TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA “ALEVİ-BEKTAŞİ”

Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi

TRKYE TRKES AIZLARINDA ALEV-BEKTA ANLAMLI SZ VARLII ZERNE1 About Alevi-Bektai Related Vocabulary in Turkey Turkish Dialects Ahmet GNEN2ZET Trk kltrnn gr bir kolunu oluturan Alevi-Bektai Trk topluluklar, daha ok Alevi, Bektai, Kzlba ve Tahtac gibi adlarla anlp bilinseler de gerek kendileri gerekse de Snni Trk topluluklar tarafndan verilen daha baka adlarla da anlmaktadrlar. Daha ok yresel kalan bu adlarn says hi de kmsenemeyecek ldedir. Bu adlarn verili sebep ve biimleri sadece inan kltrmze deil, etnolojik, sosyo-ekolojik ve demograk yapmz, sosyal tarihimiz ile dil bilimi (ad bilimi) ile ilgili aratrmalara da katk salayacak niteliktedir. Bu bildiride, Trkiye Trkesi azlarna ait deiik kaynaklar taranarak elde edilen AleviBektai anlaml sz varl bir araya getirilmi; ayrca bunlar deiik zelliklere bal olarak snandrlm, kkenleri ve dil zellikleri zerinde de durulmutur. Elde ettiimiz adlk sz varl malzemesinin, sadece inan kltrmze deil, etnolojik, sosyo-ekolojik ve demograk yapmz, sosyal tarihimiz yannda dil bilimi (ad bilimi) ile ilgili aratrmalara da katk salayacan umuyoruz. Anahtar Kelimeler: Alevilik-Bektailik, Trkiye Trkesi azlar, sz varl, dil bilimi, ad bilimi. ABSTRACT Generally mentioned and known with the names Alevi, Bektashi, Kzlba and Tahtac etc., Alevi-Bektashi communities who constitude a rich branch of Turkish culture are mentioned with some other names given by both themselves and Sunni Turkish communities. The number of these names which mostly local is undespisable. The giving reasons and the forms of these names are qualied on contributing not only to the studies on our belief culture but also to ethnologic, socioecologic , demographic structures, social history and the linguistics studies. In this communique, various sources belongs to Turkey Turkish dialects scanned and Alevi- Bektashi meaningful vocabulary is obtained and gathered up. Besides, these have been classied according to their different features, and dwelled upon the roots and the language features too. We hope that the vocabulary material will contribute not only to our belief culture but also to our ethnologic, socioecologic and demographic structure, and the studies on our social history and linguistics (onomastics). Key Words: Alevi-Bektashi, Turkey Turkish dialects, vocabulary, linguistics, onomasticsTrk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi 2009 / 52 101

TRKYE TRKES AIZLARINDA ALEV-BEKTA ANLAMLI SZ VARLII ZERNE

Giri Trk inan ve mill kltrnn gr bir kolunu oluturduuna inandmz AleviBektai Trk topluluklar, esas itibaryla yaygn olarak kullanlan Alevi, Bektai, hatta ikisi arasnda bir fark gzetilmeyerek, Alevi-Bektai, Kzlba ve Tahtac adlaryla bilinmekte ve anlmaktadr. Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgi ve saygs ortak paydasnda buluan Alevilik-Bektailik, teferruatta grlen farkllklara ramen, bir ve beraber ele alnmaldr. Adlandrmadan kaynaklanan karmaklklar bytmek kanaatimizce doru deildir. Arapada, Aliye mensup, Aliye ait anlamlarna gelen Alevi kelimesi, slam tarihi ve tasavvufunda, Hz. Aliyi sevmek, saymak ve her konuda ona bal olmak anlamlarnda kullanlm ve kullanlmaktadr ki, bu bakmdan Hz. Aliyi seven, sayan ve ona bal olan herkese Alevi denir. Bektailik ise, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgi, sayg ve ball noktasnda, bir Trk mutasavvf olan Hac Bekta Velinin yorum ve retisini ifade etmektedir ki, bu anlamda Alevilik ve Bektailik arasnda, kanaatimizce, bir ayrlk gayrlk yoktur. Her ne kadar Alevilik-Bektailiin Hurulik, Kalenderilik, Haydarilik, Rafzilik ve Nasturilik gibi din akm veya retilerle de az ok ba veya ilgisi olsa da, esas itibaryla Anadolu Alevilik veya Bektailii bunlardan ok daha farkl ve Trk/Trkmene zg bir slam anlay ve yaay biimidir. Onun iin Anadolu ve Balkanlar Trkiyesindeki Alevilik ve Bektailii yukarda belirttiimiz bu din anlay ve akmlardan ayr tutmak gerekir. Alevi-Bektai Trk topluluklar, tarih boyunca toplumun byk ounluunu olu-

turan Snni gruplar iinde varlklarn srdrebilmek iin nispeten gizli veya kapal bir toplum yaps sergilemilerdir. Onlarn bu kapal veya gizli sosyal bnyeleri iinde cemaat/grup bilincini diri tutan en nemli etken ocak kurumudur. Alevi-Bektai topluluklarnn i dinamiini ve hiyerarik yaplanmasn belirleyen bu ocak kavram, bu inan gruplarnn kendi iinde birtakm alt gruplara ayrlmalarnn da sebebidir. Hem soyun belirlenmesini hem de cem treninin/erknn niteliini belirleyen bu ocak kavram veya gelenei, esas itibaryla Alevi-Bektai topluluklarn On ki mam soyundan gelen Aleviler, Hac Bekta Veli soyundan gelen elebiler ve kendilerini Hac Bekta Velinin yol evlad sayan ve mcerred olan Babagn/Babalar olmak zere ana gruba ayrmaktadr (Trkdoan, 1995: 482-483). Bektailerde tek ocak mevcutken, Alevilerde bunun says yzn zerindedir. Trkdoann verdii listede u ocaklar yer almaktadr: Seyyid Baba Oca, Sar Saltuk Oca, Dede Kargn/Garkn Oca, Pir Sultan Oca, Auien veya Karadonlu Oca, Can Baba Oca, Gz Kzl Oca, oban Dedeli Oca, Yamurolu Oca, Hasan Dedeli Oca, Hac Kureyli Oca, ah Ahmet Yesevi Oca, Zeynelabidin Oca, Kogiriler Oca, Sinemilliler Oca, Seyyid Hasan Yldzlar Oca, Seyyid Rzallar Oca, Seyyid Hdrlar Oca, Doan Doan Oca, Seyyid Mustafalar Oca, Seyyid Yanyatrlar Oca, Gz Kzllar Oca, Bozdoanlar Oca, Hac Murat Veliler Oca, Erdebil Oca, ucaettin Oca, Safavi Oca, ah Mansur Oca vb. (Trkdoan, 1995: 483-484). Noyann verdii liste ok daha kabarktr: Otmanl, Pamuklu, Ocanl veya zcanl, Kirianl, Abbasl, Hatli, eyh Safli, Di-

Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi 2009 / 52 102

Ahmet GNEN

nelli, Ik akrl, Karaca Ahmetli, Uzunelli, Kz Srei, Taptuklu, Emirlerli, apal, Hac Emirlerli, Ynuslu, Yanyatrl (ki Tahtaclardr), Hubyarl, Karakseli, arambal, Perembeli, Horasanl, Sylemezli, Koulu, Kemalli, Pr Sultanl, Ylanl, Haydarl, eyh Ahmetli, Hseyin Gazili, Garip Musa Abdall, Gven Abdall, Snk Abdall, Hamzal, Bulduklu, avdarl, amurlu, Yamurlu, Eikli, Tuzlu, Beirli; Ateolu Oca, Gem Almazl Oca, Vahabl Oca, Sayranl Oca, Otmanl Oca, Pr Sultan Oca, Au en Oca (veya Karadonlu) Oca, Seyyid Baba Oca, Gz Kzl Oca, oban Dedeli Oca, Yamurolu Oca, Hasan Dedeli Oca, Hac Kurey (Krianl) Oca, eyh Ahmet Yesev Oca, Zeynel Abisin Oca, Hac Kurey Oca Ko Giriler Oca, Sinemilliler Oca, Seyyit Hasan Oca, Yldzlar Oca, Seyyit Rza Oca, Seyyit Hdrllar Oca, Doan Doanlar Oca, Seyyit Mustafalar Oca, Yanyatrlar Oca, Seyyit caaddin Oca, Hac Murat Veliler Oca, Erdebil Oca, Safav Oca, ah Mansur Oca, Nesimikeli Oca, Hubyar Oca (Noyan, 2006: 171). Noyan bu ocaklara Bayraml, Dede Kargnl, Hseyin Gazili, Kara Pirvat Evlad, Koular, Paka Sultan, Sar Saltuklu ve Yeil Abdalllar da ilave eder (Noyan, 2006: 171).3 Alevi-Bektailerin bu ocaklara bal ayrca Tahtaclar, epniler, Nalclar, Sralar, Abdallar, Amucalar gibi kollar da vardr ki, ite bu almada, Anadolu ve Balkan Alevi-Bektailii iin yazl ve daha ok szl geleneimiz iinde verilen farkl isimler ve bu isimlerin oluturduu sz varl konu edinilmitir. Yaz dilinden ayr ve onun hemen yan banda farkl boy ve syleyilerle yol alan

azlar, bnyesinde geni halk kitlelerinin yaay, duyu, dn ve kltr seviyesine bal olarak, ok deiik ve zengin dil ve kltr unsurlar tamaktadr. Bu anlamda, Trkiye Trkesi azlarnn gerek Trk dili tarihi aratrmalar gerekse Trk kltr tarihi aratrmalar bakmndan ok nemli bilgi ve belgeler ieren sz varl malzemesi sunaca aktr. Trkiye Trkesi Anadolu azlarnda Alevi-Bektai anlaml sz varln tespite dnk bu almada, bata 12 ciltlik Derleme Szl olmak zere, deiik blge azlarna ait az almalarnn szlk ksmlar ile Alevi-Bektai kltrn ok deiik alardan ele alp inceleyen almalar taranmtr. Bu anlamda en ok Trkdoan (1995), Noyan (2006), Melikof ve Gliek (2004)in almalarndan yararlandmz belirtmeliyiz. Sonuta, ister Alevi-Bektai, isterse Snni olsun, ortalama bir kltr seviyesinde olan insanlarmzca bilinen ve yaygn olarak kullanlan ok snrl saydaki birka kelime/terimlik sz varlndan ok daha fazla Alevi-Bektai anlaml adn bulunduu ortaya karlmtr. almamz, Anadolu ve Balkanlar corafyasnda yaayan Alevi-Bektai Trk topluluklarnca snrladk. Yani, bata ran olmak zere, Suriye, Lbnan, Hindistan vb. lkelerdeki ar iilii temsil eden gruplarla, Razilik, Nasturilik gibi adlar ve gruplar almamzn dnda tuttuk. Zira Noyann (2006: 151) ifadesiyle, Anadoludaki Alevi vatandalar ile Rafzn uzak yakn ilikisi yoktur. Bizim Anadolu Alevilerimiz Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevdalsdr ve ondan tesini bilmezler. Halis Trktrler. Gerek Mslmandrlar.



