Türkiye Türkçesi

25 adet yo1 yardlm aracl vardu. Bu araclar, gerekli ekip- man, gofor ve teknik elemanlar ile donatllmlgtlr. Adres ve telefon numaralarl turizm rehber kitaplarlnda yaylnlanan bu yardlm merkezlerinden cekici ve yukleyici araclar sag- lanabilmektedir. Ayrlca tamir - baklm merkezleri kurulma- slna da callgllmaktadlr. Kurum ayrlca trafik diizenlenme- sinde, trafik i~aretlerinin temini, trafik polisinin arac ta- mirleri ve k l ~ l ~ k ihtiyaclarmm kargllanmasl gibi yardlmlarl da yapmaktadlr.

6 . Turiznz hizrnetleri: Kurum, bu alanda isteklerin ce- vapland~rllmas~ yanlnda isteyenlere turizm hakklnda bro- giirlerin postalanmasl, danlgma biirolarinln kuklinasl ve terciimanlar bulundurulmas~, gumriik ve kambiyo mevzuatl ile trafik hukumlerinin ozetlc bildirilmesi gorevlerini yapar. Bro~urlerin bastlrllarak dailtllmasl gibi ~allgmalarda da bu. kunmaktadlr.

Kunlm, yabancl turistlere gerektiginde TL. olarak kredi verilmesi ve sonradan bu kredilerin doviz olarak tahsil edilmesi ile yurda doviz kazancl da saglamaktadlr.

Geziler ve tur organizasyonlari duzenlemelerini de kur- mug oldugu vaklf igletmesi Turk Turing ile duzenlemekte olan kurum, diger kurulu~lar ile de ig birligi yapmaktadlr.

7. Yayrnlar : Kurum 1930'dan beri kesintisiz olarak eski ad1 ile "Belleten" ve yeni ad1 ile "Turing" dergisini yayinlamaktad~r. Bu derginin diger bir Szelligi de dort dilde yaymlanmasidlr.

Kurum, ayrlca muze ve anltlarlmlz ile turistik gehirleri- mizin~ birkac dilde kaliteli ve renkli bir gekilde rehber kitap- larlnl hazlrlamlg ve yay~nlamlgtlr. 1965'ten beri yapllan bu ~al~gmalar sonucunda klrktan fazla yayln hizmete su- nulmugtur.

Kurumun diger bir eallgmasl da 6zel programlar ile festivaller diizenlemesidir. 0mek olarak Istanbul festiva- linin hazlrlanmaslna kurum onciiluk etmig, Emirgln par- klnda 15 - 20 ylldlr duzenlenmekte olan lBle ce~itleri ser- gisine 1980 ylllnda eglendirici ve ogretici unsurlar katmlg ire bu diizenlemenin, gelecek ylllarda bir cicek festivaline doniigtiiriilmesi fikrini olugturmugtur.

Boylece T. T. 0. K., cok yonlii hizmetleri ile iilkeye yararll ornek kurulu~lar aras~nda yer almlgtlr.

' T-K~YE T-KCES~, genig anlamlyla, Anadolu ve Rumeli bolgesinde kurulup gelismi? olan ve baglanglctan gunumiize kadar uzanan tarihi donemlerini de icine alan Turk yazl dili; dar anlamlyla, bugiinkii Turkiye Cumhu- riyeti slnlrlarl icinde konugma ve yazl dili olarak kullanl- kin Tiirkce.

T. T., Turk dili slnlflamaslnda Bat1 Tiirkcesinin gii- heybat1 lehceleri veya Oguz - Tiirkmen lehceleri grupuna ~ i r e r . Tarihi donemleri ve bu diinemleri birbirinden aylran tzellikleri bakrmlndan i i ~ devreye ayrlllr :

I. Eski Anadolu Tiirkcesi (Eski Osmanllca, XI11 - XV. yiizylllar arasl);

11. Osmanllca (XVI - XIX. yuzylllar arasl);

111. T. T. (Yeni Turkce, Yeni Turkiye Tiirkcesi, XX. yiizyll).

I. Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu Seleuklu devletinin kurulugundan ve Anadolu'nun Tiirklegmesinden sonra, Oguzca temelinde kurulup gelisen ve XIII. yiizylldan XV. yiizyil ortalarlna (devrin uzantisl olarak XVI. yiizylla) ka-

dar siiregelen yazl dilidir. Bu yazl dili Osmanll devletinin kurulu~undan onceki donemleri de icine aldJl i ~ i n , AI- manca Altosmanisch teriminden aktar~larak bir sure kullan~lm~g olan Eski Osmanllca terimi yetersiz bulunarak genellikle Eski Anadolu Turkcesi teriminin Anadolu dlqn- daki Osmanll gehirlerinde yazllan eserleri ifine almadrgl gorugii ile, bunun yerine Eski T. T. terimini benimseyenler olmugsa da, ilmi degerlendirmeler aca~ndan bu devri ak- settiren en elverigli terim yine de Eski Anadolu Turkfesidir.

Eski Anadolu Turkeesini baglatan eserlerin hepsi eli- mize geemi8 dekildir. Bilinen en eski eserlerde de yazlll~ yer ve tarihleri belli edilmemis oldugundan bugun icin bu donemin b a ~ l a n g ~ c ve bitis tarihlerini kesinlikte tayin etmek miimkun degildir. Eski Anadolu Turkcesinin bitig slnlrl olarak gosterilen 1450 tarihi de bu aylrlmda o l ~ u olarak kullanllabilecek belirli bir eserin dil yaplsl ile ilgili degildir. Genellikle, Osmanll devletinde imparatorluga ge- Cis vc klasik Os~nanl~caya baglangl~ olarak kabul edilen itibari bir tarihten ibarettir. B a z ~ eserlerin dil yaplslnda gorulen ve donemlerarasl zaman slnlrlnl agan kaymalar, bu konuda belli bir eserin yazlll~ tarihine dayanmay] engelle- mektedir. Nitekim XV. yuzylhn 2. yarlslna giren eserler araslnda Osmanllcaya baglangl~l~k edenler bulundugu gibi, Eski Anadolu Turkcesini devam ettirenler de vardlr.

Anadolu bolgesinin gecirdigi siyasi ve sosyal gelisme- lere paralel olarak, Eski Anadolu Turkcesini kendi i ~ i n d e iic alt doneme aylrmak mumkundur. Bunlar Seleuklu d8- nemi Tiirkcesi, Anadolu beylikleri donemi Turk~esi ve 0s- manllcaya gefig donemi Turkcesidir.

Selcukl~c diinenzi Tiirk~esi : XI. yuzyll soniarlnda, 1071 Malazgirt meydan muharebesi ile Anadolu'nun fethinden sonra, Anadolu'ya biiyiik dalgalar halinde ~egitli Turk boy- larl gelip yerlegmigtir. Anadolu'ya yerlegen Turklerin en biiyuk klsml Oguzlara dayandlgl icin, Anadolu'da kurulup gelisen yazl dilinin temeli de genellikle Oguzcaya dayan- mlgtlr. XI - XIII. yiizylllar araslndaki surekli ve yogun g%- lerle Anadolu'yu Turklegtirnlig olan go~ebe ve gehir hayatlna bag11 yerle~ik Oguzlar, Anadolu'ya gelirken Orta As- ya'daki sozlii ve yazlll edebi geleneklerini de birlikte ge- tirmiglerdi. Orta Asya ile olan kiilturel ili~kileri de devam ediyorda. Ahmed Yesevi ve onu takip edenlerin eserleri ile Anadolu'nun eski edebi iirunleri araslndaki karglla$lrma- lar bu iligkiyi ~egitli yonleri ile ortaya koymugtur. Ne var ki 0guz Tiirkcesi, Turklerin Anadolu'ya goclerinden onceki donemde, pani Asya bolgesinde, daha miistakil bir yazl dili haline gelmemig oldugundan, bu lehcenin Anadolu'da yazl dili haline geeigi de kolay olmadl. Buyiik Sel~uklu devletinde resmi dil Farsea idi. Bunun yanlnda Arawanm da aglrllkll bir yeri vardl. Apnl durum, bu devletin Ana- dolu'daki uzantlsl olan Anadolu Sel~uklu devletinde de ge- cerli idi. Siyasi varliklarlnl 1077'den ba~layarak XIII. yiizyll sonlarlna kadar devam ettirrnig olan Anadolu Sel~uk- lularlnda din ve medrese dili, bilim dili, dlg yazl~malar dili olarak Arapp, edebiyat dili ve divan dili olarak da Farsea yerlegmig bulunuyordu. XII. yiizyllda Anadolu'nun buyiik merkezlerinde isllm kiilturuniin giielendifii, medreseler a f l ld~g~, hiikumdarlar adlna Arapca ve Farsea eserlerin yazildlgl, bu iirunlerin XIII. yuzyllda a l t~n devrine ulagt& bilinmektedir. Seleuklu sultanlarlnln Abbasi hali- feleri, Eyyubi prensleri ve Men~lCdcler ile yaptlklan yazq- malarda Arappyl hiikim klldlklarl kitabeler ve vakfiyeler

Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983

& &I

TURK~YE T ' ~ ~ R K C E S ~ : Seyyad Hamza'nm i'usuf ~i Ziileylza mesnevisi

ile belgelenmektedir. Fars~anln A r a p ~ a yan~ndaki a g ~ r l ~ k l ~ yeri, edebP eserlerin dilinden ve A r a p ~ a bilmeyen vezir Sahip Fahreddin Ali'nin H. 657'den sonra divan yazlgma- lar~nl Arap~adan Farscaya ~evirttigi ~eklindeki tarihi ka- ylttan da anla~llmaktadlr. Bunlara XIV. yiizyllda bile Ann- dolu'nun b a z ~ bolgelerinde menaurlarm, mektuplartn, hesap- larln, defterlerin ve hiikumlerin Farsea yaz~ldigl konusunda Bezm ii rezm'de yer alan kayltlar~ da ekleyebiliriz. B11 tarihi gerrekler de Karamanojjlu Mehmed Bey'in Konya'y~ zapt ettikten sonra, H. 676 (M. 1277)'da divan i~lerinde yal~liz Turkre kullan~lmasini emretmi~ olmas~, eski katiplerden bir- t a k ~ m ~ n ~ bertaraf ettigi yolundaki rivayetler ve bunlara ekle- nebilecek diger bazi hususlar, Turk~enin Anadolu'da bailm- slz bir yazl dili durumuna gecebilmek i ~ i n Arapca ve Fars- Gaya kara~ buyiik bir mucadele verdiiini ortaya koyar. Oguz leh~esi, bu tarihi ve sosyal gersekler kar~islnda kendi var- 11im1 ortaya koyabilmek i ~ i n bir yandan Arapsa ve Farsc;a ile mucadele ederken Cite yandan da kanu~ma dilinden y a z ~ diline ge~menin dogurdugu tiirlu gu~liikleri yenme muca- delesi veriyordu. Anadolu Sel~uklular~ doneminde, A r a p ~ a ve Fars~anm bilim, edebiyat vc devlet yazi~malarlnda yer alan ustunlugune karg, Turk~enin de bir yeri oldugu mu- hakkaktlr. Halkln konugn~a dili Turkw olduguna gore, devletin halkla olan iligkilcrinde Tdrk~enin kullanllmig olmasi tabiidir. Ayr~ca, halk i ~ i n yazi l in~~ dini ve bir klslm destani eserler Turkqe olarak kaleme almlyordu. Boyiece XIII. yiizy~ldan baglayarak artlk Anadolu bolgesinde Oguz Turk- Cesi temelinde yeni bir yazi dilinin kuruluguna tanlk olu- yoruz.

, iDini, ahlkk? ogut ve bilgiler veren ve ogretici nitelikte genig rap11 bir eser olan Behcetii'l-hndiiik f i ntev'izetf'l-ha- I&ik ile Ali'nin, Kzlr'iin-I Kerinz'deki Yusuf klssas~ndan il-

ham alarak yazdlgl Klssn-i Yusuf mesnevisi, miras taksimi ile ilgili bilgileri idne alan Kitabii'l-feraiz; yaz111~ donemi kin yapllan tar t~~malarl dikkate almak ~artiyla Ahmed Fa- kih'in tasavvufi nitelikteki Carhname'si ve Kitabu evsaf-r mesacidi'j-rerife'si, Hoca Dehhani'nin giirleri, Seyyad Ham- za'nm manzumeleri ile Yusuf ve Zeliha mesnevisi, Mevl2na ve Sultan Veled'in T u r k ~ e beyitleri veya manzumeleri hep Anadolu Selc;uklularl doneminden guniimuze kadar gelebil- mi% olan eserlerdir. Ancak, Eski Anadolu Turk~esinin bu donemine giren eserler, bundan sonraki eserlere oranla say1 bak~m~ndan o lduk~a azd~r. BLI durum, Anadolu'da Turk yazl dilinin yeni ba~lamlr olmasina baglanabilecegi gibi, XIII. yiizy~l Mogol a k ~ n ~ n l n sebep oldugu ylk~m dolayisiyla, bu donemde y a z l l m ~ ~ olan birqok T u r k ~ e eserin kaybolmu~ 01- mas1 ile de a~lklanabilir. Battalname orneginde goriildu- i u gibi, varllklar~nl tarihi kaynaklardan ogrendigimiz bazi eserlerin bugun elde bulunmamas~ ve XIII. yuzylldan Sn- ceki donemde y a z ~ l m ~ ~ bir k ~ s ~ m Turk dili urunlerinin de elirnizde yalnlz XIII. yuzylldan sonra kopya edilmig nus- halar~nln var olugu, bu devirde meydana getirilen eserlerin say1 baklmlndan bilinenlerden daha ~ o k oldugu, ancak MO- go1 a k ~ n l n ~ n bunlardan bir klsmlnin kayblna yo1 a$tti! ih- timalini kuvvetlendirmektedir. B a ~ l a n g ~ ~ t a bu turlu eserlerdeki dil k a n ~ ~ k l l g ~ , bunlarln degigik bolge ve donemlerdeki kopyalar~ dolaytslyla ortaya gkan duzensizlikler olarak kabul edilmigti. Ancak son y~llardaki ara~tlrmalat bu turlu eserlere yeni bir gorug aqslndan bakma gereiini ortaya koymu~tur.

Bir yazl dilinden bagka nitelikte bir yazl diline gepr- ken, onceki yazl dilinin kal~nt~lar i ile yeni yazl dilini olugturan ozellikler bir sure ic; i ~ e ve k~rls lk olarak yer ala-

1 J T ~ ~ Y E T ~ K C E S ~ : Hoca DehhanE'nin nmiresi


cahndan, Oguzcanln, XI1 - XIII. yuzylllar aras~ndaki donemde, hem Orta Asya'nin Oguzlarla meskOn bolgelerinde hem de Anadolu'da boyle k a n ~ l k bir dil yapwna burun- miis olmas~ normaldir. Esasen eldeki eser azllgl dolaylslyla Oiuzcan~n eski Turk yazl dilinden Eski Anadolu Tiirksesine ve Orta Asya Turkmencesine gesig donemleri yeterince aydinlanamad~g~ icin daha sisli bir doncm durumundadlr. Kitabii'l-feraiz gibi eserlerdeki eski yazl dilinden gesme ozellikleri Oguzcanln XI1 - XIII. yiizylllardaki gencl yaplsl ile ilgili normatif ozellikler olarak gormeyip, Orta Asya'dan Anadolu'ya go$ etrnig olan bazl yazarlarln, Anadolu'daki yazl diline tam bir uyum saglayamalnlq olmalar~ndan do- Ban miinferit ozellikler olarak goren bazi a r a ~ t ~ r ~ c l l a r da vardlr. Ancak hangi sebebe baglanm~g olursa olsun, yazl- 118 tarihleri bak~mlndan Sel~uklu Tiirksesinin XIII. yiizy~l ortalar~ndan daha onceki donemlerine giren eserlerin "ka- n s ~ k dil" vasf~nl tagld~klarl $iphesizdir.

Bu nitelikteki eserlerde yer alan eski Turk yazl dilinden kalma b a ~ l ~ c a dil ozellikleri yunlardlr :

1. b - >m - degi~imi : brlnga>mungn (= bunca), beqiz >meviz (= beniz), beqgii>n~eogii (= ebedi);

2. Kelime b a ~ ~ n d a k i b - 'lerin oldugu gibi devam ettirilmesi : bar (= var), bar - (= varmak), bir - (= vermek);

3. 01 - fiili yan~nda bol- fiilinin de devam ettirilmesi;

4. Anadolu bolgesi Oguzcaslnda a r t ~ k eriyip kaybolmug bulunan ek ve hece bag1 i - / g iinsuzleri ile, birden fazla heceli kelimelerin sonlar~ndaki g / - g unsiizlerinin devam ettirilmesi: yalgan (=yalan), borilr (=boru), b u l j m u k (=bu- lan~k), a ! g a (=aya), uluk (=ulu), ds@ (=ass], fayda) v.b.

5. Gelecek zaman, genig zaman, gereklilik ve dilek kiplerinde -gay/-gey, -ka/ ge eklerinin kullanllmasl: birgey (=verecek), bolgay (= olur, olacak), & r r + t c + i ~ (= kurtarma- Ildlr);

6. -nr/-ni yiikleme hali, -rzlq/-niq ilgi hali eklerinin devaml : diliiqrzi (= senin dilini), eliimiizni (= elimizi), Y5-

sufnuq (= Yusuf'un); 7. Yer yer -dm/-& ayrllma hali ekinin gorulii~ii : das-

clrn (=dlsaridan), yazukdzn (=gunahtan);

8. Cekimli fiillerde zamir kokenli ~ a h l s eklerinin yer all^^: a~izirgsmen (= art~racag~m), dii~esen (= diigersin), di- leyesiz (= dileyesiniz) gibi.

Bevlikler d6nemi Tiirkpsi: Anadolu Selsuklu devletinin y~klllp parsalanmaslndan o lu~an beylikler donemini te~nsil eden Turksedir. Zaman balilmlndan XIII. yuzyil sonlarln- dan XV. yuzy~l baslar~na, yani Oslnanll beyliginin oteki beyliklerin varllglna son veren gu~li i bir devlet halinc gesi~ine kadar urnnir. Selsuklu Tiirkcesinin bitiai ile beylikler donemi Turk~esinin b a ~ l a n g l c ~ n ~ birbirinden kesin slnlrlarla aylrmak mumkun degildir. XIII. yiizyll eserlerinde her iki donemi ttmsil eden ozelliklere rastlanabilir. XIII. yiizyll sonu bu iki alt donemi birbirine kayna~t~ran bir halka durumundad~r. XIII. yuzyll Mogol aklnl Anadolu'ya yen ide~ bfiyuk sapta Oguz-Tiirkmen boylar~n~n go~iine yo1 actlgln- dan, XIV. yuzy~ldan ba~layarak Eski Anadolu Tiirksesi ses ve sekil bilgileri bak~m~ndan yer yer Dogu Turkcesi ile ortak olan dil kal~nt~lar~ndan arlnmlgt~r. Yerli a g ~ z ozeliikle- rinin yazi diline daha ~ o k girip yerlegmesi ile bu donemde OBuzca artlk milli bir yazl dili durumuna ge~ebilmigtir. Eski Anadolu Turkfesi, eski Tiirk yazl ~iilinden apr~larak

ba>llbag~na bir yazi dili olarak Lurulu~unu beylikler donemi Tiirksesine borqludur. Sel~uklu Anadolu'sundaki, yaln~z halka yararll olacak eserleri Tiirkce olarak yazma egilimine kargl bu donemde Tiirhceyi biitiinii ile ve guurlu olarak bir pazl dili durumuna getirnle hedefi aglr basm~gtlr. Gersi Oguzca daha konugma dilinden yazl diline gesme miicade- lesinin baglangic~nda oldugundan ortak 1 ~ 1 % ~ medeniyeti- nin gerektirdigi yuksek seviyedeki ihtilaslar~ butiin yonleri ile karglayabilecek durumda degildi, Bu yuzden ta Mevl%xla ve Sultan Veled'den baglayarak Sinan P a ~ a , Sarlca Kemal ve Fuzali'ye kadar uzanail ve yer yer Tiirksenin yetersizliginden siiz eden yaklnmalar Aglk Paga, Hoca Mes'ud ve Devletoklu Yusuf gibi beylikler donemi $air ve ediplerinde de goze sarplyordu. Ancak, bu durumlar arlzi birer yakm- ma olmaktan ileriye ge~ememigtir. Bir allqkanl~gm ifadesi olarak Turkgenin jietersizlikinden soz eden $air ve edipler bile biiyiik sapta, dolgun Tiirkse eserler verebilmillerdir. Aglk Pa~a'nln Garip~ame'si, Hoca Mesu'd'un Siikeyl ii Nev- bnltrir'i, Giilgehri'nin Muntlku't-tayr'l, Seyhoglu Mustafa'n~n Hw~idname'si ve K a d ~ Burhaneddin'in Divan'l bu durumu ortaya koyan can11 orneklerdir. Ibn Battuta, Seyahatnamb' sinde Tiirkmen beylerinin saraylar~nda Tiirksenin kazand~g! deger ve Turk ~airlerinin durumu hakklnda dikkate deier bilgiler vern~iatir. Bu donemde Anadolu'nun en bat1 kesim- lerinden ba~layarak ta Erzurum'a kadar uzanan bolgelerde ve Mente~eogullar~, inanqogullarl, Aydlnofjullarl, Saruhan- ogullari, Osrnano~ullari, Germiyanogullar~, Karamanogulla- ri, Hamitogullar~, Isfendiyaro~ullar~'~~a ait bolgelerde ilmt, edebi ve kiilturel faaliyetler yogunlagm~gtlr. Ayd~n, Kiitah- ya, Konya, Nigde, Ladik, Kastamonu, Sinop, Sivas, Klrge- hir, Bursa, 1znik gibi merkezlerde telif ve tercume yolu ile guniimiize kadar uzanabilmig dint, tarihi, edebi, destani, fel- sefi, tlbbi, ilmi nitelikte manzum ve mensur yiizlerce eserin meydana getirilmi~ o!masl, Tdrkcenin bu miicadeleden ba- gar1 ile ~ ~ k t l g l n l ortaya koyan delillerdir. Bu durumla ilgili olarak elimizde b a a tarihi kay~tlar da vard~r. Yaz~c~zade Ali, fbn Bibi'den sevirdigi Tarifi-i 61-i Selguk'unda Kara- manoglu Mehmed Bey'in Konya'yi zapt~ndan ve Cimri'yi saltanat tahtlna gesirdikten sonra Tdrk dili i ~ i n verdig: "~imden girii hi^ kimesrze kapuda ve divrirzda ve ~neccilis ve seyrrirzda Tiirki dilinden gayri dil siiylerneye" geklindeki buy- rugunu nakletmektedir. Her ne kadar bu buyrugun niteligi ve kapnag~ hakk~nda b a z ~ tart~gmalar yap~lagelmig ise de, Karamanoglu Mehmed B e y k d i ~ ~ n d a , Aydlnoglu Mehmed, Umur ve isa beyler ile Saruhanoglu ishak Bey'in Gemi- yano~lu Suleyman Sah'ln, Candaroglu ~sfendiyar Bey'in ve daha baskalarinln tutumlar~ da Turk~eyi h%kim k~lma gay- retine terciiman olan guurlu tutumlardlr.

