0.17 0.22 Litvanya 0.00 1.68 1.78 0.96 1.56 0.06 Romanya 1.58 1.22 0.92 1.14 2.05 3.40 Romanya - - - 0.10 0.14 0.14 Bulgaristan 0.90 0.59 0.25 0.63 1.38 1.92 Bulgaristan - - - 0.08 0.25 0.07 İsviçre 5.30 7.10 3.66 1.37 0.82 0.87 İsviçre 0.00 5.29 3.09 2.29 3.25 1.24 Güney Kore 0.10 0.33 0.17 0.72 0.19 0.14 Rusya Fed. 0.07 3.48 2.51 5.03 9.72 1.28 Rusya Fed. 5.58 4.85 2.99 4.67 3.22 4.41 Cezayir 0.22 0.01 0.66 0.97 1.73 1.35 Cezayir 0.07 0.23 1.62 1.26 1.26 1.15 Güney Afrika 3.15 0.06 1.15 0.64 0.84 0.38 Fas 0.04 0.09 0.06 0.26 0.46 0.67 Hindistan 0.15 0.19 0.13 0.52 1.06 3.89 Irak 1.08 2.17 8.69 0.72 1.76 2.65 Irak 0.22 6.86 11.36 0.48 0.21 0.64 İran 0.89 1.39 8.61 1.88 1.15 1.34 İran 4.39 2.08 7.81 1.71 2.61 3.10 İsrail 0.84 0.57 0.22 1.07 2.13 1.55 İsrail 4.15 0.39 0.31 0.48 0.82 13.82 Kuveyt 0.10 0.50 1.64 0.48 0.31 0.21 Suudi Arab. 0.92 1.89 2.41 4.24 1.55 1.43 Libya 0.54 0.96 2.85 1.15 0.47 0.60 Libya 0.39 1.97 5.61 1.25 1.45 0.24 Lübnan 3.36 4.09 1.56 0.67 0.40 0.37 Ukrayna - - - 2.00 2.15 2.66 Mısır 0.49 0.69 1.58 1.32 0.96 0.84 Kazakistan - - - 0.34 0.50 0.76 Suriye 0.38 1.50 1.42 1.35 0.75 0.74 Suudi Arab. 0.03 0.42 4.38 2.63 1.39 1.39 Tunus 0.12 0.28 0.33 0.52 0.44 0.49 Ürdün 0.11 0.50 1.60 0.69 0.36 0.36 B.A.E. - 0.57 0.88 1.82 3.02 Katar - 0.11 0.04 0.14 0.42 Bosna-Hersek - - 0.08 0.17 0.41 Azerbeycan - - 0.90 0.75 0.98 Gürcistan - - 0.44 0.41 0.60 Türkmenistan - - 0.39 0.33 0.32 Ukrayna - - 0.84 1.05 1.38 Kazakistan - - 0.65 0.59 1.01
Kaynak: TÜİK verilerinden düzenlenmiştir.
5
Tablo 2 ve 3’de ise Türkiye’nin araştırmaya konu ülkelere ihracat ve ithalatının bütünleşik
büyüme hızları yıllar itibariyle hesaplanmıştır. Dört dönemde toplulaştırılmış tabloların ilk
bölümünde 1969 yılı baz alınarak hesaplanan yıllık bütünleşik büyüme hızları, ikinci
bölümünde ise Türkiye’nin dış ticareti açısından önemli bir dönüm noktası olan 1980 yılı baz
alınarak hesaplanan yıllık bütünleşik büyüme hızlarına yer verilmiştir. Tabloların üçüncü ve
dördüncü bölümleri ise sırasıyla her iki baz yılı da dikkate alınarak Türkiye’nin bu ülkelere
ihracat ve ithalat büyüme hızlarının Türkiye’nin toplam ihracat ve ithalat büyüme hızlarına
oranlanması ile bulunmuştur. Böylece Türkiye’nin hangi ihraç pazarlarına daha hızlı girdiği
veya ithalatını hangi pazarlardan giderek oransal olarak arttırdığı gözlenebilmektedir. Başka
bir ifadeyle Türkiye’nin ihracatında da ithalatında da dinamik pazarlar belirlenebilmektedir.
Tablo 2’den de görüldüğü gibi ticaretteki payının büyüklüğüne rağmen önemi giderek azalan
Almanya’ya ihracat büyüme hızı da yıllar itibariyle azalmıştır. 1969 ve 1980 yılları baz
alınarak hesaplanan her iki dönemde de bu azalma gözlenebilmektedir. Özellikle 2000 sonrası
dönemde söz konusu ülkeye yapılan ihracatın artış oranının toplam ihracat artış oranına
bölünmesiyle hesaplanan nispi büyüme oranı da azalmaktadır (oran 1’in altına düşmüştür).
Türkiye’nin ülkelere göre ihracat ve ithalat artış hızları 1969-2007 döneminin çok uzun bir
dönem olması ve dış ticarette asıl 1980 sonrası dönemin önemli bir dönüm noktası olması
nedeniyle 1980 yılı baz alınarak tekrar hesaplanmıştır. Bu dönem dikkate alındığında
Türkiye’nin ihracatının giderek arttığı ülkeler, İspanya, Portekiz, Polonya, Çek Cumhuriyeti,
Macaristan, Romanya, Bulgaristan olarak sıralanabilir. Bu ülkeler içinde İspanya ve
Bulgaristan’a yapılan ihracat dünya ya yapılan ihracat artış hızı ile karşılaştırıldığında nispi
önemi giderek artan ülkelerdir. Bu pazarlar Türkiye’nin hızla girdiği pazarlar olarak da
değerlendirilebilir. Bunun dışında Türkiye’nin ihracat büyüme hızlarının dönem içinde
düşmesine rağmen hala nispi önemi açısından dinamik olduğu ülkeler arasında
değerlendirilebileceği diğer ülkeler İngiltere, Danimarka, Yunanistan, Malta, Cezayir, Fas,
İsrail, Mısır olarak sıralanabilir.
Tablo 3 ile benzer değerlendirmeleri Türkiye’nin ithalatı için yapmak mümkündür. İthalat
payı en yüksek ülke olan Almanya’dan ithalatın hızı giderek azalmış ve bu oran dünyadan
yapılan ithalatın artış hızı ile karşılaştırıldığında nispi önemi azalmıştır.