Elde ettiimiz adlk sz varl malzemesinin, sadece inan kltrmze deil, etnolojik, sosyo-ekolojik ve demograk yapmz, sosyal tarihimiz, hatta dil bilimi (ad bilimi) ile ilgili aratrmalara da katk salayacan umuyoruz. imdi deiik kaynaklardan derlediimiz Alevi-Bektai anlaml sz varln alfabetik sra ile sunalm. Abdal(lar): Trkede gebe, gezgin anlamna gelen Abdal adn tayan topluluklara Dou Trkistandan, Afganistan, ran ve Trkiyeye kadar uzanan geni bir sahada tarihin her dneminde rastlanmaktadr. Ancak, sz konusu corafyalarn iinde zellikle Afganistan ve Trkiye/Anadolu daha bir n plana kmaktadr. Nitekim abdal kelime ve kavramnn ran ve dou sahalarndan ok Anadolu Trkl arasnda yaylm ve yaamakta oluu bu gr kuvvetlendirmektedir (znder, 1988: 55). Her ne kadar abdal/ abdl/ebdl kelimesinin dervi, ve ahit anlamlarna gelen Arapa bedl kelimesinin oulu olduu, Trke ve Farsada dnya ile ilgisini kesip kendisini Tanrya balam dervi,evliyadan 70 kiilik bir cemaat veya zmre, Afganistanda yaayan ve Anadoluya gen ve Alevi olan Trk topluluu gibi deiik anlamlarda kullanldn (Develliolu, 1982: 3, 234) bilmekle ve ok zaman ayn anlama gelen Torlak, Hayder, Cavlak, Kalender/ Kalender tabirleri ile de kartrlmakla beraber (znder, 1988: 55), biz sz konusu kelime ve kavramn ifade ettii anlamlardan ok, bu etnik veya sosyal grup zerinde durulmasndan, aratrmalarn bu ok deiik zellikleri olan toplulua dnk olmasndan yanayz.4 Kald ki, sz konusu topluluun Afganistan dan Anadoluya uzanan kollarnn hep

Trk/Trkmen kkeninde birletii de malumumuzdur. Nitekim, Faruk Smer, abdal adnn Afganistanda yaayan bir Trk boyunun ad olduunu, Aral Glnn gney kys ile Kara Boaz arasnda oturan avuldur adl Ouz boyunun bir obasnn da abdal adn tadn belirtmektedir (Smer, 1972: 326). Anadolu sahasnda da, Abdal, Abdall/ Abdallu, Abdal Olanlar, Abdalolu, Abdalahmed, Abdaln- Hac Bekta, Abdallu-y Kebr, Abdallu-y Sagr gibi adlarla anlan airet ve cemaatlerin Osmanl tahrir defterlerinde Trkmen tifesinden olduklar belirtilmitir (Trkay, 1979: 45, 173). Fuat Kprl de, Abdallarn, Anadoluya Horasandan Kara Yamur Dede adnda birinin bakanl altnda gelmi olduklarn, bu dedenin trbesinin Konyada olduunun rivayet edildiini, Abdal topluluklarnn byk blmnn Alevi/Bektai ve Kzlba olduunu, dorudan doruya Trk telakki edildiklerini, Anadoluda ingene sanlmalarna ramen, Hazar tesi Abdallarnn ise asla ingenelik isnadna maruz kalmadklarn, Dede Korkut Kitabndaki eski Ouz destanlarn hl aralarnda yaatm olmalarnn onlarnn Trklklerini tespit bakmndan ok nemli olduunu, Anadolu sahasnda halk arasnda hikyecilik, algclk ve oyunculukla hret kazandklarn, hatta Kafkas Azerbaycanndaki Abdallar kynn bilhassa klar yetitirmekle mehur olduunu belirtir (Kprl, 1989: 387-392). Gerekten Abdallar, ounlukla yerleik, ama ksmen de gebe bir hayat sren Alevi/ Bektai Trk topluluudur. Anadolu sahasnda Gney, Bat ve Orta Anadolu blgeleri balca dalm gsterdikleri ve meskn olduklar blgelerdir ( Gliek, 2003: 83-98). Bat, Gney ve bilhassa Orta Anadoluda youn olarak yaayan, genellikle yerleik,


Ahmet GNEN

ksmen de gebe bir hlde yaayan Alevi topluluklarndan biri olan Abdallar, geimlerini daha ziyade mzik satcl ile salayan Trkmen topluluklardr. Kprlnn; Faklar (Airete av avlayan Abdallar), Tencili Abdal (Cambazlk, kuyumculuk ve frklkle geinen Abdallar), Bedili Abdal (Trkmenlere yamak ve yardmc olan Abdallar), Gurbet yahut Cesis Abdal (Sepeti Abdallar) ve Kara Duman Abdallar (Geimlerini dn ve elencelerde davul zurna alp oyun oynayarak kazanan Abdallar) olmak zere be gruba ayrd (Kprl, 1989: 393-394) Abdallar, denilebilir ki, Alevi topluluklar iinde en kapal veya gizli toplum yapsna sahip olanlardr. Bu anlamda sadece kendi aralarnda kullandklar Teberce denilen bir gizli dilleri bile vardr (bk. Gnen, 2005). Alevi-Bektai inan ve kltrnn bir paras olan Abdallar, Orta Anadolu ve ukurova blgelerinde Teber veya Teber Ua olarak da anlrlar. Trkdoann, zmir ili Seferhisar ilesine bal bir Alevi ky olan Bademlerin ileri gelenlerinden Hseyin Or adl ahstan derledii On erknl olanlara bizde epni, on bir erknllara skdarllar, alt erknl olanlara ise Abdallar diyoruz. (Trkdoan, 1995: 198) szlerinden anlyoruz ki, en azndan bu blge Abdallar cem trenlerini alt erkn zere yrten Alevilerdir. kr. Geben Ahriyan(lar): Trabzonun Vakfkebir ilesinde, yerli ahalice Kzlba topluma ve yeleri bu adla anlr (Caferolu, 1994a: 305). 18. yzyl stanbul hayatn anlatan Risle-i Garbe adl yazmay konu edi-

nen almasnda Develi (2001), bir zmre, bir halk ad gibi kullanlan bu adn, Mnage (1969)i kaynak gstererek, Greke agarenus kelimesinden geldiini, Yunanca ve Bulgarcada daha ok din deitiren Hristiyan ahali iin Mslman, Trk anlamlarnda hakaretmiz bir ifadeyle kullanldn, Trkede ise balangta yeni Mslman olmu veya dinden dnm, irtidat etmi topluluklar iin kullanldktan sonra zamanla dinin gereklerini yerine getirmeyen zmrelerin de bu kelimeyle ifade edilmi olduunu belirtmitir (Develi, 2001: 92) ki, bu bilgiler bizim iin de nemlidir. Demek ki, Trabzon ve yresinde yaayan Snni topluluklar da, ayn erevede slam dinini kendilerinden farkl alglayan ve yaayan Alevi kesimini ve yelerini bu adla anmaktadrlar. Az Kara(lar): krar alnmayan Tahtaclar iin kullanlan bir addr (Seluk, 2005: 341). Trke olup, yaps itibaryla isnat grubu olarak kurulmu bir addr. Yazl kaynaklarn ikrar alnmayan Tahtac olarak belirttii bu ada, bu adlandrmaya bildirimizi sunarken, Alevi/Bektai dostlarmz tepki gstermilerdir. Bu canlar, bizim belirttiimiz anlam zerinde durmadan, dorudan doruya az kara sznn, Alevi/Bektailere Snnilerce hakaret amal kullanlan ve kpek yaktrmas iin kullanlan bir sz olduunu belirtmilerdir. Ayrlklardan, birlik ve kardeliimizi bozan illerden ok ekmi bir toplumun bireyi olarak, Alevi-Bektai canlara byle bir yaktrma veya hakaret ifadesini hibir ekilde kabul etmemekle beraber, ibret olur ve bir daha kullanlmaz umuduyla, onlarn bu hakl tepkisini burada belirtmeyi grev sayyoruz.



Alc(lar): Manisa Turgutlu yresinde Alevi olanlar ifade iin kullanlan bir addr (DS-I: 208). Bu adn renk ad al ile ilgili olduunu dnyoruz. Zira Alevilikte renklerin de bir anlam vardr ve her renk Ehl-i Beytten belli bir kiiyi sembolize eder. Buna gre beyaz Hz. Muhammedi, kara Hz. Fatmay, ak yeil ile sar Hz. Hasan, yeil ve pembe Hz. Hseyini sembolize ederken, al da Hz. Aliyi sembolize etmektedir. O hlde Alc ad, al veya krmz rengin sembolize ettii Alici veya Kzlba anlamna da uygun olarak Kzlba anlamyla kullanlyor olmaldr. Bir dier ihtimale gre de, Alc adnn al basma inancyla ilgili olabilir. Zira amanizm gelenekleri iinden Anadoluya kadar tadmz inan motieri iinde bu al basma inanc da vardr. Snni Mslmanlarda da grlen bu ritel, Alevi-Bektai topluluklarnda ok daha canldr. Nitekim, epnilerin nemli yerleim yerlerinden olduunu bildiimiz Ordu ve yresi azlarnda al cin, eytan, alc ise al basanlarn gittikleri hoca anlamyla kullanlmaktadr (Demir, 2001: 333). Alevi(ler): Yukarda da belirtildii zere, slam tarihi ve corafyasnda ok deiik anlamlarda kullanlm olmakla beraber, Anadolu Trk Alevi-Bektailii iinde daima Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgi, sayg ve ballnda birleen topluluklar ifade eden bir ad veya terimdir. Adn Arapa Alden geldii ve Hz. Aliye mensubiyeti, ball ifade ettii aktr. Ancak, Anadolu Alevilerince kelimenin, halk etimolojisi erevesinde Trkeletirilerek, Ali evinden geldii de ileri srlmektedir (Sezgin, 1991: 101). Tabii bu doru deildir.

Melikof ve onun grlerini paylaan baz aratrmaclarmz, Alevi kelimesini bilimsel adan yanl bulmaktadrlar. Melikoffa gre; Alevilerin tarihteki ad Kzlbatr. XV. ve XVI. yzyllarda, Kzlbalar, ilk Safevler olan, eyh Cneyd, Haydar ve ah smail taraftar Trkmen boylarydlar. Krmz bir serpu giyiyorlar, bunun iin de onlara Kzlba deniyordu. Fakat, Kzlba sz, yzyllar iinde, kltc bir anlama kaym ve Celali syanlar ad ile tannan din-sosyal bakaldrma hareketleri dolaysyla da, dinsiz s anlamnda kullanlmaya balanmtr. Kzlba deyiminin, yerini Aleviye brakm olmas bundandr (Melikof, 2006: 33-34). zm, Melikoffu kaynak gstererek, Ancak sz konusu zmrelerin bu kelimeyle adlandrlmas XIX. yzyla dorudur. Daha nceki dnemlerde bu gruplar baka isimlerle anlmaktadr ifadelerine yer vermektedir (zm, 1997: 3). Btn bunlar, Alevi adnn sanki 19. yzyldan sonra ortaya kt gibi yanl bir anlamaya da yol aabilir. zmn de belirttii gibi, bu topluluklara daha baka isimler de verilmi olabilir. Nitekim, Trk dili ve kltrnde Alevi adnn varl ve kullanm ok eskilere gitmektedir. Alevi ad, 13-14. yzyl Memluk sahasnda Kpak Trkesiyle verilen eserlerde yer ald gibi, zellikle, Karahanl Trkesine ait ve ilk slami eserimiz olan Kutadgu Biligde dorudan doruya Alevi adnn gemesi ve Alevler Birle Katlmakn Ayur: Ali Evld ile Mnasebeti Syler diye bir blm almas, son derece nemlidir. Kutadgu Biligteki bu blm yledir:


Ahmet GNEN

(4336)* er atta ngin beg kiisinde ta katlgu kiiler bu ol ay kada

( Hizmetkrlardan baka ve beyin adamlar dnda, mnasebette bulunacak kimseler unlardr: ) (Bunlardan biri Peygamberin neslidir; bunlara hrmet edersen, devlet ve saadete kavuursun.) (Bunlar pek ok ve gnlden sev; onlara iyi bak ve yardmda bulun.) (Bunlar ehl-i beyttir, Peygamberin uruudur; ey karde, sen de onlar, sevgili Peygamber hakk iin, sev.) (Azlardan yakksz bir sz kmadka, onlarn iini dn ve asln esasn aratrma.) (Arat, 1988: 313) rei, Ali Ko Baba sreidir. Bunlar da Bulgaristan gmeni olup, eyh Sf Erknn uygularlar. Saylar gittike azalan bu grup yeleri Hanef mezhebi ilmihaline gre namaz da klmaktadrlar (Noyan, 2006: 169; Gliek, 2004: 199). Amca(lar)/Amuca(lar):Rumelide yaayan Alevi-Kzlba Trk topluluk veya oymaklarnn en nde gelenlerinden biridir. Amca/Amuca Bl olarak da anlrlar. Hatay Samandal Alevi dede ve nderlerine de Amuca dendiini biliyoruz (Noyan, 2006: 171). Erzn Vahit Lt Salcy kaynak gstererek verdii bilgilere gre, Amuca blnn g yollar ve yerleim alanlar yledir: Amuca kabilesi en evvel imdiki Bulgaristann Trkiye snr civarnda bulunan Belren ve Gaibler ve Trkiyenin yine imdiki Bulgaristan snr banda olan Ahmedler, Topular ve Karaabalar ky-

olarda biri saw urg turur bularn agr tutsa kut kw bulur

bularn katg sew knglde ber nengin edglk kl baka tur kr bular ehl-i beyt ol habbka kada habb saw hakk n sew ada

iin irtemegil ya klkn tzin (4340) meger tilde tengsiz yortsa szin (Arat, 1979a: 436) Kutadgu Biligde geen Alevi ad phesiz sadece Hz. Peygamber soyundan gelenleri, yani Ehl-i Beyti ifade etmektedir. Bu, bir aile ile snrl dar bir anlam ierse de, unutmamak gerekir mi, zellikle Alevi topluluklar kendilerini soyca da Hz. Peygambere dayandrrken (seyyid, bel evlad), Bektailerin bir ksm (elebiler) Hac Bekta Velinin bel evlad olduuna inanarak soyca, bir ksm da (Babalar) yol evlad olduuna inanarak manen kendilerini Hz. Peygambere, bir baka deyile Ehl-i Beyte dayandrrlar. Ancak her hlukrda, Kutadgu Biligde Alevi adnn geiyor olmas ve stelik Hz. Peygamberin soyundan gelen bu insanlar Hz. Peygamber hakk iin sevmenin tlenmesi ok nemlidir. Ali Dost: Alevi, Bektai, Kzlba anlaml bir tabirdir (Noyan, 2006: 159). Ali Ko/ Ali Ko Babal(lar): Noyana gre Trakya Alevi-Bektailerinin nc s-



lerinde meskn iken nfuslarnn artmas zerine Bulgaristan zerindeki Dikence, Bokluca ve Gndzl kylerini kurmular ve on dokuzuncu asrn nihayetlerinden balayarak yirminci asrn ilk yllarna doru hepsi birden Trkiyeye g etmilerdir. Bugn, bu kabile ahalisi, Krklareli vilayetinde Kofagaz nahiyesinin Ahmedler, Topular, Tatlpnar, Peyo, Malkolar, Yukarkanara, Aakanara, Kocatarla, Devletiaa, Ahlatl kyleriyle Dereky nahiyesinin Yrkbayr ve Dzorman kylerinde kmilen, ayn nahiyenin Kapakl ve Kuruky adndaki kylerinde ksmen, skp nahiyesinin Kzlckdere ky ile Pnarhisar nahiyesinin Karncak, Deve ata, Babaeski kazasnn Osmaniye, Lleburgaz kazasnn emekolu, Yenital, Eskital, Omurca ve Bedir kylerinde kmilen, Tekirda vilayetinin merkez kazasna bal Klaguzlu ky ile Hayrabolu kazasnn Arzulu kynde kmilen meskn bulunup, bu kabile efrad bu suretle yirmi be kyde, iki bin haneyi mtecaviz ve takriben on be bin nfusa maliktir (Erz, 1990: 18-19; Dipnot 2: Vhid Lt Salc, Trakyada Trk Kabileleri, I: Amuca kabilesi, Trk Amac, Yl: 1, kinciknun, 1943, Say 7, s. 311-315e atf.). Amucalar esas itibaryla eyh Bedrettin erknn uygulayan bir topluluktur. Dolaysyla Amucalar, Bedreddiniler ve Simaviler adlar, ayn Alevi-Bektai topluluunu ifade eden farkl adlardr. Amca veya Amuca adl bu Alevi-Bektai Trk topluluunun adnn nereden geldiini veya bu ad neden aldklarn bilmiyoruz. Amucalar, eyh Bedrettine, mridi Ahlatl Hseyinin soyunun on birinci imam Hasanl-Askeriye kmas sebebiyle manevi seyyitlik atfederler (Gliek, 2004: 294-295). Kendileri Trkmen olan Amucalar, herhlde bu sebepten kendilerini amca

olu veya emmi ua kabul etmi olabilirler. Yani, bu adn Alevilik-Bektailik merkezli bir din akrabal ifade ettii aktr. Amca/amca/amuca akrabalk ad da, her ne kadar birok kaynakta Arapa amm veya ammden geldii belirtilse de, Talt Tekinin aklkla ortaya koyduu gibi, Trkedir ve aba ee-si babann aabeyi veya erkek kardei eklindeki bir tamlamadan gelmektedir (Tekin, 1988: 291). Arabac: Sivasn Kangal ilesine bal kylerde, kan arabasnn aalarn yaparak geimini salayan Aleviler bu adla anld gibi, bunlara Kanc da denilmektedir.6 kr. Kanc Arapkirli(ler): Trkdoann, eitli ocaklara bal Alev kollarn sayarken adn and Alev topluluklarndan biri de Arapkirli koludur (Trkdoan, 1995: 484). Babalar: Bektailerden Hac Bektan soyundan geldiklerine inanan elebilerden sonra, Hac Bektan hi evlenmediine, dolaysyla bel evlad olmadna, kendilerini de Hnkrn yol evlad sayan ve mcerred (hi evlenmeyen) olan ikinci grup Bektailere Babalar denir (Trkdoan, 1995: 239). Bunlar aada belirteceimiz Babailer/Baballarla kartrmamak gerekir. Babai(ler)/Babal(lar)7: Baz aratrmaclara gre iki, bazlarna gre de drt sree ayrlan Balkan ve Balkan gmeni Trk Alevilerinin bir koludur. Otman Baba srei de denilen bu grubun Trakyadaki mensuplar Bulgaristan ve Romanya gmenleridir (Noyan, 2006: 169). Bunlar Hac Bekta Veliyi ikinci derecede bir veli olarak grrler. Toplantlarn pazartesi akamlar yaptklar iin Pazartesili olarak da anlrlar (z, 1997: 262).8 Delior-


Ahmet GNEN

man Kzlbalar ile Trakya (orlu, Tekirda) Alevileri Babai kolundandr ve Dorudan doruya Ahmet Yeseviden geldiklerini sylerler (Trkdoan, 1995: 228). Trkdoana gre, Babailer veya Kprlnn deyimiyle Baballar szc, Otman Babadan kaynaklanm olabilir (Trkdoan, 1995: 234). Esasen Trakya Alevi-Bektaileri, Anadolu Alevilerinden farkl olarak Babai, Otman Baba ve Sar Saltuk ocaklarna dayanr. Babailer de bizim pirimiz Otman Babadr, biz Otman Babaya balyz, derler (Trkdoan, 1995: 228, 233). Trkdoann Tekirda orlu AleviBektaileriyle ilgili olarak, katlmc gzlem yntemiyle yapt incelemelerde, bir yandan Otman Baba kltrn benimseyen kimseleriz, diyen; dier yandan da, Babailer, Baba lyasa dayanrlar, diyen kimselere de rastlanmaktadr (Trkdoan, 1995: 243, 244). Burada, Babal adnda yer alan +lI/+lU ekinin Babai adnda yer alan Arapa nispet +sinin anlam ve ileviyle kullanldn, dolaysyla Babal adnn Babai ( < Baba+ ) adnn Trkeletirilmi biimi olduunu da belirtelim. kr. Pazartesili Barak(lar): Gneydou Anadoluda, zellikle Gaziantepin Nezip ve Ouzeli ileleri ve kylerinde yaayan Alevi Trkmen topluluudur (Gliek, 2004: 246). Caferolunun Gaziantep yresinde yaayan Barak oyma hakknda verdii u bilgiler sz konusu topluluu tanma asndan son derece nemlidir: Oba kylerine ve bir Trkmen kabilesine verilen addr. 40-50 kyden ibarettir. Balca kyleri Nizip kazasnda toplanmtr.

Horasandan geldiklerini sylemektedirler. idirler. Balar dris beydir. Gelenek ve greneke yerli ahaliden ayrlmazlar. Yalnz kalnlar oktur. (Caferolu, 1995b: 264) Kaynaklarn bir ksm Barak Trkmenlerini Ouzlarn Knk ve Bedili kollarna balarken, bir ksm da Halep Trkmenleri iinde yaayan Bayat boyuna dahil etmektedir (Gliek, 2004: 246-248). Genel olarak Barak Dede ve Bozgeyikli Ocandan gelen Baraklarn Sar Saltuk Dedenin halifesi olan Barak Baba ile yakn bir ilgisi sz konusudur (Gliek, 2004: 256). Uzun sal olduu iin, Sar Saltuk Dedenin kendisine Barakm diye seslenmesi sonucu, adnn Barak olarak kaldna dair inanlarla (Gliek, 2004: 256), Kagarl Mahmutun Dvnu Lugatit-Trkte barak kelimesi iin verdii ok tyl kpek anlam ve hikyesi (DLT-I: 377) arasnda bir ilgi bulunduu dnlebilir. Trke bir ad olduu ak olan Barak adnn, bir Trkmen topluluu ad olmann yannda, bu topluluun genel olarak AleviBektai oluuna bal olarak bir ad aktarmas sonucu, Alevi anlamn da kazand anlalyor. Bayat(lar): Derleme Szlnde zmir Narlderede Bayat adnn Tahtac anlamnda kullanldn buluyoruz (DS-II: 578). Demek ki, 24 Ouz boyundan biri olan Bayat boyu mensuplarnn Ege blgesinde yaayanlar Tahtac veya Alevi olarak anlyorlar. Hatta Trkdoann tespitlerinden, zmir Narldere Bayatlarnn Tahtaclardan kurban konusunda farkl erkn yrten Aleviler olduunu da reniyoruz (Trkdoan, 1995: 189).



Bedreddini(ler): eyh Bedrettin taraftar olan Bulgaristan ve Bulgaristan Trk gmeni Trakya Alevilerinin bir koludur (z, 1997: 262). Aslnda Amucalar veya Amuca Bl diye bilinen Alevi-Bektai kolu iin kullanlan bir dier adlandrmadr. Ayn ekilde bu gruba Simaviler de denmektedir (bk. Gliek, 2004: 291-295). kr. Simaviler, Amucalar Bektai(ler): Bektai, kelimenin yapsndan (< Bekta+) aka anlald zere, Hac Bekta Veliye bal olan, onun yolundan giden anlamndadr. Bektailerle Alevilerde Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgi, sayg ve ball noktasnda bir fark yoktur. Bu anlamda her Alevi Bektai, her Bektai de Alevi saylabilir. F. Kprlnn ifadesiyle, ky Bektailerine Alevi dendii hlde, ehir Bektailerine de Bektai denmektedir. Ancak, burada ok nemli nokta vardr: Bir kimse sonradan ikrar getirerek Bektai olabilir; ama sonradan Alevi olamaz. nk Alevi olabilmek iin Alevi ana babadan domak gerekir. Bektailik ise bir irade ve tercih iidir. Bektailer de kendi iinde elebiler ve Babagn veya Babalar diye iki kola ayrlrlar. elebiler, Hac Bekta Velinin soyundan geldiklerine inanan Bektailer iken, Babagn kolu ise Hac Bekta Velinin mcerret (hi evlenmemi) olduuna inanp, kendilerini onun yol evlad sayan Bektailerdir. Krehir evresi ve Balkesir-Aydn arasndaki kylerde yaayan epniler ile Edirne ve Krklareli kylerinde yaayanlar, kendilerini Bektai olarak belirtirler (Erz, 1990: 52). Bektai ad, Bekta adna Arapa nispet eki getirilmi bir kelime olup, kken itibaTrk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi 2009 / 52 110

riyle Trke bir kelimedir. Deiik grler olsa da, Bekta ad Trkedir ve e, denk, benzer anlamlarna gelen Eski Trke bengde kelimesinden gelmi olmaldr ( bekta < bengde). Hnkr Hac Bekta Veli adnda geen Hnkr, Hac ve Veli kelimelerinin san veya unvan olduu ak olduuna gre, Bekta, Hac Bekta Velinin asl ad olmaldr.9 Bektai adnn Betdei Alevi biimine Denizliye bal al ve ivril ilelerinde rastladmz da belirtelim (DS-II: 645). Bu biim, Bekta adnn gerekte ince sradan nller tayan bekde < bengde biiminden geldiine de tank saylabilir. arambal(lar): ki kol veya sree ayrlan Bulgaristan ve Bulgaristan gmeni Trk Bektailerinin bir koludur. Sereme Hac Bekta Veliye bal olan bu grup, cem trenlerini aramba gn yaptklar iin bu adla anlrlar. Bazen de perembe gn toplanrlar (Melikof, 2006: 135; z, 1997: 261). aylak(lar): Tahtaclar kendi iinde aylaklar ve Aydnlar olmak zere iki kola ayrlrlar (Yrkn, 1998: 180vd.). te bu aylaklar diye anlan byk blk, Yanyatr Ocana bal Tahtac Trkmenleridir. Trkdoann verdii bilgilere gre, Aydn ilinin Bozdoan ilesine bal Alamut ky Alevileri, ocak ayrlndan kendilerini epnilerden ayrmakta, Yanyatr Ocana bal olan bu ky Alevilerine aylak da denilmektedir. Rivayete gre, bunlar 600 yl kadar nce tarikat kurucusu Durhasan Dedenin -ki Ceyhanda medfunmu- lm ile, bir kesimi Adanaya, bir ksm da Narldere (zmir)ye yerlemilerdir (Trkdoan, 1995: 116. Ayrca bk. Erz, 1990: 329). elebiler: Bektailer, yukarda da belirtildii zere, kendi aralarnda elebiler

