türkiye değerler araştırması 2003

8/3/2019 trkiye deerler aratrmas 2003

1/35


2/35

AVRUP A VE TURKiYEDEGERLER ARA~TIRMASI

PROJE NO: SBB-3004

Prof.Dr. Yilmaz ESMER

NisAN 2002iSTANBUL


3/35

oxsozAvrupa- Turkiye Degerler Arasnrrnasi, 1981 yilmdan bu yana yurutulen Avrupa DegerlerArastirmalaruun bir parcasi olarak gerceklestirilmistir. Tiirkiye Bilimsel ve TeknikArasnrma Kurumu, Tiirkiye Bilimler Akademisi ve T.e. Yiiksek Ogretim Kurumutarafindan desteklenen proje ile, Turkiye ilk kez Avrupa Degerler Arastirmalannm bir parcasiolrnustur. 1999-2001 Avrupa Degerler Arastirmasi' na Turkiye disinda 32 ulke katilmrsnr.Projenin tamamlanrnasiyla; ekonomik, sosyal, siyasal, kulturel degerler acismdan Turkiyenindiger Avrupa ulkeleriyle karsilasunlmasi saglannustir. Turkiye arastirmasi, tum Turkiyeden,18 ve uzeri yas grubunu temsilen secilen 1206 denekle gerceklestirilmistir.


4/35

i


5/35

3. YORUM4. SONUC;REFERANSLAR

2.7.2. Cocuk2.7.3. Kadnun Roll i

1920213031

2


6/35

6zTurkiye-Avrupa Degerler Arastirmasmm amaci, Turkiye'nin de Avrupa ulkeleri arasmdakikarsilasnrrnarun bir parcasi olmasinr saglamak ve 25-30 yilhk bir gecikmeyle de olsa, zamanserisi verilerinin onunu acmakti. Degerler arasnrmalannin dayandigi temelvarsayim, birtoplumu siyasetiyle, ekonomisiyle ve diger kurumlanyla anlayabilmede kulturel degerlerinbuyuk onem tasidigidir. Bireyin davraruslanmn belirlenmesinde degerlerin onemli roloynadrgi hususunda onemli ampirik bulgulara sahibiz. Bu anlayis icinde, tamamlananarastirma cok genis bir yelpazede (siyaset, ekonomi, din, cahsma hayati, bireysel mutluluk vetatmin, kisilerarasi guven, toplumsal kurumlara guven, aile, cinsellik, kadin-erkek rolleri veiliskileri, vb.) TUrk toplumunun yapismi gosteren bilgiler toplamisur. Belki daha da onemlisi,bu arasnrmamn, ilk kez Turkiye'nin bu acilardan 32 diger Avrupa ulkesiylekarsrlastmlmasma ve benzerlik ve farkhhklann ortaya cikmasma oIanak saglamasrdir. Buverilerin cesitli yonlerden ve degisik tekniklerle analizi uzun bir zaman alacaktir ve sosyalbilim camiasina acildiktan sonra bu veri tabam yurt icinde ve drsinda pek cok yayma esasteskil edecektir.

ABSTP0-CT


7/35

PROJE KEsiN RAPORU1. GiRiS ve YGNTEMAvrupa Degerler Arastrrmasi' nin tarihcesi 1970' Ii yillara kadar uzamr. 0 tarihlerde"Commission of European Communities", Topluluk uyesi ulkelerde yurttaslann siyasaI,ekonomik, toplumsaI, kulturel alanlarda deger, tutum ve davraruslanm olcmek amaciyla, hayliiddiah ve 0 zamana kadar da ornegi bulunmayan bir sosyal bilim projesi baslatti. ilk kapsamhAvrupa Degerler Arasnrmasi ise 1981 yilmda gerceklestirildi. Arasnrma 1990 yihndatekrarlandi. Ucuncu uygulama ise 1999-2001 ytllannda yapildi. Turkiye projeye, Tubitakdestegiyle, ucuncu uygulamada katildi. Ortak bir metodolojiyle ve aym soru formunukullanarak arasnrmaya katilan Avrupa ulkelerinin sayisi bu son uygulamada (Turkiye dahil)33'u buldu.

Degerler arasnrmalannm dayandigi temel varsayim, bir toplumu siyasetiyle, ekonomisiyle vediger kurumianyia anlayabilmede kulturel degerlerin cok buyuk onem tasidigrdrr. Kuskusuzburada sozkonusu olan birebir bir iliski ya da kesin tek yonlu bir nedensellik olmayip, birkarsilrkh etkilesimdir. Ote yandan, bireylerin davramslanmn belirlenmesinde degerlerinonemli roI oynadigi hususunda da cesitli teorit onermelerin yarunda ampirik bulgulara da\sahibiz (ornegin bknz. Ellis ve Thompson, 1997; Harrison ve Huntington, 2000; Inglehart,1977, 1990, 1997; Norris, 1999). Bu durumda, Turkiye'nin cesitli kurumlanni ve bunlannisleyislerini anlayabilmek icin, Turk halki ile ilgili sistematik bilgilere sahip olmak ve bubilgileri de uluslararasi anlamda karsilasnrmah bir cerceve icinde degerlendirebilmek ozel bironem tasimaktadir. Bu nedenle de, eide edilen veriler sadece sosyal bilimciler icin degil,uygulayicrlar icin de vazgecilmez olmaktadir. Nitekim Avrupa ulkelerinde, sorveybulgulanna genis bir talep olusmustur ve Avrupa Birligi'nin cesitli organlan da bubulgulardan yararlanmaktadir.

Degerler arasnrrnalanmn ana metodolojik varsayrmi, deger, tutum ve davranislann olculmesiicin en uygun yonternin orneklem sorveyi (sample survey) oldugudur. Bu yonternle,izlenimlerin otesine gecerek, tarumlanrms bir nufusun tumu hakkinda =kuskusuz belli hatapaylanyla- sonuca varabilmemiz mumkun olmaktadir. Arastirmarun yonternini, anahatlanylaozetleyecek oIursak:1.1. Mulakat CetveliArastirmaya dahil olan butun Avrupa ulkelerinde aym mulakat cetveli kullarulmis, ancak herulke sadece kendisini ilgilendiren konularda sirurh sayida soru eklemeleri yapabilmistir.

..1


8/35

Anketin onernli bir kismi, bundan onceki iki Avrupa Degerler Arasnrmasi'nda sorulansorulardan olusmustur. Son derece kapsamli olan soru formundan, ilk asamada 400 dolaymdadegisken elde edilmistir. Kuskusuz, hesaplanabilecek cesitli endeksler, olcekler bu sayryadahil degildir.

1.2. Verilerin toplanmasiArastirma verileri, yuzyuze mulakat teknigi kullanilarak toplanrrustir. Diger yontemlere(ornegin telefon) gore VOkdaha paha li o lmasi na ragmen, bu kadar uzun (ortalama sure bir saatdolayinda) rnulakatlar icin yuzyuze gorusmenin bir alternatifi bulunmamaktadir.

1.3. OrneklemArasnrmarun evreni, hanelerde yasayan 18 yas ve uzeri nufus olarak tammlannusnr. Bunufusun yerlesim yerlerine gore dagihmiru saptamak uzere de, 1999 genel secimlerine temelteskil eden secmen kutukleri almrmsnr. Belirlenen evrenden ise cok asarnah, kumeli, tabakalibir orneklem secilrnistir. Birincil orneklem birimi olarak iller almrmsnr. Ornekleme dahilolan iller sunlardir:

AdanaAnkaraAntalyaBursaGaziantepIspartaIstanbulIzrnirKonyaManisaMersinSanhurfaTokatTrabzonVan

Kuskusuz, il sayisimn daha fazla olmast =hatta idealde birincil orneklem biriminin (PSU) ildegil, ornegin ilcelerden olusturulmasi- standard hatayi ve standard hatanm varyansmiazaltirdr. Ancak, kaynaklann suurli olmasi boyle daralnci bir tercihi zorunlu kildi.