6
Tablo 2: İhracat İçin Bütünleşik Büyüme Hızları
Ülkeler Bütünleşik Büyüme
Hızları (1969 Yılına Göre)
Bütünleşik Büyüme Hızları
(1980 Yılına Göre)
Toplam İhracat Büyüme Hızı İle Karşılaştırma
(1969 Yılına Göre)
Toplam İhracat Büyüme Hızı İle
Karşılaştırma (1980 Yılına
Göre)
1969-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2007
1980-1989
1990-1999
2000-2007
1969-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2007
1980-1989
1990-1999
2000-2007
Almanya 16.21 16.43 15.49 13.01 14.82 14.85 11.39 0.90 0.91 1.02 0.92 0.69 1.05 0.87
Fransa 23.28 16.01 15.03 14.57 12.65 13.19 13.17 1.54 0.89 0.99 1.03 0.51 0.94 1.01
İtalya 12.41 17.00 14.04 13.82 19.82 12.72 12.80 0.59 0.94 0.93 0.97 0.86 0.90 0.98
İngiltere 16.93 15.81 15.06 15.32 29.68 17.67 16.94 0.93 0.88 1.00 1.08 1.20 1.26 1.30
Danimarka 25.85 9.17 13.48 14.31 21.80 21.87 19.62 1.90 0.52 0.89 1.01 1.07 1.55 1.51
Yunanistan -6.93 15.07 13.98 15.04 120.01 24.68 21.83 -0.71 0.82 0.93 1.06 3.45 1.75 1.68
İspanya 22.69 18.52 19.41 19.90 13.35 18.58 19.51 1.31 1.03 1.28 1.40 0.56 1.32 1.49
Portekiz 12.64 9.49 10.82 13.15 -1.31 8.32 12.75 0.60 0.52 0.72 0.93 -0.09 0.60 0.98
Avusturya 18.74 19.75 15.10 13.04 25.76 11.51 9.88 1.13 1.09 1.00 0.92 0.87 0.82 0.76
Polonya 3.96 11.56 13.52 12.67 -23.34 5.59 7.42 0.24 0.65 0.89 0.89 -0.77 0.40 0.56
Çek Cum. -3.79 3.54 6.50 8.13 -30.88 -0.52 4.48 -0.31 0.21 0.43 0.57 -1.05 -0.04 0.33
Macaristan -1.35 -0.31 6.09 9.07 -29.68 2.81 8.55 -0.02 -0.01 0.41 0.64 -1.00 0.21 0.65
Malta 44.14 30.27 33.16 28.95 535.61 72.93 47.96 2.73 1.67 2.19 2.04 13.72 5.15 3.70
Slovenya - - - - - - - - - - - - - -
Litvanya - - - - - - - - - - - - - -
Romanya -1.30 13.57 13.35 14.79 -7.09 7.38 11.80 -0.39 0.75 0.89 1.04 -0.25 0.54 0.89
Bulgaristan 5.95 8.23 12.68 15.46 5.50 15.42 18.61 0.31 0.46 0.85 1.09 0.28 1.12 1.42
İsviçre 31.61 14.93 9.08 8.15 29.68 5.20 5.26 2.07 0.82 0.60 0.57 0.84 0.37 0.40
Güney Kore 49.71 20.17 23.36 16.02 -12.97 16.38 8.42 3.18 1.13 1.54 1.13 -0.46 1.14 0.65
Rusya Fed. 12.63 12.55 14.02 12.32 -0.13 11.73 10.11 0.68 0.70 0.93 0.87 0.02 0.83 0.77
Cezayir 66.59 43.59 28.87 24.25 118.76 26.24 20.44 5.04 2.40 1.91 1.71 3.97 1.85 1.57
Fas 40.78 20.37 23.81 22.46 27.24 28.58 24.43 2.48 1.13 1.57 1.58 1.14 2.03 1.87
Irak 27.38 35.26 -19.46 -26.51 74.70 -28.91 -30.44 1.51 1.94 -1.40 -2.01 2.15 -2.22 -2.61
İran 23.34 35.99 18.10 14.98 85.20 10.15 8.53 1.27 1.98 1.19 1.05 2.82 0.70 0.65
İsrail 5.58 7.28 15.28 17.31 13.37 24.03 23.78 0.12 0.41 1.02 1.22 0.62 1.72 1.83
Kuveyt 81.81 42.54 22.19 18.10 22.97 3.39 5.02 5.60 2.35 1.46 1.28 0.89 0.25 0.38
Libya 22.02 30.90 18.40 13.60 95.40 9.18 5.83 1.09 1.70 1.21 0.95 2.08 0.64 0.43
Lübnan 29.24 12.08 7.88 7.24 10.68 3.52 4.38 1.92 0.67 0.52 0.51 0.38 0.26 0.33
Mısır 19.25 27.19 19.63 16.43 78.83 19.12 14.59 1.35 1.50 1.30 1.16 2.43 1.36 1.12
Suriye 49.65 28.20 21.02 16.43 -4.60 6.55 5.77 2.68 1.56 1.39 1.16 -0.23 0.46 0.44
Suudi Arab. 84.20 65.07 37.90 28.01 98.45 18.79 12.73 5.16 3.58 2.50 1.98 3.01 1.33 0.98
Tunus 24.49 25.55 21.25 18.54 12.81 13.73 12.88 1.24 1.41 1.41 1.31 0.48 0.99 0.99
Ürdün 36.45 41.07 23.60 18.14 31.33 7.04 5.88 2.12 2.27 1.56 1.28 1.01 0.50 0.44
B.A.E. - - - - - - - - - - - - - -
Katar - - - - - - - - - - - - - - Bosna-Hersek
- - - - - - - - - - - - - -
Azerbeycan - - - - - - - - - - - - - -
Gürcistan - - - - - - - - - - - - - -
Türkmenistan - - - - - - - - - - - - - -
Ukrayna - - - - - - - - - - - - - -
Kazakistan - - - - - - - - - - - - - -
Kaynak: Tarafımızdan Hesaplanmıştır.
Yine 1980 yılı baz alınarak yapılan hesaplamalarda ithalatın artış hızının giderek arttığı
(başka bir ifadeyle ithalatta bağımlılığın giderek arttığı) ülkeler, Macaristan, Malta, Romanya,
7
Bulgaristan, İsviçre, Rusya Federasyonu, Hindistan ve İsrail olarak sıralanabilir. Ülkeler
yapılan ithalatın büyüme hızının toplam ithalat büyüme hızı ile oranlanması sonucu elde
edilen nisbi orana bakıldığında, ithalat hızının azalmasına rağmen Almanya, Fransa, İtalya,
İspanya, İsveç, Finlandiya, Rusya Federasyonu, Cezayir, Güney Afrika, Hindistan, İsrail,
Suudi Arabistan olarak sıralanabilir.