Ahmet GNEN

(bel oullar) ve Babalar (yol oullar) olmak zere iki kola ayrlrlar. elebiler, Hac Bekta Velinin burun kanndan veya abdest suyundan ierek hamile kalan manevi ei Kadnck Anadan olma Timur Baliden geldiklerini, yani Hnkrn bel evlad olduklarn kabul eden Bektai kolu mensuplardr (Trkdoan, 1995; Noyan, 2006; Gliek, 2004). elebiler, bugn sereme Hacbekta ilesinde yaamakta olup, aile ve elebi kolu Bektailerinin banda da Veliyettin elebi bulunmaktadr. epni /etmi: Bugn sadece Anadolu corafyasnda yaayan epni ya da azlarda gerileyici benzemeyle t < p deiimine urayarak etmi (Caferolu, 1994: 160) olarak da anlan Trk topluluu, 24 Ouz boyundan biridir. Reidddinin Cmit-Tevrihinde dmanla her zaman savar anlam verilen epni adn, Kagarl Mahmut da, yirmi iki blk olarak gsterdii Ouzlarn yirmi birinci boyu olarak gstermi ve damgalarn vermitir (DLT-I: 58). Kaynaklar Hac Bekta Veli ve yakn evresinden Yunus Mkri ile Kadnck Anann da Ouzlarn ok kolunun epni boyundan olduunu belirtir (z, 1997: 255). Balkesir ile Aydn arasnda toplu hlde yaayan ve Rize-Trabzon dalarnda seyrek olarak rastlanan, epni veya etmi kylerinden Karadeniz epnileri, hemen tamamen Snnilemi bulunmaktadr. Bat Anadolu epnileri ise tamamen Alevi olup etmi adyla anlmaktadr (Erz, 1990: 18). Bu Alevi Trk topluluunun ad, bugn Anadolu corafyasnda, bilinen anlamndan baka, epni ekli ve da kyls (Giresun Tirebolu ve Grele; Gaziantep), soysuz, ahlak bozuk kimse [Ordu, Denizli] (DS-

III: 1144) anlamlarnn yannda, gerileyici dudak benzemesiyle (m < n) epmi [Bolu] (Caferolu, 1995a: 229), t < p aykrlamasyla etmi (Balkesir; Caferolu, 1994: 160 ile hemen btn Ege Bat Akdeniz blgeleri ) biimi ve ya, yourt yaparak geinen kyl (Balkesir, DS-III: 1152) anlamlaryla da kullanlmaktadr. Dal(lar): Vahit Lt Salcnn verdii bilgilere gre, bu adn da birtakm Alevi Trk topluluklar iin kullanldn anlyoruz (Gliek, 2004: 199). Dal adn tayan bu Trk topluluu, bugn Rumeli Trklnn nemli bir blmn oluturmakta, Bulgaristanla birlikte Dou Trakyada Edirne, Krklareli ve Tekirda illerinde yaamaktadrlar. Trakya Dallar, kendilerinin aslnda Konya-Karamandan Balkanlara getirilip yerletirildiklerini, asllarnn Yrk olduunu, Dal adnn ise, kesin olmamakla birlikte, Bulgaristanda yaadklar blgenin dalk olmas ve dedelerinin ger olmalarndan kaynaklanabileceini sylemektedirler (Kalay, 1998: 8). Ancak, yre ocuu olarak, bu Trk topluluunun bugn Trakyada yaayanlarnn byk oranda, Alevi deil de Snni olduunu syleyebiliriz. Evliya elebi Seyahatnmesinde, kinci Beyaztn Dobrucay alnca, Anadoludan getirdii Trkler ile burada yaayan Ulah ve Bulgarlarn kararak oluturduu toplulua itaklar dendiinden sz edilir (Kalay, 1998: 8). Bugn Trkiye Trkesi azlarnda dada yaayan ve odun satarak geinen (kimse) anlamyla kullanlan (Ktahya; ayrl, Haymana, ubuk, Polatl Ankara; Ereli, Akait, Akehir Konya; orlu, Tekirda; DS-III: 1192) tak adnn da, bu Trk topluluunun adyla ilgili olmas gerekir. Dai: Balkesir yresinde ok dindar olan Alevi anlamnda kullanlan ve bu



zellikteki topluluun ad olan bir kelimedir (DS-IV: 1330). Arapa du ve davet ar, arma; dua kelimelerinin ismi faili olan, yani kelime anlamyla dua eden, duac; aran, davet eden anlamlarna gelen bu kelimenin, ok dindar Alevi anlamyla Balkesir yresinde kullanlyor oluu, ilgintir. nk bu kelime, terim olarak din hukuk ve mezhep yn olduu kadar felse yn de olan Btni doktrinine mensup, insanlar Btnilie davet eden kimseler iin kullanlr. Nitekim Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektailik adl eserinin Terimler ve Messeseler bal altnda Btnilik (sotrisme)ten bahsederken sz konusu dai kelimesinin nereden geldiiyle de ilgili bilgiler vermektedir. Erz; bu doktrinin, din hukuk ve mezhep yn yannda, felse ynnn de bulunduunu, bu konularda birok din adam ve bilgin yetitirmi olduklarn ve bunlarn birok kolunun olduunu belirttikten sonra u bilgileri de eklemektedir: retim (tlim) esasna dayanmalar ve D ad verilen dvetilerle (misyonerlerle), her zaman ve her yerde ayr biimde kirlerini yaymaa almalar, gelenek ve grenekleri, inanlar hesaba katarak hareket etmeleri baarl olmalarna yol amtr. leride gstereceimiz zere, Trk Alevi zmrelerinin eski amanizm inanlar iine, bu inanlarn da sktrlm olmas, Btni dlerinin usta dvetleri sonunda meydana gelmi olmas gerekir. Btnilerin dvetden maksatlar slm eriatnn esaslarndan ayrlmakt. Fakat bunu slm memleketlerinde aka syleyemedikleri iin maksatlarn birtakm hileler ve derecelerle ar ar anlatmakta idiler.Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi 2009 / 52 112

Btni doktrinine dvet eden kimseye d diyorlard. Bunlar dvet gayesine erimek iin her trl vastadan istifadeyi kabul ettiklerinden jesuitelere benziyorlard. Fakat doktrinin telkin yoliyle her tarafta yaylmasna altklar iin onlar iyi missonaireleri de sayabiliriz. (Erz, 1990: 44-45). Noyan da, smailiyye grubu hakknda bilgi verirken, sz konusu dlerle ilgili ayrntl bilgiler sunmaktadr (Noyan, 2006: 235-238). Elbette buradaki gruplarn Anadolu Alevi-Bektailii ile pek bir ilgisi yoktur. Demek ki, Balkesir yresinde ya bu Btni gruplara mensup topluluklar var ya da bir grup Alevilere bu ad veriliyor, demektir. Ekinci(ler): Trabzon Akaabat ilesine bal Eski Ky ve Bayburttaki baz Alevi kyleri halk, geimlerini daha ok ekincilik yaparak, yani ekin/buday ekip bierek saladklar iin, yre halk tarafndan Ekinciler olarak adlandrlmaktadr (Gliek, 2004: 244). Ekinciler (< ekin+ci+ler) ad, yaplan ie/ meslee bal ve tamamen Trke bir adlandrmadr. Erknl(lar): Yozgat yresi kylerinde yaayan baz Alevi topluluklar da bu adla anlr. Erze verdii bilgilere gre, bu Erknl Alevileri, Yozgat kylerinde, cem treninde halagann ortasnda oturup adabna gre, dolu ierler (Erz, 1990: 314). Fellah(lar): Arapa olan ve ekinci, ifti, ekin eken ve bien; zenci, siyah, Arap anlamlarna gelen (Develliolu, 1982: 305) bu kelime, ayn zamanda Alevi-Kzlba anlaml olarak da kullanlmaktadr (Gliek, 2004: 199). Daha ok, Adana ve Hatay yrelerinde yaayan Alevi-Kzlba topluluklar bu adla anlrlar.

Ahmet GNEN

Geben(ler): Alevi-Bektai Trk topluluklarndan Abdallar, Afyon10 ve Konya yrelerinde (DS-VI: 1956; Gnen, 2005: 1325) bu adla anlrlar. kr. Abdal Gelez(ler): Glensoy, Malatya Darende de konuulan bir gizli dilin sz varl iinde Alevi anlaml bu ad da tespit etmitir (Glensoy, 1988: 138). Demek ki, ad geen yremizde Alevi topluluu ve onlara mensup kimseler Gelez olarak anlmaktadr. Hardal(lar): Balkesir ve evresinde, Tahtac ve epni/etmilerle ayn mezhep ve merepte yaayan, yani Alevi-Bektai olan Trk topluluudur. Bunlarn Tahtac ve epniler gibi Ouz Trk olmayp, yrede yaayan Koyalar ve Tatlar ile birlikte, Ouz d Trk unsuru olmas sz konusudur (Baha Said Bey, 2006: 222). Hodibik(ler): Bu ad, nemli miktarda Alevi topluluunun yaad orum skilip yresinde Alevi, Kzlba kimse veya topluluklar ifade eder ekilde tespit edilmitir (DS-VII: 2392). Derleme Szlnde, bu kelime ile ilgili olabilecek hode Tanr [Hakkari Uludereye bal enoba ky], hodelemek karlkl trk sylemek [Artvin Ardanu balca ky], hodibik bilgilik taslayan kimse [Kayseri ncesuya bal Hamurcu ky], hodibik biimsiz [Tokat Niksar], hodibiklenmek kibirlenmek [Kayseri] gibi baka veriler de tespit edilmitir (DS-VII: 2392).

de Iklar diye anlr (z, 1997: 262). Ik, Alevi-Bektai dervii anlamnda da kullanlmaktadr (Gliek, 2004: 434). kr. Sralar Kanc(lar): Yukarda Arabac adyla verdiimiz Alevi-Bektai topluluklar, yine yaptklar ie uygun olarak Trke bir ad olan Kanc anyla anlmaktadr. kr. Arabac Kzldeli(ler): Balkan Bektailerinin bir bldr ki, Kzl Deli sreinden olduklar iin bu adla anlrlar (z, 1997: 262). Bektai dedebas B. Noyana gre, Trakyada bulunan Btni gruplarn ou Kzldeli sreidir. Bunlar Edirne, Krklareli, Babaeski ve stanbul, Bursa ve Orhangazi kylerinde yaarlar. Bunlarn hepsi Dimetoka civarndan g ederek gelmilerdir (Noyan, 2006: 168). Kzldeli srei ballarnn mrit kabul ettikleri Kzl Deli Sultan, 1310-1402 tarihleri arasnda yaam, Alevilik-Bektailik retisini Rumelide yaym, bu sebeple Rumeli Gzcs olarak bilinen bir Alevi-Bektai ulusudur. Asl ad brahim Seydi olan Kzl Deli Sultan, Timurta ve Hzr Lla mahlaslaryla da tannr. Hac Bekta Derghndaki On ki mam Postlarndan A Postu Kzl Deli Sultana aittir (Gliek, 2004: 428). Kzldeliler, Seyit Ali Kulu adyla da anlrlar (Gliek, 2004: 199). Koyluk(lar): Alevi-Bektai kimse veya topluluklar ifade etmek iin kullanlan bu ad, Kzlba anlamyla Tokat Readiyeye bal ilehane kynde tespit edilmitir (DS-VIII: 2942).