Anadolu beylikleri doneminde Turkpnin F a r s ~ a ve Arapca ile olan miicadelesinde h%kim duruma ge~ebilmesi, bu dilin tarihi geligme ve kendini benimsetme sartlarl yantnda, biiyuk sapta beyliklerin baglnda bulunan ve o yuzyll Anadolu'sunun siyasi ve sosyal temsilciliklerini yapan Oguz ve Turkmen beylerinin rolleri ile ger~eklegebilmigtir. Zaman- larinm eogunu memleket elde etmek i ~ i n yapt~klart savaq- lar ve siyasi miicadelelerle ge~iren Anadolu beylerinin, bu siyasi gurultiiler araslnda bile bilim ve edebiyat hareketlerini tegvik etmeleri, Arap ve Acem kiiltiirune fazla itibar e tmd meleri, mill: geleneklerine ve kendi bolge ag~zlarma verdik- leri deger, bilim adamlarlni, $air ve edipleri korumak baklmlndan gosterdikleri duyarl~k, Turk dili ve edebiyatl ifin hlzla verinili bir donemin ba~lamaslna yo1 aGmlgtlr. Hele


-

T ~ ~ R K ~ Y E T ~ K C E S ~ : Hoca Mes'ud'un Siiheyl ii Nevbahar'i

bazl hiikumdar ve beylerin A r a p ~ a ve Fars~ayl iyi bildikleri halde, fsllmi bilimler gelenegine ayklrl olarak, Tiirkce yaz- may1 tercih etrneleri, iizerinde ozenle durulmaya deger. Kadl Burhaneddin bunlardan biridir.

igte Anadolu beylerinin milli ruha bag11 bu sosyal ve kiiltiirel onciiliikleri sayesinde, bu devirde Oguzca musta- kil bir yazl dili halinde kurulabilmig ve Sel~uklular doneminin slnlrll eserlerine k a r ~ l pek ~ o k eser meydana getirile- bilmiatir. Dil yapllarl bak~mlndan Eski Anadolu Tiirkcesini temsil eden bagllca eserler gunlardir :

Muhammed Nesefi'nin (olm. H. 537), al-Manzumah fi'l-hildfiyat ad11 eserinin H. 732 (M. 1331) tarihinde Turk- feye yapllmlg gerhli ~evirisi durumunda olan Manzunte-i Nesefi; Klraehirli Ahmed Giilgehri'nin Seyh Attar'dan yeni illvelerle genigleterek ve serbest olarak Turkceye aktardigl manzum Marltrku't-tayr'l; telif Ahi Evrurz nzesnevisi; soti gair Klrgehirli Aglk Paga'nln pek hacimli manzum bir eser olan Garipnarne'si, Fakrname ve Vasf-z ha1 mesnevileri ile Hikdye ve Kimya risaleleri; Ahmedi'nin iskendername'si; Hoca Mes'ud'un manzum agk hikbyesi olan Siilzeyl ii Nev- bahar'l ile Ferlzenknarrte-i Sa'di terciimesi; Fahri'nin Hus- rev ii Sirin mesnevisi; Kul Mes'ud'un Aydlnoglu Umur Bey'in emri ile Farscadan dilimize aktardlki hayvan hikP- yelerinden olu~an Kelile Dinlne terciimesi, Sadrii'd-din Mus-

tafa Seyhoglu'nun, Germiyan beyi Sdle)rman $ah adlna X. yiizyllda Marzuban b. Riistem tarafmdan Taberistan yerli leh~esi ile yazllinlg ve XIII. yiizyllda Fars~aya aktanlml~ olan metinden yararlanarak cevirdigi yine hayvan hiklye- lerinden olugan Marzubarzname terciimesi ile Unsurii'l-rna- hli, Keykhus b. fskender b. Kabus'un oglu GElangah i ~ i n yazmlg oldujju ahllki, siyasi nitelikteki Kabusrrame terciimesi; aynl eserin kime ait oldugu bilinemeyen anonim bir bagka ~evirisi, Seyhoglu'nun yine Siileyman Sah ifin kaleme allp onun olumii iizerine damadl ve Osmanll gehzadesi Y l l d ~ r ~ m Bayezid'e takdim ettigi Hur~idna~ne veya Hurrid ii Ferahxad adli mesnevisi ile Seyh Necmuddin Daye'nin F a r s ~ a bir eserinden pek ~ o k yeni eklemelerle genigletilerek yazilan siyasetname niteligindeki Kenzii'l-kiibera ve Mihek- kii'l-ulenza'sl; Tursun Fakih'in Mesnevi'si ile Sula Fakih'in Yus~if ve Ziileyha'sl; Sivas hiikiiindari K a d ~ Burhaneddin'io 1500 kadar siiri i ~ i n e alan biiyiik Divan']; Anadolu'da HU- rufiligin yayllmas~nda biiyiik rolii olan Nesimi'nin sofiyane giirleri; Anadolu Tiirkcesi ile Memliik Tiirkfesinin Suriye Oguzcasl araslnda baglantl kuran Erzurumlu Darlr'in Krssa-i Yusuf mesnevisi, Yiiz hadis ve Fiitcihii'r-ram tercumeleri ile Siyer-i Nebi'si ilk sirada sayllabilecek eserlerdir. Bunla- ra miifessirleri bilinmeyen Fatiha ve fhlris suresi tefsirleri; Sure-i rniilk tefsiri, Tebareke tefsiri, Yasin tefsiri ile An- karall Mustafa b. Mahmud'a ait Suretii'l-miilk tefsiri gibi tefsirlerle Ladikli Muarrif'e ait manzum Hasan Hiiseyin hikdyesi'ni, Seyyad ad11 bir gairin Kastamonu beylerinden Kotiiriim Bayezid'e takdim ettigi manzum Dastan-r maktel-i Hiiseyin ile, Ali'nin Hazret-i 01ner destanr'nl, Maazoglu Hasan'ln, Hazreti Ali'nin gazalarlndan bahseden mesnevisini, Tursun Fakih'in Gazavathanze'sini; DBsitdn-z Mihr ii Vefd ve Mulzamrned HanefP gibi Miisliiman ulularln~n ve yigitleri- nin din ugruna yaptlklari sava~larl dile getiren ~egitli gaza- vatnameleri de ekleyebiliriz. Aydinoglu Mehmed Bey idn Arap~adan aktarilan Sa'lebi'nin Krsasii'l-enbiyd tercumesi ile miitercim veya yazarlarl bilinmeyen bazl Tezkiretii'l-evliya terciimeleri de dini grupa sokulabilecek eserlerdendir. Bu yiizllllda Arap~adan yapllan Taberi terciirnesi gibi tarihi bazl eserlerle MiinteltabiiJ~-gifa gibi b a n tlbbP eserler de vardlr.

Eski Anadolu Tiirk~esi'nin XV. yiizyil kesiinine giren ba~llca eserleri, Oguzlarin Yakln Doguya gelmeden onceki hayatlarma ait hbtiralarinin Dogu Anadolu'daki yeni olay- larla beslenn~esi ile zenginlegtirilen, destani nitelikteki Dede Korkclt hikbyeleri; halk hikbyeleri durumundaki Seh- zade Ahmed Misri'nin Klrk vezir hikdyesi ile Dastan-1 Ah- rned Hararni; Dastan-r Varka ve Giilrah; Cevahirii'l-esdaf ad11 bir Knr'hn terciimesi ile Muhammed b. Yahya'ya ait bir Kur'hrz tercumesi, ~evirenleri bilinmeyen dijSer bazl Kur'rin terciimeleri; Ebii'l-leys Semerkandi'den Tezkiretii'l- evliya terciimesi, 1znikli Hacl Hiiseyin b. 1sh'nm Enfesii'l- cevahir ad11 bir tefsir terciimesi; Diisturname-i Enveri, Oruf tarihi, AS1k Pagazade tarihi, Mehmed Ne~ri'nin Kithb-r Ci- han-itiimd (Ne~r l tarihi), Yazrclzade Ali'nin Sel~ukname'si gibi tarihi eserler; Seyhi'nin Divan'l, Husrev ii Sirin'i, Har- rzanze'si ve diger eserleri ile, Ahmed-i Dai'nin ~iirleri, Meh- med'in lsknarne adli mesnevisi, 1bn Hatib'in Ferah-name'si; Mehmed b. Suleyman'in Hayatii'l-hayvart, Bahkesirli Dev- letoglu Yusuf'un Vikaye terciimesi, Seyh Elvan Sirazi'nin (iiil~rrl-i Rnz terciimesi; Manyasll Mahmud'un 11. Murad adma yazdlLj1 Acebii'l-rrcab ad11 mesnevisi; 11. Murad'm


timeras~ndan Umur Bey adlna yazllan Miifredat-z ibn Bnytar terciimesi, Zksirii's-saadet terciimesi, Siileyman Celebi'nin Vesiletii'n-necat (Mevlid) ad11 siyer kitab~, Serefeddin Sabun- cuoglu'nun t ~ b b a ait Cerrahiye-i Zlhaniye (veya Cerrahiye- tii'l-haniye)'si; Tutmaci'nln Giil ii Hiisrev mesnevisi ile Fatih'in ~iirlerini ekleyebiliriz.

Manzum ve mensur, terciime ve telif olmak uzere cegitli konulardaki biitiin bu eserler, Turk dilinin XV. yiizyilin 2. yarlslnda nasil bir bilim ve sanat dili seviyesine yuk- seldigini, Tiirkmen beylerinin, aydln hiikumdarlarln ve ume- ranln himayeleri ile kiiltiir faaliyetinin nas~l buyiik bir ge- l i ~ m e gosterdigini ortaya koyan delillerdir. Eski Anadolu Tiirkfesi, kendine has dil yaplsi ile az fok XV. yuzy~lin 2. yarls~na da uzanmlgtir. Ancak, yuzyilln 2. yarlsl gene1 yapisl itibariyla artik yazi dilinin klasik Osmanl~caya dogru yo1 aldlg~ bir gefig donemi durumundadlr.

Osmanlrcaya gegis donemi : XV. yiizyllln 2. yarisl, Ana- dolu Turkfesinin geligme tarihinde bir geeis donemi durumundadlr. fstanbul'un fethinden sonra imparatorlugun bu- yiime ve geligmeye baglamaslyla birlikte, Turk dilinin yo1 al~glnda da gimdiye kadarkinden farkl~ bir degisme ve geligme b a ~ gostermigtir. XIV. yuzy~lda A r a x a ve Farscaya karsi verdigi mucadelede hayli bagari kazanm~g olan Turkce, bu yeni geligme karglslnda bilim ve edebiyat dili olarak tam bir olgunlufia dogru yo1 allrken yeniden gerilemeye yuz tutmugtur. Bu gerileme, o doneme kadar Tiirkseye girmig olan Arapfa, F a r s ~ a kelime ve tamlamalar daha ~ o k dint terim ve deyimlerden ibaret iken, bu yuzyildan baslayarak her alanda yabanc~ kelime ve gramer kurallarlnln yogun- lagmas1 ~eklinde kendini gostermigtir. ~stanbul'un fethinden sonra Fitih'in giriatigi lnedeni hamle sayesinde yeni kuru- Ian medreseler ile bilim ve kultur hayat~ daha ~ o k canlan- mlstlr. Devlet merkezi aynl zamanda bir kiiltiir ve medeni- yet merkezi olarak geligmekte, bilim adamlarlna ve ~airlere gosterilen ilgi dolayis~yla Anadolu dlginda Orta Asya ve 1ran gibi bapllca iilkelerden bile bu yeni kiiltiir merkezine dogru bir go^ hareketi ba~gostermekte idi. Ne jraz~k ki bu yeni hamle Tiirkfenin aleyhine bir geligmeyi h~zlandlrd~. Bilim dili olarak zaten aglrlikll durinnunu devam ettirmek- te olan A r a ~ a n l n yanl sira Fars~anin da on safa gefmesine yo1 agt~. Boylece yiizyllin yarlslnda, onceki yiizyllin tersine bir egilim hkkim olmaya bag lad^. A r t ~ k sarayda sultanln katlldigl meclislerde bile F a r s ~ a kar~llikli giirler soyleniyor, fran'ln unlu gairlerine nazireler yazllarak hiiner ve maharet yarlgmalari duzenleniyordu. Farsfa yazmak bir ovunc ve- silesi oluyor; Tiirkfe yeniden horlaniyor, bir avam dili olarak kabul ediliyor ve yetersizliginden pakinll~yordu. Bu tu- tumun bir sonucu olarak Arapfa ve F a r s ~ a kelimeler ile tamlamalar, gramer gekilleri giderek artan bir ol~iide dile girmeye, halkln dilinden uzaklagma yolu tutmug bir giir ve nesir dili olu~maga baglamlgtl. 0nceki yiizyilln eserlerinde goriilen a q k sefik ve anla~llir ifade tarzl yaln~z bir kls~m eserlerde ve ozellikle tarih kitaplarlnda kalmlgtir. Bunun dlgmda a r t ~ k yavag yavag yerini karlglk bir dile, cetrefil bir ifade tarzlna terk ediyordu. Bu yiizyilin eserlerinds bir ge- is doneminin butiin ozelliklerini bulmak miimkundiir. Bir- ~ o k Turkfe kelime Arapfa ve Farssa anlamda~lar~yla yan yana kullan~lmakta, edatlar ile birbirine baglanm~g uzun i~ i ~ e yabanc~ cumleler yantnda kisa, a g k ve Turk~enin sentakslna uygun tabii cumleler de yer alabilmektedir. Turk- eni in sevimli ve can11 deyimleri yine yer yer varligln~ koru-

maktadlr. Ne var ki bir onceki yiizyila oranla a r t ~ k denge Turkcenin aleyhine donmeye baglamrgt~r. Dil yap~lari bakimindan boyle bir gefig donemini temsil eden eserlerin basl~calar~ gunlardlr :

Tursun Bey'in TGrih-i Ebii'l-feth'i, Beyati'nin Cam-r Cem-ayin'i, Necati'nin, Hayali ve Ivaz Pagazade Atai'nin giirleri, Cemali'nin 11. Murad adlna y a z d ~ g ~ Giilfen-i ugak, Fatih adina yazdlg~ Huma ve Humayun mesnevileri, Miftcc- hii'l-ferec ad11 bagka mesnevisi ile, divan'^, Mesihi'nin kendisine buyiik iin saglayan Sehrengiz'i ve Giil-i Sadberk'i, Sinan Pa~a'nin sanatli nesirde kendine parlak bir yer haur- layan Tazarru'-name'si ile Risale-i ahlcik, Tezkiretii'l-evliy.1 ve A4aarifncime gibi eserleri, Ahi'nin Ni~aburlu Fettahi'den Tiirk~eye adapte ettigi Hiisn ii Dil'i, Cafer Celebi'nin istanbul fetihnamesi, Sar~ca Kemal'in a& ve sanatla bir dille Turkfeye ak ta rd~g~ Tarih-i Mu'cem'i ile 11. Bayezid adlna y a z d ~ g ~ Selcitinriame ad11 manzum kronigi v.b. dir.

Dil yaplsr : imki : Unlii ve iinsuzlerin yazilq~ baklmlndan Eski Anadolu Turk~esinde bir yandan eski Turk yazl dili gelenegini devam ettiren Szellikler, bir yandan da Arap - Fars imlk geleneginden aktarilmig olan ozellikler yan yana ve karlglk olarak yer almlgtlr. Onlulerin yazlllglnda Kur'an imlkslnln etkisi ile yaygin olarak hareke kullanll- dl21 halde, bir klslm kelimelerin yaz~llginda aynl zamanda ozel iinlu i~aretlerine (harekelere) de yer verilmi~ olmas~ bundandlr.

Eski Anadolu Tiirkfesi, yukar~da belirtilen tarihi ve sosyal geligme ~ a r t l a r ~ dolayls~yla konugma dilinden yazl diline gefme miicadelesi ile kuruldugu ve bu donemde dah .~ Arap yazisi temelinde kligelegmig itibari bir imlb gelenejji de yerle~ememiy oldugu icin, konugn~a dili ile yazl dili arasindaki paralellik imlbnln musaadesi oranlnda yazlya akset- tirilmigtir.

fmlbda "nlu igaretlerinin belli edilmesi icin hareke dl- pnda "hurhf-I imlk" denilen elif ( I ), vav ( ,) ve ye(&) harfleri de kullanilm~gtir. Bunlarin kullanlliglnda belirli b a z ~ esaslar dlgnda tam bir kural soz konusu degildir. Metinler- de getiiriiv ( 93 ) (= getirin) geklinde unluler ile yazl- Ian ornekler bulundugu gibi, y (i) g (i) rnz (i) (= yirmi) ~ e k - linde yalniz hareke ile yazilan ornekler de vardlr.

Hareke sistemi a, I, o, u gibi kalln siradan unluler ile e, i, 6 , ii gibi ince s~radan unluler araslnda bir igaret aylnmi papmadlgi i ~ i n bu iinliilere kargll~k olan hareke i~aretlerinin ince mi kalin ml okunacag~ yer yer ince ve kalln straya gore aparlanan t ( b . 2 ), k ( 3 , $ ) gibi farkli yazllis- taki unsiizlerin yardim~ ile belli edilmigtir : saktnmak gibi. fnce veya kalln s~radan unsuzlerin desteginden yoksun olan yerlerde kelimenin ses yaplsl ancak anlamln yard~mi ile tayin edilebilmektedir: su/sii (=asker) ( 9 - ), daparlar (= bulurlar)/deperler (= teperler), oldz/oldi gibi. Metinlex- de bazen a/e f a r k ~ i$in "ustun" igareti di~inda elif I m de kullanllmas~, incelik-kalinlik ayrlmlnda bir dereceye kadar yard~mci olabilmigtir : saTa (Vj- ), sacasrn gibi.

Elif, vav ve ye (6, ) harfleri, iinliileri b e l i m e g6- revi dlglnda, Arapfa ve F a r s ~ a kelimelerde oldugu gibi, T u r k ~ e kelin~elerde de ayni zamanda uzunluk gostermek Uzere kullan~lm~gtir: dapii (=himet), odjle (-atesi ile), viig (=var) gibi.


Daha Gok b a ~ l a n g l ~ devri eserlerinde gorulmek iizere, Arap i m l l s ~ n ~ n etkisi ile okunuhta bir ses deieri olmayan eiif ( I ) ve vav ( I )'lar~n yazlllgl yer allr.

"Tenvin" denilen ve a/e, z/i iinliilerini birer n iinsiizii i lhesi ile okutan yaz~l l~lar i vardlr : andarz; olmedin (=oI- meden), kendiizinden (=kendishden) gibi.

~nsiizlerin yazlll~lnda bir yandan Arap-Fars imliislnln, bir yandan da eski Uygur iml$s~nln etkisi kendini gosterir.

Uygur imlblnln etkisi altinda q damak iinsiizii ng ( ) isareti ile kargllandlgl halde, Arap-Fars iml&slnln hbkim 01-

dugu yerlerde bu iinsiiz q ( 9 ) isareti ile kargllanmigtlr : bengzer, Tnngri, yaqak gibi.

Arap alfabesinde p , c iinsiizlerini kargilayacak ozel birer harfin bulunmamasl dolaplslyla metinlerde p, g iinsuzlerinin b, c yazll~~lari ile kar~llandlgl yerler coktur: Calah ( = Calap, Tanrl), ynbrak ( = yaprak), acllk ( = a~l lk) , kac ( = k a ~ ? ) gibi. Bununla birlikte alfabeye sonradan eklenen

r ve harfleri dolaylslyla p ve F yazlll~ll ornekler de vardlr: ctkdi, toprak gibi.

Uygur yazlslnin ince ve kalln slradan t ve s iinsuzleri araqlnda bir aylr~m yapmamlg olmaslna kargl, Arap yazlslnda ince slradan t / s ( H , 2) ile kalln slradan t / s (2, b,

iinsiizleri birbirinden ayrl harflerle yazlImlg oldugundan, metinlerde her iki etkiyi tapyan yazlliglara yer verilmiatir: tozrna, ravugzla (=tavukla); tavfan, tavar (zdavar), turd~lar (=kalkt~lar), sayru (=basta), sak~nnlak, soquc ca so nu^), sacrldi, sanasin, soyd~lr~r gibi.

k / g unsuzlerinin Arap yazlslnda tek bir ke f ( if') harfi ile kargllanml~ olmaslnln dogurdugu giiclugii gidermek i ~ i n metinlerde yer yer g i ~ i n i i ~ noktall kef iyareti kullanllm~$nr : girii (- sonra), degijre, virrnegi (= vermeyi) gibi.

Uygur iml%s~nda oldugu gibi, bazl ekler kelimeye bi- tiatirilmeden ayrl yazllmigtlr: Icuf-dur, gerek-dlir, dii~inig-sin, biitiin-liginde~z, aymrs-lnrdur, eltsilk-~uz gibi. Buna karglllk edat, bagla5 ve ek-fiil nitcliiindehi bazl kelimelerin de kendinden onceki kelimeye biti~tlrllerek yazlldlgl yerler ~ok tur : anuvzla (=onunla), sadakoyzla, bunulgibi, anuqctirz, bizden- yaqa, bendahz, varildlkinz gibi.

Ses bilgisi : ~ n l k l e r : 1. Eski Anadolu Turk~esi'nin iinliilerinde bugunkii yazl dilimi7de billunn~ayan bazi uzunluklar vardlr. Bunlar ya ~ e ~ i t l i ses diigmelerinden, hece ve ses kayna~malar~ndan dogan uzunluklard~r : t 7P.g ? d.rpu (=hiz- met), d l L g > n?!r (-atll). net,>g 6:?r > ?i l t7 k . 7 , ~ (=nitekim) gibi; yahut Tiirk~enin ~ o k eski donemlerinden siiregelen ve o lu~ma sebepleri dahl kesi311kle ~oziilemediii isin "asli uz~inluklar" diye ad1;tndlrllan turden uzunluklardir : Zy

(=ad , rd (=ad, is i l l , 22) (=av), 9 ; ~ (=var), ii (=in, ma- gara), or? (=on), y.~ (=lCiO), )Zb (=yok) gibi.

2. Metinlerde bugiinkii yazl dilimizde yer alan a, I , o, '1;

e, i , 0, ii iinluleri d y n d a bir de e (=kapali e) iinliisiiniin varlig~ soz konusudur. Ancak, ilk hecedelii n n durumu baklmlndan devre sonuna kadar olan metinlerde yazlll~ hemen hemen hep i yanmdad~r. Cdnkii diinek, yirizek, bif, gice, girii, irte, virmek gibi kelimelerin ilk hece unluleri hep esre veya esreli y ile yazllmlgtlr. Eier bu yazlh~lar ses degeri

yazlll>lar esre ile deiil, iistijn igareti ile belli edilebilirdi, Metinlerde b6),le bir aylrlm giizetilmediginden, bu yazlhgla- rln ses deteri bak~lnlndan birer i'yi kar~llad~klari goriigii hiikimdir. Yaln~z, devre sonu metinlerinde i'li ~ekiller yanm- d z .?! (=memleket), jel, - h , his, j.?g (= iyi, daha iyi) gibi 2 1 1 orneklere de rastlanmaktadlr.

3. Bazi kelimelerde e iinliisii, Eski Turk~ede oldugu gibi devam etmektedir: eyu (<edgii) (=iyi), gey- (< ked-) (=giymek) gibi. Buna k a r ~ l l ~ k b a z ~ kelimelerde bir e>i deiigimi vardlr: aY > eY > i y (=ell!), amtz > e ~ n f i

> i m d i (=aimdi), e ~ i t - > irit-, nege > nice, e ~ g e k > iyek (= egek) gibi. Aynl durum A r a x a +e Fars~adan gep me bazl pabancl kelimelerde de goze Carpar: bedter > biter (=beter), clev > div (=dev), yernirl > yimin (=yemin) gibi.

4. Arap yazlslnln o / n , o/ii farklnl belli etmemesi yuziinden uira-, uran-, uyan-, yiirii-, yuknrz-, giizel gibi kelimelerin ilk hece unliilerinin genig mi, dar ml olduiunu anlamak giiGlesiyor. Bunlarl, bu donem iGin Eski Tiirk~eye parale1 olarak gozel, osnn-, oyan-, ogra-, yorr-/yori- ~ekillerinde okumak taiihi geli~me gartlarlna daha upgun diiamektedir.