5


9/35

Ik in ci a sam ad a, b u ille rin m erk ez ilce le ri k en di k en din i tem sil e de n (se lf-re pre se ntin g)b irim le r o larak almm is, bir d ig er ilce d e n ufu sa oranh o la sih kla (P PS ) secilm istir, ista nb ul,A nka ra, Izm ir g ib i ille rde ise, secilen ilce sayrsi daha f az la tu tu lr nu st ur .

U cu ncu asam ad a, se cilen ilceler k en tsel v e k irsal o larak ay nlrm s, ke ntsel tab ak ad anm ah alleler, kirsal tab ak ad an ise k oyler g en e P PS y on tem i H e se cilm istir.

S on asam ad a ise, g en e m ali k isrtlar ne den iy le, o lasih ksa l secim y erin e, k ota u ygulamasmagidilmistir, Baska b ir d ey is le , h an ele rd e gorusme y ap ila ca k b ire yle r, o la silrk sa l o la ra k degild e ik i cinsiye t ve u c y as k otasm a go re b elirlenmistir,

B u se kilde b elirlen en orn ek lem so nu cu nd a 1 206 m ulak at tam am lanmisn r. O rn ek le rn "se lf-w eig hting " o ld ug un dan , h erh an gi b ir agtrlrklandrrma deg isken i ku ll aru lmarms ti r.

2. TEMEL BU LGULA RPro je o ne ris in de d e b elirtild ig i gibi, bu ar~tlr\l~ .herhangi bir hipotezi sm am ak veya belli birso nu cu eld e e tm ek amaciyla yurutulmemistir. {Ana amae, bir veri tabam olusturmaknr.N itek im b un da n o nce ki A v ru pa ve D un ya D eg erler A rastirm alan v erileri k ullaru larakyu zlerce ya yin y apilrru sn r. G en e proje onerimizde, bu nedenle nihai raporun da, onemlidegi~kenlerin frekans dagdunlanndan olu~cagl belirttlmisti. Butun degiskenler icinT urk iye d ag ihm la nn r, ya s, cinsiye t ve eg itim gib i o nem li b agim srz de giske nlere g ore v erenb ir y ay in su an da h azrrlan rn ak ta o lup , bir y rl icin de b asim a h azir h ale ge tirilm esip lan lanmak tad ir. B u rap ord a ise, a na b aslik la ra g ore secilm is d eg isk en lerin rum n ufustak idagilimlan verilmektedir .

2.1. B ireysel M utluluk ve T atm inArasnrmada bireyseI mutlulugu v e h ay atta n d uy ula n ta tm in i olcmeye yonelik birkac sorubulunm aktadir, D eneklere, dogrudan dogruya "bugunlerde genet olarak ne kadar m utluo ld uk la n" so ru ld ug un da ~ u ce va pla r a lin rm sn r:

Cok mutlu %21B ira z mu tlu %38P ek m utlu degil %23His: mutlu degil %18


10/35

Benzer bir soru, 10 puanh bir cetvel halinde soruldugunda aritmetik ortalamarun 5.09 oldugugorulmustur. Cetvelin tam dagrlimr ise ~ sekildedir:

1 %22 (hayatmdan hie memnun degil)2 %43 %84 %65 %166 %107 %98 %99 %610 %11 (hayatindan cok memnun)

2.2. Kisinin Hayannda Kurumlann OnerniBireylerin, ~e~itli sosyal kurumlara verdikleri onemle ilgili oIarak su dagilrm elde edilmistir:

Cok Onemli Biraz Onemli Pek Onemli Degil Hie Onemli DegilU 3 1~ve cahsma

AileDost ve arkadasBoszamanSiyasetDin

9776482482

21322011

1217254

o

14303

Goriildiigii ve beklendigi gibi, en cok onem verilen kurumlann basmda aile gelmektedir. Onu(Subat 2001 ekonomik krizinin etkisiyle) is-cahsma ve hemen arkasmdan da din izlemektedir.

2.3. Siyasal Davranis, Siyasal Kultur ve Kurumlar2.3.1. Siyasete Duyulan iIgiDenekler, arkadaslanyla bir araya geldiklerinde su sikhkta siyaset konustuklanrnbildirmislerdir:

Slk sik %14Ara sira 0 / 045Hi~ %41

7


11/35

2.3.2. Kurumlara duyulan guvenCok Biraz Pek Hi~

Guvenirim Guvenirim Guvenrnem Guvenmern% % % %

Diyanet Isleri 26 42 15 18Ordu 57 27 8 9Egitim sistemi 26 31 21 22Basin 9 23 26 43i~~isendikalan 14 33 25 28Polis 33 35 13 18TBMM 12 19 19 51Devlet daireleri, memurlar 15 38 22 25Avrupa Biiligi 12 28 19 41Nato 12 27 19 43Birlesmis Milletler 12 28 20 39Saghk sisterni, hastaneler 20 36 19 25Adalet sistemi, mahkemeler 24 19 24IM F 7 19 58Siyasi partiler 4 10 20 66Hukumet 10 19 18 53

2.3.3. SiyasalldelojiDegerler arastirmalannda uzun yillardan bu yana siyasal ideolojiyi olcmek amaciyla, 10puanlik bir sol-sag cetveli kullanrlmaktadir . Denekten, 1 puanm en solu, 10 puanm ise ensoIu gosterdigi bu cetvel iizerinde kendisini en uygun noktaya yerlestirmesi istenmektedir.Sol 1 %7

2 %23 %64 %55 %316 %137 %68 %109 %6

8


12/35

Sag 10 %13Ar itmeti k o rt alama 5.91

2.3.4. S iy a sa l Ka tI11mO y verm en in d ism da k on vansiy on el ve ko nv an siyo nel olm ayan kanhm bicimleriyle ilgilio la ra k s oru la n s oru la ra s u c ev ap la r a lmn us tir:

Katildim %

Top lu d ile kc e ir nz alamakBoyk ota k attlma kYasa l go ste ri , yuruyusG a yrire sm i g re yB in a v ey a i~ ye ri isg ali

156721

Gerekirse KesinlikleKatihnm % Kanlmam %

41 4427 6734 5911 874 95

2.3.5. HosgoruD emok rasi ku ltun ; v e d egi~ ik g rup lara kars; h osgo ru k on usun da soru lagelen so ru, bu g rup laram ensup insanlann kom su olarak istenip isten~jg id ir. Turkiye'de, cesitli g ruplann kom suo Ia ra k iste nmeme o ra nla n soyle bulunmustur:

Sabikahlar %80Baska irk v ey a re nk te n o la nla r %34A1f1 solcular %67Co k ic ki ic en le r %88Asm sa gc ila r %68Kalabalik aileler %41S in ir hast al an %77Hristiyanlar %52Go cme nle r, e cn eb i is cile r %45AIDS'l i ler %81Uyus tu ru cu madd e k ulla na nla r %94Eseinseller %90

O te yandan, deneklerin cok buyuk bir kisrm, T urk iye'de in san h ak lan na gerek li saygmmgos te r ilmed ig i ka rus indadi r:

9


13/35

Turkiye'de insan haklannaBuyuk olcude saygi duyuluyor %4Biraz saygi duyuluyor %13Pek saygi duyulmuyor %30Hie saygi duyulmuyor %53

2.3.6. Demokratik Rejimle ilgili TutumlarDunyarun hemen her yerinde oldugu gibi, Turkiyede de, soyut bir kavram olaraksoruldugunda insanlar demokrasi yanhsidir. Omegin, "demokratik sistemle yonetirn"konusundaki fikirlerin dagihrm ~u sekildedir:

Demokrat ik s is temle yonetim,Cok iyi bir~eydir %52Iyi pir~eydir 0/040Kotu bir~eydir %5Cok kotti birseydir %3

Ayru sekilde, "problemleri de olsa, demokrasi diger her turlu yonetim biciminden daha iyidir"ifadesi He ilgili goruslere su cevaplar C;UUUU11""'""

Kesin kanlmm %42Katilmm %46Katilmam %9Kesin kanlmam %3

Ancak somut durumlara deginildiginde, demokratik sistemle bagdasmayacak tercihlerin deyapilabildigi gortilmti~ttir. Ote yandan, bu ~eH~ki,nin ozgii olmadigim vedunyamn hernen her ulkesinde su ya da bu olcude gozlendigini belirtrnek gerekir.

