{

Türkçe Şekil Bilgisi

H. CanÇankırı, 2014

Dilde bir anlam taşıyan, yapı ve ses açısından anlamlı daha küçük birimlere ayrılamayan ögelere biçim veya şekil denmektedir. Her iki terim de Batı dillerinde yay- gın olan ve zaman zaman Türkçe kaynaklarda da görülen morfem teriminin karşılığı olarak kullanılır. Bu tanıma göre sadece kökten ibaret olan anlamlı kelimeler, morfem olabileceği gibi köklere eklenerek onların anlamını değiştiren veya metindeki diğer sözcüklerle ilişkilerini gösteren ekler de birer morfemdir. Dil bilimin sözcüklerin biçimini inceleyen koluna şekil bilgisi (biçim bilgisi) denmektedir.

Şekil Bilgisi (Morfoloji), Şekil (Biçim, Morfem)

Kök: Yapım eki almamış, anlamlı daha küçük parçalara bölünemeyen kelimedir.İsim ve fiil kökleri birbirinden ayrılır. İsim ve fiil kökünün aynı şekilde göründüğü az sayıda sözcük varsa da bunların eski Türkçede farklı şekilde oldukları düşünülür. şiş-, şiş; göç-, göç gibi.Gövde: Yapım eki ile türemiş sözcüktür.Sözcük kök ve gövdeleri, tek başlarına anlamları veya cümlede işlevleri olan ögelerdir.Türkçede sözcük kök veya gövdelerinde, eklenme sırasında genel olarak herhangi bir değişiklik olmadığı görüşü yaygındır. Bunun ses olaylarından bahsederken değindiğimiz istisnaları vardır. (bana, ağacı, oğlu, kavşak…)

Kök, Gövde

Türkçe, yeni sözcük yapımını ve sözcükler arasındaki ilişkileri büyük ölçüde kelime kök ve gövdelerine eklerin getirilmesiyle sağlayan eklemeli dillerin tipik örneklerinden biridir. Sonuna geldikleri kökün anlamını ve biçimini çeşitli açılardan değiştiren eklere yapım ekleri, kelimelerin kelime grubu veya cümle içerisinde birbirleriyle olan ilişkilerini gösteren eklere ise çekim ekleri denir. Çekim ekleri, kelimenin anlamında ve şeklinde bir değişiklik yapmaz. Ancak bazı çekim ekleri kalıplaşarak yapım eki özelliği kazanır ve kalıcı adlar yapabilir. Yapım eklerinin çekim eki durumuna gelmesi ise söz konusu değildir.

Ek

Türkçede ekler, kelimenin sadece sonuna gelir; yani son ektirler. Kelimenin başına gelen ön ekler veya kelime içerisine ilave edilen iç ekler yoktur. Her ne kadar sapsarı, kapkara, yemyeşil gibi sıfatların pekiştirilmesinde görülen ilk hece tekrarı, ön eklenmeye biraz benzese de bunlar bağımsız bir morfem olmadıkları için ön ek olarak değerlendirilemezler.Bugün ek olarak kullanılan kimi ögeler, aslında Türkçenin metinlerle izleyebildiğimiz ilk dönemlerinde ek değillerdi. Bunlar daha sonraki dönemlerde, bir kısmıyazılı belgelerle çok iyi bir şekilde takip edilebilen süreçlerden geçerek ekleşmişlerdir. (-yor, -dır, i- …)

Ek

Eklerin neler olduğu bellidir; istendiği zaman yeni ekler türetilemez. Ancak mevcut ekler zamanla kullanımdan kalkabildiği gibi bağımsız ögelerin bağımlı hâlegelmesi, başka dillerin etkisi, örnekseme veya başka nedenlerle yeni ekler gelişebilmektedir.Eklerle ilgili bir başka özellik de işlek olup olmamalarıdır. Eğer bir ek sık kullanılıyor, gerektiğinde yeni kelimelere getirilebiliyorsa işlek, bu özelliği yoksa işlek değildir. (çetleşmek, yoksul, -sal, -el, -syon, -matik, -kolik )

Yeni Ekler, Ek İşlekliği

Türkçede bir kelime köküne birden fazla ek gelebilir. Ancak eklerin belli bir sırası vardır.Kelimenin anlamını değiştiren yapım ekleri, sözcüğün anlamında bir değişikliğe yol açmayan çekim eklerinden önce gelir. İsim çekim eklerinde genellikle sıra, çokluk-iyelik-hal-soru* şeklindedir.Fiil çekiminde sıra, fiil-zaman-kişi-soru veya fiil-zaman-soru-kişi şeklindedir.Bazı ekler, bir öbeğin sonuna gelse de niteleme açısından öbeğin tümünü etkileyebilir. “Sabah erken kalkar, kahvaltısını yapar, okula gider-di.”

* Soru eki mi, soru edatı mı?

Eklerin Sırası

Var olan sözcüklere eklerin getirilmesi yoluylayeni sözcükler türetme, Türkçede en çok kullanılan yeni sözcük elde etme yoludur. Türkçeeklemeli bir dil olması nedeniyle buna çok dauygundur.Türkçede dört grup yapım ekinden söz edilebilir:İsimden isim yapma ekleri,İsimden fiil yapma ekleri,Fiilden fiil yapma ekleri, Fiilden isim yapma ekleri.