5. ~ n l i i ~ ~ y u m u : Kelirnelerdeki iinlii diizenini incelik- kallnllk b&~m~ndan aqarlayan dil benze~mesi ~ o k kuvvetlidir. 0 kadar ki bugun uyuma aykw olan -ki aidiyet eki ile imliida biti~ik yazllan ile ve igiin edatlarl, i- yardlmcl fiilinin ge~mig zaman isim-fiili, hikiiye ve rivayet gekilleri ka- Iln slradan kelimelerde de uyuma girmektedir: ~ a r r n k l , bar- n r t l d ~ ~ t , ztrmakdaki, nt'akzla, anuplila,-k.zraz:(ur, vZzdf, 0811

yrmlr, azrdtrirz (=az oldugunu) gibi. Eklerle genialetilmi~ bazl A r a p ~ a ve Farsca kelimelerin de uyunla girdiii goriilii- ),or: tnLI~j(:W (=taksir, kusur), mu'abb~rl tk (= muabbirlik, riiya )iorumculugu) gibi. i k en zarf-fiil eki biituniiyle, -Yorur ~imdrki zaman eki de bir klslrn lnetinlerde uyumdan k a ~ a n hirer ek durumundadlr: rtanzazdayiken, otururken, geceyo- ,,,,., gideyorur gibi.

Dudak benze~nlesi : Ufak tefek benzegnle lg~lt~larl g6- rulmekle birlikte genellilcle dudak. benzegmesi yoktur. U Y U ~ ayk~rlllgl hok kelimelerde ve eklerde olmak uzere iki ~ekil- de kendini gosterir :

Bazl kelimeleiin Eski Turk~ede oldugu gibi aynen veya kiictik its degigmelcri ile devam ettirilmi~ olmas~, uyum bo- zuklug~r dojjurmu~tur : gendii (= kendi), eyii (= iyi), dilkii (- tilki), bul;d (= bulut), esriik (= sarhog), yanku (= yan- k ~ ) , yrlduz (= ylldlz) gibi.

Metinlerde ayrlca, eski ve yeni yazl dillerinden farkll olarak birsok kelimede bir yuvarlakla~ma baqgostermigtir. BLlnun sebebi ya bile,-iik, t,rtnuk, ,yemiit, kirpuk, civLin- tirncklerinde goriilduiG iizere h, p, gibi dudak iillsilllerinin yuvarlakla~tlrma etkisidir yahut da Eski Tiirk- ~ e d e birden fazla heceli lielimelerin -g / -g iinsiizlerinin Gii- neybat~ Turk dilinde eriyip kaybolurken geride kalan iin- luyii yl~varlakla~t~rmaslndan dojjmuatur: ayrLi (< rdr

(=ay;l), r1rz.L (Etemiz), bilii ( =bilgi), klczi (=slklntl, eziyet), sacu (=sag), ynpr~ (- yap^) gibi.

Eklerde u y u ~ n ~ O Z U X I L L ~ L L : Duzluk-)1u+arlakl1k bak~mlndan dudak bellzeSmesine ayklrl elan epey ek vardlr. Bunlar ya dudak iinsuzlerinin yalllarlndaki ek iinliisiinii ).uvarlak-

bakunlndan birer k'y? kar~l la l l l l~ olsalardl, daha ltliaele~rni~ la~tlnnalarlndan o l u ~ m u ~ uyum bomkluklarld~r yahut da I bir imlii olugmadliindan bunu gostermek k in y'li bir kislm eklerin ilk pap~larlnl korumakta devam etmelerin-


den ileri gelmigtir. Ekleri bu baklmdan yuvarlak iinlii tagi- yan ekler ve diiz iinlii tagyan ekler olmak iizere ikiye aylrmak gerekir.

Eski Anadolu Tiirk~esinde diiz iinlii taglyan kelime koklerine yuvarlak olarak gelen ek tiirlerinin saylsl oldukca kabarlktlr. -uq/iiq, -nuq/-niiT ilgi hali, -am/-erii yon gosterme eki, -urn/-iim, -umz~z/-iimiiz 1. gahis, -u l l / i i~ , -uvtlz/ -iiqiiz 2. gahls iyelik ekleri ile, -lu/-lii, -suz/-siiz,-cuk/-ciifc isimden sifat ve isim yapma; -gu/-gii, -du/dii, -u/-ii, -trk/-iik fiilden isim, -ur-/-iir-, -dur-/-diir- fiilden fiil, -ur/-ur, -duk/ -diik isim-fiil, -LI/-ii, -vp/-iip zarf-fiil ekleri ile -us/-iiq, -uquz/-iiqiiz 2. gahls cokluk, -sun/-sun, -sunlar/-siinler 3. gahls teklik ve sokluk emir kipi ekleri, bazl ~ekimli fiillerdeki -v~tnz/-viint, -uz/-iiz, - v u ~ / - v i i z , -alunt/-eliim gahls, -durur/-diiriir, -dur/-diir cevher fiili ekleri bunlarln baglica- larldlr: 11an-uv, kardagz-nuq, aq-arurak (ona dogru), ayb- uquz, baglu, dip-siiz, karal-dm (=karartl), uyan-ulc, geg-iir , it-siinler, gire-viiz, gei)ez-durur (=kolaydir), lruk-drrr gibi.

-r/-i, -m/-in yiikleme hali, -I /- i , -n/-si iyelik, -din/-din zarf, jr/-gi, -Irk/-lik, -~ncr/-inci isimden him tiiretme, -lcr/ -ici fiilden isim, -dl/-&, -mrj/-ntis gecmig zaman, -uar/-iser gelecek zaman ekleri ile, -"I-, -On-, - O g - fiil tiiretme eklerinde- ki baglantl iinliileri, -mr/-mi soru eki, ~ekimli fiillerdeki -rn/-in 1. gahls teklik, -srz/-siz 2. gahis teklik ve ~okluk, -rcak/-icek, -~nca/-ince zarf-fiil ekleri, yuvarlak iinlii taglyan kelimelerde de hep diiz olarak yer alan eklerdir: kug-1 (=kugu), gendii-yi (=kendisini), geldiig-in (=geldighi), boyn-ln (=boynunu), oq-din (=once), derniir-ci, ulu-Ilk, bul-ln-ma-dl, aiydur-ml?, nol-lsar (=ne olacak?), 81-iserii~ (-olecegiz), alur-slrz, ur-lnca gibi.

6 . ~ n l i i diigmesi, iinlii tiiremesi: Kelime baglnda iinlii dii~mesi seyrektir: sltlna (< ~sztr~za), srtmalu (=sltmall), yu- ~ L L (< uyukrt) ( = uyku) gibi bir iki ornegi gqmez. Ancak, orta hece diigmesi ~artlarinl taglyan yerlerde dugme olayl yayglndlr: ayrr-/ayruk (=ayrl), boyln/boyrtr, bogiir/bogrin (=bogriinii), bogiir-/bogrug-, yakrg- > yahp, emiziir-> em- zir-, yilet-/yiltesin (=iletesin) gibi. Ekleme slraslnda, kelime icinde iinlii karylagmaslndan dojjan degigmeler de vardlr. Bunlarln ge~ic i olanlari aruz vezni gereiidir. Siirekli olanlari kaliplagmi~ sozleri olugturur: seniqqiin, nideliinx?, nollsar?, nicoldt? s u ~ a d u ~ s a , siiqiydi (-siingii idi) gibi.

Tiirkce kelimelerdc iinlu tiiremesi seyrektir: azacuk, yigirek orneklerinde goriildiigii gibi kelime i~indedir. Yalnlz, 'ayb, ' i lm, fikr, kavl ( = d z ) gibi Tiirkcenin hece yaplsina ayk~ri ~ i f t iinsiiz taslyan Arapqa kelimelerde de bugiin oldugu gibi bir ses tiiremesi baglan~~gtlr : 'aylb, 'ilinz, fikir, knvil, sablr gibi.

Unsiizler: Eski Anadolu Tiirk~esinin, iinsiiz tiirleri baklmlndan bugiinkii yazl dilimizden ayrllan en onemli yam, Eski Tiirk~edeki q damak Gnsiiziiniin aynen devam ettirilmesi ve slzlc~ bir glrtlali iinsiizii olan h'nln varllgldlr: bu71

(= slklntl), deViz (= deniz), d a h ~ (= dahi), yohsul (= yok- sul) gibi.

~ n s i i z deiijrneleri: 1. b-: Bazi kelimelerde b-'ler bugiin oldugu gibi p-'ye donmeden kendini korumustur. Bunlarin bir kisml Eski Tiirk~edeki ~ekillerin devamlndan ibnrettir: barmak (= parmak), bagmak (= ayakkabl), berk, biqar (-2 p~nar), buszi (= PUSU), big- (pigmek), biire (-- pire) v.b.

2. b > v : Eski Tiirk~enin Gok Turk kolundaki ve belirli kelimelerindeki on, ic ve son ses b'leri, Eski Anadolu

Tiirk~esindc artlk tamamen v'ye doniigmiig durumdadir: bar > var, bar- > var-, bir- > vir-, yablak > yavlak (= fena), tabzgkan > tavgan, ynvag, davar, av, ev, sev- gibi. Bu durumla ilgili olarak, ~ekimli fiillerde ~ a h l s eki durumundaki ben, biz zamirleri de birer 6- > v- degi~imi ile eklegerek -van/ -ven, -vrrz/-viiz ~ekillerini almiatlr : aru-van (= temizim), aga-vuz (= asallm), gide-viiz (=gidelim) gibi.

3. t->d-: Eski Turksede kelime basindaki sabit t- iinsiizii, Eski Anadolu Tiirk~esinde, t-'yi devam ettirme veya d-'ye donusme baktmlndan karlyk bir durum gosterir. t- > d- degigimi yiizylldan yiizylla ve eserden esere birtaklm farkllllklar gostermekle birlikte, daha cok ince slradan kelimelerde gergekleamigtir. Kalln s~radan kelimelerde t-'nin korunma oranl daha fazladlr. t-'li ornekler: tag (=dag), ta- gll- (= dajjllmak), tal, tanz- (= damlamak), tamak, tamar, taq (=tan, hayret), taqla- (=haye t etmek), tanrg- (=danlp mak), tanuk (= ~ahit), tart- (= cekmek), tag (= dig), tavar (-mal), togran-, tolun- (=dului~mak), tol-, ton (=elbise), t o ~ r ~ z (=domuz), tii ( ~ t u y ) gibi.

d-'ye donii~miig ornekler: dad (=tat), datlu (=tatll), dm- (zdinnlek), drnq (=din?), dolcrn-, dut-, degiil (=degil), delirn (=cok), ditre-, dut-, diiken- deg~iir- (=degigtirmek), dirlik (-hayat), diikeli (=hepsi), diirig- (=ugragmak) deg- m e (-her) v.b.

4. I<->g-: Eski Ti irk~e k-'ler Eski Anadolu Tiirkcesin- de, bugiinkii yazl dilinde oldugu gibi g-'ye doniigmiigtiir : gel-, getiir-, geyik, geqez (=kolay), go/, goqiil gibi. Arap alfabesi k ile g araslnda bir aylrlm yapmadlgl icin, ,q-'$e, doniigmemiy olan ornekleri, daha cok bugiine klyasla tayin edebilmekteyiz: kendii, kendiizi (=kendisi), key (=iyi), kigi (Pkii~iik), kim?, kimesne, kiji, korpe gibi. Bununla birlikte, metinlerde, bu kelimelerin i i ~ noktall kef'le yazllarak g-'ye doniis&"-' ~ugdnii gosteren ornekler de yer alml~tlr: gigiye, bir

gez, gendii, gemiik (= keinik), geqez, g i ~ i (= kiiciik) gibi.

5. k > h : o n se;te h- iinsiizii yalnlz A r a p ~ a ve Fars- cadan geGme hulk, hayal, hog, hlyanet gibi yabancl kelimelerde yer allr. Tiirkge kelimelerde metinden metne fark etmek i iz~re bazl kelimelerin i$ ve son seslerinde k > h degigimi goriilmektedir: nrkn, bah- (=bakmak), ugmah (==ten- net). h~rdah, yahjr yohsul gibi.

6. g / g, g > v : Eski Tiirk~edeki birden fazla heceli kelimelerin son seslerindeki -g / -g iinsuzleri ile ek ve hece bag1 g/glleri, Anadolu Tiirk~esinde eriyip kapbolmugtur. Diiaen kelime sonu -g/-g'lerinin bir klsml kendinden onceki iinliiyii yuvarlakla~tlrlrken, bir !asmlnda da herhangi bir degigiklik olrnam~gtlr: Icaprg > kapu, yadag > yaya, ya~l lg > ya,vlu, kulgak > kulak, suvgar- > suvar- (=sulamak) gibi. Trk heceli kelirnelerin son sesleri ile, birden fazIa heceli kelimelerin i~ seslerindeki g/g iinsiizleri yazlda ko- runmuqtur. Bunlarln telAffuzda ylimu~aylp 2 ve y'ye dona- sup doniiynedikleri kestirilemiyor: ag-, agrl, sagdr, beg, be- gerz-, egin, egri, iigil- gibi. Bunlardan yuvarlak iinlii yanlnda bulunanlarda, bazan bir g > v degigmesi goriilmektedir: kirlngzlz > k~i lavnz (=kllavuz), sogzk > sovlk, tiig- > rlov-, takrg~i > tavulc v.b. koga (=kova), sogan (=sovan), ~ l g a - ( -=slvamak) gibi ornekler de degigmeden kalmlgtlr.

7 . q > g, g : yalglz (=)ralnlz), igen (=pek), egirtte (=-kugatmak) gibi birkac arnek verebilen bir degigim tiiriinden ibarettir.


8. 15 seste fonlula~nta: Ekleme durumunda, yan yana bulunan iinsuzler araslnda tonlu olup olmama baklmlndan bir uyum soz konusu degildir. Kok iinsiizii ister tonlu ister tonsuz olsun -da/-de, -&/-den, -durn/-diim, -&/-dl, -duk/ -diik v.b. ekler hep (1- iledir. -ca/-ce, -cuk/-ciik, -a/-cr, -dukcn/ -diikce ekleri de hep c- iledir: bag-da, budak-dun, bat-dl, apdur-, it-diikleri, yok-durur, adet-ce, gok-cek, dam- p k - ci, oldrrk-cn gibi. -t->-&, -1i->-g-, -k- > -g- degigimi ile iki iinsiiz araslnda bulunan tonsuz iinsiizler de tonlulas- mlat~r: bulut / bulrd~na, ogiit/ogiidi, ycrt-/yuda (yutsun), it- / ideviiz (=edelim), brrak- / brragur~n, yoklrk /yokhgrn, sii?iik/~iigiigi (= kemigi) gibi.

9. i;'nsiiz ikizlenmesi: Bazl ses di i~me ve degi~meleri sonunda birkaf kelimede -ss- ~eklinde bir ikizlenme goruliir: asrg > ass1 (sfayda), idisi > issi > rssr (=sahip), rsrg > rssr (= slcakllk, hararet), us (= akll) > ussrrgr gibi.

10. Eski Anadolu Tiirk~esinde seyrek olarak iinsiiz ve hece diigmesi olaylarl ile iinsiiz tiiremesi ve hece aktarlml (mktathkse) gibi olaylara da rastlanlr. bol->ol-, berkle- > bekle-, geltiir- > getiir-, oltur- > otur-, suw > SLL ~ e k - lindeki degi~melerde b-, -r-, -I-, -1v iinsiizlerinin eriyip kaybolmasi soz konusudur.

Metinlerde ur-, igid, rlan, llduz, urak, in, irij- gibi v- ve y-'siz ornekler goriilebildigi gibi, bunlar~n birer v- ve y- ili~mesi (proth&se)'ne ugramlg vur-, yigid, yrlan, yalnlz, ytrak, yin, yirig-, yit-, yigrerz- gibi gekilleri de yer almlgtlr.

karva- (=kavramak), tobra (-torba) ve horyad (=hog- rat, Rumca asllna uygun olarak) kelimelerinde de bugiinkii ~ekillerine oranla birer hece aktarlml goriilmektedir.

Sekil bilgisi : Eski Anadolu Tiirk~esinin bugiinkii Turk~eden ayrllan bagllca gekil bilgisi ozellikleri punlardlr :

h i m : fyelik ekleri kelimeye 1 ve 2. gahls teklik ve fokluk ~ekillerinde hep yuvarlak, 3. pahls teklik ve ~ o k l u k Se- killerinde hep diiz olarak eklenir: bag+uin, i p t i im i i z , nt+ uq, LLSSU+~LIZ; dost+ 1, goz+i, e v f l e r i gibi.

Hal eklerinin ~ o g u bugiinkiinden fark11 degildir. Yalnlz ilgi hali (genitivus) eki hep + u v / + iig, +nug/+niil, geklinde yuvarlak iinlii ile, bulunnia (locativus) ve ayrllma (ab- lativus) hali ekleri de hep +do/ 4- de, +dun/+ den pekille- rinde d- iledir: ilan -k ug, siz + iiv, ayrfnurg; kulhk + da, at +don, sovrk + dun gibi.

3. pahls iyelik eklerinden sonra +On yiikleme (accusati- vus) hali eki kullanllm~~tlr: ayag+r+n (--ayaglnl), nrka+ sr + n (=arkasin]), diis+i 4- n (=ruyasml), uc + I +n (=ucu- nu) gibi.

Hal eklerinin kullanll~~inda bazl ayrlllklar goze Garpar. 0rnek olarak yalin ha1 (nominativus) yiikleme halinin yerini tutabilir: yavuz h1rlu k i ~ i (=ki~iyi) evde Icomanzak gerek gibi.

fyeljk eki a lrnl~ isjmlerden sonra ilgi gorevi ~ o k defa ilgi hali eki almadan kar~llanrnlgtlr (eksiz belirtili isim tam- Iamas~): beniirn atam knrdap kuzr (=babamin karde~inin kl- zi), goksiim penceresi, go~ l i i g gozi (-gonliiniin gozii), ziil- fiiq kemendi (=ziilfiiniin kemendi), dii~iirniiz ta'birin gibi. Daha ~ o k manzum metinlerde olmak iizere, 1 veya 2. pahls iyelik ekli kelimelerden sonra, belirtme gorevi yukleme hali eki kullanllmadan da kargllanmlgtlr (eksiz yiiklen~e hali): goqliirn aldr, goksiim sovrdanz, kanuguz doltiib, karda~cugn- rnciz vir gibi.

Bazan fiiller ySnelme hali yerine yiikleme hali eki ai- mlgtlr : togrr yolr (--- yola) vnrmadl; salaydz Yusu f ardunnr (- ardlna) iizin; taparidum ben seni (= sana) gibi. Yonelme hali ekinin yiikleme ve bulunma hali i ~ i n kullanlldl~i yerler de vardrr: dirler aluban gitmege (zgitmeyi); hayrete (= hayrette) brrakd~ gibi.

-mak/-mek mastarlndan sonra gelen yonelme hali ek- Ierinde bazan herhangi bir gorev yok gibidir: bunuq gibi dosta i'timad krlinaga (= kllmak) yaramaz. Yonelme hali bazan ;le edatinln yerini tutar: bu tamagaya mexglil olup; 01 iimrnide (= iimit ile) k i m a f v ide padjah. Olumlu ve olumsuz genip zaman isim-fiiline gelerek ur- fiili ile kullanllan yonelme hali eki, bir i ~ i "yapar gibi olmak", "yapar gibi goriinmek" anlamin] verir: bu isi gorrneze urdi v.b.

Bulunma hali eki +da/+de bazan yonelme hali gorevi ile kullanlllr: 01 terazrl kefesirzde (=kefesine) Yusufr kodl- lor; biz daht bu ayet altrnda (zaltlna) dahil olavuz gibi.

Eski Tiirkfe devrinden bir kallntl olarak +da/+de ekinin ayrllma hali gorevini devam ettirdigi yerler vardu: nlnunda (- alnlndan) opdi; Beair elinde (= elinden) gomlegi Ya'krib alur; yig andarz k i agda (=a~dan) yuyasrn v.b.

Eski -tdrn/+din ayrllma hali eki ancak oq fd i l l (=once), bcr yaqa +dm; iki yaga fd ln (=iki taraftan); sag+dzn yaqa gibi kaliplagmlg zarflarda yer almlgtlr.

E~itlik hali (aquativus) gosteren + ga/+~e, + ca/ + ce eki, "gibi, kadar, gore" anlamlar~ ile olduk~a g e n i ~ bir k ~ l - lanlll~a sahiptir: ton+ca (= top gibi), Kazaiz+~a (= Kazan gibi) olmayasln; tag+ca (= dag kadar); saman + ca (=saman kadar), krzrlclk degizegiintjce (= degnegim biiyiiklii- giinde); ag~rrn+cn (=aglrllglnca) Daha, d i leg in fce , hiik- mitz + ce; znlnaizca (= zamana gore) ollmaduk v.b. Bu ekin "zamanda" ve "yerde" slnlrlama (limitativus) gorevi ile kullanlllpl yalnlz kari~lk dilli eserlerde goze Garpar: bu demge+ce, b i j ydga t q a gibi. Ekin 07irzce (= onu slra, oniinden), akabince (= arkaslndan), sonuizca (= sonunda), yolrnzca (= yolundan), yirlii yirince (- yerli yerinde), soyln- ca (== soyunun iktizasr olarak) gibi zarf olarak kullanilan kallpla$mlg ornekleri de boldur. Aynl durum bunca, bunca- sl, nice, rzicesi (= nasll?), nice bir (- ne vakte kadar) gibi zamir kallplagmalarl ~eklinde de goriiliir.

f le edatl ile bunun eklegmig pekli olan 4-la/+le, +Ian /+len eklerinin vas~ta hali (instrumentalis) i ~ i n kullan~l~g~n- da bugiinkiinden ayrllan bir durum yoktur: oditn ile, gogiil- dejlerle, otclz tokuz yigitlen gibi.

Eski Tiirkceden devam edegelen +On vaslta hali eki, yer yer iplekligini devam ettirmekle birlikte, daha ~ o k ka- llplagrnlg yer ve zaman zadlarl durumundadlr: goz+i+ir (=gozii ile) gordi; giic + iin (=gii~liikle), diin+in giin+in (=gece giindiiz), giindiiz + i n (=gundiizleyin), yay +in (=yazln), suswz +In (=susuz olarak), yalquz -k 111 (= yalnu olarak), 01 vaktluz (-- o vakit), sag+ln sol+ln (-- sag11 sol- lu), yir yir+in (= yer yer), art+ln (= o sebeple) gibi.

Benzetme edatl gibi'nin yerini tutan f layln/+leyin (< +la-y-zn) de bir isim fekimi eki dununundadlr: korniir+ leyin, yagmur+layrn, benci+leyin, ancr f layrn gibi.

+la/-kre yon gosterme (directivus) eki canlldlr ve pek giizel kullan~llglarl vardlr: in? t r n (=dlganya) saldr, da~+ra (-- dlpanya) gitdi, yo11 + ra (- yoluna), depe +re (= tepesi- ne), giiksl+re (--gaksiine); ol begi o f deqlii yilzifre giizi+ re ve bogazz+m ve kartll i-ra diirterdi k f m aldiirdi gibi.


, . 4- aru/+erii ve bundan klsalmlg + ru/+rii yon gosterme ekinin kallanlllgl daha slnlrlldlr: arka + ru (= arkaya), up +aru (=oraya dogru, oraya), yav +am (=== o yana), karr- ca + ru (enereye?) v.b.

Iciirt edatl, orta hece du~mesine ugrayarak ve eklendigi kelimeye yanagarak, +eun/+ciin gekliyle bir "sebep g6s- terme" eki dun~muna geqmiatir: anus +Gun, gendiizi + ciin gibi.