Cok iyi Iyi Kotu Cok kotu% % %

Parlamentoyla, secimlerle ugrasrnakzorunda kaImayan lider olmasr 31 22

Hukumet yerine uzrnanlar yonetimi 29 20Ulkeyi ordunun yonetmesi 8 17

%127

41

Benzer bir bicimde, demokrasilerin isleyisi He ilgili olarak sunulan bazi ifadelere katilmaoranlan soyledir:Demokrasilerde ekonomi kotti isler 55 15


14/35

Demokrasilerde kararsizlik ve vidi vidi olur 15Demokrasiler, kamu duzenini saglamadabasansiz

33 120

47 2124

2.3. 7. Milliyetcilik- YurtseverlikKendisini en fazla (oncelikle) nereli hissettikleri sorulan denekler su cevaplan vermislerdir:

Yasadig; kasaba/sehir %38Y a sa dig i b olg e % 17TiirkiyeAvrupaTum diinya

%35%2%8

Deneklerin, kendilerini bunlardan EN AZ hangisine ait hissettikleri sorusunun cevaplan ise ~usekilde dagillnaktadlr:

Ya~adlgl kasabaJ~ehir %6Ya~adlg1 bolge %5TiirkiyeAvrupaTiimdiinya

%11%48

Deneklerin 28'ikendilerini oncelikle yuzde 69'u ise daha oncelikli olarakMu sluman o la ra k gordiigiinii soylemis, yiizde 4 'u de bu i ki ka tegor iy i de benimsemediginibelirtmistir. Turkiye Cumhuriyeti vatandasi olmaktan "hie gurur duymadigrm"soyleyenlerin oram yuzde "pek gurur duymadrgrru" belirtenlerin oram ise yuzde 4'tiir.

2.4. Ekonomi ve Ekonomide Devletin Rolu ile ilgili Degerler2.4.1. Rekabet ve LiyakatEkonomiye iliskin degerleri olcmek amaciyla, onemli bir kisrnr 10 puanh cetvellerden olusanbir dizi soru sorulmustur. Rekabete iliskin cetvelin 1 puan ucunda "Rekabet iy i birseydir,Insanlann daha cok cahsmasnu ve yeni fikirler uretmesini saglar", 10 puanhk ucunda ise"Rekabet zararhdir. Insanlann icindeki en duygulan ortaya cikanr" ifadeleribulunluyordu. Verien cevaplann olarak dagilrmlan su sekilde bulunrnustur:

1 362 113 114 8

11


15/35

5 106 47 38 59 3

Rekabet zararhdir 10 11Aritmetik ortalama 3.85

Bireyin odullendirilmesinde liyakate mi yoksa esitlige mi onem verildigini anlayabilmek icinise su soru sorulmnstur:

"Bir isyerinde ayru yasta ve ayru i~iyapan iki sekreter var. Bun1ardan bir tanesi,digerinin kendisinden epeyce fazla maas aldrgim ogreniyor. Ancak fazla rnaas alansekreter digerinden daha hizh, verimli ve guvenilirdir. Sizce bu ik i sekreterdenbirinin digerinden daha fazla maas almasi hakli mrdrr, haksiz mrdir?"Hakhdir %80Haksizdir %20

Daha genel bir bicimde dagilimmda konusundaki tutum ise gene 10 puanh bircetvelle olculmeye 9ah~l1ml~tlr. Bu olcegin ucunda "gelirler daha esit hale getirilmelidir",10 ucunda ise "kisisel cabalan tesvik icin gelirlerin daha da farkli olrnasi gerekir" ifadeleribulunuyordu. Soruya verilen cevaplar su ~kilde dagilmaktadir:

Gelirler daha esit dagilmah

Daha farkli gelir "''''''-,:>!


16/35

2.4.2. Devletin Ekonomik RoltiArasnrrnada, gerek bireylerin, ihtiyaelannm ksrsi lanmasmda devletten beklentileri; gereksedevletin genet olarak ekonomideki rolune iliskin gorusleriyle ilgili bircok soru sorulmustur.ucunda "kisiler kendi gecimlerinden daha fazla kendiieri sorumlu olmahdir", 10 ucunda ise"devlet, turn vatandaslann gecimlerini temin hususunda daha fazla sorumluluk alrnahdir"ifadelerinin bulundugu cetvele veriIen cevaplar su ~u sekildedir.

Daha fazla bireysel sorumluluk 1 24

Daha fazla devlet sorumluluguAritmetik ortalama

2 83 74 65 116 67 58 99 710 19

Gene aynr kavramla ilgili olarak 1 ucunda "kisiler emekliliklerinde kendi gecimlerinisaglamaktan kendileri sorumlu olmahdir", 10 ucunda da "yurttaslara emekliligini saglamakdevletin gorevidir" ifadeleri bulunan bir cetvel kullaruirmstrr. Cevaplann dagihrm susekildedir:

Emeklilikte bireysel sorumluluk

Emeklilikte devlet sorumluluguAritmetik ortalama: 7.25

1 122 4" ", .J4 45 66 47 58 79 I 110 44

'"


17/35

Bireyin, ihtiyaclannin saglanmasi konusunda devletten beklentileriyle ilgili olarak sorulan birsoru da, konuta iliskindi. Gene 10 puanli bir cetvel seklinde sorulan bu soruya da su cevaplarverilmistir:

Konut bireysel sorumluluk 12 44107

4 45 96 57 38 39 3

Konut devletin sorumluluguAritmetik ortalama: 3.67

10 11

Genel anlamda, bireyin kendi icinde bulundugu durumdan kiminfneyin sorumlu olduguna dairtutumlan olcmek amaciyla sorulan "Sizce bu;~l~ede neden yoksulluk icinde insanlar var?Size sayacagim ~u dort nedenden hangisi, sizceiinsanlarm yoksul kalmasmda en onemlineden?" sorusunun siklan ve bu siklan tercih edenlerin yuzdeleri ~u sekildedir:

Sanssiz olduklan icin %5Tembelliklerinden ve irade sahibi olmadiklan icin %23Toplumumuzdaki adaletsizliklerden oturu %67Modernlesrnenin kacirulmaz bir sonucu olarak %5Bunlardan hicbiri %2

Devletin ekonomide ve uretirnde dogrudan rol almasi, sanayi kuruluslanrnn mulkiyetine sahipolmasi ise, bireysel ihtiyaclann karsilanmasmda devletin sorumlu gorulmesinden farkli birboyutu temsil etmektedir. Bu boyut, 1 ucunda "isyerlerinin ve sanayi kuruluslanrun rnulkiyetidaha fazla ozel olmalidir", 10 ucunda da "isyerlerinin ve sanayi kuruluslannm mulkiyeti dahafazla devletin olmahdtr" ifadeleri bulunan bir cetveI aracihgiyla irdelenmistir. Cevaplar ise susekilde dagilrrustir:

Sanayide daha fazla ozel mulkiyet 1 252 83 7


18/35

4 55 126 67 58 69 7

Sanayide daha fazla deviet mulkiyeti 10 19Aritmetik ortalama: 5.17

2.5. i~Hayati ve Cahsmaya Iliskin Degerler2.5.1. Iste Onem Verilen HususlarBir i~teve~itli hususlan onem l! b ula nla rtn yuzde le ri s oy le b ulu nmu stu r:

iyi bit tieret %97Cahsma a rkada sl ann in iy i olmasi %97Iste fazla b as kr o lmamas i %91Ga ra ntili b ir i~ olmasi %98Kolay terti ve yukselme olanaklanGenelde saygr duyulan bir i~ olmasiIy i vah~ma saatleri %93Kendi kararlanni verebilme imkaru %93Topluma faydah bir i olmasi %98Bol izin ve tatil imkam %53Insanlarla tamsma imkam %88Insanda basan hissi uyandrrmasi %95Ilginc bir i~olmasi %50Insarun yeteneklerine uygun olmasr %96

2.5.2. Iste Mutluluk, Serbestlik ve i~Guvencesi....,un.ta bir iste cahsanlara 10 puanh Uy cetvel daha sorulmus ve i)i~lerinde ne

kadar mutluolduklan ve

ii)i~te kendi kararlanni verme konusunda ne kadar serbest/ozgurguvencelerinin ne kadar tatminkar oldugu arasnnlmisnr.

Isteki mutluluk puaru ortalamasi 6.14 bulunmustur. Puanlann yuzde olarak dagihmlan ise susekildedir:


19/35

Isinden cok mutsuz 1 112 43 74 - .s5 136 97 128 139 8

Isinden cok mutIu 10 17

Karar vermede ozgurluk puanlan da soyledir: .i~kararlannda tam serbest 1 30

2 63 74 85 126 87 88 69 4

i~kararIannda hie serbestligi yok 10 12Aritmetik ortalama 4.54

i~guvencesi cetvelinin dagihrm:Guvence hie tatminkar degil 1 24

2 53 74 75 106 67 88 99 7

l~


20/35

i~guvenligi tam tatminkarAritmetik ortalama: 5.34

10 17

2.6. Dini Inane, Tutum ve DavraruslarDini inane tutum ve davramslar, Avrupa Degerler Arasnrmalannm uzerinde en aynntiliolarak durdugu konulardan bir tanesidir. Mulakar cetvelinde, dine iliskin pek cok sorubulunmaktadir.

2.6.1. Bireysel DindarhkEn genel anlarnda soruldugunda, deneklerin yuzde 80'i kendilerini "dindar" olaraktanimlanusnr. Yuzde 18 dindar olmadigmi soylerken, yuzde 2'Iik bir azinhk da "ateist"oldugunu bildirmistir. Dindarhgin bir baska gostergesi oIarak, 10 puanh bir cetvelaracihgiyla, tannnm ki~inin hayatmdaki onemi sorulmustur.

Tannrun hayatimda hiy onerni yok 1 22 03 0

12

6 17 28 49 6

Tann benim hayatimda cok onemli 10 81Aritmetik ortalama: 9.34

Dini torenlerin dismda, Tann'ya dua etme sikhklan da su sekilde bulunmustur:Hergun %67Haftada birkac kez %15Haftada bir %8Ayda bir %4Yilda birkac kez %2Y ilda birden az %1Hie dua etinez %4

17


21/35

2.6.2. Din ve SosyalHayatGunumuzun dunyasmda, dinin cesitli sorunlara yeterli cevap verebildigini dusunenlerinoranlan da oyledir:

Kisinin ahlaki sorun ve ihtiyaclanAile hayatmm sorunlan

%76%67

Insanlann manevi ihtiyaclan %83Ulkemizin karst karsiya kaldrgi sosyal problemler %44

2.6.3. Devlet-Din ili.kileri"Dinin ulkemizin politik yasamnu etkiledigi k am sin da m isu uz ?" so ru su na verilen cevaplanndagilmu U sekildedir:

Kesinlikle etkiliyor %30Etkiledigini. diiUniiyorum %33Etkilemedigini du~iiniiyorum %24Kesinlikle etkilemiyor %13

D in -d ev let ilisk ilerini ird eleye n H av e b es soru ya d a U cevaplar ver ilmist ir :Kesin KesinDogru Ortada Yanhs Yanhs

Tann ya in anm ay an p oliti ka cila rbu go reve uygun d egUm r 30 33 8 19 11

D in a dam la n v e d in .i lid erle r,insanlann oylan uz erinde bire tk i s ah ib i o lm am ah dtr 30 48 7 11 5

Yon etim g ore vle rin de d ah a fa zlad in i b ntu n in sa nm b ulu nm as iiilkenin yaranna olurdu 2 1 37 16 19 8

D in a dam lan v e dim liderle r,h nk um e tin k ar arla n u ze rin deetkili olmamahdir 26 46 9 15 4

B utun okulla rda dn a icin birz aman aynlmabd tr 25 37 14 16 8

2.6.4. Yasa ile"Dineve saldIran kitap ve filmlerin yasaklanmasi" konusundaki goruslersekilde bulunmustur:

Kesinlikle yasaklanmab %58


22/35

Yasaklansa dah a iyi olurS erb es t o 1s a daha iy i o lu rKe si nl ik le s erbe st olrnaliKara r v er emiyorum

%20%14%7%2

2.7 . A ile, Evlilik ve K admm R olu tIe tlg ili Tutum ve D egerler2 .7 .1 . Ev I iI ikDeneklerin yuzde 6 ' SI e vlilig in mo da si g ecm is b ir k urum o ld ug u g orti~ tin e k atild tk la nms oy Iem i~ le rd ir.< ;e ~itli h us usla nn e vlilig in b as an si ic in o nem li b ulu nma st o ra nla n is e (y uz deolarak) ~oyledir:

E ~e s ad ak at~ e te rli b ir g elir

9684

o214o12923

4152141529287211429181019

19212413

Eslerin ayru sosyaI eevreden olm asi 65K ar~lhkh saygi ve sevgiAym d in i i nan~Iar lp ayf a~makIy i b ir ev de otu rm akS iy as i k on ula rd a a nla smakKarsilikh anlayis ve ho~go rt iA yn evde yasamakMu tlu b ir c in se ]. y as amEv is le rin i p ay la makC ocu k sahib i olm akSo ru nla n r ah atc a kO tlu $a bilmekB irlik te fa zla z ama n g ec irm e k

95746249

608460788978

2.7.2. CocukD eneklerin ytizde68'i "bir kadmm hayatirn tam oIarak yasanus olm asi icin cocuk sahibio lm asin m sart oldu gu "go rU tin ded ir. Y uzde 9 7 gibi cok buyuk bir co gu nlu k da "bir cocugunmutlu bir buyuyebilm esi iyin, hem anah, hem babah bir eve ih tiyaci oldugu"

"U.U.v,","'lU,", k anlm aktadir. O t.e yandan, ev li o Im ay an bir k ad im n cocu k sah ib i olm asiruo na ylam ay an d en ek le ri % 8 8' d ir.