Ik(lar): Bu ad, youn olarak Tokat yresinde yaayan ve daha ok Sra/Sra olarak bilenen Aleviler iin kullanlmaktadr (Tokat, Ball ky, 15 Aralk 2004 TRT2, 00.30). Balkan Bektailerinin bir bl



Derleme Szlnde yine ayn yerde koyluk kyn olduu yer [el Silifkeye bal Skn ve ncekum kyleri] verisine rastlyoruz ki (DS-VIII: 2942), bu bize Koyluk adnn Orta Anadolu azlarnda yaygn olarak grlen yuvarlak nllerle hece kuran kelime ba /k/, /g/ nszlerinin kalnlamas zelliinden geldiini dndrtmekte, dolaysyla ayn anlamla (kylk yer, tabiatyla kyl anlamyla) ilgili olabileceini dndrtmektedir. Kald ki, Alevi, Kzlba adlarnn daha ok kyl Bektailer iin kullanlmas sz konusudur. Krtnn(ler): Ordu nye ilesine bal Kuz kynde Alevi anlaml olarak tespit edilen bu kelime (DS-VIII: 3047), nemli bir Alevi-Bektai topluluun yaad Gmhaneye bal Krtn ilesinin adyla ilgili olmaldr. Geimlerini demircilikle salayan bu Alevi Trk topluluklar, Karadeniz blgesi ile Bayburt ve Gmhane yrelerinde Nalc olarak da bilinir ve anlrlar. kr. Nalclar Kzlba(lar): Trk dili ve kltr iinde Alevi-Bektai Trk topluluklarn ve bu toplulua mensup kimseleri ifade etmek iin en yaygn olarak kullanlan adlardan biri de Kzlbatr. Ancak, Yavuz Sultan Selim-ah smail veya Osmanl-Safevi ekimesi neticesinde, 16. yzyldan gnmze kadar gerek Osmanl kaynaklarnda gerekse halk arasnda maalesef olduka yanl ve olumsuz anlamda kullanlan bu kelime, bir giysi ad olarak Trke birleik isimdir. Balangta Snni-Alevi ayrm yaplmakszn krmz brk veya balk giyen btn Trkmen boylar iin kullanlm olmas sz konusudur. Nitekim bugn de, Trkmen boylar arasnda Karakalpak, Kzlbrk,Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi 2009 / 52 114

Karabrk, Yeilba ve Akba vb. birok isme rastlyoruz (Flal, 1996: 9). Tarih kaynaklarda, Safevi Hanedan idaresindeki randan, Kzlba diye bahsedildii gibi, Anadolu ve Rumelideki Trkmen oymaklarna ve Alevi kyleri halkna da bu ismin verilmi olduunu belirten Erze gre; Krmz brk veya balk giyenlere Kzlba ad verilmitir. Vaktile, Snni olsun, Alevi olsun, btn Trkmen oymaklar halk, kzl brk giyerlerdi. Anlalan Snniler, zamanla krmz brk terk edince, yalnz Alevi topluluklarnn apkas hkmne girmi. Bu yzden, ba giyimlerine izafeten Alevilere Kzlba denmee balanmtr (Erz, 1990: 80). Yine Erze gre, kzl tacn ve elbisenin kutlu oluuyla ilgili olarak kitaplarn yazlan Alevi evrelerinde, sz konusu kzl renkli elbise ve tacn kutsall da deiik kaynak ve grlere balanmaktadr. Baz gruplar Hz. Muhammede, bazs Hz. Aliye, bazs da Uhud, Hayber ve Sfn muharebelerine balanmaktadr. Btni gruplara Bbek zamannda krmz elbise giymelerinden dolay, Muhammere de denmesi de bir ilikilendirme sebebi olarak zikredilmektedir (Erz, 1990: 44, 87-90). Ksacas, hangi kaynaa balanlarak kullanlrsa kullanlsn, Alevi-Bektai Trk topluluklarnn kutsallk atfedilerek krmz apka giymeleri ile kendilerine Kzlba denmesi arasnda pheye yer brakmayacak kadar kuvvetli bir ba bulunduu ve Kzlba adnn da, dil bilimi asndan ad aktarmas yoluyla kullanlan Trke bir birleik isim olduu da aktr. Koya(lar): Balkesir ve evresinde yaayan, Tahtac ve epni/etmilerle ayn

Ahmet GNEN

mezhep ve merepte olan, yani Alevi-Bektai olan Trk topluluu. Bunlarn Tahtac ve epniler gibi Ouz Trk olmayp, yrede yaayan Hardallar ve Tatlar ile birlikte, Ouz d Trk unsuru olmas sz konusudur (Baha Said Bey, 2006: 222). Nalc(lar): Karadeniz blgesinde Ordu (nye, Fatsa), Trabzon, Giresun, Samsun, Karadeniz Erelisi ile Bayburt ve Gmhane (Krtn) yrelerinde yaayan ve geimlerini baba meslekleri olan demircilik (kazma, krek, karasaban, kl, kalkan ve zellikle at nal) yaparak salayan Trk topluluklar, yre halk tarafndan mesleklerinden dolay Nalc olarak anlmaktadr (Gliek, 2004: 243). Erz ve Trkdoana gre de; OrduSinop arasndaki dalarda, epni bakiyesi olmas muhtemel olan Alevi Trk topluluu, bu adla anlmaktadr (Erz, 1990: 18; Trkdoan, 1995: 208, 484). Bu Alevi-Bektai Trk topluluu, Hac Bekta Velinin dervilerinden olan ve trbesi Hacbektataki Pir Derghnda olan Gven (Gen) Abdal ballarndandr (Gliek, 2004: 243). Bu Alevi-Bektai Trk topluluunun adnn bir meslek adndan (Nalc < nal+c) geldii aktr. Erz, mcerret (hi evlenmemi) Bektai dervilerinin Balm Sultandan itibaren kulaklarna kpe (meng) takmalar hakknda bilgi verirken, merhum Bektai Dede-Babas Bedrettin Noyann; Eski bir yazmada, mengun Hz. Alinin Dldlnn nalnn olduu, Kfeden Badada giderken den nal, seyisi Kanberin alarak kulana kpe diye takt eklinde bir kayt grdm. (Erz, 1990: 65) szlerine yer veriyor ki, bu bilginin de, Nalc adyla ilikilendirilebilecek cinsten olduu aktr. Zira Nalc ad, onlarn

yapt ile balantl olmaktan baka, hem demircilik gibi eski Trk zanaatlarndan biri oluyor hem de Hz. Ali ile ilgili bir kutsall ieriyor. Pazartesili(ler): ki kol veya sree ayrlan Bulgaristan ve Bulgaristan gmeni Trkmen Alevilerinin bir koludur. Babai olan bu grup, cem trenlerini pazartesi akamlar yaptklar iin bu adla anlrlar. Onlar, Babai olaynn buralara grd kalntlar olmaldr. Hac Bekta ikinci derecede veli olarak grrler. Nefes ve niyazlarnda Hac Bektatan ok Demir Baba, Kzl Deli ve Sar Saltuku anarlar (Melikof, 2006: 135; z, 1997: 261). Peneli(ler): Malatya Arguvan yresi (Erz, 1990: 314-315) ile Eskiehir yresi (Noyan, 2006: 170) Alevileri iin kullanlan bir addr. Alevi-Kzlba Trk topluluklarnn cem trenlerinde treni yneten dede/mridin elinde bulunan ve kutsallk atfedilen kayn aacndan yaplan denee, evgn, erkn, erkn- evliya, alaca denek dendii gibi, pene omada denmektedir (Baha Said Bey, 2006: 224). Yine, ikrar ve msahiplik cemlerinde mrit talip ve msahiplerin srtn peneler, yani eliyle svazlar. Buradaki Peneyi elin ayas ile be parman tamamn ifade eden pene yannda, Farsa be say ad penc ve ondan hareketle aba altndaki be kiiyi (Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin) ifade eden Penc-i l-i byla ilikilendirmek, acaba ok mu zorlama olur? Sar Saltuklar: Balkanlarda Tuna Nehri aznda, Anadoluda Tunceli Hozat yresinde yaayan Alevi-Bektai topluluklar bu adla anlrlar (Noyan, 2006: 182). Bilin-



dii gibi bu ad Rumelinin Trklemesinde nemli rol oynayan mehur Sar Saltukun addr ve sfat tamlamas biiminde kurulmu Trke bir addr. Dolaysyla ad geen yrelerde yaayan Sar Saltuk Ocana bal Alevi-Bektai Trk topluluklar bu adla bilinirler. Sra(lar): Sivas, Tokat (Zile, Artova, Erbaa), Amasya, Yozgat (ekerek) ve orum (Mecitz) evresinde yaayan ve bu adla anlan Alevi Trkmenlerdir. (Erz, 1990: 18; Trkdoan, 1995: 484; Gliek, 2004: 240). Bu ad, evre Alevilerinin bu topluluklar iin kullandklar bir addr. Kendileri de aralarnda bu ad kullanmaktadrlar. Bu ad sz edilen yrelerde deta Snniler karsnda Alevi ve Kzlba gibi ayrc bir anlamda kullanlmaktadr. Bunlar ayn kelimenin fonetik deiime uram biimi olan Sra ad yannda, Ik(lar) olarak da anlrlar (Tokat, Ball ky, 15 Aralk 2004 TRT2, 00.30). Tokatta asl yerleim alanlar Tokat iline bal Zile ilesidir. Zile Sralar, Orta Anadolu Alevileri iinde Babalar/Babagn soyundan gelmeleri ve kendilerini airet olarak nitelendirmeleri gibi sebeplerle farkllk arz ederler. Beydili airetine mensup bu Trkmen topluluu, ocak olarak da Aye Bac Ocann ballarndandr (Trkdoan, 1995: 501-504). Tokat Erbaa Sralar ise Hac Bekta Ocana baldrlar, yani elebiler koluna mensupturlar (Trkdoan, 1995: 509). Ik(lar) olarak da anlan Sralarn ad Arapa sirtan k, kandil, mum gelmektedir. Bunda Alevi-Bektailikteki yine ayn anlaml Farsa era kavramnn AleviBektai erknndaki yeri ve neminin etkili olduu aktr. Bilindii zere, era uyandrma deyimi, cem yini srasnda, mum, lamba vb. aydnlatma aralarn usulne gre yakmak demektir. Mumlar yakarak tekkeyiTrk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi 2009 / 52 116

amak anlamna da gelir. era uyarmak ifadesi de ayn anlamda kullanlr. eralardan nce Horasan era yaklr. Dier eralar delil ad verilen metalden yaplm bir ksedir. Cem yinlerinde yaklan mum, delil vb. aydnlatma aralar, Hz. Peygamber tarafndan getirilen Hakkn nurunu sembolize eder (Gnen, 2007: 332). Sra kelimesinin halk etimolojisindeki izah da ilgintir. Zile Sralarnca Sra kelimesi srrn a anlamna gelirken (Trkdoan, 1995: 502), Tokat Erbaa Sralarna gre doruluk anlamna gelmektedir (Trkdoan, 1995: 508-509). Gliek de, Emrullah Gneyin aratrmalarna dayanarak, Deveci Da Sralarnn Srakelimesinin, Baballar ayaklanmasna katlan bir oymak ba olmas muhtemel Sra Aliden geldiini ileri srdklerinden sz eder (Gliek, 2004: 240). kr. Iklar Srt Sar(lar): Srt Sar, Alevi demektir ve tespit edebildiimiz kadaryla, Malatya ve bu ile bal Darende ilesinde yaayan Alevi-Bektai Trk topluluklarna mensup kiileri ifade etmek iin Snnilerce kullanlmaktadr (Glensoy, 1988: 138, Trkdoan, 1995: 137). Bu tabirin nereden geldiini bilmiyoruz. Ancak birtakm grleri sunabiliriz. Mesela; Trkdoan, elebi kolunun nde gelenlerinden Cemalettin elebinin Alevi toplumunu l bir snamaya/gruplamaya tabi tuttuundan sz ederken, Cemalettin elebinin; Dorudan doruya veya Ocakzdeler vastasyla Hac Bekta Veliye bal olan grup, Anadoludaki Alevi-Bektai toplumunun yzde doksannn, belki de daha fazlasn oluturur. Bu grupta olanlarn grg srasnda srtlar dede tarafndan elle svazlanr. Buna