Szfatlar: Belirtme slfatl olarak kullanllan say1 adlarl bugunkii gibidir. Yalnlz, bazllarlnda ses deii~ikligi goriilur: big, yidi, tokuz, yigirmf gibi.

+lncz/ + inci eki ile yapllan slra-say1 slfatlarlnda ek hep duzdur: dord + inci, onfzncz, tokuz + zncz gibi. Nadir olarak i k i f n c gibi klsalrnl~ ~ekiller de vardir.

I

Niteleme sifarlarl boldur: biliisiiz ddem, ince bil, yavuz goz, karasu (=karanhk) gice gibi. Slfatlarda karylagtlrma (comparativ) ve iistunliik (superlativ) dereceleri +rak/+rek eki ile kargllanlr: yig-trek (= daha iyi), katr+rak (=daha katl), uiu+rak+dcrr, Tasrz bilici + rek + diir (=en iyi bilen- dir). Bu, gu, 01 i~are t slfatlarl yanlnda, bunlarln sol, ogbu,

I u ~ b u , igbu gibi birlegik olanlarl da vardlr: 01 sozi, $01 pfri, ogbu sozleri gibi.

Zamirler: Sahls zamirlerinde, 3. gahls, 01 ve olar ~ekilleri ile bugiinden farklldlr. Bu gahsln ~ekiminde anu, anz, an",,, anda, anlar, anlaruq, anlarz gibi bir ayrillk da goze farpar. fgaret zamiri bu, gzz, ol'dur. Cokluk ~ekilleri bular, gu- tar ve olar'dlr. Sahls ve igaret zamirlerinin ~ o k l u k ~ekilleri, ile ve iqiirz edatlarl ahrken araya bir ilgi hali eki girer: bun- larusla, b ~ n l a r u ~ c i i n gibi.

Donugliiliik zamirleri kendii, gendii, oz ve kendiiz (< kendii oz)'diir. Ayni zamanda soru zamiri olan kim 'ye ne'den bagka ayruk (=bagkasl), kamu, karrtusu (=hepsi),

I biregii (=birisi), kankzs~ (=hangisi?), niceler (=pek foklarl), ozgeler (ba~kalarl), diikeli, diikelisi (=hepsi), degmesi (her birisi) gibi fe~i t l i belirsiz zamir turleri vardlr: yiizin ayrug? dondi; biregii gorse; knmu fan: vii baki; kamuszndan yigrek; kankzszyla eykye cenk; diikelisin bagladr; degmepiiz (=her biriniz) v.b.

Baglama zamiri klm ve Farsfadan gefme ki'dir: nice begler kirn dilerlerdi anz; mesel kinz didiler; ol k i saf baglar; ne efsane k i var v.b.

Zarflar: Zaman zarfi olarak indi, inzdi, diirzle, yarzndarz C-yam), girii (=sonra), kaqan (=ne zaman ki, vaktaki), hemige (=daima), ~ i i , ciin (=vaktaki), nice bir (=ne zamana kadar) gibi dogrudan dogruya zarf olan kelimelerle, isin1 ve stfat durumunda Turkfe ve yabanci a s ~ l l ~ pek fok kelime kullanllml~tlr. Bunlarln bagllcalarl: dun giin, dun ii gun, bu- gur (> bu ogur), go1 dem, go1 oht (= o vakit), 01 ohtun, go- lok dem, geh, gehi (=bazan), nci-geh (=anslzln), subhdern (=sabahleyin), her subh, bir rzefes, pes (=sonra), arzdaiz (-ondan sonra), ilkirz, opdin (=once), miidrim (=daima), dem-be-dem (=zaman zaman), 01 vakt, hemdn v.b. -a dek, -a degin, -don girii gibi edat grupu halinde olanlar da var- d ~ r .

Yer zarflarl olarak opince, ardlnca, ilerii, Icar~u, am, kanda, her kandcc, girii, berii, icerii, kancaru, aqaru (= ote, &eye), tapa, dapa (=tarafa, yone) gibi kelimeler yer almis- tlr.

Miktar zarflan, bugiin kullanllmayan katz, top, key, gey (=pek), ipen, igen (-pek), telirn, delirn ( z ~ o k ) , o k i i ~

(--~ok), yigirz, yegin gibi kelimelerle slfatlardan yapllmig bir zerre, bir gemme (=pek az), nice (=bol), yavlak (=pek) gibi kelimelerdir. Miktar zarflarl kelime tekrari ile de yapl- labilir: az az, bip bip, biiliik boliik, deste deste, katre katre gibi.

Bugiin kullanllmayan bagllca tarz zarflari ~unlardlr: eyle (=oyle), eyle kirn, bu deplii (-boyle), bu resme, su resnze, bunczlay~n, anczlayzn, niceme (= nice, pek ~ o k ) , oqat (=iyice), b a y ~ k (=giiphesiz), yaluquz (=ancak), ayruk (=baskam), anqa (-0 kadar), aBsuzda (=anslzln), aqul (=yavag, yavaa), tiz (=gabucak), ser-d-ser, dest-be-dest (= elden ele, pegin), 116-geltan (= anslzmn), ynvuz (= kotu), yavlak (=pek), geqez (=kolayllkla), gessiizin (=isterneye- rek), arkun ark~in (= yavas yavag, aglr aglr), ldcerem (= elbette), pare pare (= parfa parfa) v.b.

ne?, nice bir? (=ne zamana kadar?), nige? (-nasll?), nite? (=nasrl?), kanr?, kandnn? (=nereden?) gibi zamir kokenli olup da soru zarfl olarak kullanllan kelimeler vardlr: nice bir qalzna b i ~ tabl-z Izeves; n i ~ e diir doker? anus gi- gegin rzite bilem? nuvet nice irrnalum? kandan saralum? gibi.

Edatlar : Eklendikleri isimlerle oteki kelime siniflari arasinda ge~ici baglar kurma gorevi yiiklenmi~ olan ba~llca edatlar ~unlardlr: bigi, gibi, teg, deg, ile, birle, bile, igiin, F a r s ~ a bd (=ile). Bu edatlar isimlerin yahn, zamirlerin ilgi halleri ile kullanlhr: yil bigi, a m r l bigi, kalem teg, gun deg, azmug~ln, evi birle, rijveti~iin, ddsitcirt-I divdne bd Husrev gibi. agaga, aguru, otiirii, berii, gerii, osden, ozge, yana gibi edatlar ayrilma h.xli isteyen edatlardlr: agacdan agaga, di-. vdrdarz asuru, qolzdarz berii, andan otiirii, senden Bzge gibi. Yonelme hali isteyen dek, degin, Farsc;a td edatlarl sinirlan- dlrma gosterir: subha delc, jimdiye degin, td kzydmet gibi.

Tagra, apnru, iizre, iistine gibi baaka kelime smlflarin- dan alin~p edat olarak kullanllan "yalanc~ edatlar" da vardlr: anus buyrugzrzdarz tajra olmazlar; 01 devizden aqaru (=titeye); ~ e h r iistine gibi.

Bugla~lar: Kelimeleri, kelime gruplarlnl ve cumleleri birbirine baglayan Tiirkfe ve yabancl as1111 pek fok bagla^ kullanilln~gt~r. Bunlardan ger, qi-ger, eger, egerci, veger, veger-rzi (zyoksa), bciri $art bildiren baglaflardlr: ger dii cihdn olursa ...; qi-ger Bzddelerdiir; egerci kdfLir yagdurur; egerci sen RLim miiezziniyiseq; veger kimse tufa nd-mahre- nze goz; veger-ni cem' idiip sacug coziigin v.b.

A ~ n m d , ill6 (=ancak, ne var ki), eyle olsa, lik, likin, veli, velikirt bagla~larl slnlrlama gosterir: ammd pddi8dh iigiitdin iigenmelc olnzaz; eyle olsa pddigdhbk bagarzlmaya; Ifk dilber bi-veftidur; velikin diirri yogzdz sadefde v.b.

Zird, qiin (= mademki), ciinki, ciinkim, sebep, meger, illci, istisng; yn, ydhud, dahz, dagi ve ir/ii, vu/vii atlf gosteren baglaflardlr : giin bu ize kadeln ~rrduk komak yaramaz; nemiiz giizede didi ill; korkdr; giiher dahz bulunmaya; nwkr ii hile birle; yil ii su od u toprak v.b.

Ne ... rze, nite ki, nite kim, pes (=bunun iizerine, daha sonra) gibi slra sozleri ve cumleleri olumsuzluk, pekigtirme ve sonrallk gorevi ile birbirine baglayan baglaflar da vardir: ~ L L bir agacdur rze goresi gozi var ne igidesi kulagz; nite ki zehr ii tirydk ikisf bir r?zaJdinden geliir; pes kuglar gogercin ogiidin kabiil kzldzlar gibi. Metinlerde, yardlmci cumleleri temel ciimleye baglayan ki ve kim bailan da yaygtndu. 01 kuvvetiip yoltd~lr ki llanrla pence uraszn; m'ce yrldur k i fol


$opanuq ardrna diigmi~sin; igitdiim kim bir arslan varidi kirn ... v.b.

~ n l e m l e r : Eski Anadolu Tiirkcesinde seslenme iinlem- leri iy, i (< iy), hey, -i, eyd, d, yd'dir: iy karrndag, i cdn, hey ne korkarsin! eyd vasl ehli, ydrd (=ey yar); yd Rub gibi.

igaret unlemleri ug, ugda'd~r: L ~ S yok nihdyet; ugda tigill ugda ba~urn; ugda benem gibi. Ogbu, uzbrc, igbu gekilleri daha cok i~are t slfati olarak kullanilml~tlr.

Fiil ~ e k i m i : Sahrs ekleri: Cekimli fiiller bir olug ve kl- 11g1 bir gahsa ve zamana bag11 olarak bildiren kelime tiirleridir. Cekimli fiillere gelen gahls ekleri, zamir kokenli ekler ve iyelik eki kokenli ekler olmak uzere baqllca iki grupa ayrlllr.

Bildirme (edat-I haber, cevher 1iili)'nin gi m d l ' I -I zama- ninda kullanilan 1 ve 2. gahis ekleri zamirlerden, 3. ~ a h l s eki dur- fiilinden geligmigtir. Bugiine gore fark11 olan ekler goyledir:

1. ~ a h ~ s teklik ve coklttk ekleri -van/-ven, -am/-ern, -vrcz/-viiz, -uz/-iiz'diir. kuluq-van, yazuklu-van (zgunahkl- rlm), ddst-ven, gogercin degiil-ven, ben-em, mest-em, grifil degiil-ern; bicnre-viiz; ne-viiz? degiil-iiz gibi. 1. gahis teklik ekinin -vanz/-vem, -rrz/-in ~ekilleri de goriiliir: sayru- vam; ben ne-vem? kul-in; nokeri-y-in gibi. Genigletilmi~ -vanrn/-venin gekli seyrektir: ben-verzim gibi.

2. gahis eki -sin/-sin, -scz/-siz'dir. Bugun oldugu gibi yuvarlak gekilleri yoktur: eyii-sin, korzuk-srn, kor-sit gibi.

3. gahls eki -d~lri{r/-diiriir, -dur/-diir'dur: gerlez-durur; var-durur; yoh-durur; seniiq-diir; 01 giineg-diir gibi. Bildirme- nin olumsuzu degiil kelimesi veya bunun -d~ir/-diir eki ile geni~letilmigi ile yapillr: aceb degiil; a w k degiildiir gibi. Cekimli fiillerin goriilen gefmi~ zaman ve Bart kipi diginda kalan kiplerinde gahis ekleri zamir kokenlidir: geliir-ern, a~a-szz, ire-viiz, viriib-siz (==vermigsiniz) gibi.

Goriilen gecmi~ zaman ve gart kipi cekiminde kullanllan ve iyelik kokenli eklerden geli~en ~ a h l s ekleri bugiinkiinden pek farkli degildir: 1. gahis -nl, -k/-k; 2. gahls -q,

-quz/-qiiz; 3. gahis -lay/-ler'dir. Fiil kipleri: Cekimli fiillerin haber ve dilek kipleri gru-

puna ayrilabilen ba~lica tiirleri ~unlardir: Haber kipleri : -dl/-di gecmig zaman eki ile kurulan bu

kip 1 ve 2. gahls teklik ve ~ o k l u k ~ekimlerinde hep yuvarlak, 3. $ahis ~ekiminde hep diizdiir: sev-diim, srgrn-duk, ay- rrl-duq, kzl-duTuz, dug-di, ko-drlar v.b.

Yapllan igi kesin bir parglya baglayarak bildiren belirli gecmig zaman -rpdur/-ipdiir, -rpdurur/-ipdiiriir ekleri ile kurulur. Bu ekler bugiinku -nzrgtrr ekinin yerini tutarlar : ar- upsln (-temizlenmigsin); boyrn vir-iipdiir; bir rlan sarrnag- -rpdurur gibi.

Anlat~lan gecmig zaman eki -mzg/-mig, dudak benzegme- sinden kagnan cekimi ile bugiinden ayr~lir: dug-rnigem, getiir-migiiz, dinzipsin, gem-inigsiz, tutug-mrglar gibi.

Genig zaman kipinin olumlusu -rir/-iir, -ar/-er ve -r ekleri, olumsuzu -maz/-mez eki ile karailanir. Aldlg~ ~ a h l s ekleri cegitlidir : kal-ur-an, sor-ar-van, oldiir-iir-in, dur-ur-van?, bagar-ur-vanrn, id-er-iik, biz-iir-sin, gel-iir-siz, iigen-iir-siz, geyiir-iir, ynt-ur-lar; kayrr-maz-van, rrihat 01-imaz-uz, bil-mez- iiz gibi.

Eski Anadolu Tiirkcesinde -a/-e (<-pa/-ge) de bir genis zaman ekidir. Ancak, bu ek tarihi geligme sartlarlna uygun olarak kesin genig zamandan ~ o k simdiki zamana ve

gelecek zamana kayan bir genig zaman eki durumundadlr: bcragub otura (= oturur); san-a-scn wrl-ma-y-a (= aglmaz . . sanirsin); ir-e-viiz; 01-ma-y-a-vuz gibl.

G e n i ~ zamanln hiklye ve rivayet gekilleri bugiin olduiju gibi i- fiilinin eklegmig -dl/-di ve -mzg/-mi$ gekilleri iledir : gel-iir-di; di-ye-di; id-er-rnig gibi.

Simdiki zaman i ~ i n ozel bir ek yoktur. Genellikle yukarlda belirtilen genig zaman ve -a/-e istek ekleri ile kargllanlr: ve biz-iir-em ki (=biliyorum ki) bu zaifuq sebebi a k lzkdztr; anrll mekrinden emin 01-rrnaz-am (=olamtyorum) ve gaddrirlzgrn gider-imez-em (=gideremiyorum); diikeli diet- den emin 01-a-vuz (=olmaktaylz) gibi.

Simdiki zamanda sureklilik saglamak i ~ i n bir tasvir fiili kuruluaundaki -a/-e durur ve -a/-e yorur ~ekilleri kullanlllr: gor-e turur-am (=goriiyorum); knpa turur (-kagyor); giinriirden-i durur (=homurdanlyor); oyna-yu dururlardr (=oynuyorlardl); seyrdn ed-i yorur; gepe yorurken (I.&- yorken) gibi,

Eski Anadolu Tiirkcesinin karakteristik gelecek zaman eki -tsar/-iser'dir: 01-iser-em, bzil~~sar-sen, uc-rsnr, 01-rsar-dur, gorme-yiser-iiz, eyle-yiser-ler, krl-isar-lar-dur gibi. Bazan Sa- hls ekleri alarak -an/-esi gelecek zaman isim-fiil elchiin de bir ~ekimli fiil gibi kullanlldlgl goriiliir: ecel geldiikde I& biid gid-esi; eyle 01-asr-srn; bunlaru pddigdhr 01-asi degiilsin; okiig katilrk gor-esi-diir v.b. Gelecek zaman kipi bazan geni~ zaman, ~ o k defa -a/-e istek ekleri ile de karg~lanmlgtu: bu zahmetiiq rdhatrn sen gor-e-sin (=goreceksin); ne di-ye-ler (=diyecekler) gibi. Gelecek zamanln +a/-se + gerek ~ekli ile karg~landig~ yerler de vardlr: et-se-rn gerek; 01-sa gerek gibi. Tek tiik rastlanan bir gelecek zaman eki de -acak/-ecek' tir. Bu ek, Eski Anadolu Turk~esinde partisiplikten wkimli fiillige yeni gecmege baglamlg bir ek turu oldukundan, yalnlz 3. ahi is teklik ve cokluk cekimleri ile yer almlgtir: kan- dn var-acnk-dnr; alnuq tagla-y-acak-lar-dur v.b.

Dilek kipleri: Bu grupta yer alan kipler gart, istek, gereklilik ve emir kipleridir. Temel cumledeki bir o1u.j ve kiligl Barta bag11 olarak gosteren $art kipi, -sa/-se eki ile kurulur. Bu ek ya dogrudan dogruya fiil kok ve tabanlarlna eklenir: yaz-sa-in, bin-se-m, dut-sa, apar-sa-vuz, sohbet it-se-viiz, bul-sa-quz gibi. Yahut bugun olduiju gibi olumlu ve olumsuz genig zaman eklerinden sonra getirilir: kal-ur-sa-m, dut- ar-sa-7, inan-maz-sa-q, a,@-r-sa-vuz gibi.

Sart kipinin yer yer -a/-e istek eki ile kargllandlgl da goruliir: her kimiill bir emir1 yirde yurdi 01-a (=olursa), anda dirlik bwl-a; her kirn gendii kavmin agrrla-y-a (= akirlar- sa) geizdiizin agzrlamr,r olrcr gibi.

fstek kipi -a/-e eki ile kurulur. Gkiminde bugline gare epey farkl~llk vardlr: crkrg-a-m, don-e-m, vir-e-y-in, crkar-a- y-in, aq-a-srn, gor-e-sin, diqlen-e-viiz, isid-elii-in, um-alu-na, koy-a-slz, ilt-e-siz, di-ye-ler v.b. Bu ekin genig zaman, ~ i m - diki zaman, gelecek zaman ve gart kipi yerini tutan kullanlll~lan da gaze carpar.

Gereklilik kipi icin ozei bir ek yoktur. Genellikle -a/-e istek ve +a/-se gart eklerine gerek ve gerekdiir kelimeleri eklenerek yaplllr: g e ~ e k oldiir-e-m (=oldiimeliyim); gerekdiir kiln korkma-y-a-srn; bil-se-m gerek; yirine git-se gerek gibi. Metinlerde -a/-e istek ekinin yalnlz baglna "gereklilik" bildirdiiji yerler de vard~r : vdcibdur k i aybrn sakta-y-a-lar gibi. Bazan gerek ve gerekdiir kelimelerinin fiillerin mastar gekilleri iizerine getirilmesi ile de karplam: soylemek ve igitmek gerek, sakrnmtrk gerekdilr pibi.


Emir kipinde her ~ a h ~ s i ~ i n ayri aslldan gelen ekler kullanllm~qtlr. Cekimi buguue gore farkl~dlr. 1. gahls ~ e k i m i istek kipi ile birlegir: var-ayrn, vir-eyin, lill-alum, giil-eliim v.b. 2. gahls teklik gekli eksiz veya -gzl/-gil eklidir: al, don, yol- daj 01, bil-gil, al-grl, vir-gil gibi. Cokluk ~ e k l i -7, -uq/-iiv ekleri ile kurulur: a?la-?7, dqg11-u7, krglr-ut], oyna-?uz, gizle- @z, krl-uvuz gibi. 3. sahis teklik ve cokluk ~ekilleri .sun; -sunlar ekleri ile kumlur: art-sun, eyle-sun, di-siinler gibi.

Fiillerin birlegik ~ekillerinde bugune gore farkl~ bir durum yoktur. Hik%ye, rivayet ve gartln tarzlari i- fiili ile yapilir. Yalnlz, bazan genig zamanln rivayetinden sonra $art eki gelince -rnlssa/-misse, -mrsa/-mise (<-m~x-sa <-mrs ise) gekli ortaya qkmakta ve "qartln rivayeti" veya "farazi $art" anlaml vermektedir: hoj menzil idi dehr degiil-misse (=ol- rnasaydi, olmamlg olsaydi) fencisr; dokeydiir) eliiqde-misse (=elin& olmuq olsa, o l m u ~ olsayd~) Ab-I hayat; Turk dili~zi biliir-miseydiim (=bilmia olsaydlm); eliimde-misse (=elimde olmug olsaydl) ... didi boyundurztk/ ne yiik tartadunz ne o h - durn aruk v k .

Soru eki -m~/-mi'dir. Ekteki iinlii daima diizdur. Fiil qekiminde ekin yeri bakimlndan bugiinkiinden farkli bir du- rpm yoktur.

Birle~ik fiil yapan y a r d ~ m c ~ fiillerin en yayginl it-, eyle-, k C , 01-, bicl-, dut-, gel-, g6r-, var-, vir-, tur- ve ur-'t~r. Bugun- kii Tiirkcede et- ve baqka yardlmcl fiillerle kar~llanan bir klslm birleqik fiillerde krl- ve eyle- yardimci fiilleri kullanil- mlatlr: ihmdl krl-, harcib kll-, eser k ~ l - (-tesir etmek), kasd krl-; nazar eyle-, nisbet eyle-, cem' eyle- gibi. karar dut- (=karar kllmak), ma'zur dut- (=mazur gormek), ziynna var- (=ziyan olmak), hcizzr gel- (=hazlr olmak), mucivin gor- (=yard~m etmek), kadem ur- (=ayak vurrnak, ba~lamak) gibi birlegik fiiller de bugune oranla farkl~dir.

Tasvir fiilleri: Bu grupa giren yeterlik (iktidar) fiilinin olumlusu bil-, olumsuzu u- fiili ile yapilir. Bugunkiinden

I farkll durumu olurnlu ve olumsuzda -a/+ yerine daha ~ o k -r/-i ve seyrek olarak -u/-ii zarf-fiilinin kullanllmasldir: bagar-I biliir-se?, sakla-yrt bile mi? bapr-r-rnayn, bul-r-mazan, alda-yr-maz $ibi.

Giir- tasvir fiili, esas fiilin anlamlna "siirekli bir gayret" inceliki katar: igle-yii g6r-, 6gi;tle-yii giir-, gekin-i gor- gibi.

KO-, bir iyin yaplllp bitirilmig olinasinl giisterir: ~iinz- legi ort-e kodr v.b.

Yat-, yoru- tasvir fiilleri siireklilik gosterirler: diiril-iib

j yatur, boyan-rlb yatur; yi-r yorur; get-e yorur gibi.

I Uzaklaqma gosteren I - tasvir fiili vir- fiili ile birletmig- fir: viribidi (=gonderdi), viribiyeliirn v.b.

1 -r, -ur/-ur 01-, bir o l u ~ 'i7e kllrgin aligkanlik haline geldi-

1 gini gosterir: taqla-r olur, bisle-mez oldl, dut-ar olursa, aVla-r 1 olicak gibi. -asl/-esi 01-, niyet, karar, ihtimal ve te~ebbiis

gosterir: koyup lzopnsl olursavuz; knsd id-esi olursa; suyn

1 ciik-esi olursar?z; nLigr711 cerzgciline giriftLir 01-as1 olursavuz v.b. -acuk/-eceL 01-, bugb,nhu gibi niyet, istek gosterir : dep- ecek olur~saq gibi.

him-fii l (participi~trn)'ler: Fiillerin zarnana bag11 s~fa t ve isim gekiHeri olan isim-fiiller yalm, iyelik veya ha1 ekleri alm~g olarak ciilnle icinde bir isirn, bir slfat gibi kullanil- mlglardir. Bunlar yard~mcl ciimlelere fiillik ettiklerinde, yine ana ciimlenin oznesini, nesnesini veya predikatinl niteleyen birer slfat durumuddadlrlar. Kullanrll~lari bugiinkiinden pek

fa rk l~ deiildir. iclerinde fekimli fiil olanlarl da vardlr. Tiir olarak ge~mig zaman icin -duk/-diik, -rnl~/-mig; g e n i ~ zaman ifin -ar/-er, -ur/-iir, -maz/-mez; gefmis ve ~imdiki zarnan i ~ i n -an/-en; zamanda allgkanllk ve siireklilik iqin -w/-ici; gelecek zaman i ~ i n -acak/-ecek ekleri kullanilmlgtn.