10


23/35

Cocugun yetismesinde onemli gorulen hususlar ise sunlardir (onemli bulanlann oraru):Terbiye %93Bagnnsiz davranis %13Cahskanlik %73Sorumluluk duygusu %63Ya ra tic rh k v e h ay alg uc u %20B askalan na h osg oru v e an la yis %58Tutumluluk %30Sebat, azim, kararlihk %22Dindarltk %54Bencil olmama %26Soz dinleme, itaatkarhk 0/047

2.7.3. Kadimn RoluToplumsal cinsiyet rollerine iliskin olarak okunan ifadelere kanlma oranlan (yuzde oIarak)soyle bu lunmus tu r :

C ah san b ir a nn e d e, c ocu klan yla ca hsm ay anSteak v e g fi venl i i li sk il er k ur ab il ir

Hem iz ilk ok nla g itm ey en b ir co cu k, an nesi 9aII~ya baslarsabundan zarar

kadar

Cah sm ak iy id ir ama; 90gu k ad im n h ay atta n e sa s istedigi ~ey,bir ev v e 9ocuk1andlr

Ev kadnn olm ak da, ca hsm ak ve para kazanm ak kadar tatm inedici birseydir

Kadm icin , b a~m S lz 1tg In en iy i yol u b ir is te c aI t~mak tlrE vin gelirine, hem kad m. hem erkek katktda bnlunmalldlrG en el o Ia rak .b ab alar d a ee cu klarm a an ne le r kadar iy i bakabilirlerErkekler, duygusaI durum lan kadmIar kadar iy i idare

. e dem ez le rUlkede v ar sa , c ah sm ak k ad in la rd an 9 0k e rk ek le rin hakkidirE vli olm adan ham ile kalan bir kadm aldrrabilmelidir

yaptmlbilmelidir

Katilan % Katilmayan %60 41

85 16

86 15

76 2563 3784 165 3 48

76 2462 3844 5641 59


24/35

3. YORUMGerek proje onerisinde, gerek bu raporun basmda belirtildigi gibi, bu ~h~mamn amaci birhipotez ya da hipotezleri sinamak veya belirli bulgular elde etmek degil, Avrupa DegerlerArasnrmasi'na paralel ve Avrupa ulkeleri ile dogrudan karsilastirma imkani saglayan bir veritabaruni Turkiye icin olusturabilrnekti: Bu nedenle, gene baslangicta sunulan proJeonerisinde, proje bitiminde haztrlanacak raporun onemli frekans tablolanndan ibaretolacagl ifade edilmi$ti.Esasen bu kapsamda ve genislikteki verilerin bir sonucraporu, hattabir kahn cilt icinde yeterince analiz edilmesi mumkun degildir. Biz bu bolumde sadece birkacbulguyu cok ozet bir bicimde yorumlamaya cahsacagiz.

1981 ythnda yirmi dolayinda ulkenin kanlumyla ilk kez yapilanAvrupa DegerlerArastrrmasr'mn da tefi'lef ylkl~ noktasisudur: Bir toplum~, onun iiretimini, tiiketimini,yijnetimini anlamakistiyol'samz, elinizde 0 toplumun bir kiiltiirelharitasl buiunmaslgerekir. Kuskusuz, soylerneye bile gerek yok ki; bu harita, sistematik olmayan gozlemlere,izlenimlere, sezilere dayanarak degil, guvenilirligi, g~rliligi ve temsil niteligibeUiduzeylerde olan verilerden yola ctktlarakcizilmelidir. Ellis ve Thompson (1997: 11) "Sosyalbilim, her zaman bir kultur bilimi olmustur ve gene oyle olmahdir -yani dunyaya karst uzunsureli yonelimlerin ve bu dilnyayainsanlann ve\ttgiorUnrulenmi~ anlamlann bilimi"demektedirler. Kiiltiiriin, kiiltiirel degerlerin toplumsal yapiytanlamadaki vazgecilmez roluve islevi ashnda Antik Yunan'dan bu yana, once filozotlartn, geytigimiz yuzyildada sosyalbilimcilerin sikhkla ele aldlg1 birtema olmustur. OrneginEtlatun, insanlann ve devletlerinkarakterleri arasmda nerede ise birebirortii~megorUyordu. Sokrates'in Glaucon'la yUrUttiigudiyalogdan yapngirmz su kUyiik almn bu'baknndan'dikkete deger:

"-Bilir misiniz, dedim, insanlann yonelimleri degi~tigigibi, hukumetler de degisir vebunlann birindenkac tane varsa, digerinden de aynr saytda olmahdir. Devletlerin, onlannicindeki insan dogasmdan degil de, 'meseden ve kayadan' yapdd181nt varsayamayiz ya....[.... ]

-Evet ' dedi, 'insanlar neyse devletler de odur. Devletler insan karakterinden Ylkar.-Oyleyse devletlerin bes tur anayasasi varsa, bireylerin zihinlerinin de bes yonelimi

olacaknr.-Kuskusuz." (plato, 1928:315)

Aristo da toplumdaki insan hamurunun onemini bir benzetmeyle anlatir. 0, yonetenleri,ellerine verilen kavah calanlar olarak gornr. Kuskusuz bir insan kavahcok guzel de ~abilir,berbatda ... Ama eninde sonunda kavaltn ozellikleriyle suurhdir: Aristo'ya gore, bu kavahiiretenler de yonetilenlerdir. Yani ' esas malzeme,astlhamur halknr. (Barker, 1962: 106) .

?1


25/35

Gunumuz siyasal bilimcilerinden Eckstein (1997:42) kultur-yapi iliskisini co k kesin birifadeyle kcymaktadir; "Demokratik.bir kiiltiir olmadan demokrasinin islemesibeklenemeyecegi gibi, piyasa kiiltiiIi.iolmadan da serbestpiyasa cahsmaz."

Iste Diinya ve Avrupa.Degerler Arasnrmalarttoplumlann iaanclanm, degerlerini, normlanmkarsilasnrmalrolarak inceleme firsanm veren 20 yilhk bir veri arsivi olusturdu, Boylece"kiiltiirel haritalann" hem zaman ic inde deg is im i nin iz le nme si, hem de toplurnlararasikarsilasnrmalar imkan dahiline girdi.

Avrupa-Tnrkiye Degerler Arasnrmasi mulakat cetvelinin hemen baslannda, bireyselmutluluklailgili bir S9ru bulunmaktadtr. Zira bireysel mutlulugun toplum acisindan da biiyiikonerntaldlgt bilinmektedir. Mutlu bireyler daha iyimser olmakta, geleceklerine dahaguvenle bakmakta ve ulkelerinin yonetimini, ekonomisini de daha olumlu bir gozledegerlendirmektedir. Bireysel mutlulukla dernokratik: sistem arasinda da yaksek birkorelasyon bulunmakta ve demokrasi ile yonetilen ulkelerin halklan genellikle (her zamanboyle degil) kendilerini daha mutlu hissetmektedirler.

Bir t9plum.da,i bireylerin kendilerini daha ~~ya.daha cok mutlu hissetmeleri nasila~lklana.hilir? Sosyo-ekonomik.deglskenleria mutIuluk ya da mutsuzluk iiretmektekietkilerinin s ar uld rg i k adar buyuk olmadigi anlas il rnaktadir . Mutluluktaki varyans i a cik lamakuzere onerilen b ag im siz d eg is ke nle r a ra sin da genler de bulunmaktadir (Ebstein vd, 1996;Hamer, 1996). Bizirn konumuz acismdan onemli degisken.ise kiiltiirdiir. Gercekten, bazrtoplumlann daha mutlu, iyimser, bazilanrun ise yakrnmaci ve kotumser oldugu rastgelegozlemcilerin bile gozunden kacmayan bir husustur. !970'li y illa rd an bu.y an a y ap ila nEurobarometer arasnrmalanda, .geryektentoplumlannmutluluk diizeylerinin hayti istikrarltbir cizgide yUriidiigunu ampirik olarakgostermitir. 20-25 ytlhk bir surec icinde Avrupatoplumlanna bakildrgmda, mutluluk duzeylerinde bazi inis ylktlar gozlenmekle birlikte,siralamarun pek degi~medigi gorulur. Tepelerde hep Iskandinavlar, altlarda da italyanlar,Yunanlilar bulunmaktadir. Ancak, toplumlann hayannda vukubulacak soklann, travmalannda mutluluk diizeyIeri uzerinde etkisi .olmaktadtr.