Tablo 3: İthalat İçin Bütünleşik Büyüme Hızları
1969’a Göre Bütünleşik Büyüme Hızları
1980’e Göre Bütünleşik Büyüme Hızları
Toplam İhracat Büyüme Hızı İle
Karşılaştırma (1969 Yılına Göre)
Toplam İhracat Büyüme Hızı İle
Karşılaştırma (1980 Yılına Göre)
1969-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2007
1980-1989
1990-1999
2000-2007
1969-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2007
1980-1989
1990-1999
2000-2007
Almanya 26.43 15.55 14.91 13.03 11.08 13.29 11.15 1.00 0.83 0.96 0.91 1.50 1.32 1.08 Fransa 44.17 20.06 18.52 16.13 0.10 12.18 11.22 1.72 1.07 1.19 1.12 -0.19 1.22 1.08 İtalya 22.36 14.60 15.21 13.47 18.84 16.78 13.52 0.84 0.79 0.98 0.94 2.57 1.68 1.31 İngiltere 15.84 11.49 11.96 11.06 13.76 12.24 10.80 0.56 0.62 0.77 0.77 1.75 1.22 1.04 Yunanistan 48.53 37.30 26.98 23.18 -15.67 6.66 9.31 1.71 1.98 1.73 1.62 -2.12 0.65 0.89 İspanya 16.86 23.64 19.16 18.39 20.01 14.26 15.10 0.55 1.26 1.23 1.28 2.63 1.42 1.46 Avusturya 24.51 18.53 14.98 13.34 -2.34 7.44 8.03 0.91 0.98 0.96 0.93 -0.10 0.74 0.77 İsveç 13.49 14.92 15.14 13.59 19.93 15.76 13.33 0.47 0.80 0.97 0.95 2.74 1.57 1.29 Finlandiya 17.67 16.68 15.92 15.47 -3.22 10.75 12.22 0.80 0.89 1.02 1.08 -0.41 1.07 1.18 Polonya 23.96 13.90 9.35 12.11 40.34 8.63 12.62 1.16 0.74 0.59 0.84 4.69 0.86 1.20 Çek Cum. 7.53 10.74 9.66 10.70 -6.79 4.84 7.98 0.30 0.57 0.62 0.74 -0.69 0.48 0.75 Macaristan -12.47 6.41 6.56 9.97 -7.60 3.69 9.65 -0.55 0.34 0.42 0.69 -1.27 0.36 0.91 Malta - - - - -59.65 1.00 8.69 - - - - -8.39 0.10 0.83 Slovenya - - - - - - - - - - - - - - Litvanya - - - - - - - - - - - - - - Romanya 25.28 23.41 15.66 15.95 -7.58 0.70 6.76 0.92 1.22 1.00 1.11 -1.55 0.06 0.63 Bulgaristan 25.74 18.59 17.07 16.73 -24.09 2.88 7.90 0.99 0.94 1.10 1.17 -3.04 0.29 0.75 İsviçre 31.89 16.01 12.65 13.22 2.23 5.07 8.77 1.23 0.84 0.81 0.92 -0.11 0.50 0.84 Rusya Fed. 23.35 14.24 16.46 17.08 4.68 16.48 17.25 0.93 0.77 1.06 1.19 0.64 1.65 1.66 Cezayir - - - - 1485.27 57.11 43.60 - - - - 132.43 5.67 4.29 Güney Afrika 8.41 37.25 26.01 22.47 121.56 29.55 22.28 0.19 2.03 1.66 1.57 14.96 2.97 2.15 Hindistan 13.74 10.60 19.42 19.61 8.72 28.55 25.02 0.35 0.60 1.25 1.37 1.11 2.86 2.43 Irak 39.91 29.64 -60.96 -32.74 1.41 -71.82 -40.58 1.52 1.55 -4.03 -2.42 -0.02 -7.34 -4.45 İran 73.24 54.33 26.94 24.09 -3.19 -3.84 3.80 2.66 2.84 1.73 1.68 -0.22 -0.40 0.34 İsrail 26.23 21.50 19.01 18.79 -4.95 10.76 13.73 0.98 1.14 1.22 1.31 -0.38 1.08 1.34 Suudi Arab. 42.60 26.13 22.33 16.09 56.67 19.04 11.10 1.56 1.37 1.43 1.12 6.51 1.92 1.07 Libya 37.46 41.22 20.81 18.45 -6.95 -5.35 1.27 1.69 2.13 1.33 1.29 -0.92 -0.54 0.12 Ukrayna - - - - - - - - - - - - - - Kazakistan - - - - - - - - - - - - - -
Kaynak: Tarafımızdan Hesaplanmıştır.
3. Türkiye’nin Dış Ticaretinde Bilateral Yoğunlaşma
Türkiye dış ticaretinin ülke yapısını temel veriler ışığında inceledikten sonra aşağıda bu
konuda kullanılan belli başlı endeksler yardımıyla Türkiye’nin dünya ticaretine entegrasyon
düzeyi ve ticaret yaptığı ülkelerle iki yönlü ticarette yoğunlaşma oranları hesaplanmıştır.
Böylece Türkiye’nin ticarette ülke kompozisyonunu incelemek yanında uzun dönemde
uygulanan dışa açılma politikalarının dünya ticaretine entegrasyonu sağlayıp sağlamadığı,
8
buna rağmen hangi ülkelerle ticaretin yoğun olduğu ve ticaretin yönünde bir değişme olup
olmadığı gözlenebilecektir.
Öncelikle, Türkiye’nin dünya ticaretine entegre olup olmadığı başka bir ifadeyle hemen her
ülkeyle ticaret yapıp yapmadığını görebilmek için, literatürde bu amaçla kullanılan ticaret
entropi endeksinden (Marwah, 1995, Theil, 1971) yararlanılmıştır4
Bu analizde varsayım olarak Türkiye’nin dünyadaki her ülke ile eşit oranda ticaret yapıyor
olması dünya pazarına tam bir entegrasyonun sağlandığı anlamına gelmektedir. Ancak
Türkiye’nin ticaret yaptığı irili ufaklı bütün ülkeler analize dahil edildiğinde 1969-2008
yıllarını kapsayan uzun dönemli bir analizde neredeyse her yıl ticarete yeni bir ülke
katıldığından yıllar itibariyle karşılaştırma yapmayı güçleştirmektedir. Bu nedenle Entropi
endeks hesaplanırken de Türkiye’nin ticaretinin %90’ını gerçekleştirdiği ülkelerle toplam
ticareti dikkate alınmış ve bu grup içindeki ülkelerle entegrasyon düzeyindeki değişim
gözlenmiştir.
.
Tablo 4: Türkiye’nin İhracat ve İthalat Entropi Endeksi
TEx Nispi TEx TEm
Nispi TEm
1969-1979 2.93 76 2.76 73
1980-1989 3.02 77 2.96 78
1990-1999 3.12 77 3.08 79
2000-2008 3.32 80 3.26 82 Kaynak: Tarafımızdan hesaplanmıştır.
Tablo 4, Türkiye’nin ticaretinin %90’ını gerçekleştirdiği ülkeler ile 1969-2008 dönemine ait
ihracat ve ithalat verilerine dayanarak hesaplanmış ticaret entropi endeks değerlerini
vermektedir. Tablo 10 yıllık dönemlerin ortalamaları dikkate alınarak toplulaştırılmıştır. Onar
yıllık dönemlere göre toplulaştırma, 1980 sonrası dönemdeki değişmeyi yansıtabildiği gibi
yıllar itibariyle yapılan gözleme dayalı sonuçları da değiştirmemektedir. Aşağıda yine de
yıllar itibariyle gözlenen değişim açıklanmıştır.