Ahmet GNEN

Pene-i l-i ab denir. szlerinden sonra, bir dipnot derek, Snniler arasnda, alevileri belirlemek amacyla kullanlan srt sar deyimi, her halde bu kavramla yakndan alkal olsa gerek. demektedir (Trkdoan, 1995: 137). Yine, Alevi-Bektai topluluklarnda renklerin gizemli bir yeri olduunu biliyoruz (Gnen, 2007). Buna gre, beyaz Muhammed, yeil tarikat, al Ali, siyah Fatma, ak yeil ile sar Hasan, ak krmz ile yeil ve pembe Hseyin iin sembolletirilmitir. Keza, Alevi kadnlarnn alnlarndaki ekilerin renkleri de, onlarn sosyal durumunu gsterir. Yeil eki (emir) tarikata iarettir. Bu da ayn zamanda Ehl-i Beyte mensubiyeti belirtir. Krmz evlilik semboldr. Yal kadnlar mor da balarlar. Yeil ile krmz eki ise, o kadnn evli slaleden olduunu gsterir. Siyah matem iaretidir. Beyaz eki kzlara zgdr. Beyaz-yeil slaleden olan kzlar iindir. Ak sar Hz. Hasan sevgisini belirler. Pembe Hz. Hseyin sevgisi, koyu sar ise Fatma anamz ve Sarkz iaretidir. (Trkdoan, 1995: 194, Osman Bayatl, Bergamada Alevi Gelini ve nanlar, zmir 1957, s. 30-31den.) Kesin bir ey diyememekle birlikte, Srt Sar adlandrmas, yukardaki bilgilerle ilgili olabilir diye dnyoruz.11 Simav(ler): eyh Bedrettin taraftar olan Bulgaristan ve Bulgaristan Trk gmeni Alevilerin bir kolu (z, 1997: 262). bk. Bedreddinler Srek: Srek, Alevilik-Bektailikte aslnda daha ok erkn olarak bilinen din uygulama veya ritelleri ifade etmekle birlikte, Alevi anlamnda da kullanlmaktadr. Nitekim, Bektai dedebabalarndan merhum Bedri Noyann Alevilere srek de

derler. (Noyan, 2006: 164) sz bunu teyit etmektedir. Sz konusu kelime, hangi anlamda kullanlm olursa olsun, bir Alevilik-Bektailik terimidir ve de Trkedir. Sr- iline hl ok ilek bir ilden isim yapm eki olan -ek ekiyle yaplm tremi bir isimdir: srmek < sr-ek. Srek Bektaileri: Bulgaristan ve Bulgaristan gmeni Trk Bektailerinin bir kolu (z, 1997: 262). kr. Bektai aml(lar): Mersin yresinde yaayan birtakm Alevi gruplar da bu adla anlmaktadr (DS-X: 3742). Bu adn, bugn Suriyeye ait am ehri ile ilgili olduu, muhtemelen Alevi olan am Trkmenlerinin bir kolu iin kullanldn dnmek yanl olmaz. Tabmaz(lar): Bu ad da, Antalya Serik yresinde Alevi anlaml olarak tespit edilmitir (DS-X: 3998). Kelimenin ayn yrede ikinci bir anlam da pasl baktr (agy.). Tahtac(lar): Bilindii zere, Balkesirden Mulaya, oradan Adana, Hatay ve ksmen Maraa kadar uzanan dalar zerinde ve da eteklerinde yaayan (Erz, 1990: 18) Kzlba Trkmenler, yaptklar meslee bal olarak bu adla bilinir ve anlrlar. Tahtaclar, aa dikme ve kesme ile tahta bierek geimini salayan Trkmen topluluklar olup, Ouzlarn Aaeri kolu veya boyundan olmaldrlar. Zaten kendileri de Tahtac yannda Aaeri adyla da anlrlar (Gliek, 2004: 217). Gliekin, Kemal zbayrnn yapt aratrmalara dayanarak verdii bilgilere gre, Tahtaclar, aylaklar ve Aydnllar olmak zere iki byk ble ayrlmakta, Karaman, Mut, Finike ve Fethiye dolaylarnda yaayan aylaklar, daha ok Yanyatr, Gz-



kzl ve Auien ocaklarna, Aydn ve Isparta yresinde yaayan Aydnllar ise, merkezi Aydn Reediyede bulunan Emiroullar (Emirbeyli) ocana baldrlar (Gliek, 2004: 218-219). Tahtaclar zerinde ilk ve en kapsaml aratrmalar yapanlardan Yusuf Ziya Yrkna gre, Yanyatr ve Hac Emirli ocaklarna bal Tahtac oymaklarnn listesi de yledir: Yanyatr ocana bal Tahtac oymaklar: 1. obanl oyma, aylak oyma, 3. Sivri Klahl oyma, 4. Kokluca Tahtaclar (Sivri Klahllar oymandandrlar.), 5. Cingz oyma, 6. skdarl oyma, 7. Enseli oyma, 8. Ala Abal oyma, 9. iili oyma, 10. Mazc oyma, 11. Khyal oyma, 12. Gkeli oyma, 13. Nacarl oyma. Hac Emirli ocana bal Tahtac oymaklar: 1. ehepli oyma, 2. Kabak oyma, 3. Aydnl oyma (Yrkn, 1998: 179-203). Grld gibi Tahtaclara ait bu oymak adlarnn hemen hepsi Trkedir. Talibi(ler): Trkdoan (1995: 484485), Bektailerde tek ocan, ama buna karlk Alevilerde yzn zerinde ocak bulunduunu belirttikten sonra, Alevilerin ayrca kollarnn da bulunduunu belirtirken; Nalc, Sra, Eli, Tahtac, epni, Abdal, Kzldelili, Arapkirli ve Amuca kollarnn yannda Talibi koluna da yer verir. Demek ki, Alevi topluluklar iinde Talibiler adl bir kol da vardr. Bu kolun ad, kanaatimizce, iki kaynaa balanabilir. Trkdoan, kol iin, tarikat kurucusu pirin lmnden sonra, halifelerinin tarikat adap ve erknnda kimi deiiklikler yapmasyla belirginleen ve giderek bamsz bir yap kazanan tarikat dal anlamn verTrk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi 2009 / 52 118

diine gre, bir Alevi kolu ad olarak Talibi adnn ya Talib adl bir ahs adna ya da Arapa asll olan tlib kelimesinin talep eden anlamna uygun olarak Alevi yoluna girmek isteyen veya girdikten sonra da yolun edep ve erknna uygun davranmaya ve yaamaya gayret eden kii anlamna balanmas gerekmektedir. Bizce, ikinci anlamdan ok birinci anlam zerinde durulmaldr. Zira slam ncesinden balayarak Arap toplumu deiik kabilelere ayrlarak, genellikle bu kabile adlaryla anlmlardr. Din ve siyasi mcadeleler de bu kabileler arasnda geiyordu. Nitekim, Hicri 1. yzyln sonlarna kadar siyasi iktidar mcadeleleri Emevilerle Haimiler arasnda geiyordu. Bu mcadelede yer alan Haimoullar da, kendi iinde Abbasiler ve Talibiler diye ikiye ayrlmakla birlikte, Hz. Peygamberin akrabas olmaktan kaynaklanan bir meruiyetle g birliine gidiyorlard. yleki Ehl-i Beyt tabiri, Abbasn, Talibin, yani Hz. Alinin soyu dahil btn Haimoullarn kapsayacak ekilde kullanlmaktayd. Kutlunun verdii bilgilere gre, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin lmnden sonra Ali bin Hseyin ve Muhammed el-Haneyyenin aktif siyasette yer almamalar, Haimoullar arasnda Abbasiler ve Talibilerin ayr saarda yer almasna ve daha sonraki dnemlerde Aleviler arasnda Emevilere kar iktidar ele geirmek iin yeni hesaplar yaplmasna sebep oldu. Bu srada da Ebu Talibin nesli olarak Talibiler Aleviyyun, Caferiler ve Akililer olmak zere kola ayrlmlardr. Buna ramen btn bu kollar da, pek ok kaynakta Haimiler veya Ehl-i Beyt olarak grld, anld (Kutlu, 2000: 99-120). Buna gre, Tlib kelimesinin sonuna Arapada mensubiyet isimleri yapan nispet si getirilerek oluturulan Talib adyla

Ahmet GNEN

anlan bu Alevi topluluunun adnn, esas itibaryla, Emeviler ve Haimiler diye ikiye ayrlan Arap toplumunun iinde Haimilere veya Ehl-i Beyte mensup olmay ifade ettiini, ksacas bizdeki anlamyla AleviBektai anlamyla kullanldn syleyebiliriz. Ancak bu kolun mensuplarnn nerede yaad u an itibaryla bilgimiz dndadr. Tat(lar): Dvnu Lugatit-Trkte yabanc, Mslman olmayan, Uygur, Farsl/ Acem, Farsa konuan kimse anlamlarna gelen (DLT-IV: 584) ve daha sonraki yzyllarda da yabanc, ecnebi, zel olarak Acem (Dilin, 1983: 205) anlamlaryla kullanlan bu kelime, Snni Trklerce a ile Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi ve ballnda birleen Aleviler iin de kullanlm olmaldr. Baha Said Bey (2006: 222), Balkesir yresinde epni/etmilerle ayn mezhep ve merepte yaayan gruplar arasnda Tatlardan da sz edip, bunlarn nceden anakkaleLpsekinin Kemer nahiyesi civarnda meskn olduklarn, daha sonra blgeye Kafkas, Rumeli ve Krm gmenleri gelince, buradan gp eski kasaba olan Manisa Turgutlu civarna gittiklerini belirtir. Baha Said Beye gre (2006: 222), Kaz Da evresinde yaad kabul edilen Sar Kzn evlatlarndan olmas gereken, Hardallar ve Koaylar ile birlikte, bu Tatlar da Ouz boyundan ayr bir soya mensup bir topluluktur ve buraya ne zaman geldikleri belli deildir. Teber/ Teberci/Teber Ua: Genellikle Orta Anadolu ve ukurovada yaayan Abdallar iin kullanlan bir isimdir. Bilindii zere, Anadolu Abdallar inan olarak AleviBektaidirler. Trke Szlkte, Farsa olarak gsterilen Teber kelimesi Balta; baz dervilerin tadklar sap uzun, keskisi aya biiminde, kk ve haf balta; mein kesmek iin kul-

lanlan ara anlamlarna gelmektedir (1988: 1434). Teber, Anadolu azlarnda, tenekecilikte tenekeleri birbirine geirmek iin kullanlan bir ara (Amasya; DS-X: 3855) ve aa tepsi (Erzurum, Kars; DS-X: 3885) anlamlaryla da kullanlmaktadr. Krehir aznn iinde yer ald Orta Anadolu azlarnda ise cins isim olarak balta, nacak, zel isim olarak ise Abdal ve bu airete mensup kimse anlamnda kullanlr. Hatta, Abdal airetine mensup kii veya kiiler iin Teber Ua tabiri de kullanlmaktadr (Gnen, 2001: 226). Torlak(lar): Tarih sre iinde Abdal, Hayder, Cavlak, Kalender tasavvuf kollarna mensup dervilerin yannda ayn anlama gelen Torlak terimi de kullanlmaktadr (znder, 1988: 55). Sz konusu kelime, gnmze kadar gelmi, Bektailie yeni girmi olanlar iin kullanlmaktadr (Gliek, 2004: 434). Esasen Torlak, gen, toy; henz evlenmemi, almam; dervi anlamlarna gelen Trke bir kelimedir (Trke Szlk, 1988: 1486). Dolaysyla Torlakn kelime anlamyla Bektailikte kullanlan anlam rtmektedir. Tk(ler): Bu ad, orum yresinde Alevi anlamyla kullanlmaktadr (DSXII: 4772). Tpheli(ler): Bu ad da, Tokat Readiye ilesi ilehane kynde Alevi anlamyla kullanlmaktadr (DS-XII: 4773). Trk(ler): Milletimizin ad olan Trk adnn Alevi-Snni farkllamasnda yer almas ilgintir. Trkdoan, Mula y-