Omegin Turkiye'de, Subat 2001ekonomik kriziaia, boyle bir etki yarattlgt anla$Ilmaktadlr.. .Gercekten, 1996'daBau Avrupa ile yaklasik.aym diizeylerdeolan bireyselm.utluluko ra nla nm iz an cok .c idd i. bir ~ekilde du~ gozlenmektedir.

??


26/35

Bu arasnrmada, bi~ mutlu olmayanlara baktlglmlZda, Turkiye'nin Avrupa birincisioldugumuzu goruyoruz. Avrupa' dan birkac ornek verecek olursak:Hollanda, Luksemburg, Danimarka, Izlanda ve Irlanda'da kesin mutsuzlann oraru yuzde birinalnndadir. Avrupa Birligi ulkeleri icinde en yuksek oran ise yuzde 3.5 ile Yunanistari'dadir.Genel olarak Avrupa'da en yuksek oranlar ise Rusya (%10), Ukrayna (%10), Romanya (%12)ve Bulgaristan'da (%13) seklinde siralanmaktadir. 2001 sonu Turkiye'sinde bulunan oran iseyuzde 18'dir.

Bireysel mutluluktan politika, ekonomi, din gibi konulara gecmeden, bireyin gunluk yasammidogrudan ilgilendiren aile ve kadin-erkek iliskileri gibi alanlardaki bulgulara kisaca deginrnekistiyorum.

Bilindigi gibi aile, Turk toplumu icin son derece onemli (mesela dost ve arkadas, din, siyaset,is gibi kurumlardan daha onemli) bir kurumdur. Ashnda yasadiginuz buyuk sosyal degisimve calkannlara ragmen aile hemen butun toplumlarda buyuk onem tasimaktadir.Amerika'dan Japonya'ya, Hindistan'dan Sili';i"e, Zimbabwe'den Izlanda'ya kadar, ailekonusundaki bulgular Turkiye He hemen hemen aym duzeylerdedir. Ancak, ornegin Estonya,Latviya, Litvanya ve Finlandiya gibi ulkelerde aileye verilen onem diger ulkelere gore haylidusuktur.

Aile denince akla ilk olarak evlilik gelirse de sayisr giderek artan bir azmhk (ama gene de heryerde azmhk) evliligin artik modasi gecmis bir kurum oldugu kanismdadrr. OrneginFransa'da evlilik kurumunun gecmiste kaldignu dusunenlerin oraru yuzde 36'Yl asmaktadir.Pek cok Avrupa ulkesinde ise bu oran yuzde 20-30 arasinda degismektedir.. Evlilige verilenonem acismdan bize en cok benzeyen toplumlardan biri ise, A.B.D.'dir. A.B.D.'de evliliginmodasirun gectigini soyleyenlerin oram onda bir dolayinda bulunmustur. Turkiye'de isebunun biraz altmda bir oran sozkonusudur.

Turkiye'de mutlu bir evlilik icin en fazla onem verilenhususun "e~e sadakat" olduguanlasilmakta ve yuzde 96'hk bir cogunluk sadakati evliligin basansi icin 90k onemlibuldugunu ifade etmektedir. Diger Avrupa ulkelerinde de bu konuya onem verilmeklebirlikte, Avrupa ortalamasi Turkiye'nin 14 puan kadar alnndadir. Bu bakimdan Turkiye ilebenzer bir tutum sergileyen toplumlar Malta, Irlanda, K. Irlanda ve Izlanda'dtr, Ote yandan


27/35

bu oran Belarus'da yiizde 70'e, Rusya'da ise yuzde 72'ye dusmektedir. Mutlu bir cinselyasami evliligin basansi icin cok onernli gorenlerin orarurnn Turkiye'de (%84) diger butunAvrupa ulkelerinden daha yuksek olmasi ise dikk:at cekicidir.

Bir k ad inm h ay an ru tam y asamasi icin co cu k sahibi o lmas i ge rek tigi konusunda Avrupatoplumlan birbirinden VOkfa rk li d us unmek te dir. T ur kiy e'd e bu ifadeye kati la nla rm o ra ruucte ikinin bir miktar uzerindedir, Ayru oran Hollanda'da sadece yuzde 7 iken, Macaristan'dayuzde 94 olarak bulunmustur.

Cahsan bir annenin de cocuklanyla cahsmayan bir anne kadar steak ve guvenli iliskilerkurabilecegi fikrine (b aska d ey is le , annelerin cah smasma k arst oimayanIar) katilanlann oraruTurkiyede Avrupa ortalamasmm bir miktar altmda olmakla birlikte, aradaki fark buyukdegildir ve annenin calismasr konusunda Turk toplumundan daha krsrtlayici bir tutumsergileyen bircok Avrupa ulkesi bulunmaktadir.

Turk toplumunda egemen olan siyasal kulturu cok kaba hatlanyla su sekilde ozetlersek fazlayarulmis olmayiz:

-Olkenin gelecegi hakkmda kotumser-Oy verme dismda siyasal kanlim duzeyi dusuk-Sivil orgutlere katihm duzeyi son derece dusuk-SiyasaI kurumlara fazla guven duymayan-Yurttaslar olarak birbirine hemen hie gi.ivenemeyen-Degisik olana, marjinale, aykinya fazla hosgorusu olmayan-Cogunlugu kendisini ortarun s agmda ta rnmlayan-Oldukca esitlikci ve gelir dagilmundaki bozukluktan rahatsizhk duyan

bir kultur. .

"Ulkernizde isler genel olarak nasil gidiyor?" sorusuna Turkiyede daima kotumser agirhkhcevaplar verilmekle birlikte, Subat 2001 'den sonra kotumserlik duzeyinin daha da yukseldigigorulmektedir. 10 puanhk bu cetvelde, deneklerimizden aldigimrz cevaplann aritmetikortalamasi 2.46 oldu. Avrupa'da, ortalamanm bu kadar dusuk oldugu bir baska ulkebulunmamaktadir. Turkiye'den sonra gelen Rusya'da aritmetik ortalama 2.59 olarak

~ + .

bulunmustur. Ote yandan, bu rakam ornegin Luksemburg'da 6.34, Hollanda'da 6.28,Almanya'da 6.04'rur. Avrupa ortalamasi ise 4.75 olarak h es ap la nmrs nr . K rs ac as i, Turk halki


28/35

-en azindan arastirmarun saha cahsmasmm yaptldigi tarihlerde- ulkenin genel durumuhakkinda son derece kotumserdi.

Arastirma sonuclan, Tiirkiye'de (ve Avrupa'run pek cok iilkesinde) sol-sag boyutunungunumuzde de siyaset bilimi acismdan yararh bir analiz aracr olrnaya devam ettiginigostermektedir. Turkiye'deki durumu bu acidan ozetlemeye cahsirsak, Tiirk toplumunun1990'h yillann ilk yansmda belirgin bir saga kayis yasadigrm soyleyebiliriz Ortalamadegerlere bakaeak olursak, Turk halkt kendisini Avrupa ortalamasinm biraz sagmayerlestiriyor. Aneak aradaki farkm fazla kayda deger olmadigi goruluyor. Tiirkiye'dekendilerini siyasal yelpazenin sagmda gorenlerin onemli bir ozelligi ise, bu insanlannekonomik politikalar anlammda solda (devletin ekonomiye mudahalesine karst olmarnak,esitlikci ye sosyal adaletci politikalara destek vermek gibi) sayilabilecek bir tutumsergilemeleridir. Kendilerin sagda konumlandirmalannm nedeni ise, dindarhklandrr.