4 Ticaret entropi endeksi aşağıdaki gibi formüle edilebilir; Formülde Rij, i ülkesinin j ülkesinden ticaret payını göstermektedir. İthalat (TEmi) ve ihracat (TExi) entropi değerlerinin artması yayılma oranın arttığını, bir başka ifadeyle entegrasyon düzeyinin arttığını ifade etmektedir. (Laaser, Schrader, 2002, 16-18).
= ∑
= ij
N
iij R
RTE 1ln.1
9
Ticaret entropi endeksi formülü yardımıyla hesaplanan TEx ve TEm değerleri mutlak entropi
endeksi değerleridir. Bir ülkenin söz konusu ülke grubuyla ticarette tam entegrasyonu, bütün
ülkelerle eşit oranda ticaret yaptığı varsayımına dayandırıldığından, söz konusu ülke için tam
entegrasyonu temsil eden maksimum entropi endeksi (Max.TE) oluşturularak mutlak entropi
endeksleri bunun ile karşılaştırılmıştır. Bu yolla elde edilen nispi entropi endeksi ile ülkenin
dış ticaret entegrasyon düzeyi gözlenebilir hale gelmiştir. Bu çalışmada maksimum entropi
oranları için ihracatta bir, ithalatta da iki eşik yıl belirlenmiştir. Bunun sebebi, ihracat yapılan
ülke sayısının 1982 ve 1993 yıllarında, ithalat yapılan ülke sayısının ise 1993 yılında belirgin
bir şekilde artmasıdır5
Tablo 4’den Türkiye’nin 1969 yılından günümüze ticaretinde % 90 paya sahip ülkelere
ihracatında da ithalatında %70’in üzerinde yaygın bir ticaret yaptığı gözlenebilmektedir. Nispi
ihracat ve ithalat entropi endeks değerlerinde yıllar itibariyle gözlenen artış zaman içinde
ticaret anlamında dünya pazarına entegrasyonun arttığının göstergesidir. İhracatta da ithalatta
da ticarete konu olan ülke sayısının arttığı dönemlerin başında doğal olarak entropi değerleri
azalmış ancak ardından artmaya devam etmiştir.
.
İhracat nispi entropi endeks değerleri incelendiğinde 1980 öncesi dönemde %74-%78 arası
oranlarda ticarette entegrasyon düzeylerinin olduğu 1980 yılından itibaren bu oranın önce
%79’un üzerine çıktığı, ihracat yapılan ülke sayısının 1982 ve 1993 yıllarında artmasının
ardından biraz azalarak 2000’li yılların basına kadar %76-%77 arası seyrettiği, bu yılı takiben
de artarak 2008 yılında %86 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu da son yıl itibariyle
Türkiye’nin ihracatını, ihracatının %90’ını gerçekleştirdiği 62 ülkeye %86 oranında eşit
dağıttığı anlamına gelmektedir. Belirtmek gerekir ki Türkiye’nin ticaret yaptığı irili ufaklı
bütün ülkeler dikkate alındığında 250’nin üzerinde ülke/bölge ve adaya göre hesaplanacak bir
entropi endeksinde entegrasyon düzeyi çok daha düşük çıkacaktır. Ancak daha önce de
belirtildiği gibi 1969-2008 döneminde Türkiye’nin ticaret yaptığı bütün ülkeler dikkate
alındığında neredeyse her yıl yeni bir ülkenin ekleniyor olması yıllar itibariyle entegrasyon
düzeyini karşılaştırmayı güçleştirmektedir. Ayrıca 62 ülkenin dışında kalan ülkeler toplam
ihracat payının %10’undan daha az bir paya sahip olması nedeniyle çalışmada bu ülkeler
dışarıda bırakılması uygun görülmüştür.
5 Maksimum entropi endeksi hesaplanırken ihracatta birinci dönemde (1969-1981) 48 ülke, ikinci dönemde(1982-1992) Birleşik Arap Emirlikleri, Katar ve Singapur’un dahil edilmesi ile 51 ülke, üçüncü dönemde ise(1993-2008) Azerbaycan, Bosna-Hersek, Gürcistan, Kazakistan, Slovenya, Slovakya, Türkmenistan, Ukrayna, Estonya, Litvanya, Letonya’ nın dahil edilmesiyle 62 ülke dikkate alınmıştır. İthalatta birinci dönemde (1969-1992) 45 ülke, ikinci dönemde (1993-2008) Kazakistan, Slovenya, Slovakya, Ukrayna, Estonya, Litvanya ve Letonya’nın dahil edilmesi ile 52 ülke dikkate alınmıştır.
10
Nispi ithalat entropi endeksi incelendiğinde ise 1969 yılında %69 oranı ile başlayan ithalatın
yayılma düzeyi yıllar itibariyle artmış (%78’e ulaşmış), 1980 yılına gelindiğinde ithalat
serbestisine bağlı olarak ithalatın artmasına rağmen nispi entropi değeri düşmüştür (%75).
Ancak izleyen yıllarda bu oranın tekrar arttığı, ve ithalat yapılan ülke sayısının arttığı 1993
yılında ki küçük bir azalışın ardından artışın devam ettiği görülmektedir. 2008 yılına
gelindiğinde Türkiye’nin ithalatının %90’ını gerçekleştirdiği ülkelerden yaptığı toplam
ithalatı %81 oranında bu ülkelere dağıttığı söylenebilir. Grafik 1 yardımıyla yıllar itibariyle
Türkiye’nin dünya pazarına entegrasyon düzeyini gözlemek mümkün olmaktadır.
Grafik 1: Türkiye’nin Ticaret Entropi Endeksi
2
2.5
3
3.5
4
4.5
1969
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
TexMax TEXTemMax. TEM
Kaynak: Tarafımızdan düzenlenmiştir.
Aşağıda Türkiye’nin dünyaya ihracat ve ithalatında en büyük payı oluşturan ülkelerin sayısı
ticaret yoğunlaşma oranı 6
6 Ticarette yoğunlaşma oranı (trade concentration ratio-CR), bir ülkenin toplam ticaretinde en fazla paya sahip ilk n tane ülkenin pazar payını göstermektedir. CRi endeksi aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmaktadır. CR(n), n sayıdaki birimin yoğunlaşma oranını verirken Ri, i ülkesinin toplam ticaret içindeki payını verecektir. Burada eğer, CR1 alınıyorsa amaç, en büyük birimin payına bakmak, CRn ise n. birimin kümülatif payına bakmaktır. CR endekslerinin artması, ülkenin ihracat ve ithalatında, ilk n ticaret ortağının ihracat ya da ithalat payının arttığını, bu da ülkenin, söz konusu n ticaret ortağına bağımlılığının arttığını göstermektedir.
ile belirlenmeye çalışılmıştır.