-duk/-diik: olma-duk nesne, di-diig+iir) nesneler, tog- dug + I gun, bin-dug+ i at, rtgur-dug + umuz vakt, it-duk f l e r i izzet v.b.

Bu isim-fiil ag-dug+um, 01-dng+m (=oldugunu), crk- dug+ r n ~ , saz-duk + larr, di-diik + leri omeklerinde yalnlz ba- Slna birer isim durumundad~r. Iyelik ekleri ve ayr~lrna hali eki alm~g olan -duk/-diik sebep,+ca/+ce eki a l r n ~ ~ olan -duk/-diik zaman zarf~ durumundadir: gici-diig+in+den (katjindi& i~ in) , iv-diig{-inf den (=acelesinden dolayi), getiir-i bil-diikfce, var-duk+ca (= gittik~e) gibi.

-nz~j/-rnis: giiger-nzig ekin; cihcin gor-mi$ ve i ~ l e r srna- mi? kigi; 01 deliir-mij+e; go$ tutrg-rnz~+u~-dur v.b.

-nr/-er, -zlr/-iir, -ma/-rnez: es-er yil; tog-ar giin; fehm ogred-iir kiji; bil-ur (=Blinl) dahl bil-mez (-cahil) kigi, sever 1- leriirniiz + den; uyl-r t- dan (=uyuyan kimseden); gBr- Inez be wr-; clyr-r+a ur- gibi.

-on/-en: Bugiinden ayrilan farkll bir kullanlliq~ yoktur. -ICI/-ici: Bir o l u ~ ve k~liyta siireklilik veya aligkanl~k

gosterir. ~ rnek le r i boldur: konrlk agrrln-y-lcr, eyd-ici, ylrt-rcr- lar yerri, fitne kopar-ICI v.b.

-an/-esi: Oguz ve K l p ~ a k leh~elerinde yer alan bu ek, ilk defa Eski Anadolu Tiirk~esinde ortaya flkmakla bu devir icin bir yenilik sayll~r. Kesin gelecek zaman gosterir: giir-esi gBz; yi-yesi vakt; isid-esi kulagl; dahr kapumuz yok srgrn-asl; tarzkdz bilemedi nid-esi fn (= ne yapacagml); yi- yesi (=yiyecek, yemek) bigiirdi; 01 ele gir-esi ma'liim degiil v.b. 01- yardimc~ fiili ile: suya cok-esi olurrsam; kac-as1 olursavxz; bu a g a c u ~ )iimi~ine iris-esi olurlsaq v.b.

-acak/ecek: him-fiil olarak daha yeni kullan~lmaya bagladlglndan vakt, yir gibi belirli isimler onunde s ~ f a t gorevi ile yer almr~tlr: dog-acak vakt; gir-ecek ve grk-acak yirle- rin; korrn-acak nesne v.b. Bu isim-fiil iyelik ekleri ile isim yerini tutar: vir-eceg+ii? vir; elk-acag+~n bilmezler gibi. -drtr/ddr bildirille eki ve 01- yardlmc~ fiili alarak predikat olabilir: vnrcrcak yiri si+e 01-acak-dur; bilmeziiz k i her bir Ki~i ne id-ecek-dcir; deg-ecek olur ise7 gibi. 1 ve 2. gahls telclik ve ~ o k l u k ekleri alarak Cekimli fiil olrnaz.

Zarf-fiil (ger~tndium)'ler: Eski Anadolu Tiirkqesinde, zarf gorevindeki fiil sckilleri demek olan zarf-fiillerin bir k~sini, ozellikle terciime eserlerde, k i ve kim nispet zamirleri ils baglayan yardimci ciimlelerle karqilanrnlqlar. Bununla birlikte zarf-fiiller de boldur. Baqllca turleri qunlard~r:

Tarz gosterert zarf-fiiller: -u/-ii, -I/-i, -a/-e, -urak/-iirek, -ikerI, -ken. Bunlar, esas fiilin tarzlnl veya dayandlki gayeyi ~osteren zarf-fiillerdir. -a/-e, -r/-i tiirii seyrektir: agla-yu (-anlayarak) ijleyesiz; bclirlle-yii (=korkarak) turu geldi; sci istc-yii (=istemek ifin) 01 baga ugradr; utan-I krzar-r vardl; gbziimiiz gor-e heldk ol~snruz; dilkiiyi sor-a (=sormak isin) geldi; dog-e dog-e; aglaj-LL aglq-u; otla-y-urak, act-y- urak; kuc-arak (=kucaklayarak); olrnii~ i-ken, fikr olur-ken gibi.

Zainarz gosteren zarf-fiiller: Baal~calar~ -~nca/-inge, -In- ca/-ince, -zncak/-incek, -leak/-icek, -~cagaz/-icegez, -1cagln /-icegin, -madln/-medin, -i?zazdrrz 07, -all/-eli ve -drik/-diik isim-fiilinden geni~letilmig -drtlcca/-diikge, -dugmca/-diigince, -drrkda/-diikde, -drigrnda/-diiginde ekleri ile kurulanlard~r.


Bunlardan -znga/-inge, -rnca/-ince (<-grnga/-ginge), hem bugiin oldugu gibi cumledeki esas fiilin zamanlni b a ~ k a bir fiilin zamanlna gore ayarlayan "-dl& zaman" anlamlni hem de "bir zamandan Snce" ve "-~ncaya kadar" anlamlannx verir: ton1 eski-y-ince; ag-ub eyd-ince; birkac ur-rnca; girii varub ton gey-ince (=giyinceye kadar) eglendiim; hen gelince (=gelinceye kadar) sen kapuvl yap otur; bu mihnetden dagz k ~ r t a r u r s a ~ 01-ince saqa dudcz olain v.b. Bu ekin olma- y-zncak, geg-incek, eri~dincegez, 01-rngagaz gibi geni~letilmi~ turleri 3e vardlr.

Eski Anadolu Turk~esine has bir ek tiiru olan -leak/ -iceklte zaman gorevi d ~ ~ l n d a tezlik gorevi de vardir. Bu gorev, -az/-ez ekinin ilgvesi ile daha da gii~lendirilmi$ir: ant gor-icek govliiin iirker; tavar i ~ d e n kal-lcak yimin kese- ler; aizl bulma-yi~cak gOyle perisan olatr; esen 01-icagrz; kt- ydmet kop-zcagaz gelebek bigi dagila b u insdn; kapagi a p rcagaz deye ki; 01-zcagln; gBr-icegin v.b.

-madrn/-medin: -u/ii ve -p'li zarf-fiillerin olumsuzudur. Bugiinku -ntadarz/-nzede~z'in yerini tutar. "-madan once vz -maks1zlnH anlamlarini verir: and ig-medin el dutrgalum; bil-medin nite diye; ravaSa basla-inndrrz gOqiillere liorkusz

diigdi v.b. - a l ~ / - ~ l i (<-galr/-geli): Bugfill oldugu gibi "bir zaman-

dan beri" anlamlyla kullanillr. Berii edati, ayrilma ve e~itlik ekleri iie genigletilebilir. Her e;erde rastlanmaz: krl-alr, ireli; id-el+den; ayrrr d i p e l f d e n , g6r-elf den berii; 51-el[+ nge (=oldiigunden beri) v.b.

-duk/-diik ve -an/-ert isim-fiillerinin egitlik ve bulunma ekleri ile geniSletilmig ~ekilleri de birer zaman zarf-fiilidir: bdyii-y-en+de, diig-en+de; a k - d u k f d a ; bil-diik -t de; aqrl - d u k f c a ; yil es-diig+ince gibi.

Atrj bildiren znrf-fiiller: -p , -up/-iip ve bunun genig- letilmiS turleri olan -aLbnn/-iiberz, -zibanl/-iibelzi, -ubnnln/ -cbeninJdir. Kullanll~~lari eserden esere degiaen durulnlar gas- terir. Cok defa bugiinkii -nmk/-erek zarf-fiilinin yerini tutar. -up/-iip dignda kalanlar bugiin kuIlanill$tan dii$mu~tiir. ac-ltban, del-iibeiz, baglan-arban, ~ek- i ibeni , kalk-ubanz v.b.

Tiiretine ekleri: Yukarlda ~ e k i l bilgisi dolayis~yla belirtilen ekler diglnda kalan ba~llca turetme ekleri ~unlardlr :

isimdelt isim, srfnt ve zarj tiireten ekler ,. 1. +an/+en: Birka~ kelimede yer a l~r . Giirevi kesinlik kazanmamlgtlr: er f en, ogl+an, kzz + nn gibi.

2. + g l / i ci, +cI/+ci: ~ ~ ~ l ~ k adlarl veya bir iSi kanllk haline getiren isimler yapar. Dudak benzesmesine aykirillgl ile bugiinden ayrlllr: nv +el, goz + ~ i , yo[+ cr, zlan + cz, d a n ~ s ~ k + n v.b.

3. +dag/+cleg: Ortakllk ve beraberlik bildirir: karln+ dug, giiviil+de~.

4. + ga/+ce, + ca/+ce: E~itlik hali ekidir. Ka11pla~- ma yolu ile bazl isimler tGretmiatir: B ~ ~ ~ ~ + ~ ~ ~ ~ t ~ ~ ~ ~ , . K ~ - ra+ca Coban; Klsrr+ga Yirlge Oguz iTnrengesi v.b, ilgili yerlerde gosterildiki iizere ard+lncn, Bg.+ince, knn+ga, yol+~nca gibi ~ekiller artik zarflagrnl$ir.

5. +gak/+gek, +cak/+cek ( < + f a ok). lsimlerden kii~iiltme isimleri tiiretir: topz+gak (=topuk~uk), yalznfcak (-~lplak), kuzr fcagl , deli+cek (-kii~iik delik), tavu+cuk- larl gibi. Kal~pla~ma yolu ile s ~ f a t ve zarflar da yapmlgtlr: gok+cek (===giizel), yiyni tcek l ik (zhafiflik), tiz+cek (=$abucak) gibi. .

6. + gzrk/+giik, + cnk/+ciik, + gugaz/ + ciigez, crcgaz/ +cugez: Kii~iiltme ve sevgi gasteren jsimler tiiretir: depe+ guk, dere fg i ik , oglnn+crrgrnz, kuyu+cuklar; klz+gugazum, got + gcgezii?, i.j + ciigezinden v.b.

7. +rak/ + rek: S~fatlarda kar~l la~t l rma ve iistiinliik derecesi gosterir: katl+rak, ulzr+rak, y,-g+rek (-daha iyi), begenilrlliS + rek gibi.

8. +st/ i- si (< +slg/ + sigl: Benzetme gosterir. dmek- leri seyrektir: ayruk + sr (xbaska), gergek +st, gok f s i i (=e& rice, biikiilinu~), kurcrmfsz (isli kiil), siici (<&+.rig) (=$a- rap), Olu+si (=olii gibi) v.b.

9. +lrk/+lik: Isim ve s~fatlardan soyut anlamlt isimler turetir. Dudak benzeSmesine uyduBu yerler seyrektir: nsak +ilk (= alCak ganiilliiliik, tevaz,l), g f i n +lik, tok +bk, togr~/+lIk, lldzfik+liik gibi.

10. + lci/+lii (< + lzg/+ lig): isimden s~fa t tiiretir. Ekin iinlijsii hep yuvarlakt~r: at+lu, agcc+lu, bag+lu, gus- sa+lu, tcrrliguk+lu ( = = = d a n ~ ~ ~ k l ~ ) gibi.

11. +suz/ + siiz: + lu/+ lii s~fa t ekinin zrt aniarnlls~dlr. Yokluk gosterir ve uyuma girmez: an+suz (=onsuz), bilii+ suz (=bilgisiz), z lanfsuz , tapun+suz, yazuk+suz gibi.

12. Metinlerde seyrek olarak + a ~ / + e ~ , +ak/+ek, +az/+ez, +cr l / i cil, +sul/+siil gibi eklerle tiiretilmi~ isim ve slfatlara da rastlanlr: boz+ag (=boza bakan renk), yol+ak (=patika), yol+akgz (-- ~olcu) , gag+ ez ( = y e p - mi$), t a v ~ a n f c z l , ba1rkfc:l; y o h f s u l gibi.

Fiilden isirn tiireten ekler: 1. -mak/-mek, -ma/-me, -m, -ak/-ek, - a m f l ~ / - e m e ~ , -n, -g, -ag/-ec, -zcl/-ici, -gag/-geg ekle'i b~lgunkiinden farkslzdlr.

2. -8, - z ~ / - i ~ : Hareket ve o l u ~ bildiren veya bundan ka- l i p l a ~ m i ~ isimler turetir. Ekin unliisii hep diizdiir: bil-is (=ta- nldlk), @I-18 (=muharebe), gel-is, gor-ig (=gorugme, miiaa- vere), in-is, krr-IS ( - k ~ m a , sava~), sag-zg (=sayl, hesap), ur-'S (=kavga, sava~), yok-lg (=yoku5) gibi.

3. -gu/-gii: Alet adlar~ ile somut ve soyut isimler tiiretir. Ek hep yuvarlaktlr: cal-gu, kay-gu, sev-gut yan-gu (=yan- k ~ ) , yiy-gii (=yiyecek), olte-gii (=inatGI), uy-ku (<udr-ku) gibi.

4. -u/-u (<-rg/-ig): Ce~itli anlamda isimler tiireten bir ektir: bil-ii (=bilgi), sev-ii (=sevgi), tap-u (=himet), ayr-u,

urn-u (-urnit), yap-u gibi.

5. -I<, -uk/-iik: Pasif anlam11 somut ve soyut sifat ve isimler tiiretmi~tir: ag-trk, art-ark, beze-k, del-iik, otla-k, kon- "k . A'dyn-iik (=~anlk) , tflnlf-rlk (--mii$avere), sar-uk gibi.

6 . -t, -ut/-iit: Yer ve vasrta bildiren isimler tiiretmigtir: ayr-rt (=kav~ak), bin-it (-binek hay van^), q - u t (-a~ilacak ye'), ic-it (-kilecek Sey), yiikle-t (=yiik ha~vanl), 6g-iit gibi.

7 . -gun/-giin: Daha ~ o k tek heceli fiillerden pasif an- lam11 slfatlar 1.e seyrek olarak isimler turetir: ar-gun (=yo- 'ulmu?), F O P - ~ L ~ ~ , kac-glm ( ~ f i r a r ) , sl?1-gUn (=kir~lml~), tzlt-

fizln (=esir), Zlr-gUn (mvurgun, yagma), tq-kun v.b. 8. -gzrg/-giic: ijrnekleri seyrektir: alda-gug (-aldatict),

gatla-gu~ (-~atal , at all^), yiiz-giig (=yiizge$) v.b. 9. -dl/-di: Donu~liiliik tabanlarlndan b~igiin -tr/-ti eki ile

tiiretiken isimlere denk isimler turetir: akzn-dl (=aklntl), f ~ ~ l n - d z , yun-dl, szn-dr (omakas), kmr-dz (=gicirt~) gibi.

isirnden fiil tiireten ekler: 1. + a-/+e-, +la-/+le-, +at-/+el-, -+I- . -t zk-/ik-, t a r - / + er-, +rga-/+rge-, +a-/

1 Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983

f se- ekleri bugunkunden farkl~ degildir: klr+a- (cihtiyar- ' lamak), i l+e-t- , bav+la- (=ezan okumak, garki soylemek),

beliq +le- (E-korkmak), a l f a l - (= klzarmak), bu? + al-, 07 +al- (=iyilegmek), koca + 1- (=ihtiyarlamak), g i c f i k - (xgecikmek), ye$-1-er-, es f i rge- , su+sa- (--susamak) v.b.

2. S da-/ +de-: al+da- (= aldatmak), bag + da- (=g+ rqte sarma takmak), iin+de- ( = ~ a g ~ r m a k , seslenmek), g1zr-t da- (= v~zlldamak) v.b.

3. +I-/+i- , f u - / + i i - : bark f i - (=par~ldamak), berk +i-, berkf i - t - (= berkleptirmek), d a r f i - (= yagma etmek), b a y f z - (=zenginlegmek), yalab + r - (parlamak), k a k f r - (--klmak) v.b.

Fiilden fiil tiireten ekler: -n-, -1- doniigluluk ve edilgenlik, -j- igdeglik, -t yaptlrma ve -1-/-i-, -I&-/-ik- ekleri bugiinku gibidir. Yalnlz, kokle bu ekleri birbirine bailayan baglantl iinliileri duzdur. Bunlarln uyuma girdikleri yerler pek seyrektir: arr-n-dl, bul-~n-maz, beze-n-iir, biiri-n-di, gor-in-e; biik-il-mij, og-il-se; gor-ij-di/er, sor-y-dugunz; okr-t-mz~; siir-i-, toz-1-; kay-ik- (=kaymak), gez-ik- (=gezinmek), dur- sk- (=duraklamak) gibi. -t- eki bugunkunden farkll olarak iki unlu araslnda -d-'ye donii~mugtur: nk-id-nlum, sap-rd-ur, oyna-d-up, rlza-d-up v.b.

-ma- olumsuzluk, -ar-/-er-, -dar-/-der- ettirgenlik ve -y- kuwetlendirrne ekleri de aynen bugun olduiu gibidir: eyle- me-seq, srna-ma-mr~; kop-ar-, gon-der- gibi.

-ur-/-iir-, -dur-/-diir- yaptlrma ekleri bugiinkunden fark- 11 olarak hep yuvarlaktlr. Kullanll~g~ yaygmdlr: ig-iir-, ir-iir- (nerigtirmek), pipiir-, gey-iir, yit-iir- (-erigtirmek) gibi. art-, gey-, ir-, tat-, siz- (zsezmek), ort- gibi fiillerin yaptirma gekilleri bugiin - t~r-/- t ir- , -dlr-/-dir- ekleri ile kuruldu&~ halde, Eski Anadolu Turk~esinde -ur-/iir- ekleri ile yap~lmaktadir : gey-ur- gibi.

Bugun arhk goriilmeyen -gur-/-giir- ve -2- yaptirma ekleri, Eski Anadolu Tiirk~esinde de belirli birkaq kelimede goze Garpar: ir-giir-di, dir-giir-iirler, tur-gur-alar, em-z-iir-, ut-uz-d~ (=yenildi), tiit-iiz-iib/diit-iiz-iib (=tutturup) gibi.

11. Osmanllca, Turk yazl dilinin XVI. yiizylldan XX. yuzyll baglna, Mill2 Edebiyat donemine kadar suregelen devresine verilen ad. Turk edebiyatlnln XVI - XIX. yiizylllar araslndaki devresi niteligi bak~mlndan "klasik devir" olarak kabul edildiki i ~ i n , bu devrenin yazl dili de klasik Osman- llca vasflnl taglr. Osmanl~canln, daha sonraki edebi geligmelere ve yazl dili anlayl~lna gore az ~ o k degiaiklik gosteren r860-1911 ylllar~ araslndaki devresi, kendi arasrnda Tanzi- mat devri Osmanllcas~, Servet-i Fiinun ve Fecr-i Ati devirle- ri Osmanllcasl gibi alt bolumlere ayrllabilir.

XVI - XIX. yiizylllar arasl, edebi dilde yeni bir merhale ve Eski Anadolu Turk~esinden kesin slnlrlarla ayr~lmlp bir donemdir. XV. yuzyllln 2. yarlslnda bir gecig devri vas- fl tapyan ve Turk~enin aleyhine dokru yo1 almaya baalayan yazl dili, saray ve aydlnlar toplulugunda koyu bir Osmanli- fslSm sisteminin yer almas~, Arap, Fars dillerinin Turk diline iglemesi, Tiirkwnin yetersiz say~larak hor goriilmeye baglamax gibi sebeplerle, 50 y11 icinde bu gefig devrinin gerektirdigi ikili ozelliklerden slyr~larak ve yeni edebi geligme- tere paralel olarak butunuyle klasik bir yazl dili yaplsina biiriiomiigtiir.

XVI. yiizy~l Osmanli imparatorlugu'nun yiikselig dev- ridir. ~rnparatorlugun sln~rlarlnl genigleten asker1 ba~ar~lara, iktisadi geligmelere ve Osmanll hukiimdarlarinin Dogu ve

Batl'nln diinya siyasetinde hLkim duruma ge~melerine paralel olarak Anadolu ve Rumeli'nin buyiik gehirlerinde, Bag- dad, Diyarbaklr, Konya, Kastamonu, Bursa, Edirne, Yeni- ce-i Vardar, uskiip gibi eski kultur merkezlerinde yeni can- lanmaldr ve buyilk gelisrneler gorulmu~tur. Anadolu ve Ru- meli'nin cegitli merkezlerinde birqok gair, yazar, mutercim ve bilim adami yetigmiptir. Ancak, bilim ve sanat hayatinda- ki bu genip ~ap11 gelismenin as11 merkezi ve en buyiik fa- aliyet alanl, imparatorlugun da rnerkezi olan Istanbul 01- muhtur. Hiikumdar~n, vezirlerin ve biiyiik hiikiimet ricalinin saraylarl, konaklarl gairlerin bulugma yeri haline gelmigtir. Bunun dlplnda, ticaretle ugragan piir ve kalem erbabml!~ diikklnlarl, bahseleri, bazl tekkeler, zengin ve niifuzlu kim- selerin konaklar~, evleri de ~airlerin toplantl yeri olmugtur. ~stanbul'un mephur kahvehaneleri edebi mahfiller halini al- miqtir. ~ n l ~ a r a t o r l u ~ u n her yan~ndan gelen gairler buralarda bulugmaya baglamtglard~r. Bunlar aras~nda ilmiye meslegine inensup olanlar, devlet memurlarl, tlmar sahipleri, gemi kap- tanlan, zenginler, kii~iik ticaretle ugrapanlar, zanaat erbabl, dervi~ler gibi toplumun her kesiminden gelen kimseler var- d ~ r . Hukiimdarlara, iimeraya, zenginlere kasideler sunarak, onlarla ilgili olaylara tarih dupurerek, ald~klarl caizelerle gesinenler yahut bu yolla mevki sahibi olmak isteyenler de vard~. En uzak slnlr kasaba ve gehirlerine varlncaya kadar ilk okullar~n as~ l rn l~ , tekke ve medreselerin kurulmu~ olma- SI, yazl dilinin slnlrlarlnln ve yayilma alanlnln genigle - mesinde ayrica rol oynamlgtlr. Imparatorluiun Rumeli gehirlerine sarf ettigi gayret bu yiizyllda Rumeli'de birqok gair ve edibin yeti~mesini saglamakla kalmam~g, Osmanllca ile Rumca, Sirpsa ve Bulgarca araslnda karp~llkll etkilerin doimas~na yo1 aCmiptlr. Bilim ve sanat hayatmdaki bu buyiik geli5me Osrnanllcanin etki alanrn~ daha da genigletmi~, Dogu Anadolu'nun ve Irak-1 Arab'm Osmanl~ hhkimiyetine girmesinden once Azeri Tiirk~esini kullanan ~airler, istanbul saraymm manevi nufuzu al t~na girerek Osmanlica yaz- maya baglamlglardir. imparatorlu&m bir parcasi olan Kt- r~m'da da Osmanll kiiltiiriinun gudendigi, Dogu Turk~esi yerine edebi dil olarak Osmanllcanln yerlegmeye bagladli~ gorulur.