"Guven" degerler arastirmalannda daima olcumlenen ve toplumlar arasmda karsilasnrmalarakonu olan bir kavramdir. Aneak burada, (ikisi de onernli olan) iki farkli kavrarru ayirdetmekgerekir. Bunlardan birincisi, bir toplumda ki~ilfrin birbirlerine duyduklan guven, ikineisi isetoplurndaki cesitli kurumlara duyulan guvendir.

Kisilerarasi guven, son yillarda literaturde onemli bir yer bulan "sosyal sermaye" kavrammmen onemli unsurlanndan biri olarak gorulmektedir. Bulgulanrmza gore, Tiirkiye'dekisilerarasi guven duzeyi cok dusuktur ve diinyada oleum yapilan ulkeler arasinda sadecebirkac tanesinde kisilerarasi guven Turkiye kadar du~uk bulunmaktadir. iskandinavtoplurnlannda ise kisilere duyulan guven en yuksek degerlere ulasmaktadir. Bu acidanbakildigmda, Turkiye sadeee ekonomik degil, sosyaI sermaye acismdan da bir sorunla karstkarsiya bulunmaktadir.

Kurumlara guven acismdan bakildigmda ise, Turkiyenin one cikan ozelligi SilahhKuvvetler' e duyulan guvenin daima birinei sirada yer almasidir. Gerci pek cok Avrupaulkesinde ordu guven duyulan kurumlann basinda gelrnektedir arna guven duzeyleriTurkiye'nin cok altmdadir. Rakamla ifade etmek gerekirse, orduya duyulan guven acisindanTurkiye, Avrupa ortalamasmm 25-30 puan uzerindedir.


29/35

Turkiye'de siyasete, siyaset kurumlanna ve siyasetciye duyulan guvendaima dii~iikduzeylerde kalrmsnr. Arasnrma bulgulan, esasen du~iik olan dtizeylerinda.ha. da du~guniigostermektedir. Ancak hemen ekIemek gerekir ki, siyaset kurumlanna hi~bir demokratikulkedefazla guven duyulmamaktadrr. Bunun yanmda, ornegin A.B.D., Isvec gibiulkelerdede, siyasal kurumlara duyulan guv ende s ure kli du~u~ler gozlenmektedir . Son ydlardabuolguyu irdeleyen pek co k makale y aru nd a ik i de onernli kitap yaymlanrnrsnr (Nye, Zelikow veKing, 1997; Norris, 1999).

Turkiye'de ve diger ulkelerde, bir kurum olarak parlamentolara duyulan guven ise siyasipartilerden daha yuksek diizeylerdedir. Avrupa'da Malta, HoHanda,Lilksemburg, Isvec veizlandada, parlamentoya guvenenlerin oram yuzde 50'nin uzerindedir. ArasnrmarmzdaTiirkiye'de bu oran yuzde 31 olarak bulunmustur ki, bu da gecmis yillara gore onemli birdii~ii~e isaret etmektedir.

Gercekten, Avrupa'da ve dunyada, parlamentosuna hi~ guvenmeyenlerin oranmm bu kadaryuksek oldugu bir baska toplum bulunmamaktadrr . Parlamentosuna hi~ giivenmeyenlerinoranmm TUrkiye'den sonra en yiiksek oIdugu'l~eler, yiizde44 ileArjantin ve Karadag'dir.

Kurumlara guven konusunda belirtilmesi gerekenbir husus da , Turk iye 'de ve hemen butunulkelerde, egitim duzeyi yukseldikce guvenin du~giidiir. Ayru sekilde, kentsel kesimlerdede, kirsal alanlarda yasayanlaragere, kurumlara guven daha dii~iik bulunmaktadir.

Demokratik rejimlerin, dernokrasi kulturum; ozumsemis "demokratlara" ihtiyac duyduguartik fazla tarnsilan bir. onerme degildir. Ge rc i, c es itli b ilirn insanlan 'bu konuda ekonomikgelismeye, anayasal-yasal yapiya, dunya konjonktiiriine degisen olculerde enem vermekte vebirini digerine gore on planacikarabilmektedir ama, hie demokran bulunmayan bir toplumdademokratik sistemi isler tutabilmenin imkanslZltgl da .a~tktrr. Aynntiya girmeden,anahatlanyia ifade etmeye cahsirsak, demokrat kisiligin:

-Ozgiirliik9ii-Ho~goriilu-Kanhrnci-Laik

olmasi beklenmektedir. Bu ozellikler listesine ilaveler yapmak (omegin kisilerarasi guvenbircok yazar tarafindan oncelikli bulunmaktadir) mumkunse de, demokrat bir kisiligin ozunde

26


30/35

-bu dart degerin yer aldig: aciktir. A rasnrm a bulgulan, bu sekilde tarum lanrrus bir dem okrasikulturu acism dan Turkiye'nin bircok A vrupa ulkesinin bir hayli gerisinde yer aldignugostermektedir, Ote yandan, egitim duzeyi ile demokrasi kulturu a ra sin da d a guclu b ir pozi ti fkorelasyon bulunmaktadir. Orn eg in T urk to pIumun un sadece universite m ezunu kesim i elealin digmd a, d emok ra si k ultu ru a cisind an A v ru pa' run pek cok iilkesine yakin bir tablo ortayacikmakradrr.

Y ukanda dem okrat kisiligin dorduncu boyutu olarak saydigirn laikligi ise genet olarak dinidegerler ve dindarltk kapsamm da ele alabiliriz. D indarhgi, daha dogrusu bireyin dinleilisk isin i, iy ic e u c d aire o lara k go zumu zd e c an lan dira bilec eg im iz b ir te orik ce rce ved eincelem eyi oneriyorum . D istan ice dogru bu daireler sirasiyla bireysel, cernaatci ve siyasalolarak adlandmlabilir.

Birinci grupta yer alanlar icin dini inanclar ve ibadet bireyi ilgilendiren bir konudur. inane Icok gU ylii de olsa, rum dini gerekleri de yerine getirse, kisi bu asam ada dini kendisiniilg ile nd ire n b ir k on u o la ra k gorur. Baskalanmn inane ve d av ra ru sl an , k endi si ne ilismediklerisiirec e, o nu n so ru nu d eg ild ir. S ozg elim i 0oQ Icunu tutar, nam azim kilar. A ncak bunu kendi

-,::,~;.t:..b ir eyse l t er cihi olarak gorur ve -asil o nemlisi.,.p oy le d av ra nmaya nla rt d a kmamaz. Z ira o nu nicin din , to plumu d eg il b irey i ilg ilen diren b ir ko nu du r.

C em aatci asam ada din artik bireyin degil, cem aatin bir ozelligi durum una gelm istir. A yrnornekler uzerinden gidecek olursak, oruc birey olarak de gil, rum c em aa t ola ra k tu tu lu r. Oructutmayanlar (eger bu rnumkunse) bilinir ve siddetle kmarnr. Artik "bizden olanlar" ve"bizden olmayanlar" aymrm b as lam isn r. D in , b ire yi ilg ile nd ire n, o nu n d av ra ru sla nmduzenleyen bir inane olm aktan cikm rs, rum bir cem aate sekil veren bir toplum sal guc halinedonusm ustur. A .B .D . 'nin hicbir yanm da boyle bir kanun yoktur am a, G uney eyaletlerininB ap tist k oy le rin de k ilisey e g itm em ek cema atte n d islan rn ak an lamma g elir.