resinde bazen Snni gruplarn kendilerini Alevilerden ayrmak iin Biz Trkik, onlar Alevi, bazen de Alevi gruplarn kendilerini Snnilerden ayrmak iin Biz Trkik, onlar yabanc/Snni dediklerinden sz ediyor (Trkdoan, 1995: 67, 68, 95, 111, 531). Bizi burada, konumuz gerei, Trk adnn milletimizin genel ad olmas yannda, Alevi-Bektai anlaml olarak kullanlmas veya Alevi-Bektai anlam kazanm olmas ilgilendirmektedir. Trkmen: Kkeni konusunda ok deiik grler ileriye srlse de, Trkmen kelimesi, Ouz Trkleri iin kullanlr. Bugn Trkmenistandan Azerbaycana ve Anadoludan Balkanalara kadar uzanan Bat Trklk sahasnda yaayan Trkler hep Ouz Trkdr. Trkmenistan Trkl Trkmen adyla bilinip anlrken, Anadolu Trkl de Trk diye bilinir ve anlr. Ancak, Anadolu Trkl iinde Trkmen adnn Trk veya Ouz adnn alt ubeleri iin de kullanldna tank oluyoruz. Mesela, Orta Anadoluda Trkmenlik, has Trk, z Trk, Trkn has, z anlamlarnda kullanlrken, Akdeniz ve Toroslar blgesinde gmen veya Yrk anlamnda, Ege blgesi ile Marmara blgesinin baz kesimlerinde ise Alevi-Bektai veya Kzlba anlamyla kullanlmaktadr. skdarl(lar): Tahtaclarn Yanyatr Ocana mensup bir oymaktr. Yrkna gre, Eseli oymandan ayrlm ve Rumeli seyahatinden sonra bu nam alm olan bu oyman ekseri halk Adana civarndadr (Yrkn, 1998: 200). skdarllar, cem trenlerini on bir erkn zere yrten Alevilerdir. Bunu, Orhan Trkdoann grt, zmir ili Sefer-

hisar ilesine bal Alevi ky Bademlerin ileri gelenlerinden Hseyin Or adl ahsn, On erknl olanlara bizde epni, on bir erknllara skdarllar, alt erknl olanlara ise Abdallar diyoruz. (Trkdoan, 1995: 198) szlerinden anlyoruz. Vazalak(lar): Bu ad, Nide yresinde Alevi, Adana yresinde Mslman olmayp yle grnen ve Tokat Zilede ise oru yiyen anlamlaryla tespit edilmitir (DS-XI: 4093). Geveze, szn bilmez; aptal, serseri an1amlar da bulunan (DS-XI: 4093) bu adn, Snnilerce Alevi-Bektaileri aalamak maksatl kullanldn dnmek pek yanl olmaz. Yalava(lar): Gaziantep Nizipte Alevi anlamyla tespit edilen (DS-XI: 4140) bu kelime, bilindii gibi, Eski Trkede eli, peygamber anlamyla kullanlan (DLT-IV: 733; Arat, 1979: 517) arkakik bir kelimedir. Eski Uygur Trkesi metinleri ile Kutadgu Bilig ve Dvnu Lugatit-Trkte din bir terim olarak bolca kullanlan bu kelimenin, Anadolu azlarnda din bir grubu ifade edecek ekilde yayor oluu ilgintir. Gaziantep ili Kozakl ilesine bal arkevi kynn Alev halk da, Baraklarca Alev, Kzlba anlamyla Yalava olarak adlandrlmaktadr (Gliek, 2004: 248). Yanyatr(lar): Bu ad, aylaklar ve Aydnllar olmak zere iki byk kola ayrlan Tahtac Alevi-Bektailerinin daha ziyade aylaklar kolu mensuplarnn bal olduklar ocan addr. Ancak bu ocan bals Tahtaclar da bu adla anlmaktadrlar (Yrkn, 1998: 179-203; Gliek, 2004: 218-219; Trkdoan, 1995: 216). Yeni arl: Gliekin Vahit Lt Salcy kaynak gstererek verdii bilgilere gre, Alevi-Kzlba topluluklar bu adla da


Ahmet GNEN

anlmaktadr (Gliek, 2004: 199). Hangi yre Alevi-Kzlbalarnn bu adla anldna ait bir bilgiyi bulamamakla birlikte, Rumelili olan Salcnn, almalarnn da bu yreye dnk olduunu dikkate alarak bu adn Balkan/Rumeli Alevilerinin bir bl iin kullanldn sanyoruz. Yeil Abdal(lar) / Yeil Abdal Srei: B. Noyana gre, Trakya Alevi-Bektailerinin drdnc srei Yeil Abdal sreidir (Noyan, 2006: 169). Bunlar, arambal diye de bilinen Bektailerdir. bk. arambal(lar) Yrk(ler): Yr- yrmek ilinden gelen bu ad (Yrk < yr-k), Anadoluya gelip Anadoluyu yurt tutan gebe Ouz veya Trkmen boylarn ifade eder. Faruk Smer ve Tayyib Gkbilgin gibi aratrmaclarmza gre, Kzlrmakn dousundaki Trk gbelerine Trkmen, batsndakilere de Yrk denilmektedir (Erz, 1991: 23). Yrkler, yaylak-klak gelenei iinde oba, oymak, boy ve uluslar hlinde gebe veya yar gebe bir hayat srerler. Erz Yrk adnn domasna Alevi-Snni tefriki mil oldu diyeceiz, fakat Dinar Trkmenlerinin Snni olmas, A. Rza Yalgnn Alevi Honaml Yrklerini grm olmas bunu nlyor. diyerek (Erz, 1991: 23), Yrklerin bir ksmnn Snni, belki daha byk bir ksmnn ise Alevi olduunu belirtmek istiyor. Alevi Yrkler daha ok Afyon Karahisara bal Emirda, Bilecike bal Bozyk, Tekirdaa bal arky, Yozgat merkez ileye bal Lkky, Osmanpaa ve Bykincirli kylerinde yaamaktadrlar (Gliek, 2004: 285). Mula Milas ilesinde yaayan Kzlaa Alevileri de kendilerini Yrk olarak belirtmektedirler (Trkdoan, 1995: 70). Sonu Yaptmz taramalar neticesinde elde ettiimiz Alevi-Bektai anlaml sz varl, 63 kelimelik bir listeyi oluturmaktadr. Bu hi

de yabana atlr trden bir veri deildir. Hatta bu sayya ocak adyla anlan bakaca AleviBektai topluluklarn da ekleyebiliriz. Zira, grebildiimiz kadaryla, ocak adlar ile bal olduklar ocak adyla anlan Alevi-Bektai topluluklarn birbirinden ayrt etme gl sz konusudur. Bu adlar, belirgin zelliklerini dikkate alarak u ekilde tasnif edebiliriz: 1. ahs adna dayal adlandrma: Alevi, Bektai, Kzldeli, Bedreddin vb. 2. ve meslee dayal adlandrma: Tahtac, Kanc, Arabac, Nalc, Ekinci, Demirci vb. 3. Boy adna veya etnik yapya dayal adlandrma: Trkmen, epni/etmi, Tat, Yrk, Aaeri, Abdal vb. 4. Eya adna dayal adlandrma: Kzlba. 5. Akrabalk adna dayal adlandrma: Amucalar, Babaler, Babalar/Babagn vb. 6. Bal bulunulan ocaa dayal adlandrma: Yanyatr, Baba, elebi, skdarl vb. 7. Renk adlarna dayal adlandrma: Kzlba, Az Kara, Srt Sar, Alc, Yeil Abdal vb.12 Bu kadar sayda Alevi-Bektai anlaml kelimenin varl elbette sebepsiz deildir, diye dnyoruz. Kanaatimizce, Anadolu ve Balkanlar Trkiyesinde genel olarak Alevi, Bektai ve Kzlba adlaryla bilinen ve anlan Trk topluluklarnn bu genel adlandrmann dnda daha birok adla anlmalarnn sebebi, Baba isyanlarndan balayarak tarih boyunca zerlerindeki basklarla gizli/ kapal bir toplum yapsna brnmeleri ve kendilerini aka Alevi veya Kzlba olarak ifade edememeleri olmaldr. Kabul edilmelidir ki, tarih boyunca Trk toplum hayat iinde Alevi-Bektai gruplar varlklarn hep bu psikolojisi iinde srdregelmiler-



dir. Bu ruh hli, eskiye gre ok daha fazla hogr ve sosyal bar iklimi olumu olsa da, bir lde bugn de devam etmektedir. Bu sebeple Alevi-Bektai Trk topluluklar, birok ynden kapal veya gizli toplum zelliklerine sahiptir. Snni-Alevi farkllamasnda doal olarak azlk grubu tekil eden Alevi-Bektailer, gerek Snni gruplar arasnda, gerekse kendi aralarnda ad biliminin tesinde im/sembol bilimi demek olan semiyoloji alanna girecek bir adlandrma srecini yaamlardr. Tahtac, Sra, Eli, Ik, Nalc, Amuca, Alcvb. adlar ncelikle kapal/gizli toplum yaps ve bu yapy ekillendiren psikolojiyle aklamak gerekir, diye dnyoruz. Alevi ve Bektai gibi belirli ahs adlarna, skdarl, Yalaval, Krtnn gibi yer adlarna, Pazartesili, arambal gibi gn adlarna, Tahtac, Nalc, Kanc ve Arabac gibi yaplan i veya meslee bal olarak yaplan adlandrmalar dil bilimi asndan birer ad aktarmasdr. zellikle iir dilinde oka yararlanlan ve divan iirinde mecaz- mrsel sanat olarak bilinen ad aktarmasyla, anlatlmak istenen bir kavram sylenmeden onunla ilikili bir baka kavramdan yararlanlarak canl ve gl bir bir anlatm salanm olur. Alevi-Bektai topluluklaryla ilgili adlandrmalarda, yukarda da belirttiimiz gibi, bu tr aktarmalardan bolca yararlanlm olmas, Trkenin bu Trk topluluklarnn inan sisteminde olduu kadar, adlandrmada da nemli bir yer tuttuunu gstermesi bakmndan nemlidir. Az Kara, Srt Sar gibi kelime grubu hlinde karmza kan adlar da Trk sz dizimi iinde isnat grubu eklinde oluturulmu, btn unsurlaryla Trke adlardr. Yeni arl, Yeil Abdal gibi adlar ise sfat tamlamas eklinde oluturulmu, yine Trk sz diziminin hkim olduu adlardr.