Biitiin bu geli~melerle klasik Turk edebiyat~ XVI. yuz- y~lda artlk kurulug devrini kapatarak sanat baklm~ndan eq yiiksek noktas~na ulagmi~ olduiu halde, yazl dili, i~ ve dlg yaplsl bakimlndan buyiik deiisiklikler ge~irerek a$r, akdal~ bir yaplya burui~mu~tur. Daha onceki yuzylllarln eserlerinde yer alan Turkqe kelimeler kaba ve ahenksiz bulunarak terk edilmig, yerlerine aruz vezninin kahplarma uygunlugu da hesaba katllarak bunlarrn Arapqa ve Fars~alarl getirilmigtir. Hemen bir j~iizyil icinde, dile sokulmu~ olan bu yabanc~ kelinielerin sayrs~ndaki hrz11 artrg, edebi dili A r a ~ a , F a r s ~ a ve Tiirk~enin kar~pmaslndan olugmug karma bir dil durumu- n? getirmigtir. Arapca ve Fars~anin T u r k ~ e iizerindeki bu yogun etkisi yaln~z kelime hazinesinde kalmamlg, bu kelimelerle hirlikte dile a d ~ m adlm gramer kurallarl ve ekleri de yerlegmiptir. Btiylece, Eski Anadolu Turk~esinin dilin ic; yaplslndaki izleri silinmig, yeni gramer ~ekillerinin hlkimiye- ti tamamlanm~gtlr. Yabanc~ kelime ve kurallarla kurulmug ~egitli isim ve slfat tamlamalari ile bunlarln zincirleme gekilleri dilde son slnlrlna ulagm~ptir. Ifade ve iislfip bakim~n- dan eski $air ve ediplerin sade, kulfetsiz iislfiplar~na k a r ~ l slk s ~ k edebi sanatlara bas vurulmugtur. Tiirk~eyi klasik fran cdebiyatl nlodellerine gore diizene sokmak isteyen $air


ve edipler ifin bu degisme biiyiik bir k a z a n ~ saydmlgtlr. Yazlyl siisleme ve sanat gosterme tutkusunun dogurdugu ~eaitli kelime oyunlar~ yiiziinden dil, ialenip guzellegtirilmig olmaslna ragmen, anlam] sekle kurban eden bir aglrllga ve suniliie biiriinmiigtiir.

Bu yiizy~lda kIasik yazl diIi boyle bir gekillenmeden ge- ~ e r e k yo1 allrken konu~ma dili yine Eski Anadolu Tiirk~e- sinin normal tarihi seyrini izlemigtir. Halkln zevkine hitap eden edebi, tarihi ve dini eserler sade ve anlag~llr bir dille yazllm~gtlr. Tekke edebiyatl da sade Tiirk~eyi benimsemigtir. Boylece, XVI. yuzyllda divan edebiyati uriinleri ile halk ve tekke edebiyatl iiriinleri araslnda dil baklmlndan biiyuk ayr~l~klar dojjmugtur. Yazl dili ile konugma dili artlk kesin slnlrlarla biribirinden aynldlgl i ~ i n Osmanllca, yaz~lan fakat konugulmayan bir dil durumuna gelmistir. Osmanll yazl dilinin bu durumu XVII - XIX. yiizylllar araslnda da gittikfe y o ~ u n l a ~ a n bir tempo ile devam etmiatir.

Nazlm dili: XVI. yiizyilda Osmanllcanin nazlm dili fok iglenmig ve hayli eser verilmigtir. Kaside ve gazel tarzinda Zati, Hayali, Fuzuli ve Baki devrin en buyiik vahsiyetle- ridir. Bunlarin ~iirleri nazlm dilinin geligmesinde baghbaglna bir merhale saylllr. Klasik Osmanlica, Baki'nin ~iirleri ile iistun bir olgunluk derecesine erigmigtir. Hayreti, 1shak Ce- lebi, Bursall Rahmi, Emri, Ubeydi, Muezzin Hiidayi, Nev'i gibi gairler de bu yiizyllda Osmanli giir dilinin kaside ve gazel tiiriinu ba~ar l ile temsil etmig olan ~ahsiyetlerdir. Bu temsil gorevini Bursall Cenani ve Seliki muhammes ve mii- seddesleri, Sunni ve Kara Fazll rubaileri; Saati, Sohreti, Riyazi ve At8 hicivleri; Sagari Sami ve Gazali (Deli Bira- der) hezelleri, Muammayi, Enveri, Furuzi, Fehmi, Visali, Rumuzt, Klnallzade Ali Celebi muammalarl ile yapmlgtir. Hamdi'nin Y~tsuf ve Zeliha'sl ile Fuzuli'nin Leyld ve Mec- nun'u, dil ve sanat degeii bak~mindan mesnevi alaninda ka- Ieme al~nmig oteki eserleri golgede birakacak bir iistiinluk- tedir. Miri'nin Mihr ii mii~teri terciimesi ile Kara Fazll'nin Giil ii biilbiil, Fikri'nin Ebkdr-z efkdr, Behram ii Ziihre; Tagllcall Yahya Bey'in Jalz u geda, Gencine-i raz, Yusuf ve Zeliha, Kitab-r usul, Giil~en-i envar gibi mesnevileri de bu yiizyll Osmanl~casinln onde gelen eserlerindendir. Bunla- ra yine mesnevi tarzinda yazllrnlg daha b i r ~ o k din! sofiyane eserlerle ~ehrengizleri de ekleyebiliriz.

Hadidi'nin Osmanll tarihi, Futuhi'nin E~zisii'l-guzar'~, Mahremi'nin Sehname'si, Nigari (Haydar Reis)'nin Cerbe fetihnamesi, Muradi'nin Gazavat-1 Hayreddin Pa~a'sl v.b. yine mesnevi tarzlnda yazllm~s tarih eserleri araslnda yer allr. Ancak, bu manzum tarihlerde dil, oteki manzum eser- lerden oldukfa farklldu. Kisa vezinlerle ve sade bir dille kaleme al~nrnlglard~r.

XVII. yiizyllda klasik giir dilinin ~ e ~ i t l i alanlardaki temsilcileri, Nef'i bagta gelmek iizere Nadir!, Kafzade Faizi, Enveri, Nev'tzade Atai, Seyhiilislbm Yahya, Cevri, Naili gibi ~ahsiyetlerdir. Nef'i, Osmanllcayl kullanmaktaki ustun b q a r l s ~ ile bu yiizyllda yalniz kaside alanlnln degil, Osman- 11 nazlm dilinin de en guflii sanatkC1 vasfinl kazanmlgtlr. Devrindeki islbmi kiiltiiriin biiyuk temsilcilerinden olan Na- dir$ dil ve ifade baklmlndan Baki'yi Nef'i'ye baglayanlar- dand~r.

XVIII. yiizyllda nazlm dili bak~mlndan slraslyla Ne- dim'i, Seyh Galib'i, Koca R a g ~ p Pa~a'yl, Havai, Abdiilbaki, Arif, Sami, Belig, Celebizade Aslm ve Enderunlu Fazil'l sa- yabiliriz. Nedim, siir dilini kallplagm~g mazmunlardan kur-

tararak maddi ve yerli hayatl terenniim eden bir ruh ve soyleyig canlll~glna kavu~turmugtur.

Klasik giir dilinin XIX. ylizyll temsilcileri araslnda 8n slrayl izzet Molla, Pertev Paga, Yenigehirli Avni, Leskoff.alt Galib, Hersekli Arif Hikmet gibi gahsiyetler alir.

XVI - XIX. yiizylllar araslndaki nazlm dili Osmanl~canln biitiin ozelliklerini tag~makla birlikte, iislfip baklm~ndan secili nesir derecesinde bir ajjlrllk ve karlglkllk gostermez.

Nesir dili: XV. yiizyllln 2. yarlslnda Sinan Paga ile edebi bir kilijja girmi~ olan nesir dili, XVI. yiizyllda daha suslii, daha sanatll ve daha a i ~ r bir gekil alml~tir. Seci d u p kiinlujjii, munailerin Arap ve Acem edebiyatlna derinleme- sine vukuf merakl, A r a p ~ a ve Fars~adan yapllan terciimeler- de asllna sad~k kalmanln getirdiii ifade ve sentaks bozuk- luklarl yuziinden iislDptaki tabiilik khybolmug, en basit fikirler k a r ~ ~ i k benzetmelerle anlatllrn~gtlr. Sekle gosterilen bu aslrl itina dolaylslyla as11 konu ikinci plana itilmigtir. Acem modellerinin abartmall bir taklidinden dogan bu sanatll dil, aglrllglnl naz~mdan ~ o k nesirde gostermigtir. Fu- zuli'nin Hadikatii's-sueda'sl, Lhmii'nin Hiis11 ii dil'i, Miina- zara-i Bahar ii rita'sl, Ali Celebi'nin Humayunname tercii- nzesi, Kemal Pagazade'nin Tarih-t dl-i Qsman'l, Celblzade Mustafa Celebi'nin Tabakatii'l-memalik'i, Hoca Sadeddin'in Tncii'-t-tevarih'i, Ali'nin Kiir~hii'l-ahbar'l, Heft meclis ve N~lsretnanze ad11 fetihnameleri, Feridun Bey'in Miin~eatii's- seldtin'i v.b. bu yiizyilin aglr ve sanatll nesir dili ile yazll- m q olan eserlerdir.

Hal terciimeleri arasinda Edirileli Mecdi'nin, Ta~kGprii- zade'den ~evirdigi Sakayzk-1 Nu'maniyye tercumesi ile L%- n~ii'nin Nejnkat-1 Cam? terciimesi edebiyat tarihi niteliiin- dedir. Suara tezkireleri arasinda Sehi'nin H q t behkt'i, Aglk Celebi ve Hasan Celebi tezkireleri de Osmanllcanln aglr dil ornekleridir.

XVII. yiizyildaki sanath nesrin temsilcileri Veysl, Ner- gist ve Ok~uzade Mehmed Sahi'dir. Nesir dili, Veysi'nin Siyer-i Veysi, Habname, Vak~aname, Nergisi'nin be$ kitap- tan olugan Harnse-i Nergisi ad11 eseri ve Okfuzade'nin Miin- seat mecmuasl halindeki yazllarl ile fok defa aydlnlarln ve yazarlarln bile anlayamayacajjl 6l~i ide aglrlagmlgtlr.

Pe~evi tarihi, Kara~elebizade'nin yine tarihi nitelikteki Ravzatii'l-ebmr ve Siileyrnanlzame'si, K o ~ u Bey'in Risale'si. Kbtip Celebi'nin Osmanll tarihi ile ilgili Fezleke'si, deniz savaglarln~ ele alan Tuhfetu'l-kibar f i esfarii'l-bihar'l, cograft nitelikteki Cihan-lziima'sl XVII. yiizy~lln normal nesir iiriin- leridir. Bunlara Kafzade Faizi'nin Zabdetu'l-es'ar, Nev'i-zade Atai'nin Zeyl-i ~akayzk gibi tezkireleri de eklenir.

XVIII. yiizyrlda nesir dilinin tarih alanl Naima tarihi, Ragid tarihi, Aslm tarihi, Semdanizade Suleyman Efendi'nin Muriii'-t-tevarih; tezkirecilik alanl Salim tezkiresi, Saklp D6- de'nin fok aglr dilli Sefine-i Mevleviye gibi eserleri ile temsil edilmigtir.

XVIII. yiizyl11 XIX. yiizylla baglayan dewe ile XX. yiizy~lda Miitercim Asrm'm, kisaca Burhan-z katt' ve Kn- musii'l-muhit terciimeleri diye adlandlr~lan sozliikleri ile Sanizade tarihi, Abdurrahman Sami Pasa'nin fjrSa-ji Sami gibi eserleri yer allr. Bunlardan inga-yz Sarni, V e s i miin- geatlnln hafiffe yenilegtirilmig bir devamlndan ibarettir.

XVI - XIX. yiizylllar araslnda, 1dhm kiilturiiniin. yiiksek bir seviycye ulaamaslndan dogan agdah yazt ve sanatt~ nesir diigkiinliigii, yiiksek aydu ziimre araslnda sade


yazllrnlg olan eserleri kiiciimsetrnig, yazarlar~n Arap ve Acem edebiyatlndaki aczine deli1 sayllrn~gtlr. Bununla birlikte, biiyiik ~ a p t a bir eseri bagtan sona boyle sanatll ve siislii bir iislhpla yazabilmenin getirdigi giiqliik dolaylslyla, uzun ve hacimli kitaplarda daha cok mukaddimeler (= girig boliim- leri) a&r iislOpla yazllmlg, sonraki boliimler i ~ i n daha sade bir dil tercih edilmigtir. Sonuc olarak sanatksrlar, ustallk gostermek istedikleri zaman bu yapma dile, ogretmek ve yararll olmak istedikleri zaman da acik dile bag vurmuglardlr. Nitekim Baki'nin mensur eserlerinde sade, zarif ve kiilfet- siz bir iislbp goze Garpar. Klasik Osmanllcanln hhkim oldugu aslrlarda ortaya konmug edebi, tarihi, dini ve ahlhki nitelikteki pek cok eser de sanatslz, secisiz, a g k bir dille kaleme allnmlgtlr. Devletin ic yazlgmalarlndaki, emirname ve ka- nunnamelerindeki dil de a g k ve sade saylllr. 0rnek olarak, XVI. yiizylldan LLmii Celebi'nin Molla Cami'den aktardlijl Nejehatii'l-iins terciimesini gosterebiliriz. XVII. yiizyllda Ev- liya Celebi'nin Seyahatnarne'si de sade ve tabiidir. OslQbu can11 ve sevimlidir. XVIII. yiizy~lda bunlara Ahmed Resmi' nin, Yirmisekiz Celebi Mehmed'in ve Diirri'nin Seyahatnn- rne'leri, XIX. yiizy~lda Feraizcizade Mehmed Said'in Giil- sen-i maarif'i eklenebilir.

Tanzimat devri (1839-1896)'nin onemle iizerinde durdu- jju konulardan biri de Osmanll yazl dilinin sadelegtirilmesi- dir. Tanzimat hareketi bir yonii ile bir halka inig hareketi oldugu icin, edebiyatta halkln anlayabilecegi dil iizerinde durulmasr tabii idi. Bat1 hayatlna yonelmig olan impara- torlukta, dii~iince hayatlnln ilerlemesi ve milli egitimin ya- y~lmasr, ancak anlam1 soyleyi~e kurban etmeyen sade bir dil kullanllmasr ile gerceklegebilecekti. Ahmed Midhat Efendi b q t a olmak iizere Sinasi, Muallim Naci, Ahmed Cevdet Paga gibi gahsiyetler sade iisltiplu yazllarl ile bu diigiince- nin uygulanmas~nda onciiliik etmiglerdir. Ancak, Namlk Ke- mal, Ziya Paga ve Abdiilhak Hhmid gibi edebi gahsiyetlerin temsil ettigi ve "miizeyyen iislQp" diye adlandlrllan siislii, a@r bir dilden kurtulmak yine de miimkiin olamam~gtlr.

Tanzimattan beri bize orneklik etmig olan Franslz ede- biyatlnl yaklndan tanlyan Servet-i Fiintln devri yazarlarl ise bu edebiyatln verilerini ornek tutarak, duygu ve diigiin- celerini biitiin incelik ve derinligi ile aksettirebilecek hiiner- li bir dil ve iislhba iht iya~ duymuglardlr. Bunu ger~eklegti- rebilmek icin de sozliiklerden qkardlklarl terk edilmig eski kelimelerden yararlanmlglar; bunlardan yeni tiiretmeler, yeni isim ve slfat tamlamalarl yapmlglardlr. Boylece, Arapca ve Farsea kelimelerle kurallar yeni bir klllkta ortaya gkmlg, zaman zaman ciirnle duzeninde de degigiklikler yapllmlgtlr. Al~gllmamlg yabancl kelimelerin ~oklugu ve iisltiba gosterilen bu bEIyibk ozenti dolaylslyla, Edebiyat-t Cedide devrinde dil iyiden iyiye aglrlagn~lgtlr. 0 kadar ki bu gidige kargl elkanlar, onu "anlagllmaz dil" diye vaslflandlrmlglardlr. Bu yiizydln nesir ve nazlm dilindeki ba~llca temsilcileri Tevfik Fikret, Cenab Sehabeddin, Ahmed Hagim ve Halid Ziya'dlr. Hiiseyin Cahid, Ahmed Hikmet gibi yazarlar daha sade bir dil kullanmlglard~r. Ahmed Midhat, Semseddin Sami, Necib Aslm, Mehmed Celhl ve Tepedelenlizade KLmil, Fu- ad Koseraif gibi yazarlann tasfiyecilige varan direnmeleri- ne ve dilde kendilerine yeni bir yo1 ~izmig olmalarlna ragmen, Osmanl~ca, aglrllk ve sadelik baklmlndan az cok degi- Sen dalgalanmalarla 1911'de "Yeni Lisan" hareketinin bag- ladlkl Milli Edebiyat donemine kadar devam etmigtir.

Dil yaprsl: Osmanlica, bugiinkii Tiirksenin gramer ya- glandan, A r a ~ a vo F a r s ~ a kelimelerin $oklugu, bu dillere

ait gramer kurallar~nln ve tamlamalarln yogunlugu ile ayrll- mlgtlr. Tiirkce kelime ve ekler baklmlndan klsmen Eski Ana- dolu Tiirkcesi ile birlegir. Fakat esas itibarlyla bugiinkii Tiirkceye uzanan yeni gekiller hhkim olmugtur. Ayrlca, yabancl kelimeler yer yer Turkeenin ses kallplarlna uydurul- muatur. Osrnanl~caj~a Arap ve Fars dillerinden geeme bagllca ozellikler ~unlardlr :

Arap~adan geGrne ozellikler: SByZeyij ve imZ2 1. jki dilin tel2ffuz sistemlerindeki ayrlllk dolaylslyla, Arapcanm A, C, j, 2 ve 1; iinsiizleri Tiirkeenin s, Iz, z, z-d, z seslerine cevrilmi~tir. "Ayn" ve "hamze" ile kar~llanan iinsiizler kelime ba~lnda soylenigten diigmiig, kelime icinde kesme ~eklinde soylenmig veya bir uzun iinliiye doniigmiigtiir: eser, omiir, te'sir, san'nt, rna'guk/masuk gibi. Kelime sonunda da bazan kesme gibi soylenmig, ~ o k defa da diigmiigtiir: c&mi'/can~i, ntertje gibi.

"sat" ( ) ve "tl" ( L. ) iinsiizleri s ve t ile kargllan- mlg; A r a p ~ a n ~ n Tiirkceye gore ~ o k geride bogumlanan "kaf" ( j Iiinsiizii art damak k'sma (= k), "gayin" ( )'I da art damak g'slna (= g) qevrilmigtir.

2. A r a p p kelimelerdeki uzunlu klsa11 olmak iizere i i p ten ibaret olan a, I, u (a, t , ti) iinliileri, Tiirkcede dilin ses yapls~na uygun olarak sekize ~lkar~lmlgtlr. Arapcanm klsa a's1 Tiirkcede a, e; klsa ~t'su u, u, o, 6 ve klsa i'si de I , i gekline sokulmugtur. Bu seslerin a, o, u ve r geklinde kaltn olarak devaml, kelime ieinde kallnllgl devam ettirici seslerin ve fonetik sartlarm varligma bag11 olmugtur. Bircok kelime- deki uzun iinliiler klsalmlsttir: nzachtil>mechul, mujrad > rniijret, Usmcin > Osntnn, rcizi > razz, kitdb / kitap gibf.

3. A~apcanm kelime ve hece sonundaki b, c, d iinsiizleri Turk~ede p, c, t'ye doniigmiigtiir.

4. Arap~anm kurallarlna gore Arapcada bulunmayan yeni kelimeler tiiretilmig, bazl kelimeler Arap~adakinden farkll anlamlarla kullanilml~tlr.

5. Yavda uzun iinliilerin gosterilip gijsterilmemesi ba- k~mlndan Arap~adaki ol~iilere uyulmugtur. Klige halindeki uzun iinliiler yaz~lmaml~tlr : mektiib ( ~$1;; ), rahmdn (rahm(a)n: j - s ~ ), lakin (l(a)kin: ) gibi.

6. ikiz iinsiiz tek harfle belli edilmig veya iizerine ~ e d d e i~areti konmuatur: red (d) ( 2 ) gibi.

7. Bazl A r a p ~ a kelimelerin sonunda "klsa elif" (elif-i maksfire) denen ve a gibi okunan bir y (i) vardlr: ddva (a%' vi : ( 5 3 3 ) gibi.

8. Osmanlicada kelime baginda bulunan iistunlu ve esreli hernze igaretlerinin hepsi atllarak sadece elif kalmlgur: & \ 1 dl-1 gibi. Keliine icindeki hemze igaretleri usuliine gore devaln ettirilmigtir : dd'ire ( ) gibi. Bunlarln y'ye ~evrildigi yerler de vardlr : fa'ide > fayda ( b.l* ) gibi. Ke- lime sonunda uzun iinliilerden sonra gelen hemze igaretleri bazan atllmlgtlr : ejyd' > ejyd, bin2 > binci gibi.

Arapca kelimelerin yapzsz: Arapca, yap1 baklmlndan biikiimlu (flexionelle) diller grupuna girer. Bu ozelligi dolaylslyla, kelime tiiretimi, kokiin asli sesleri sabit kalmak iizere belirli kallplara uyan birtaklm k~rllmalarla yaplllr. Dilin tagldlgl iinsiiz saylsrna gore i i~l i i (siilbsi), dortlii (rubai), be$- li (humasi) kokler diye adlandlrllan degigmez kokleri vardu. Dortlii ve betjli koklerin saylsl ~ o k azdlr. Dile as11 hfikim


olan ii~lii koklerdir: ktb, 'alm, ~ d k gibi. Bu yalin i i ~ harfli kokler, ge~mig zamanln 3. ahi is teklik ~ekiminde ortaya pkar: ketebe (=yazdi), 'aleme (=bildi) gibi. Bu u ~ l u koklere, bilinen kaliplara uygun ses ilbveleri yapilarak yeni kelimeler turetilir. Kokler sabit ve uygulanan kaliplar belli oldugu i ~ i n her kokten buyiik bir kelime ailesi dogar.

A r a p ~ a kelimelerdeki kok harflerine "asli harfler" (hu- Af-I asliye), bu koklerden yeni kelimeler yapilirken eklenen harflere de "zait harfler" (hurfif-I ziybde) denir. Zait harf- lers~nlrlldir: hemze (I), elzf ( I ) , t (a) s ( d ) , I ( J ) ,

uc ( f ) , n ( a ) , ~i O), h (A), y (6). Bir kelime ailesinin asli harfleri aynl, zait harfleri degigiktir. Farkll kelime aile- lerine ge~erken, asli harfler degigir, zait harfler sabit kallr. Boylece, butun kelime ailelerinde aynl tiirden kelimeler aynl ses kallplarl ile yapllml~ olur. Zait harfler ilbvesi ve kok kl- rllmas~ yolu ile yeni kelimeler tiiretmeye yarayan belirli Se- kil yaplslndaki ses kallplarlna "vezin" ad1 verilir. Buna gore her Arapca kelimenin bir vezni vardlr. Biitun vezinler te- melde fi'l kelimesinin fa'ale u~uzlii k6kune dayanlr. Dort- lii kokiin vezni fa'lele, begli kokiin vezni fa'lelel'dir. Bunlar- dan fd'il, tef'il, tefd'iil, istif'dl gibi yeni vezinler dogar ve yapllan kelimeler bu vezinlere uydurulur. Ancak, koklerdeki asli harfler araslnda "hemze" ( ) ve "degi~tirme harfleri" (harf-i illet) denilen & , harfleri veya "sedde" olursa, vezinler ufak tefek degiamelere ugrar. Tef'il yerine tef'ile, if'dl yerine if'dle gibi. ~ ~ i n d e "hemze", "harf-I illet" veya "$edden bulunmayan koklere "sblim" denir. Sblim kelimelerde vezin kaymas~ olmaz.