U cu nc u v e en ic te ki d aire nin tem sil ettig i siy asal a sama da ki ta le p ise, d in in ge rek lerin iny asa la ra g ec irilm esi; d in t ic ap la ra u yu lm asim n tem in in in siy asal o toriten in g orev leri arasin dayer alm asrdir. B u asam ada artik oruc tutm ak bir bireysel inane meselesi de, sosyalyaptinmlan o la n bir cemaat davramsi da degildir. Muminlerin oruc tutmasi b ire yin d e,cemaat normlannm da otesinde arnk y asa l b ir g ere klilik h alin e gelmistir. Do la yrsiy la b u

27


31/35

asamada siyaset, dini kuraUara gore orgutlenecektir. Yoneticilerden iyi birer dindarolmalanm beklemek de butun bunlann dogal bir sonucudur.

En drstaki daireden baslayacak olursak, bireysel dindarhk da tek boyutlu bir kavram degildir,Tarnamen bireysel snurlarieinde dekalsa, en azuy boyuttan sozedilebilir: inanybOyutu,davrarus boyutu ve dinin bireyin y as ammdak i o nem i. Her in an ch in san, dinin butiindavraru~gereklerini yerine getiremeyebilir. Bu gerekleri tam veyatama yakm bit sekilde yerinegetiren insanlann yasammda da dinin onem i ayrn olmaz. Kimisi tum y~mtnl dini gerekleregore duzenlemek ister. Mesela tatiliniRamazan'a gore ayarlar; namaz saatinerandevuvermemeye dikkat eder ... gibi.

Inancdazeyinde dindarhgm ya1m bir ol9usU, kisinin kendisini dindar olarakgorupgOl1l1edigidir. Dindarlann oranmm dti~uk oldugu birkac Avrupa ulkesine bakacak olursak,ornegin Isveclilerin yuzde 39'u, Ingilizlerin 42'si, Fransizlann 47'si kendilerini "dindar"olarak tammhyor. Ttirldye'de ve tum Musluman ulkelerde ise dindarhk daimaust duzeylerdeolmustur. Turkiye'de son arasnrmada, dindar oldugunusOyleyen insanlann oram yOzde 80olarak bulunmustur ki bu Yunanistan' a YO~~.m birorandir. Batr'da da bu bakimdanTurkiye'ye yakm, hatta -kisinin kendi tammifia gore .. dindar cram Turkiye'dea daha yuksekiilkelerde buhmmaktadir -orneginA.B.D. YalruzBatl Avrupa'da "dindanm" demek, artikbuytik olyude "dine inamnm" anlamma gelmekte ve dindar oldugunu soyleyenlerin onemlibir boltimu sozgelimi hie kiliseye gitmemektedir.

Gene inane diizeyinde bir gosterge Tanrt'ya inanmakttr. TUrk toplumunda bu oran yuzde 98dolayindadrr. Tann'ya inancm en yuksek ve en du~k oldugu bazi Avrupa toplumlannda iseoranlar su sekilde bulunrnustur:

Malta 99Polonya 97Portekiz 96Manda 96italya 94Yunanistan 94

. . . . . . ~................. , ..Cek Cum. 3 9Estonya 51

"Q


32/35

Isvec 53Hollanda 61Fransa 62

Avrupa Degerler Arasnrmasi'nda.diain cemaat diizeyine yukse lt ilmesini deger lend irme rn izeyardrmci olacak bir 80m, okullarda dua i((in bir zaman ayrt lmas i konusundaki tutumlarailiskindir. Yukanda da a((tklamaya((ah~tIgun gib~bu asamada birey arttk kendi kendine,evinde dua etmekle yetinmemekte, duayi bir cemaat faaliyeti (kanunen zorunlu olmasa datoplumsal bask! nedeniyle z orun lu ) halin e getirmek istemektedir. Okullarda d ua icin birzaman aynlmasi fikrinekesinlikle katdanlannoramTOrkiye'de yiizde 25'tir. Bu oran,italya'ya e sit b ir dOzeyi ifade etmektedir. Cek Cumhuriyeti'nde ise n nfasu n yalm zca y uzd e3'0 budii~Onceyi kesinlikle dogru bulmaktadir. Ortalardabir yerdebulunan Almanya'da ise,oran yUzde .l-l dolaymdadir.

Ucunct; asamaya gelince ... Tann 'ya inanmayanlann politik gorevler almasmi dogrubulmayanlann oranmm Turkiye'ye (yani yuzde 63'e) yaklastigt sadece birkac Avrupa ulkesibulunmaktadtr: Romanya yuzde 52, Yunani,an yuzde 41, Malta yuzde 42. Avrupa'mn digertoplumlannda ise bir karsilasurma bile sOzkohUSUdegildir. Ornegin Isvec, Danimarka gibiyerlerde yuzde 5' in altmda olan bu oran, Hollanda' da ise sadece yuzde 1.7 olarakbulunmustur. Ban Avrupa'da, inancla politik gorev arasrndaki cizginin bir hayli kahncizildigini soyleyebiliriz.

Diger yandan, din adamlanmn vatandasm oyunu etkilemesine karst olmak baktmmdanTurkiye, Avrupa toplumlanna cok yakm durmaktadir. Turkiye'de ve italya'da yuzde 78 oIanbu oran Yunanistan'da ise yuzde 76'dtr. Kuskusuz ayrmnlara girildigi zaman ulkelerarasinda farklar ortaya cikmaktadtr ama, kaba hadar itibariyle bu konuda Turkiye ile sanAvrupa arasmda onemli bir fark gozlenrnemektedir.

Yoneticilerin dindar olmasim isteyenler bakimmdan Turkiye'ye en yakin Avrupa ulkelerindenbiri ise gene Yunanistari'drr. Bizde yuzde 58 olan bu oran, Yunanistan'da yuzde 50dolaymdadir. Diger ucta yer alan Danimarka'da ise yoneticilerin dindar olmasi gerektigidusuncesine kanlanlar halkm yuzde 6' om altmda bir oramru o lus tu rmakt ad ir .

?O


33/35

4. SONU


34/35

REFERANSLARBarker, E., ed., Aristotle, Politics, Oxford UniversityPress, Oxford (1962).Ebstein, R P. vd., "Doparrrine.p4 Receptor (D4DR) Exon ill Polymorphism

-, Associated with the Human Personality Trait of Novelty Seeking, "Nature Genetics, Vol. 12, pp. 78-80, (1996).

Eckstein, H,"Social Science as Cultural Science, Rational Choice as Metaphysics,"in Ellis, R 1 .. ve Thompson, M., eds., Culture Matters, Westview Press,Colorado (1997).

Ellis, R 1. ve Thompson, M., eds., Culture Matters, Westview Press, Colorado (1997).Hamer, D. H., "The Heritability of Happiness," Nature Genetics, VoL 14, pp. 125-126,

(1996).Harrison, L.E. Ve Huntington, S. P., eds., Culture Matters, How Values Shape Human

Progress, Basic Book, New York (2000).Inglehart, R, The Silent Revolution, Princeton University Press, Princeton (1977).Inglehart, R, Culture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton University Press,

Princeton (1990).Inglehart, R, Moderniza tion and Pos tmode . ,. izp tion , Princeton University Press,

Princeton (1997).Nye,1. S., Zelikow P. D. ve King, D. C., eds., WhyPeople Don't Trust Government,Harvard University Press, Cambridge, Mass., (1997).Norris, P., ed., Critical Citizens, Oxford University Press, Oxford (1999).Plato, The Republic, Charles Scribner's Sons, New York (1928).

11


35/35

PROJE OZET BiLGi FORMU

Documents

türkiye değerler araştırması 2003