11
Burada yoğunlaşma oranları, Türkiye’nin ihracat ve ithalatında %90 paya sahip olan ülkelerle
ticaretinin Türkiye’nin toplam ihracat ve ithalatı içindeki payları dikkate alınmıştır. Tablo
5’de 1969-2008 dönemi için yıllar itibariyle hesaplanan yoğunlaşma oranları onar yıllık
dönemler dikkate alınarak toplulaştırılmıştır. Toplulaştırılmasına rağmen değerlendirmeler
yıllar itibariyle ayrıntılı gözleme dayanmaktadır. Bu nedenle ifadeler bire bir tablo değerlerini
yansıtmayabilir.
Tablo 5: Türkiye’nin Dış ticaretinde Yoğunlaşma Oranları 1969 1969-1979 1980-1989 1990-1999 2000-2008 2008
İhra
cat
CR(1) 20.9 20.7 18.1 22.6 14.1 9.3 CR(5) 51.3 50.9 49.7 47.6 42.2 33.0 CR(10) 71.1 72.0 69.4 62.4 57.5 50.2 CR(23) 90.3 90.1 90.7 79.1 74.9 70.9 CR(60) 95.4 96.1 97.3 91.8 90.0 90.2 HH 0.08 0.1 0.1 0.1 0.0 0.03 GH 0.28 0.3 0.3 0.3 0.2 0.18
İthal
at
CR(1) 19.3 18.6 14.8 15.9 13.3 15.5 CR(3) 49.5 40.8 35.4 34.4 29.9 32.5 CR(7) 70.8 66.2 59.8 56.3 50.3 52.4 CR(19) 90.6 90.0 85.6 81.1 76.5 76.5 CR(37) 95.8 95.5 94.0 91.9 90.5 90.2 HH 0.10 0.1 0.1 0.1 0.1 0.06 GH 0.32 0.3 0.3 0.2 0.2 0.23
Kaynak: Tarafımızdan oluşturulmuştur.
Bulgular, Türkiye’nin son yıl itibariyle (2008) dünyaya toplam ihracatında %9.8 ithalatında
ise %15.5 oranında sadece bir ülke ile yoğunlaştığını göstermektedir. Ayrıntılı ticaret
verilerine dayanarak incelendiğinde, bu ülkenin hem ihracatta hem ithalatta bütün yıllar için
Almanya olduğu görülebilmektedir. Ancak bu oranların dönem başlangıcı olan 1969 yılında
ihracatta %20.9 ithalatta ise %19.3 olduğu düşünülürse ticarette tek bir ülkenin ağırlığının
azaldığı görülmektedir. Yine de özellikle ithalatın 2008 yılında %15.5 oranında sadece
Almanya’dan yapılıyor olması ve bu oranın 40 yıllık bir dönemde çok da azalmamış olması,
bu ülkeye ithalatta bağımlılık olarak değerlendirilebilir ve bu noktada Almanya’dan yapılan
ithalatta hangi ürünlerde bu bağımlılığın olduğu önem kazanmaktadır.
İhracatta yoğunlaşma oranları incelendiğinde 2008 yılında Türkiye’nin ihracatının %50’sini
10 ülkeye gerçekleştirdiği görülmektedir. Bu ülkeler sırasıyla Almanya, İngiltere, Birleşik
Arap Emirlikleri, İtalya, Fransa, Rusya Federasyonu, ABD, İspanya, Romanya ve Irak’tır.
Türkiye’nin bu uzun dönemin ilk yılı olan 1969 yılında ihracatının %50’sini oluşturan
∑=
=n
iitRnCR
1)(
12
ülkelere bakıldığında ise ülke sayısının 5 olduğu görülmektedir. Söz konusu ülkeler ise
sırasıyla Almanya, ABD, İtalya, İngiltere ve SSCB’dir. Bu uzun dönemde Almanya,
İngiltere, İtalya ve Rusya’nın Türkiye için önemli bir ihracat pazarı olduğu ve bütün dönem
boyunca önemlerini korudukları görülmektedir. Türkiye 2008 yılı itibariyle ihracatının
%90’ını 60 ülke ile yapmaktadır. 1969 yılında bu oranın sadece 23 ülke ile sağlanabildiği
düşünülürse ihracat pazarında önemli bir ülke çeşitlenmesine gidildiği söylenebilir. İhracat
pazarının genişlediği bu dönemde ülkelerin pazar payındaki değişimi ülke bazında
gözleyebilmek amacıyla ileride bilateral yoğunlaşma oranları hesaplanmıştır.
Tablo 5’de, CR endeksi yanında ticaret ortaklarının tamamını dikkate alarak yoğunlaşma
düzeyi hakkında bilgi sunan Herfindahl-Hirshman ve Gini-Hirshman endeksleri de
hesaplanmıştır7. Her iki endekse ait değerler, ihracat ve ithalatta ilk %90 paya giren ülkelerin
sayıları dikkate alınarak hesaplanan eşik değerleri8
Aşağıda hesaplanan
karşılaştırıldığında ticarette
yoğunlaşmanın mı yoksa bir çeşitlenmenin mi söz konusu olduğu anlaşılabilmektedir.
bilateral ticaret yoğunlaşma oranları9
7 HH endeksi yoğunlaşma oranı hesaplanacak tüm birimlerin toplamdaki paylarının kareleri toplamıdır. Bir özet endeks olan HH endeksi, N tane ülkeyle ithalat ya da ihracat ilişkisi olan bir ülke için şöyle tanımlanabilir: Denklemde Rit i’ninci ülkenin ithalat ya da ihracat payını göstermektedir. N birim sayısı olmak üzere endeks 1/n ve 1 değer aralığında bulunacaktır. Tek bir birim için hesaplandığında endeks değeri 1 dir. Tüm birimler eşit dağılmış ise endeks en küçük değer olan 1/n bulunur (Erlat, Akyüz, 2001). GH Yoğunlaşma endeksi ihraç pazarlarının sadece sayısını dikkate almamakta, aynı zamanda ihracatın pazar bazında dengeli dağılıp dağılmadığını da dikkate almaktadır. GH yoğunlaşma katsayısı, ülkenin ihraç etti mal sayısı ne kadar fazla ise ve ihracat bu mallar arasında ne kadar dengeli (veya eşit) dağılıyorsa o kadar düşük değer almaktadır. Her iki endeks de sırasıyla aşağıdaki gibi formüle edilebilir.