Arapga kelimelerin tiirleri: Osmanllcaya girmi~ Arapca kelimelerin hepsi isim tiirundendir. Bunlar ya aslen isimdir- ler (ism-i cilmid) yahut da fiilden tureme (mugtak) isimlerdir. Bagllcalarl ~unlardir: Mastar, ism-i fbil, ism-i mef'ul, sifat-I mugebbehe, miibalbga-i fbil, ism-i tafdil, ism-i tasgir, ism-i mensQb, ism-i zaman, ism-i mekbn, ism-i bIet.

Mastar: Osmanlicada A r a p ~ a fiil kullanllmadlgl icin tu- ~emig kelimeler mastar ~ekilleri ile gosterilir. Hareket isimleri olan mastarlar, Turk~enin fiilden -mak/-mek, -ma/-me, -IS/-is, -us/-iis ekleri ile yapllmlg isimlerine kargllk olurlar. Tiireme isimler mastarlara klyasla anlatlllr. Mastarlar ya "semai" diye adlandlrllan ve bir kurala bag11 olmayan, igit- meye dayanan mastarlardir yahut da bir kurali bulunan mastarlard~r. Mastarlarln bir hareket ismi olarak ism-i fbil ve ism-i mef'ullerle baglantisi yakmdlr. Ism-i fail bir hareketi yapanl gosterir. Turk~edeki aktif fiili genig zaman isim- fiilini kargllar. ism-i mef'ul ise yapilan i ~ i gosterir; pasif fiilli genig zaman ism-i fbili ile kar~ilanlr : okunzak, oku-yan, okun-an gibi.

Siilasi, semai mastarlar, ism-i fciilleri ve ism-i nzef'ulleri : Bu gruptaki mastarlarln epey vezni vardir. Ba~llcalarl gun- lardtr:

1. fa'l : emr, vasl, zevk. 2. fi'l : ilm, zikr, fikr. 3. fu'l : hiikm, sulh, xiikr. 4 . faal : alem (=bayrak), ~ e r e f , kerem. 5 . fal l : Cendb, kemdl, sevdb. 6 . fa'let: rahmet, kesret (=~okluk), servet. 7 . fi'let : fikret, i ~ r e t , mihnet. 8. fu'let : gurbet, kudret, san'at.

9 . fu'iil: tuti.2' (=dogmak), gurrib (=batmak), niizal ( - inme).

10. fu'Ole : fu'filet: rutribet (-lslakhk), biirlidet (-SO- gukluk), siihalet (=kolaylik), siikanet (=sessizlik) gibi. Bun* lara fial, fihl, fubl, fehlet, fiblet, fa'lQlet, fi'lan, fu'lbn' fa- albn, fail, tef'bl, mef'bl, mef'alet, mef'ilet gibi vezinleri de eklemek gerekir.

ism-i fciil: Biitiin siilbsi mastarlarln ism-i Bili fdil veznindedir: cipk, cilim, jdir, crihil gibi. Edilgen fiillerden ism-i fail yapilamaz. Bazan bu vezin ufak bir degi~iklikla fa gekline donebilir : scif gibi.

isnz-i mef'bl: Biitiin siilbsi mastarlarln ism-i mef'ulleri rilef'al veznindedir : ilm/ma'liim (=bilinen), va'd/mev'tiJ (=vldedilen), zikr/mezkar (Zzikredilen, ad1 ge~en), su- kbt/rtzerk&t (=sessiz) gibi.

Rubai mastar, ism-i fdil, ism-i mef'al: Rubai mastarlarin vezni fa'lele'dir : tantana, debdebe, terceme, velvele gibi. Dortliilerin ism-i a i l i miifa'lil vezni ile kurulur : iiziitercim, miivesvis (= vesveseli) gibi. ism-i mef'Ehiin vezni nliifa'lel'dir : debdebe/miidebdeb (=debdebeli), silsile/mii- selsel (=silsiIeli), terceme/miitercern (=fevrilen) gibi.

Siilcisi kzyasi mastarlar, ism-i fdilleri, ism-i mef'ulleri: Bunlar i i~l i i koklerden kuralll olarak tiiretilen ve Turk~edeki fiil tabanlarlnl kargilayan mastarlardlr:

1. if'bl : ibldg' (=yeti~tirmek), i'lcim (-bildirme), icbhr (=inecbur etme), ijrcib ( = i ~ i m e k ) gibi.

Kiyasi i i~l i i koklerin ism-i fbili rniif'il veznindedir: llziicbir (=zorlayan), nziikrim (=ikram eden). Ism-i mef'filii ise rniif'al veznindedir : iniisbet (=ispat olunmug), miiclnef (= kisaltilmlg) gibi.

2. tef'il : Genellikle ettirgen (faktitivus) tabanli fiiller thretir: teksir (=~ogaltma), fakdim (=one gefirme), ten- kis (=eksiltme) gibi.

Bunun ism-i fbili nziifa'il veznindedir : miirzekkih (=tenkit eden, elegtiren), nzusekkin (=teskin eden, yatlgti- ran). ism-i mef'filii nziifa'al veznindedir : miiselles ( = U P lenmig), rniirettep (=diizenlenmi~), miirekkep =terkip edil- mi$ gibi.

3. miifgale: Genellikle i~deglik (miigareket) tabanlarl yapar: nuh ha be re (=haberlegme), miicadele ( = ~ e k i ~ m e ) gibi.

ism-i fbili miifd'il veznindedir : miicdhid (=sava~an), muhafrz (=koruyan). ism-i mef'filu miif8'al veznindedir : rniibarek (=bereketlendirilmi~), muhdtab (=kendisine hitap edilen) gibi.

4. infi'P1: Doniigluliik veya m e ~ h u l tabanlar kurar: in- biscit (=yayllma), infiscilz (=bozulma), inkiscir (=klrllrna) gibi.

ism-i fbili miifta'il veznindedir: miiftehir (=oviineh), miirz'akis (=akseden, donen), miinharif (=sapan, bozulan) v.b.

5. ifti'bl: G e d ~ l i ve ge~igsiz diiniiglii tabanlar yapal: intizam (=diizgun olma), iqtimd' (=toplanma), iftirdk (=ay- r~lma, ayrillk) gibi.

ism-i fbili mbfta'rl veznindedir : riziiftehir (- Gviinen), muztarib (=iztirap Geken). ism-i mef'filii miiftaal vem'indedir: nzii~terek (xortakla~a), miikteseb (=kazanilmlg) gibi.

6 . tefe"u1 : Genellikle tef'il vezninden doniigluliik, bazan da ge~iglilik yapar: tahassiis (=duygulanma), tekebbiir (= kibirlenme) gibi.

ism-i fhili miitefa"i1, ism-i mef'filu miitefawal veznindedir: miitekebbir (==kibirlenen), nriitebessim (egilliim-


seyen), miiteyeinmen (=u$jurlu sayilan), miite~ebbes (=te- ~ebbiis olunan) v.b.

7. tefl'iil: Tef'il vezninden donii~liiliik tabanl yapar. Ge~iali ve gecigsiz i~deglik (miigareket) de olabilir: teciviirt (-yard~mlaama), tekdmiil (=olgunlagma) gibi.

ism-i flili miitefd'il veznindendir : miitegdir (=~airlik taslayan), rniiterakim (zbiriken). Ism-i mef'olii rniitef8al veznindedir: miiteddvel (=elden ele gezdirilen) gibi.

8. istif'll: Geeisli ve gecigsiz doniiglii tabanlar yapar; istek de bildirir: istihddm (=bir hizmette kullanma), istintcic (=sonu$ elkarma), istimddd (-yardlm isteme) gibi.

Ism-i flili miistef'il veznindedir : miistantik (=sorgu- ya ~eken), miistenkif (=cekinen). Ism-i mef701ii miistaf'al veznindedir: miistakbel (=kargllanan), ntiistahdent (=hizmette kullanllan) v.b.

9. if'illl: Gecigsiz, renk ve kusur bildiren tabanlarda kullanlllr: ihmircir (=klzarmak), isfirdr (=sararmak), i'vicdc (== egrilik) v.b.

ism-i f2ili ntiif'all veznindedir : igbirdr/mufberr (=gii- cenmig), miibyaz (=beyazlagan) gibi. ism-i mef'0lii yoktur.

Riibai kiyasi ntastarlar: Dortlii koklerden tiiretilmig mastarlardlr. Cok az kullanlllr. iki vezni vard~r. Ism-i mef'0l- leri yoktur:

1. tefa'liil: teselsiil (=silsileli olma), tezelziil (-sarsll- ma) gibi. ism-i Gili miitefa'lil veznindedir : miiteselsil (=teselsiil eden, silsileli), ntiitezelzil (=sarsllan, sallanan) v.b.

2. if'illbl: izmihldl (=yok olma), itmindn (=emin olma, giivenme). ism-i flili miif'alil'dir : ntuzmahil (=cSk- miis, yok olmug), rnutinain (=tatmin edilmiq, emtn) v.b.

Ca'li mastarlar: Diizme veya uydurma mas- tirlar adml alan bu tiir, eegitli isim ve slfatlarln sonlarlna geddeli ye veya te illvesi ile yaplllr ve soyut isimler tiiretir. Vezinleri, yaplldlklarl kelimenin ait oldugu veznin -iyyet ile genigletilmig geklidir: begeriyyet (xinsanllk), mu- vaffakzyyet (=bagan) gibi. Tiirkcede geddeli y'ler tekleg- migtir.

Szfat-1 miiyebbehe : Tiirkcedeki nitelendirme (tavsif) SI-

fatlarlnln yerini tutarlar; -kan/-ken, -gun/-gen, -gzn/-gin eki ile yapilrnl~ sifatlara denktirler. Bajlica vezinleri : fdil, ef'nl, fd'ldn'dlr : kesir (=cok), cer~zil (=giizel); ebyaz (=ak, beyaz), ahmer (=klrmlzl); hayrdn gibi.

Miibaldga-i fdil: Abartma bildiren isimlerdir. Vezinleri cegitlidir: fa"d1, fa"6le, fa'iil, f ~ ~ ' i i 1 , fi'lil, mif'il, mif'6l: med- dah (=c;ok oven), alldme, sabar (=cbk sablrll), giicci (= ~ o k cesur), srddik (=pek sadlk), ntiskin, nzi'mar gibi.

ism-i tafdil: Mukayese ve iistiinliik derecesi gosteren benzetme slfat ve isimleridir. Tek vezni ef'al'dir : ekber (= daha biiyuk, en biiyuk), echel (= daha cahil, en cahil), ekser (=en cok), ender (=daha nldir, en nldir) gibi.

ism-i tasgcir: isimlerde kiiciiltme gosterir. Az kulla- n l l m l ~ i i ~ vezni vardlr : fuayl, fuay'il, fuay'il: ubeyd (=kul- caglz), uveylint (=%lemcik), kuneydil (=kandilcik) gibi.

Ism-i menslib : Aidiyet gosteren slfatlar durumundadir. Vezinleri yoktur. Ekle kurulur. Arapcadaki -iyyun ekinin ~eddesi ve tenvini atllarak uzun nispet $'sine doniigtiiriil- miigtiir : askerf, fikri, ilrni, cebri (=zorla) gibi. Eger kelimenin sonunda bir zait t varsa atllir : millet/milli, nisbet/ nisbi gibi.

ism-i zaman, ism-i mekdn: Tiiredikleri fiillerin zan~an ve mekbn~nl gBsteren isimlerdir. Basllca ortak vezinleri

mef'al, mef'il ve mef'ale'dir: nzekteb (=okul), ma'bed (=ta- pmak), mebde' (=baglangic), meclis, mevsim, mahkeme, medrese gibi.

ism-i dlet : a le t vc edevat ismi olan kelimelerdir. Bas- hca nzif'al, mif'dl ve mif'ale vezinleri ile kurulur: minber, migfer, rnzzrak, nzinliale v.b.

Miienneslik, ntiizekkerlik : Osmanllcaya geernig A r a ~ a kelimelerde de erkeklik ve digilik vardlr. Yukarlda gosterilen vezinlerin hepsi miizekker (erkek)'dir. Miienneslik (digilik) allmeti gunlardu:

1. Miizekker vezinlerin sonuna yuvarlak t (0) eklenrne- si: kdtib/kdtibe, muallim/muallinze gibi.

2. Kelime sonundaki y geklinde yazllan zait elifler : da'v8 (da'vi), fetvd (fetvi) gibi.

3. Ef'al veminin miiennesi ju'ld'drr; ekber/kiibrci gibi. Benzeyeil sifatlar yapan ef'al'in miiennesi fa'fd vezni de allr: ahmer/hamrd, esmer/semrd gibi.

Cokluk: Arapcadan geeme isim ve mastarlar, Tiirkw +lar/+ler fokluk eki dlglnda tesniye (ikilik) ve cemi denilen Arapca cokluk eklerini de alml~lardir. Tesniye, -eyn veya -6rz ekleri ile yaplllr: tarafeyn (- iki taran, ebeveylt (=ana bdba); devletdn (=iki devlet), kdtibcin (=iki kstip) gibi. Cokluk da "sllim cokluk" (cem'-i sLlim) ve "miikesser ~okluk" (cem'-i miikesser) olmak iizere iki tiirliidur. Sllim cokluk, miizekker ve miiennes kelimelerde ayrl ayrl eklerle yaplllr. Miizekkerlerde bu ek -iin ve -in'dir: hdzir/hdz~rbn, r7zualli172/n~uallirnin gibi. Miinneslerde -dt eki kullanlhr: te' diye/te'diydt (=odemeler), lzikdye/lzikdycit, rituhasebe/nl:t- Izasebdt gibi. Eklemeli masdarlar da miiennes saylldlklan iein goklukta -at ekini ahrlar: te~kil/tegkElcit, ilzrcic/ihrdccit gibi.

k&in/kdinat, vhrid/vdriddt (=gelirler), Tiirki/Tiirkiyyat,

edebi/edebiyyat, darbe/darebdt (=vurmalar), hidmet/hide- mdt, zulmet/zulernat (=karanl~klar) gibi degigik vezinli kelimelerde de -St eki ile yap~lmls cokluk sekilleri vardlr.

Miikesser ~ol t luk: iften klrilma demek olan bir cekimle ~~apll l r . Yine vezne baglldir. Baallca vezinleri ~unlardlr:

1. sf'll: cedd/ecdcid (=cedler), gayr/afycir (=ba~kala- r ~ ) , gi'r/eg9dr (=giirler) gibi.

2. ef'ile : libas/elbise, sildh/esliha (esillhlar); 3. ef'ilb : gaki/egkryd, veli/evliyci; 4. efii'il : asker/asdkir, ekber/ekdbir; 5. efl'il : hadis/ehddis, iistGre/esdtzr (= efsaneler); 6 . fa'ale : dciz/nceze, tdbi/tebea; 7 . fu"h1: tdcir/tiicccir, lzitkim/hiikkdm; 8. fu'bt : gdzi/guzdt; 9, fu'ul : kitdb/kiitub gibi. C ~ k l u k ~ e k l i kuran ve sayilar~ otuza yaklagan daha epey

vezin vardlr. Edatlar : Osmanlicada ilii (yonelme hali), in (sart), bi

(yiikleme, yonelme halleri, ile ve ifin), ald (iizere, iizre, iist), -an (-dm/-den), fi (-de, icinde), ke (gibi), li (iein), maa (ile. birlikte), nzirz (-dan beri, -dan dolayl, sebebiyle), Id (-siz/-siz, degil), ill2 (-den bagka, aksi halde) gibi birbirinden farkli aillam ve gorevlerle kullanllan edatlar da yer almlstlr.

Tarnlama (izafet) : Sifat tamlainalari ~ o k az, isim tamlamalarl bol kullan~lmlgtlr. Allah'ln isim ve slfatlari ile pek cok gahls ad1 ve din? kelime A r a p ~ a isim tamlamasi veklin- dedir : Hayrrr'f-ldh, Hantdu'l-Iah, Semse'd-dirt, d&rii'S-Safaka gibi. isim ve slfat tamlamalarlnda Tiirk@ekinden farkll olarak tanllanan iince, tamlayan sonra gelir. Tamlayanan


bagmdaki el ( J I ) harf-i tkifinin e'si atlllr. -I'de kendinden sonra gelen hadin cinsine gore ya I olarak veya o harf gibi okunur. I'yi oldugu gibi okutan harflere huriif-I kameriyye, kendisine benzeten harflere hurCif-I gemsiyye denir. t, 5 , d, d , r, z, s, 5 , s, i, t , z, I, n huraf-I gemsiyye, bunun dlglndakiler huffif-1 kameriyye'dir : ddrii'l-funirn, bi'l-akis, bi'z-zariir, bi'z-zdt gibi.

Birinci kelimenin, yani tamlananln ikinci kelimeye bag- lanlgl da belirli kurallara bail~dlr:

1. Ilk kelimenin son iinliisu genellikle -u/-ii okunur : bahrii'l-madrif gibi.

2. Nisbet isimleri geddeli y ile baglanlr: arabiyyii'l-ibdre gibi.

3. Birinci kelimenin sonundaki -a/-e iinliisii ikinci kelimeye baglanlr: ale'd-devdm gibi.

4. Kendinden once bir tamlanan veya min, ild, fi, ke v.b. edatlardan biri gelirse, birinci kelime ikinciye -i unliisii ile bailanlr: bi'l-hisrib (=hesapla), Divrinu lugciti't-Turk gibi.

5. Zaman, mekhn ve yon gosteren isimlerde birinci kelimenin sonu bazan -a/-e okunur: kable't-tririlz (=tarihten once), fevka'l-ride (=miikemmel) gibi.

6. din kelimesi iIe kurulan tamlama hdlindeki ozel ad- larda, ilk kelime ikinci kelimeye, Tiirkceye has olarak -a/-e ile baglanlr: Necme'd-din gibi.

Farsqadan gegme iizellikler : Osmanllcada isim cinsin- dep pek cok Farsea kelime ve tamlama yer almlgtlr. Bunlar areslnda yogunluk birlegik isim ve slfatlardadlr. Ayr~ca, bazl edat ve zarflarla kurulmug birlegik gekiller de vardlr.

fmld: Farslarln Arap alfabesinden aldlklarl b ( + ), c ( E 1, z ( J ) harflerine ikiger nokta, kef ( 'J ) harfi- ne bir eekme (kegide) daha ekleyerek geligtirdikleri p ( y ) , F ( 1, j ( ; 1, g ( cP) hadleri, dilin ses yaplslna uygunluk baklmlndan Osmanllcada da benimsenmigtir.

Ses degijmeleri: Fars~adan allnma kelimeler, iinlii Fe- gitlenmesi, iinlii klsalmas~, iinlii incelmesi, iinlii ve iinsiiz diigmesi gibi olaylardan ge~erek bir ~eg i t Osmanll Farscasl- na dijnugmuglerdir. Fars~ada a, i, u olmak iizere u~ klsa ve a, i, u ; e , o olmak uzere beg uzun iinlii vardlr. Bunlar Farsea kelimeler yolu ile Tiirkceye aktanllrken a > e, u> ii, e> i , a > u,a > o gibi degigimlerden gecerek ve cok defa uzun iinluleri de klsalarak Turkceye uygun bir kll~ga girmiglerdir: agar>eger (=eger, gayet), rah>reh (=yol), gdh > geh (=padigah), pusar > puser (=eocuk), se r > ~ f r (zarslan), horgid>hurgit (=giineg), g&k>geh (=bazan) gibi. Bazl kelimelerde cift iinsuzlerden onceki on ses iinluleri dugiiriilmiig ve iki iinsiiz araslna bir iinlu eklenmigtir: efgdn >figdn (=feryat), ijkeste>gikeste (=klrik, kmlmig), iijklife >giikOfe (=$icek), iistiir>giitiir (=deve) gibi.

LKeIime sonundaki b, c, d , g iinsiizleri p, c, t, k'ye cev- rilmigtir: mard>mert (7 adam, insan), dard>dert, panc >pew (=beg), rang>renk gibi.

Bazr tek heceli kelimelerin ve emir govdelerinin sonunda bulunan y iinsiizleri diigmugtiir: pdy>pd (=ayak), ray >rii (=yiiz, cehre), cdy > cd (=mevki, yer), cliy > cli (xarayan), niimay > numd (=gosteren) gibi.

Baz~ kelimelerin sonlarlndaki h- iinsiizii duguriilmiigtur: pd&dh>pddigd, dibdh>dibd (=ipek kumag) gibi.

Isin2 : Osrnanllcada Fars~adan gec;me pek ~ o k isim var- hr. Bunlarln az kullan~lan cokluk Bekilleri canl~larda -&n,

canslzlarda -hd eki ile yap~lir: merd/merddn (-insanlar), ~eb/rebdn (zgeceler), db/dbha (=sular) gibi. -dn ekiiden onceki uzun i ve sr'lar klsalmlg, araya birer koruyucu v veya y iinsiizii girmigtir: frani/irdniydn, dhli/dhuvdn (mceylan- lar) gibi. y eklenmesi uzun a'lardan sonra da g8riilur: gedd/ gedciydn (= fakirler, kullar) gibi. -e ile biten kelimelerde, diigmiig olan -gller ortaya qkar; kelimenin yap l l~~~ndaki he at~lrr : berrde/bendegdn, hdce (- hoca)/h&cegan.

Osmanllcada cekim eki almlg Farsea isim kullanllma- mlgtlr. Yalnlz, kdimenin baglna veya sonuna eklenen baz~ edatlarla isim halleri karrjllanmlg, bu yolla slfat veya zarf olan bazl kelimeler ortaya cykmlgt~r. Bagllcalarl sunlardlr:

Baya gelen edatlar: ez- (-dun/-den ayrllma hali eki): ez-dil (=goniilden), ez-cdn u dil (-can ve goniilden), ez- kazd (=kazbdan, yanlqlikla) v.b.

der- (-da/-de bulunma hali) : der-dest (=elde), der-ha (--o anda), der-kendr (=kenarda, kenara yaz~lmlg) v.b.

ender- (-da/-de bulunma hali, icinde); kardb ender-ha- r ib (=harap i ~ i n d e harap) v.b.

be- (-a/-e yonelme hali, -da/-de bulunma hali, ile beraberlik ve uygunluk): be-dz2g (=omuza, omuzda), dest be-dest (= el ele), be-nrinz (= unlu), crin be-leb (= can1 dudakta, olecek durumda) v.b.

bd- (ile vaslta hali) : bii-vefd (=vefa ile, vefall), bd- savrib (--dogrulukla) gibi.

ber- (uzerine, uzerinde): ber-dirg (=omuz uzerinde, omuzda), ber-havd (= havaya ucurulmug), ber-bdd (- riiz- g%r iizerinde, yele verilmig: berbat).

berriy- (sebep gosteren ifin edatl): berdy-I maslahat (- ig i~ in) , berdy-I ziydret (= ziyaret maksadlyla) gibi.

bi (-slz/-siz yokluk eki): bi-vefd (=vefasiz), bt-edeb (= edepsiz), bi-pervd (=korkusuz) v.b.

nci- (-slz/-siz yokluk eki ve olumsuzluk icin): nd-hog (-hog olmayan), nd-mutenah2 (=sonsuz) v.b.

td- (kadar, degin): Daha ~ o k be- edatr ile birlikte kullanlllr.' Zamanda ve mekbnda slnlrlama gosterir: td-be-seher (== seher vaktine kadar), td-be-mahger (= klyamet gunune kadar) v.b.

Asllnda isim ve zarf olduklari halde birer on edat olarak kullanllan deriirz ( = i ~ , i~inde), birirn (=dl$mda, dlganya), yes (=arkasmda), pi8 (=oniinde), zir (altmda), nezd (= yanmda) gibi kelimeler de vard~r.