Türetme, Türemiş Kelime, Yapım Ekleri

İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir. İşlek olarak kullanılanlardan bazıları şunlardır:-lık, -lı, -sız, -cı, -cık, -ca, -daş, -ncı, -ar, -sal, -tı.Bunlardan başka, getirildiği isme değişik anlamlar katan ve sınırlı sayıda örnekte rastlanan isimden isim yapma ekleri de vardır. -aç, -ak, -an, -cıl, -cileyin ,-ç, -gil, -ge –ka, -kan, -kek -man, -la, -lak, -layın, -msı, -mtırak, -rak, -sak, -sı, -şın, -t –z.

İsimden İsim Yapma Ekleri

İsim kök ve gövdelerinden fiiller yapmak için kullanılan bu eklerin işlek olanları şunlardır: -la-, (Bu ekle yapılan fiillerden bazıları bugün bu şekliyle kullanılmazlar. -n-, -ş-, -t- fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş olarak yeni bir ek görüntüsüyle ortaya çıkarlar.) -al-, -l- , -a-, -ar-, -da-, -k-, -kır-, -msa-, -r-, -sa-.

İsimden Fiil Yapma Ekleri

Fiil kök ve gövdelerinden, yeni fiiller türetmek için kullanılan, sayıca az fakat işlek eklerdir. -l-, -ma-, -n-, -r-, -t-, -ş-, -dır-. Bunlara göre az işlek olan, diğer fiilden fiil yapma ekleri ise şunlardır: -a-, -ala-, -ar-, -ı-, -k-  -p- .

Fiilden Fiil Yapma Ekleri

Fiil kök ve gövdelerinden isimler yapmakta kullanılan eklerdir. Bu eklerin sayıca çok ve işlek olması, Türkçenin fiilden isim yapmaya elverişli bir dil olduğunun da göstergesidir. -gan, -gı, -gın, -ı, -ıcı, -ış, -k, -m, -ma, -mak, -tı.Bunların dışında sınırlı sayıda örnekte rastlanan ve diğerlerine göre daha az işlek olan fiilden isim yapma ekleri aşağıda alfabetik düzende sıralanmıştır:-a, -ağan, -ak, -alak, -amak, -anak, -ca, -ç, -aç, -dı, -ga, -gaç, -gıç, -maca, -maç, -man, -mık, -n, -t…

Fiilden İsim Yapma Ekleri

Sıfat-fiil (ortaç) ekleri;-acak, -an, -ar, -ası, -dık, -maz, -mış, -rZarf-fiil (ulaç) ekleri;-a, -alı, -arak, -dıkça, -ı, -ınca, -ıp, -ken, -madan

Sıfat-Fiil ve Zarf Fiil Ekleri

Tüm isim kök ve gövdelerine gelebilen isim çekim ekleri şunlardır:• Hal (durum) ekleri: Belirtme hali eki -(y)ı, yönelme hali eki -(y)a, bulunma hali eki -da, ayrılma hali eki -dan • Çoğul eki: -lar• İlgi eki : -ki• İyelik ekleri (zamirleri): -(ı)m, -(ı)n, (s)ı; -(ı)mız, -(ı)nız, -ları • Tamlama ekleri: -(ı)n (Bazı kaynaklarda ilgi hali olarak geçer.)• Ek fiil: idi, imiş, ise,-dır.

İsim Çekim Ekleri

Konuyla ilgili kaynakların bazılarında ismin beş halindensöz edilir: Yalın hal, belirtme hali, yönelme hali, bulunma hali ve ayrılma hali. Ancak bazı kaynaklar, ismin dokuz halinden söz eder veŞunları da ilave eder:• İlgi hali: İsmin başka bir isimle ilgili olduğunu, kendisinden sonra gelen bir isme bağlı olduğunu gösterir.–(n)ın,-(n)in, -(n)un, -(n)ün ekleri ile yapılır: ev+in, göz+ün...• Vasıta hali: İsmin fiile araç olduğunu belirten haldir, genellikle –ın eki ile yapılır: yaz+ın, kış+ın...• Eşitlik hali: İsmin “benzerlik, eşitlik” belirten halidir. –a, -ce, -ça, -çe ekleri ile yapılr: ben+ce, insan+ca, mert+çe...• Yön gösterme hali: Kelime gruplarında ve cümlede fiilin kendi önünde gerçekleştiğini göstermek için ismin girdiği durumdur. Yapım eki durumuna girmiş yön ekleri –ra, -re; -arı, -eri ekleri ile yapılır: son+ra, üz+re>üzere, dış+arı...

İsmin Halleri

Tüm fiil kök ve gövdelerine gelebilen fiil çekim ekleri şunlardır:• Kip ekleri • Kişi ekleri • Olumsuzluk eki: -ma • Ek fiil: idi, imiş, ise,-dır

Fiil Çekim Ekleri

Sunumlara

bu adresten ulaşabilirsiniz.