ile Türkiye’nin ticaretinin
%90’ına sahip ülkelere yapılan ihracat ve ithalatın toplam ticaret içindeki payları, söz konusu
∑=
=N
iitRHH
1
2 2RitGH mΣ=
8 Daha önce de belirtildiği gibi, ülke sayılarının farklılaştığı ihracatta üç, ithalatta ise 2 dönem bulunmaktadır. Bu dönemlere göre ihracat için hesaplanan HH endeksi eşik değerleri (1/N) sırasıyla; (0.021), (0.020), (0.016), GH endeksi eşik değerleri (0.144), (0,140), (0.127)’dir. İthalat için ise HH eşik değerleri sırasıyla (0.022),(0.019), GH eşik değerleri ise (0.149) ve (0.139)’dur. 9 Bilateral ticarette yoğunlaşma endeksi (BT), bir ülkenin ticaret ortağına yaptığı ihracatın toplam ihracatı içindeki payının, bu ticaret ortağına yapılan dünya ihracatının toplam dünya ihracatı içindeki payına bölünmesi ile bulunmaktadır; Böylece endeks, karşılıklı iki ülke arasındaki ticaret değerlerinin, onların dünya ticareti içindeki önemleri dikkate alındığında beklenenden büyük mü yoksa küçük mü olduğunu göstermektedir. Dış ticaret yoğunlaşma endeksi aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır, Xjk ve Xwk değerleri j ülkesinin ve dünyanın k ülkesine ihracat değerlerini, Xjt ve Xwt ise j ülkesinin toplam ihracatıyla toplam dünya ihracatını vermektedir. Endeksin 1 den büyük değer alması bir ülkenin ticaret ortağı ile iki taraflı ticaretinin ticaret ortağının dünya ticareti içindeki önemi dikkate alındığında beklenenden daha büyük olduğu anlamına gelmektedir (World Bank, 2009).
wtwk
jtjkij XX
XXBT
//
=
13
ülkelerle yapılan dünya ticareti payları ile ağırlıklandırılarak, ticarette hangi ülkelerle
yoğunlaşıldığı ve bu yoğunlaşmanın zaman içinde değişip değişmediği gözlenmeye
çalışılmıştır.
Türkiye’nin söz konusu ülkelere tek tek ihracatının (ithalatının) toplam ihracat (ithalat)
içindeki paylarına bakmanın yanında bu oranlar bu ülkelere dış dünyanın (diğer ülkelerin)
yaptıkları ihracatın toplam dünya ihracatı içindeki payına oranlanarak, bu bilateral ticarette
Türkiye lehine bir yoğunlaşma olup olmadığı görülmeye çalışılmaktadır.
Tablo 6’da aslında 1969-2007 dönemindeki her yıl için hesaplanan bilateral yoğunlaşma
oranlarını görsel kılabilmek için 10’ar yıllık dönemler dikkate alınarak toplulaştırılmış ve
dönem ortalamalarına yer verilmiştir. Değerlendirme bütün yılların verileri dikkate alınarak
yapılacaktır. Ayrıca bilateral yoğunlaşma oranları yukarıda belirtilen ülke sayıları dikkate
alınarak hesaplanmış ancak tabloda sadece yoğunlaşmanın yüksek olduğu (oranların birin
üzerinde olduğu) ülkeler gösterilmiştir. Tablo 6’da bilateral yoğunlaşma oranları birin
üzerinde olan dönemler koyu gösterilmiştir.
Bu uzun dönemli analizde, Türkiye’nin bir ticaret ortağına dış dünyanın yaptığı ticaret payı
baz alınarak yapılan bu karşılaştırmada Almanya, İtalya, Romanya, İran, Irak, Libya ve Suudi
Arabistan’a hem ihracatta hem ithalatta istisnasız her yıl yoğunlaşmanın olduğu
görülmektedir. Yukarıda belirtilen hem ithalat hem ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkelere
ek olarak yalnızca ihracatta her dönem yoğunlaşmanın olduğu ülkeler Kuveyt, Mısır, Suriye
ve Tunus, yalnızca ithalatta her dönem yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Macaristan, İsrail,
İsviçre ve Suudi Arabistan’dır. Tabloda dikkati çeken bir nokta 2000 yılı sonrası bir çok AB
ülkesine yoğunlaşma arttığı halde, Avusturya ve Macaristan’a yoğunlaşmanın azalıyor
olmasıdır. Avusturya için ithalatta da benzer değişim gözlenebilmektedir. Yoğunlaşma
oranları cari değerler dikkate alınarak hesaplandığı için yoğunlaşma oranlarının büyüklüğüne
göre ülkeleri sıralamanın doğru olmayacağı düşünülmektedir. Bu nedenle oranların birden
büyük olmasına dayanarak ticarette yoğunlaşmanın olup olmadığının ve zaman içindeki
değişiminin gözlenmesi ile yetinilmektedir.
14
Tablo 6: Türkiyenin Ülkelere Göre Bilateral Yoğunlaşma Oranları
İHRACAT İTHALAT 1969-
1979 1980-1989
1990-1999
2000-2008
1969-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2008
TR-Almanya 2.27 2.05 2.42 1.97 TR-Almanya 1.81 1.28 1.57 1.39 TR-Fransa 0.89 0.68 0.84 1.15 TR-Fransa 1.02 0.78 1.05 1.25 TR-İtalya 1.61 1.56 1.48 1.88 TR-İtalya 2.10 1.52 1.94 1.99 TR-İngiltere 0.90 0.77 0.95 1.51 TR-İngiltere 1.65 0.93 1.09 1.15 TR-Danimarka 0.73 0.31 0.71 1.25 TR-Yunanistan 0.73 2.17 2.63 3.90 TR-Yunanistan 1.28 1.89 1.92 3.24 TR-İspanya 0.94 1.51 1.07 1.61 TR-İspanya 0.53 0.43 0.68 1.36 TR-Avusturya 1.52 1.56 1.04 0.88 TR-Portekiz 1.86 0.73 0.48 1.07 TR-İsveç 0.57 0.64 0.93 1.23 TR-Avusturya 1.24 1.53 1.01 0.80 TR-Finlandiya 0.61 0.70 0.86 1.31 TR-Polonya 0.85 1.33 2.07 1.08 TR-Polonya 0.82 1.33 0.99 0.91 TR-Çek Cum. 1.16 0.88 0.92 0.58 TR-Çek Cum. 0.83 0.93 1.33 0.78 TR-Macaristan 2.04 0.77 1.07 0.92 TR-Macaristan 1.12 1.30 1.27 1.14 TR-Malta 0.72 0.73 3.33 8.14 TR-Romanya 2.37 4.07 6.82 6.93 TR-Romanya 1.71 2.19 5.62 5.88 TR-Bulgaristan 0.96 1.45 7.73 10.47 TR-Bulgaristan 1.04 0.45 5.32 8.98 TR-Malta 0.03 0.36 0.84 1.93 TR-Slovenya - - 0.68 1.53 TR-Slovenya - - 0.43 1.37 TR-Litvanya - - 1.35 1.24 TR-Litvanya - - 3.17 4.23 TR-Cezayir 0.44 3.40 6.23 7.50 TR-Cezayir 0.03 1.22 3.79 5.53 TR-Fas 0.39 0.27 1.26 2.30 TR-Güney Afrika 0.06 1.06 1.45 1.66 TR-Irak 7.12 16.37 42.49 13.54 TR-Hindistan 0.38 0.24 0.88 1.28 TR-İran 1.76 13.04 4.95 3.54 TR-Irak 10.95 19.97 5.18 1.61 TR-İsrail 0.95 0.42 1.59 4.26 TR-İran 2.91 12.02 4.16 5.39 TR-İsviçre 4.08 2.42 0.85 0.66 TR-İsrail 1.30 1.27 1.21 1.92 TR-Kuveyt 1.93 5.32 3.67 2.30 TR-İsviçre 3.48 2.30 1.52 2.44 TR-Libya 2.80 9.04 9.59 7.94 TR-Rusya Fed. 0.98 0.56 2.86 4.91 TR-Lübnan 23.24 11.85 5.94 4.21 TR-Suudi Arabistan 1.23 1.12 3.83 1.25 TR-Mısır 1.69 3.78 4.85 5.37 TR-Libya 2.10 8.99 5.92 7.34 TR-Rusya Fed. 1.30 0.79 4.36 3.04 TR-Ukrayna - - 8.71 7.63 TR-Suriye 8.81 8.56 16.75 9.81 TR-Kazakistan - - 3.08 3.06 TR-Suudi Arabistan 0.54 3.17 4.31 2.68 TR-Tunus 1.96 2.08 3.12 3.53 TR-Ürdün 4.01 13.44 9.28 4.33 TR-Güney Kore 0.40 0.29 1.30 0.42 TR-B.A.E. 0.00 1.15 1.67 2.44 TR-Katar 0.00 1.45 0.92 1.18 TR-Bosna-Hersek - - 1.71 2.69 TR-Azerbeycan - - 60.81 27.75 TR-Gürcistan - - 40.57 25.70 TR-Kazakistan - - 9.57 4.44 TR-Türkmenistan - - 15.08 10.76 TR-Ukrayna - - 3.26 3.48
Kaynak: Tarafımızdan hazırlanmıştır.