Bilindii gibi, Trke, Alevi-Bektai Trk topluluklar iin her eydir. AlevilikBektailikte mrit/dede/dedebalar tarafndan yrtlen cem trenlerinin dili Trkedir. Bu, Trke bilmeyen Arap, Krt, Arnavut Alevi-Bektaileri iin de geerlidir. Erkn Trke yrtld gibi, pir veya mridin syledii dualar olan glbanklar, bir hizmete balarken hizmet sahibinin okuduu manzum veya mensur dua demek olan tercmanlar, zakirlerin saz eliinde yeri geldike syledii deyi, nefes ve dvazimamlar hep Trkedir. Alevilik-Bektailik kltrnde Trkenin bu yeri ve nemini, bu topluluk mensuplar iin kullanlan Kzlba, epni/etmi, Srt Sar, Iklar, Yalava, Yrk, Yanyatr, Eli, Eikli, Taptuklu, Eikli, Tuzlu,Uzunelli, Kz Srei, Bayraml, Dede kargnl, Sar Saltuklu, Kanc vb. adlarda da gzlemek mmkndr. Arapadan geldiklerinden phe olmayan Alevi adnn Ali evinden, Sra adnn da Srr a tan getirilerek Trke olarak aklanma gayreti de ayn sevgi ve duyarlln bir gstergesidir. Bu adlarn ounun Alevi, Bektai ve Kzlba terimleri gibi genel anlam ve kullanml olmadn, daha ok blgesel ve dar anlaml kullanldklarn da sylemeliyiz. Bu adlarn daha ok yresel veya blgesel oluu, bir baka adan nem arz etmektedir. Zira yerel adlandrma ve kullanmlar ifade eden bu adlar, Alevi-Bektai Trk topluluklarnn Anadolu ve Balkanlar Trkiyesindeki cora dalmlarn da gstermektedir. Bu corafya bata Orta Anadolu olmak zere, Akdeniz, Ege ve Karadeniz blgeleri ile Balkanlar sahasn iaret etmektedir. Alevi-Bektai anlaml bu sz varl malzemesi, birok ynyle gizli/srl bir sosyal hayatn ve inan dnyasnn mensubu olan


Ahmet GNEN

Alevi-Bektailerin kendilerine zg bir semboller dnyas olduunu, dolaysyla bu Trk topluluklarnn semiyotik yapsn da gzler nne sermektedir. Bunu renklere dayal olarak kurulan Kzlba, Alc, Srt Sar, Az Kara gibi adlarda gzlemek mmkndr. Alevi-Bektai Trk topluluklarn bir sosyolog gzyle inceleyip bizzat aralarnda da yaayarak gzleyen Orhan Trkdoann bu konudaki, bizim de tamamen katldmz, grleri ilgintir: Tabiat, eyay kendi felsefesi asndan yorumlayan ve deerlendiren Alevi estetii, bir eit sembolik iletiim tablosunu ortaya koymaktadr. Her nesne, doada szl iaretler kadar sentaks boyutlaryla da aklanmaktadr. Hatta Alevi inancn belirleyen kii ile yanstcs sembol arasnda bir eit pragmatik ilikiyi de burada gzlemek mmkn. Ksacas, renk ve desen dnyasnda sembolik iletiim a bizi, ada deyimiyle semiyotik bilimin snrlar iine gtrr. Bu oluumda, dikkatimizi eken nemli bir nokta da, renk ve desen biimini belirleyen greli bir yorum ve bak asyla kar karya bulunmu olmamzdr. Baz renkler, evli kadn veya erkei; bazlar da Ehli Beyt mensuplarn gstermektedir. Bylece, stat farkllamalar ve stat sembollerine dayal zengin bir folklor kltr ile kar karya bulunuyoruz. Renklerin birbirlerine gre saygnl, kiisel alanda Alevi hiyerarisinin bir yansmasdr da (Trkdoan, 1995: 194) Trk milleti, Snnisi ve AleviBektaisiyle bir btndr. Alevi-Bektailer slam dinine mensup, Trk milletinin ayrlmaz bir parasdrlar. Dil ve dinlerini Trk gibi duyup yaayan Trk/Trkmen topluluklardr. Kendilerini ister Alevi-Bektai ve Kzlba, ister Nalc, Tahtac, Eli, Sra, Amuca, Ikvb. olarak ifade etsinler veya byle arlsnlar, bu, onlarn Trk/Trkmen topluluklar olduklar gereini deitiremez.Kaynaklar

Aksoyak, smail (2008). Bekta Szc zerine Bir Etimoloji Denemesi, 2. Uluslararas Trk Kltr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni Bildiri Kitab, C 2, Haz.: Filiz KlTuncay Blbl, Ankara: G Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Merkezi Yay., s. 1531-1536. Arat, Reit Rahmeti (1979a). Kutagdu Bilig, I. C, Metin, Ankara: TDK Yay. Arat, Reit Rahmeti (1979b). Kutadgu Bilig, III. C, ndeks, Haz.: K. Eraslan-O. F. Sertkaya-N. Yce, stanbul: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay. Arat, Reit Rahmeti (1988). Kutadgu Bilig, II. C, eviri, Ankara: TTK Yay. Atalay, Besim (1985). Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, I-III. C, Ankara: TDK Yay. (DLT) Atalay, Besim (1985). Divan Lgat-it-Trk Dizini Endeks, IV. C, Ankara: TDK Yay. (DLT) Baha Said Bey (2006). Trkiyede Alevi-Bektai, Ahi ve Nusayr Zmreleri, Haz.: smail Grkem, stanbul: Kitabevi Yay. Caferolu, Ahmet (1994a). Kuzeydou llerimiz Azlarndan Toplamalar, Ankara: TDK Yay. Caferolu, Ahmet (1994b). Anadolu Dialektolojisi zerine Malzeme I, Ankara: TDK Yay. Caferolu, Ahmet (1995a). Anadolu lleri Azlarndan Derlemeler, Ankara: TDK Yay. Caferolu, Ahmet (1995b). Gney Dou llerimiz Azlarndan Toplamalar, Ankara: TDK Yay. alayan, Alper (2002). ubuk Yresinde Erkn, Ankara: Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Aratrma Merkezi Yay. etinkaya, Nihat (2004). Kzlba Trkler, stanbul: Kum Saati Yay. Demir, Necati (2001). Ordu li ve Yresi Azlar (ncelemeMetinler-Szlk), Ankara: TDK Yay. Develi, Hayati (2001). XVIII. Yzyl stanbul Hayatna Dair Risle-i Garbe, stanbul: Kitabevi Yay. Develliolu, Ferit (1982). Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara: Aydn Kitabevi Yay. Dilin, Cem (1983). Yeni Tarama Szl, Ankara: TDK Yay. Erz, Mehmet (1977). Trk Kltr Aratrmalar, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay. Erz, Mehmet (1990). Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Ankara: Kltr Bakanl Yay. Erz, Mehmet (1991). Yrkler, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay. Flal, Ekrem Rhi (1996). Trkiyede Alevilik Bektailik, Ankara: Seluk Yay. Gliek, Ali Duran (2004). Alevilik (Bektailik, Kzlbalk) ve Onlara Yakn nanlar, 1. C, Kln: Anadolu Etnografyas Aratrma ve Kltr merkezi Yay. Glensoy, Tuncer (1988). Darendede Konuulan Gizli Dil zerine Notlar, nn niversitesi II. Battal Gazi ve Malatya evresi Halk Kltr Sempozyumu (19-21 Ekim 1987) Tebliler, stanbul, s. 136-139. Gnen, Ahmet (2001). Krehir ve Yresi Azlar Szl, Ankara: Ocak Yay. Gnen, Ahmet (2005). Krehir, Hacbekta, Kaman ve Kes-



kin Yresi Abdallarnn Gizli Dilleri: Teberce, V. Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri I, 2026 Eyll 2004, Ankara: TDK Yay., s. 1315-1343. Gnen, Ahmet (2007). Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn ve Deyimlerine Bir Bak, Turkish Studies, Volume 2/2, Spring 2007, s. 328-350. Kalay, Emin (1998). Edirne li Azlar, Ankara: TDK Yay. Kl, F.-Kurtolu, O.-Blbl T. (2008). Deniz Ali Baba Dergh Postniini Haydar Cemeil Baba (Haydar) ve iirleri, Ankara: TRK HAMER Yay. Kprl, Fuad (1989). Abdal, Edebiyat Aratrmalar, 2. Cilt, stanbul: tken Yay., s. 362-417. Kurtolu, Orhan (2008). Haydar Cemil Baba (Haydar)nin iirlerinde Muhteva, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, K/Winter 2008, Say: 48, s. 91-125. Kutlu, Snmez (2000). Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi, slamiyat Dergisi, Cilt: 3, Say: 3, s. 99-120. Mlikof, Irne (2006). Uyur dik Uyardlar (Alevilik-Bektailik Aratrmalar), ev.: Turan Alptekin, stanbul: Demos Yay. Mnage, V. L. (1969). On The Ottoman Word Ariyn/ Airyn, Archivum Ottomanicm I, 197-212. Noyan, Bedri (1998). Btn Ynleriyle Bektlik ve Alevilik, I. Cilt, Ankara: ahkulu Sultan Dergh Vakf ve Ard Yay. Noyan, Bedri (2006). Btn Ynleriyle Bektlik ve Alevilik, VII. Cilt, Ankara: ahkulu Sultan Dergh Vakf, Hilmi Dede Vakf ve Ard Yay. Oytan, M. Tevk (2007). Bektailiin yz (Dibi-kesi-yz ve astar nedir?), stanbul: Demos Yay. znder, Cihat (1988). Simbiyotik Bir Cemaat: Andrn evresi Abdallar, Trk Foklor Aratrmalar (Turkish Folklore Researchs) 1988/1, Ankara: KTB Mill Folklor Aratrma Dairesi Yay., s. 54-64. Seluk, Ali (2005). Tahtaclar (Mersin Tahtaclar zerine Bir Aratrma), stanbul: Yeditepe Yay. Sezgin, Abdlkadir (1991). Hac Bekta Veli ve Bektailik, stanbul: Sezgin Neriyat Yay. Smer, Faruk (1972). Ouzlar-Trkmenler, Ankara. Tekin, Talt (1988). Amca ve Teyze Kelimeleri Hakknda, TDAY Belleten 1960, Ankara: TDK Yay., s. 283-294. Trkay, Cevdet (1979). Babakanlk Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatlar, stanbul: Tercman Yay. Trkdoan, Orhan (1995). Alevi Bektai Kimlii, stanbul: Tima Yay. TDK (1988). Trke Szlk, 1-2 C, Ankara: TDK Yay. TDK (2005). Trke Szlk, Ankara: TDK Yay. TDK. Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, 12 C, Ankara: TDK Yay. zm, lyas (1997). Gnmz Alevilii, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yay. Yrkn, Yusuf Ziya (1998). Anadoluda Aleviler ve Tahtac-

lar, Haz.: Turhan Yrkn, Ankara: Kltr Bakanl Yay.

Dipnotlar:1. Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Merkezince 17-19 Ekim 2007 tarihlerinde Ankarada dzenlenen 2. Uluslararas Trk Kltr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leninde Anadolu Azlarnda AleviBektai Anlaml Sz Varl zerine balyla sunulan bildirinin yeniden gzden geirilip geniletilmi biimidir. 2. Do. Dr., Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, [email protected] 3. Noyann verdii bu liste, anladmz kadaryla, ocaklar ve bu ocaklara bal kollarn kark olarak verildii bir listedir. Ocak adyla birlikte verilen adlar dnda, bata ve sonda verilen adlar, bize ocak adlaryla anlan Alevi-Bektai topluluklarn ifade ediyor gibi geldi. 4. Ayn kelime, Derleme Szlnde; abdal (I): 1. ingene, 2. Dilenci, 3. Davul, zurna alan algc (oka ingene), 4. Snneti; abdal (II): 1. Serseri, 2. Avre, 3. Tembel, 4. Beceriksiz, 5. Deli, 6. tibarsz, 7. Kul, kle; abdal (III): Tamahkr; abdal (IV): Yal adam; abdallan-: dilenmek gibi hep aalama veya olumsuzluk ifade eden anlamlarla karmza kmaktadr (DS-I: 15-16). Hatta bunlara, esrar, afyon anlamna gelen abdalotunu da ilave edebiliriz. 5. Sz konusu beyitlerin Kutadgu Biligdeki beyit numarasn gstermektedir. 6. M. Erz, 1990: 18. 7. F. Kprl, Babailere Babal demektedir (Trkdoan, 1995: 234). 8. orlu (Tekirda) Babaileri ise her hafta cuma akam toplant yapar, sorunlarn tartrlar (Trkdoan, 1995: 231). 9. Sempozyumda, Do. Dr. smail Aksoyak tarafndan Bekta adnn kkeni zerine bir bildiri sunulduundan, bu konuda daha fazla bilgi vermeyi gereksiz grdk. Ancak, Bekta adnn anlam ve kkeni iin hem Aksoyak (2008: 1531-1536)a hem d e z (1997: 43-44)e ve onun kulland kaynaklara baklabilir. 10. Prof. Dr. Zeki Kaymazdan szl olarak edindiimiz bir bilgidir. 11.Yazl kaynaklardan derlediimiz bu ad belirtirken de, az kara sznde olduu gibi, Alevi-Bektai dostlarmz tepki gsterip Snnilerce kendilerine hakaret amal olarak kz anlamna srt sar, eek anlamna srt kara dendiini belirtmilerdir. Kimden gelirse gelsin, Alevi-Bektai canlara bylesi yaktrma veya hakaret ifadelerini hibir ekilde kabul etmemek veya doru bulmamakla birlikte, onlarn hakl tepkisini burada belirtmeyi grev sayyoruz. 12. Her ne kadar bu adlarda kzl, kara ve sar renk adlar varsa da, bu adlarn Snni Mslmanlarca Alevi-Bektaileri aalamak maksatl olarak kullanldn da hatrlatmak gerekir.


Documents

TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA “ALEVİ-BEKTAŞİ”