Tablo 7’de Türkiye’nin ihracat ve ithalatının ticaret ortaklarının dış ticareti içindeki payına da
bakılarak, Türkiye’nin bu ülkelere ticaretinin o ülkeler açısından önemi incelenmeye
çalışılmıştır.
15
Tablo 7: Türkiye’nin İhracat ve İthalatının Ortaklarının Ticareti İçindeki Payları
İHRACAT İTHALAT 1969-
1979 1980-1989
1990-1999
2000-2008
1969-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2008
Almanya 0.42 0.63 1.01 1.15 Almanya 0.71 0.60 1.07 1.24 Fransa 0.17 0.20 0.35 0.70 Fransa 0.40 0.36 0.71 1.14 İtalya 0.30 0.48 0.62 1.15 İtalya 0.81 0.71 1.31 1.79 İngiltere 0.17 0.24 0.40 0.93 İngiltere 0.64 0.44 0.74 1.04 Danimarka 0.14 0.10 0.30 0.77 Yunanistan 0.30 1.02 1.83 3.55 Yunanistan 0.26 0.62 0.81 1.98 İspanya 0.37 0.72 0.73 1.47 İspanya 0.10 0.13 0.28 0.84 Avusturya 0.59 0.71 0.70 0.78 Portekiz 0.35 0.19 0.20 0.64 İsveç 0.22 0.31 0.65 1.06 Avusturya 0.23 0.46 0.42 0.47 Finlandiya 0.22 0.32 0.59 1.18 Polonya 0.16 0.35 0.85 0.66 Polonya 0.29 0.62 0.62 0.87 Çek Cumhuriyeti 0.22 0.19 0.37 0.35 Çek Cumhuriyeti 0.30 0.42 0.85 0.72 Macaristan 0.38 0.18 0.45 0.56 Macaristan 0.39 0.59 0.81 1.07 Malta 0.12 0.25 1.40 5.24 Romanya 0.96 1.76 4.54 6.33 Romanya 0.32 0.63 2.39 3.60 Bulgaristan 0.39 0.62 5.41 9.35 Bulgaristan 0.19 0.12 2.30 5.45 Malta 0.01 0.15 0.59 1.82 Slovenya 0.00 0.00 0.21 0.98 Slovenya 0.00 0.00 0.21 1.31 Litvanya 0.00 0.00 0.30 0.76 Litvanya 0.00 0.00 1.20 3.56 Cezayir 0.08 1.20 2.64 4.38 Cezayir 0.01 0.63 2.74 4.63 Fas 0.08 0.09 0.53 1.45 Güney Afrika 0.03 0.54 0.89 1.63 Irak 1.33 5.60 13.77 5.23 Hindistan 0.16 0.12 0.60 1.16 İran 0.33 4.48 2.02 2.15 Irak 4.34 9.47 2.39 0.94 İsrail 0.19 0.13 0.69 2.58 İran 1.11 5.76 2.81 5.00 İsviçre 0.77 0.69 0.35 0.40 İsrail 0.51 0.55 0.81 1.70 Kuveyt 0.36 1.76 1.50 1.36 İsviçre 1.39 1.02 1.02 2.26 Libya 0.51 2.68 3.90 5.02 Rusya Federasyonu 0.35 0.26 1.22 4.50 Lübnan 4.51 3.72 2.45 2.47 Suudi Arabistan 0.44 0.56 2.49 1.08 Mısır 0.32 1.03 2.04 3.18 Libya 0.90 4.26 3.91 6.17 Rusya Federasyonu 0.24 0.20 1.16 1.81 Ukrayna 0.00 0.00 3.13 6.88 Suriye 1.68 2.36 6.88 5.71 Kazakistan 0.00 0.00 1.17 2.63 Suudi Arabistan 0.10 1.11 1.78 1.58 Tunus 0.36 0.62 1.35 2.08 Ürdün 0.72 4.03 3.81 2.57 Güney Kore 0.07 0.07 0.52 0.23 B.A.E. 0.00 0.44 0.69 1.51 Katar 0.00 0.54 0.38 0.78 Bosna-Hersek 0.00 0.00 0.53 1.72 Azerbeycan 0.00 0.00 13.68 15.65 Gürcistan 0.00 0.00 9.01 14.33 Kazakistan 0.00 0.00 2.14 2.64 Türkmenistan 0.00 0.00 3.42 6.29 Ukrayna 0.00 0.00 0.73 2.06
Kaynak: Tarafımızdan Düzenlenmiştir.
Tablonun ilk bölümü Türkiye’nin belirtilen ülkelere ihracatı, söz konusu ülkelerin dünyadan
ithalatlarına oranlanarak bulunmuş ve onar yıllık 4 döneme göre ortalamaları alınmıştır. Diğer
bölüm ise Türkiye’nin ithalatının bu ülkelerin ihracatı içindeki payını vermektedir. Böylece
örneğin Almanya ile ilgili oranlar, Türkiye’nin ihracatında da ithalatında da ilk sırada yer alan
16
Almanya’nın ithalat ve ihracatında Türkiye’nin nispi önemini vermektedir. Almanya ile ilgili
ticarette ilginç olan Türkiye’nin dış ticaretinde en büyük ülke olmakla birlikte nisbi önemi
giderek azalıyorken, bu ülkenin ticaretinde Türkiye’nin payı küçük olmakla birlikte nispi
öneminin giderek artıyor olmasıdır. Aslında aynı değerlendirmeyi AB’ye dahil bütün ülkeler
için yapmak mümkündür.
Ayrıca ihracatta Romanya, Bulgaristan, Cezayir, Libya, Mısır, Suriye, Azerbaycan, Gürcistan,
ve Türkmenistan’ın pazar paylarını giderek artırdıkları görülmektedir. Son dönem itibariyle
incelendiğinde Türkiye ihracatının Malta, Romanya, Bulgaristan Cezayir, Irak, Libya, Mısır,
Suriye, Azarbeycan, Gürcistan, Türkmenistan pazarında önemli bir paya sahip olduğu
görülmektedir. Tablonun ikinci kısmında yer alan değerler hangi ülkeler için Türkiye’nin
önemli bir ihraç pazarı olduğunu verecektir. Son dönem itibariyle Çek Cumhuriyeti, Irak ve
Suudi Arabistan dışında bütün ülkelerin Türkiye’deki pazar paylarını genişlettikleri
görülmektedir. Yine aynı dönem itibariyle toplam ihracatları içinde Türkiye’ye ihracatları
nispeten büyük olan ( tabloda bu oranın %3’ün üzerinde olduğu ülkeler) ve giderek artış
gösteren ülkeler Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Litvanya, Cezayir İran, Rusya,
Federasyonu, Libya ve Ukrayna’dır.
4. Sonuç ve Değerlendirme
Türkiye’nin dış ticaretinin ülke kompozisyonu uzun dönemli analiz edildiğinde gerek
ihracatında gerek ithalatında ülke sayısının yıllar itibariyle arttığı, dolayısıyla 40 yıllık bir
uzun dönemin başında ticaret yaptığı ülkelere, özellikle 1980 sonrası dışa açılarak büyüme
stratejisinin ardından çok yeni ülkenin eklendiği görülmektedir. Ancak, Türkiye’nin hem
ihracatta hem ithalatta irili ufaklı pek çok ülke/ülke grubu veya adayla ticaretinin olmasına
rağmen, ticaretinin %90’ını yaptığı ülkeler dikkate alındığında ülke sayısı ihracatta 63 ve
ithalatta 52 ülkeyle sınırlı kalmaktadır.
Ayrıca, dönem içinde ticarette ülke yoğunlaşmasının giderek azalmasına (başka bir ifadeyle
ülke çeşitlenmesinin artmasına) rağmen, bulgular, Türkiye’nin hala son yıl itibariyle (2008)
dünyaya toplam ihracatında %9.8 ithalatında ise %15.5 oranında sadece bir ülke ile, Almanya
ile yoğunlaştığını göstermektedir. Özellikle ithalatta yüksek olduğu düşünülen bu oran bu
ülkeye ithalatta bağımlılık olarak değerlendirilebilir ve bu noktada Almanya’dan yapılan
ithalatta hangi ürünlerde bu bağımlılığın olduğu önem kazanmaktadır. Bunu yanında ithalatta
özellikle petrol ve doğal gaz anlamında kaynak bağımlılığının ülke kompozisyonuna belirgin
bir şekilde yansıdığı görülmektedir.
17
Yine Türkiye’nin iki yanlı ticarette yoğunlaşma oranları dikkate alınarak belirlenen ticaret
ülke kompozisyonunda, ticaret partnerlerini belirleyen önemli bir unsurun bu ülkelere coğrafi
yakınlık olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.
Türkiye’nin ihracatta hızla pazar payını arttırdığı başka bir ifadeyle dinamik olduğu ülkelerin
daha çok AB’ye da dahil olan Avrupa ülkeleri olduğu görülmektedir. Türkiye’nin ithalatı
içinde pazar payını hızlı bir şekilde artıran ülkeler arasında yine birçok Avrupa ülkesinin yer
almasının yanında bir Asya ülkesi olarak Hindistan’ın da buna dahil olması ilginçtir.
Türkiye’nin ithalatı içinde giderek payını arttırıyor olmasına rağmen dünya ticareti içindeki
payı dikkate alındığında Çin’in bu ülkeler arasına giremediği görülmektedir.
Son olarak bu çalışmayı tamamlar nitelikte bir analizin de özellikle ticarette yoğunlama olan
ülkelerle ürün bazında kompozisyonun ve dinamik sektörlerin analizi olacağı
düşünülmektedir. Bu analiz Türkiye’nin dünya pazarındaki rekabet içinde yerini görerek
resmi tamamlama şansı verecektir.
KAYNAKÇA
Bailey D. S.E Boyle, (1971), “The Optimal Measure of Concentration”, Journal of the American Statistical Association, V. 66, No:336, ss. 279-291.
Bilici Ö., H. Yetkiner, H.S.Akdede, (2007) “Küreselleşme Türkiye’nin Dış Ticaretinde Ülke Yoğunlaşmasını Nasıl Etkiledi?”, GES, Güncel Ekonomik Sorunlar Kongresi, 26-28 Ekim ,Kuşadası, ss.22-31.
DİE, (2004). Dış Ticarette Yoğunlaşma 2002, Ankara.
Erlat, G., O. Akyüz, (2001). “Country Concentration of Turkish Export and Imports over Time”, Economics Web Institutes.
European Commission, (2006). “External and Intra-European Union Trade, Statistical Year Book, Date 1958-2005”, Eurostat Publications, Luxembourg.
Laaser, C. F. and K. Schrader (2002), “European Integration and Changing Trade Patterns: The Case of the Baltic Statets”, Kiel Working Paper, No.1088, January.
Marwah, K (1995). “Shifts in the Multilateral Trade Structure of Canada and India: Market Shares, Trade Entropy and Growth”, Carleton Economics Papers, CEP 95-05. Carleton University, Department of Economics.
Massell B. F., (1964). “Export Concentration and Fluctuations in Export Earnings: A Cross-Section Analysis”, The American Economic Review, V. 54, No: 2, Part 1, ss. 47-63.
Michaely, M., (1958). “Concentration of Exports and Imports”, The Economic Journal, v.68, No: 272, ss. 722-736.
Şimşek, N., D. Seymen, U. Utkulu, (2007). “Turkey’s Competitiveness in the EU Market : A Comparison of Different Trade Measures, European Trade Study Group, 9th Annual Conference, Athens.
Theil, H (1971). Principles of Econometrics. Amsterdam, London: North-Holland.
TUİK, Veri Tabanları, Dış Ticaret İstatistileri, http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=12&ust_id=4, Mart 2009.
WTO, Statistics Database, http://stat.wto.org/Home/WSDBHome.aspx?Language=E, Mart 2009
World Bank, Trade Indicators & Indices, http:// go.worldbank.org/99WXGD6KJO
, Mart 2009.