Sona gelerz edat : -ra (-I/-i yiikleme hali eki ve idn sebep edatl) : kazci-rd (kazb ile), Hudd-rd (= Allah iqin) gibi.

Sayr adlart: Osmanllcada yek (=bid, dii (=iki), se (=iic), qehrir (=dart), perzc (=beg) ... deh (=on), bist (zyirmi), si (=otuz) ... sad (=yuz), hezdr (=bin), sad hezdr (=yiiz bin) gibi ~eaitli say1 adlari da kullanllm~gt~r. Srra say1 slfatlar~, iile~tirme s~fatlarl ve topluluk gostermek i ~ i n *

say] adlar~na birtaklin ekler getirilir: gehrir-urn (-dordiincu), qehdr-umE (=dordiincu), yek yek, yek-be-yek, yegcin yegdn (-birer birer), yegdne (=biricik), si-gcine (=otuzluk). Car- ~ a m b a (<cehdr senbe = dorduncu gun), perjembe pen^ jenbe = beginci giin), gardak (< gehrir trin), sehpd (< si- pd -- i i ~ ayak) gibi kelimelerde de say1 adlarl vardir.

Isim ve srjat tanzlamalarz: En basitinden uzun zincirk- me tamlamalara kadar Osmanllcayl iyice sarmlg olan isim ve slfat tamlamalari, tamlanan -+ tamlayan slraslna gore ya- ptllr. Birinci kelime ikinci kelimeye ilk kelimenin son ses durumuna g6re bir -1: veya -yi ile baglan~r: brig-1 behijt


(=cermet bah~esi), dzraht-I pnar (=gnar agacl), rcih-z neccit (=kurtulug yolu), deryci-yr niir (=nur deryas~), mcih-i tdbdn ( t p a r l a k ay), biilbiil-i bdz-z fescihat (=fesahat bah~esinin biilbiilii) gibi.

Arapca kelimelerle yapllan tamlamalarda, tamlamanln her iki unsuru araslnda sayl, miizekker ve miienneslik bakr- mrndan uygunluk aranlr : duvel-i isldmiye ( = h l l m devletle- ti), devlet-i Osmciniye (=Osmanl~ devleti), kutiib-l' kadime (=eski kitaplar) gibi.

Birlesik isim ve slfatlar : Kok bak~mlndan birbirinin aynl, birbirine yakln veya zlt anlamlr kelimeler arasrna a, be, me, tci, u/ii ekleri getirilerek birle~ik kelime kurulur: ber-6-ber (= birlikte), ser-be-ser (= bagtan baga), sic-be-sic (=her taraf), kes-me-keg (-=kar~glkllk), giift u gic (=dedi- kodu), jdh u berg (-dal budak), tcir-u-mcir (=darrnada&n) gibi.

Vasf-r terkibi denilen birle~ik slfatlar ce~itli gekillerle kurulur: 1. h im ve sifat tamlamalarinda, -i tamlama ekinin kaldir~lmasr ile: gonce-deheiz (=gonca ai~zll), dil-teng (=sI- kllrk) gibi. 2. isim tamlamalar~nda tamlayanl, slfat tamla- malarrnda slfatl one alarak: peri-peyker (=peri piizlii), bed- Izic (=kotii huylu) v.b. 3. ism-i fhil, ism-i mef'51 ve emr-i h%zirdan once uygun birer kelime getirilerek: can-sriz (=can yakan), dil-gilceste (=gonlii kmk), cites-fegcin (=ate$ sacan) gibi.

isiriz ve szfat tiireten ekler: 1 . -ddn: Alet adlarl yapar: nemek-dcin (= tuzluk), ccirne-dart (= elbise dolabl) v.b.

2. -sit&, -istcin: Yer ve zaman adlarl yapar: giil-sit& (=giil bah~esi), bahcir-istdn (=bahar mevsimi) v.b.

3. -zdr, -s6r, -gede, -Sen, -bar, -1dh: Yer adlari yaparlar: qemen-zdr (=~imenlik), cegme-scir (=~e~mel ik) , mep-gede (=meyhane), giil-gen (=giil bahcesi), criy-bcir (znehir), seng-ldh (= taghk) gibi.

4. -ban (-van): Meslek adr veya "koruyan" anlamlnda isimler yapar: beg-b6n (=bahgvan), nigelz-bcin (=bek~i , muhafin), sciye-bcin (=golgelik) v.b.

5 . -mend, -vend, -var/-ver, -iir, -ydr, -ir, -izcik, -g fn: Slfat yapan eklerdir : h~red-mend (= akilll), pulld-vend (~kuvvet l i ) , ncinz-ver (=namlr), renc-iir (=basta), hicg-ycir -( = akilli), dil-ir (= cesur), gam-ncik (= kederli), ~erm-gin (=utangac) gibi.

6 . -ves, -cis& Benzerlik ekidir: nzeh-veg ( s a y gibi), sciye-veg (=golge gibi) v.b.

7. fcim: Renk gosterir: giil-f8rn (=giil renkli), siyah-fcim (=siyah renkli) v.b.

8. -kcir, -gdr, -ger: ~ e s l e k ve bir igin bilicisi olan isimler yapar: dherz-ger (~demirc i ) , iiycirz-kcir (=ziyan verici) gibi.

9 . j e , -ice, -ek: Kii~iiltme isinlleri yapar: b@-ge (= bah~e) , Icemcin-re (= kemen~e), der-ice (= kiiciik kapr, pencere), nzerdiim-ek (= goz bebegi) v.b.

10. -6, -nci: Sifatlardan soyut isimler yapar: gernz-ci (=slcaklik), dirciz-nd (=uzunluk) gibi.

1 1 . -61, -tin, -gcin: Isimden isim yapar: ceng-dl en- -gel, pen~e) (<ceng - pen~e), ccin-cin (= sevgili), beycib-an ( = ~ o l ) (<bi-cib=susuz), bcizir-gcin (=their) gibi.

12. -cine: Slfat ve zarf yapar: gbh-cine, ciciz-Size gibi.

13 . - i : Soyut isimler, aidiyet, renk ve me~guliyet isimleri yapar: hest-i (=varllk, mevcudiyet), hiib-i (=giizellik), Iran-i (=franl~), riinbiil-i (=siinbiil rengi), ceng-i (-~alglcl) u,b. .

Fiilden tureme i~imler (H&sll-~ masdar): Fars~ada fiillerin mastar gekli -den veya -ten eki ile yapillr. Fiillerin yalin gavdeleri ya ge~mig zaman yahut emir ve gimdirr zaman govdeleri geklindedir. Fiilden tiireme isimler, bu mastar ~ekillerinin at~lmasl ve yerlerine yeni eklerin getirilmesi ile yaplllr.

Gecmig zaman govdesi: Mastarlarin sonundaki -n harfi atrlinza geriye kalan g e ~ m i ~ zaman koku, ayni zamanda fiilin isim ~ e k l i olur: reften/reft (=gidig) gibi.

Emir gdvdesi : -dm/-den, -tan/-ten mastar ekinin atil- masindan sonra kalan kilk, emir govdesidir. Bu kiik ayni m- manda fiilin isim ~ e k l i ve isim-fiil (participium) gorevindedir : hcinden (= okumak)/hdrr (= oku, okuyan), ~ikesten (= kirmak) / ~ i k e n (=klran) gibi.

Mastar eki o h n -den ve -ten ekleri atildiktan sonra kalan koke ~ e ~ i t l i ekler getirilerek yeni kelimeler kurulur. Ancak, emir govdesinin kurulu~u mastarina gore ~ o k Gqitli ve karlglktlr. Mastarln cinsine ve mastar ekinden onceki iinliipe gore bazi kurallar yer allrsa da, istisnalarr da coktur. Bazan mastarla onun govdesi araslnda kok ve pap1 deeigikli- gi ortaya cikar: dciden (=vermek) / dill (=ver), siipurden (=teslim etrnek) / s ip& (=teslim et), bah~tden (=baglalab mak) / bah~ciy (=ba&$la) gibi. Farsqanln biikiimlii bir dil olma ozelligi de burada kendini gosterir.

Emir ve g e ~ m i ~ zaman govdelerinden kelime tiireten eklerden birkafl goyledir:

-e : Emir govdesinden sonra getirilir: handiden (-gul- mek) / harlde (=giilii~), nciliden (inlemek) / ncile (=inleme), payfdeiz (=koamak) / priye (=ko~ma) gibi.

-ig : Emir gijvdesinin sonuna getirilir: dcinisten (cb i l - mek) / dcin-ig (=bilgi), niimiiden (=gostemek) / niirndy-i~ (=gosterig), cfi~iderz (=kaynamak) / cfig-is (=ko$ma, kay- nama) gibi.

-2r: G e ~ m i ~ zaman govdesinin sonuna getirilir: guften (=soylemek) / giift-8r (=soz, soyleyig, aiir), reften (=gitmek) / reft-cir (=gidi~) gibi.

ism-i fiiil, ism-i mef'rif (Participium) : ism-i flit, emir govdesine -3, -tin, -ende ekleri getirilerek kurulan genig zaman isim-fiilleridir: gay-ci, giiy-cin, gay-ende (=soyleyen); dcin-d (=bilen, hlim), gitcib-dn (=kogan), bin-ende (zgoren, goriicii), lzcin-ende (=okuyan, okuyucu). Bunlardan - in eki ayni zamanda zarf-fiil gorevindedir: lerz-cin (=titreyen, tit- reyerek), giiriz-cin ( = k a ~ a n , ka~arak) gibi.

ism-i mef'51, geqmiq zaman govdesine -e eki getirilerek yapihr ve ge~mig zaman isim-fiillerinin yerini tutar. Bunla- rln gecigli fiillerle yapilanlari hem ism-i mef'Q1 hem ism-i fhil yerini tutar : dfd-e (=gGrmiig, goriilmiig), murd-e (= 01- mug), reft-e (=gitmis), puht-e (=pismi$) gibi.

IZI. Tiirkiye Tiirkqesi, dar anlamiyla, bugiinkii Tiir- kiye Cumhuriyeti srnlrlarl i ~ i n d e konugma ve yazl dili olarak kullan~lan Tiirk~eye vcrilen ad. Aydln ziimrenin yazl dili paralelindeki konupina dili dlglna tagan ve bolgeden bolgeye birtak~m degigiklikler gosteren halk konugmalarr, bilim dilinde gene1 olarak Anadolu ve Rumeli ag~zlarl, teker teker de Konya agzl, Mugla agzi gibi adlarla adlandl- rlllr. Osmanl~ca adlnln tarihe karlgmaslndan sonra, Bat1 bii- ginlerince, T. T. i ~ i n "Tiirkiyece", "Cumhuriyet Tiirk~esi" ve "Yeni Tiirk~e" adlarinin kullanlldlgl da olmugtur. An- cak, bunlar i ~ i n d e beuimsenmig ve yerleamig olani T. T!dir.

T. T., niteligi bakiinlndan dilde milliyet~ilik nkunlnln mahsuliidiir. Osmanli yazi dilini konu~ma diline yaklaa-




hammril> hamal, knssnp > kasap, kerre > kere, hiss>his, -tunn>zan gibi.

Anne, elli, belli, b e l l e ~ e k , gornrne, yolluk, rsslz gibi Tiirkse kelimelerdeki, tiiretme, birlegme veya ses dcgigmesi sonucu olan ikincil ikiz iinsiizler bunun d l ~ ~ n d a kal~r.

6. Kelime ve hece baglarinda fift iinsiiz bulunmaz. Gift iinsiizle baglayan bravo, frerz, tramvay, trerz, telgraf, spor, blof, gri, grtcp, kliip gibi kelimeler Bat1 dillerinden ge~medir. Konupma dilinde bunlar sok defa araya veya baga birer z/i unliisii sokularak hece boliinmesine ugratllir: tiren, sipor, istasyon gibi.

7. Kelime ve hece sonlarlnda yalnlz aklcl-patlayic~, si- zicl-patlay~c~ nitclikteki lg, l l ~ , Ip, It; nc, nk , nr; rg, rk, rp, rs, rt; st, gt fift iinsiizleri bulunur: olg-, i lk , alp, alt; dins, denk, ant, burg, kiirk, sarp, ters, sert, iist gibi. Bunun d~glnda kalan ~ i f t iinsiiz tiirlerinin hepsi Tiirk~eye yabancid~r. Araxa- dan akl, aks, i lm, fikr, cezb; inedh, bu'd; Farspdan dest, cesrn, mest, cu f t ; Ball dillerinden dans, refleks, filnz, ekstrn gibi. Bunlarin, Tiirkfenin ~ i f t iinsiiz diizenine ayk~ri olanlarl araya bir iinlii eklenerek okunur: akl/akll, ornr/omiir, i lm/ i l im gibi. Bir klsm~ da Tiirkfede bulunan gruplara benzetilir: garh/gark, mer(I/mert, rind/rint gibi.

8. y, g, s gibi iinsiizler bazan yanlarindaki kahn iinliiler iizerinde inceltme etkisi yaparlar: by->big-, yagzl>yesil, yoru-> yiirii- gibi.

~ n s i i z degigmeleri: Tiir bak~mindan slnlrlldlr. Eski Tiirkgeden Eski Anadolu Tiirkfeqine veya Osmanlicadan T. T.'ne geserken gerfeklegmig b i r k a ~ tiirden ibarettir:

1. b->p-: Eski Anadolu Tiirk~esinden T.T.'ne uzanan bir degigmedir: b a n n a k ) parrnak, ba~dzrma>past~rma, berk>pek, bsrjar>plnar, big->pi$- gibi.

2. g>g: Eski Anadolu Tiirk~esinden T. T.'ne uzanan geligme doneminde, aklcl unsiizlerden sonra gelen patlayicl on ve art damak g'leri aynen korunduiu halde (kargl, dam- ga, kzzg~n, golge, yenge), iq seste iki unlii veya bir iinlii bir ak~ci iinsiiz aras~nda kalan g'lerle, kelime sonu g'leri, kuralll bir gekilde siz~cilagarak $ye doniigmugtiir : aglr>agzr, ba- gzr) ba&r, agla>agIa-, ogmah > ogi?znk, begenme> begenme, igne>igrze, ~ig>gig' gibi. Bunlar giinliik konu~ma dilinde daha da eriyerek uzun bir iinliiye doniipebilirler: yagmur>yrirnur, igne>Fne gibi.

3. g/g>y: Osmanl~ca i ~ i a d e olmuptur: beg>bey, tug >tiiy, degmek>deymek, degcsrek>deynek gibi.

4. g>i>v: Kelime ifindelti yuvarlak iinliilerin bazl iinsiizleri yuvarIaklagt~rma etkisi iIe ilgili bir degisim tiiriidiir: koga> kova, Icog-> !cog->ltov-, kogarz>X ovarz, knguk >kavuk, og-> 02->ov-, soga~z>sog'arz>sovan, kiigercin >giivercin gibi.

5. rl>m: Yuvarlak iinsiizlerin etkisine bag11 bir degigim tiirudiir. ~ rnek le r i azdir: kovur a1 > Itun~ral, gol?lek>gom- lek, k o q ~ u > komzu, dorjuz>dornuz gibi.

~ n s i i z diigmesi, iinsiiz tiiremesi : r, I gibi akicl iinsiizlerc has, seyrek ornekler vercn bir olaydlr: ol>o, gol>srr, oltur- >otur-, geltiir->getir-, birle>bile, berk>pek, klsrga-> kusa- gibi.

Unsiiz tiiremesi pek seyrcktir. Yalniz v ve lz tiiremesi seklindedir: ur->vur-, olta>voltn, orkii!c>horgiig, dverlg > hevenk gibi.

Seslerin benzeginesi: T. T.'nde, iinlii ve iinsiiz Jiye aylr- dlfilmiz sesler araslndaki benze~me olaylari iinlii uyumu, Bn- lli-linsiiz uyumu ve iinsiiz uyumu reklinde kendini g6sterir.

01z:ii uyumu: Tiirk* kelimelerin iinliilerini, ilk hecedeki iinliiniin kal~nl~k-incelik veya diizliik-yuvarlakl~k vasflna gii- re diizene sokan bir uyum tiiriidiir.

Dil benzegmesi: Bir kelimenin ilk hecesinde kalln bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinliileri de kalin, ilk hecesinde ince bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinlii- , leri de ince olur: bngak, bnltk, yadcrgamak, klrlangz~; gecir- mek , ipek, evlenmek, iiriiincek gibi. Bu kural, hem T.T. hem de biitiin Turk dili ikin istisnasi birkaci gekmeyen gene1 bir kural durumundadlr; biiyiik unlii uyumu a d ~ n i ahr.

istisnalarl, ses degismelerinden olugmu~ birkaf kelime ile uyum ~ I S I kalm~r birkac ektcn ibarettir: aizne, elma, irzanrnak, karder, ~ i p z a i z , hangi, geliyor, bakarken, a k p m - leyin, dindag, mavinztrrak, yukarldaki gibi. Bu kural, yabanc~ kelimeler icin soz konuw degildir: grire, inzan, haciz, ruyfi, alkol, nature1 gibi.

Dudak benzegrnesi: Bir kelimenin ilk hecesinde diiz bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinliileri de diiz, ilk hecesinde yuvarlak bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinliileri ya diiz-geniy (= n /e ) veya dar-yuvarlak (= u/i i) olur. Bu uyum Osmanl~cadan T. T.'ne uzanan devrede 01~8- mugtur. ikinci vc daha sonraki hecelerin yalnlz dar iinliilerini etki alanlna alan yeni bir ses olayldlr; yani Tiirkke kelimelerde ikinci ve daha sonraki hecelerde o/G iinliileri bulunmaz demektir. Benzerme s ~ n l r l ~ oldugu isin kiisiik iinlii uyumu adlnl allr : onarmak, otlak, Snden, yuva, iinle- mek; o t u r ~ y , gozliik, giiglii, giigsiiz gibi.

Av~ztmak, fabuk, ganlur, kabrrk, kavurmak, yngmur gibi diiz-yuvarlak unlii slralanmasl, dudak iinsiizlerinin yuvarlakla~tlrma etkisinden gelen uyum bozukluklar~d~r.

~rllii-iinsiiz nyurnu: Bir kelimede ka l~n siradan iinliilerle yalnlz art boijumlanmal~ ka l~n g, 2, k , I iinsiizlerinin, ince siradan iinliilerle de yalniz on bogumlanmali ince k , g, i, f iinsiizlerinin bulunabilmesi temelindeki nyurn kuralidir: agrr/egri, akrnak/ekrnek, alrn, elek gibi. Bu kurala ayklrl kelimeler yabanci as~llidlr: hdl, hakiki , kcig'zt, riizgdr, gay&, tedlcik, ~ e v k , IBmba, lokanta, mcz'mal gibi.

i fnsuz uyumu: T. T.'nde iinliiler araslnda oldugu gibi iinsiizler arasinda da bir uyum kurali vardxr. Bu kural, bir kelimede tonlu veya tonsuz nitelikteki iinsiizlerden yalnlz tonlu veya yalnlz tonsuz olanlar~n yan yana bulunabilecegi peklindedir. Kary nitelikte iinsiizlerden bir tonlu ile bir tonsuz yan yana gelemez. Yabanci kelimelerde ve ekleme ile ortaya fikan boyle durumlarda benze~me ile uyum saglanir: dizgirz, pigkin, ahngnn, yaprkan, burgu, tutku, zztzrab > rstlrop, tedkik > tetkik, rontgen > rontken, tesbih > tes- pih, dagdaiz, gicekten, deinkci, ekmekgi gibi.

Vstrgu: Soz i ~ i n d e bazl hecelerin daha gii~lii bir nefes b a s k ~ s ~ ile tel5ffuzundan dogan vurgunun T. T.'ndeki i~leyigi ~egitlidir. Vurgu, kelime, obek ve ciimle vurgulan olarak gruplandirillr.

Relime vurgusu: 1. Tck heceli kelirneler foklukla vurguludur: Cis, sLi, tb$, g1iiz, Cilt, 'iist gibi.

2. Iki veya daha fok heccli kelimelerde bunlardan biri tabii olarak vurguludur: tavzik, ekmkk, g'imdi, itzsdnca, bas- lcirnadr gibi.

3. Kelime vurgusu genelliklc son hecededir; balik, top- rcik, arabd, tutsrin gibi. Kelimeler tiiretme ve gekim ekleri ile genigletilince, bu ekler vurguyu yine son hew iizerine ~ekerler : kabcik/kab~tlilri, g i ~ t k / ~ i ~ e k l t r , samnn/samanljk tepe/teped6tl, knyrk/knyzktCi gibi. Ancak, kelime vurgusunun



Ger~ekleme zarflarl : Bir vasfln varllgrnl veya fiildeki O ~ Q ve k111g1 dogrulayan zarflardlr : evet dogru, yak gelme- di, hayrr tanlmryorum, belki gorebilirim, elbette anlntacnk gibi.

Yer ve yon zarflar~ : Bir olug ve klll~ln yerini ve yonii- nii belirten zarflardlr : a~ag'r, yukarr, icerde, ortada, guradan, Gteye, ileri, geri, kar,~tdaiz, yarzdan gibi : agag'r inmek, y ~ : - kar~dan seslenmi~, yandan girdi, kargldan bakar v.b.

Zaman zarflarl : ~ i r OILIS ve klllsln zamanlnl belirten zarflardir : a k p m , aksamleyirt, sabalt le~in, yarln, ~ i m d i , de- min, once, sonm, erkelt, gec, yazrn, k v n gibi : 6nce okur, solzra anlatlrsln; yazrn call~rr, k ~ ~ r n di~tlenirsin v.b.

Miktar zarflarl : Bir o l u ~ ve klllsln veya bir vasfln miktar ve derecesini gosteren zarflard~r : az, cok, az cok , biraz, tam, fazla, fevkaldde, daha dar, pek, hep, en, mi it hi^ gibi : nz vermigler; cok ~ O I Z L I J I I Y O ~ ; biraz bekle; fevkalade giic; daha kolay; en giizel ir v.b.

Tarz zarflar~ : Bir vasfln niteligini veya bir OILIS ve k111gn tarzlnl belirten zarflardlr : ilzce uzurz, kara cahil, tat11 serf, fers davranmak, cabuk yazrlsln, ~ i i y l e belirtmeli, gii[erek konuytn, ayrt ayrr gittiler, ~lrtiistii yutryor gibi.

Edatlar: isimlerden sonra gelerek bu isimlerle b a ~ k a kelimeler araslnda ge~ici anlam bag1 kuran kelimelerdir. Edatlar yalniz ba~larina birer kavrama k a r ~ ~ l i k olmazlar. Ancak eklendikleri isimlerle birlikte bir anlam birligi olus- tururlar. Bu baklmdan gijrevleri isim qekimi eklerine denk- tir. Edatlar, eklendikleri kelimelerin kendileriyle birlikte ta- cjldlklarl isim Gekinli eklerine gore goyle grupland~rlllrlar :

1. Yalln ha1 isteyen edatlar : gibi, i~ irz , ile, kadar v.b. A t gibi, kt18 kadar, giizellik iciit, A h n ~ e t ile gibi.

2. Yonelme hali isteyen edatlar : dogrzi, kndur, kar% kar~zlzk, gore, ragmen v.b. Krra dogr~r, eve ltadnr, sabaha kargr, bana gijre gibi.

3. Ayrilma hali isteyen edatlar : nsair, bagka, beri, dl- f an , dolayr, once, sonm, iite, yann gibi. Balkondan a$a&, diinden beri, yorgunlriktaiz dolnyl, lyilikten yaila v.b.

4. Tamlama isteyen edatlar : Belirsiz isim tamlamasln- dan geli~tirilmig edatlardlr : knpl Bniinde, koae bagtndan, yag'l~ dolayzsryla, k o n ~ l ~ r l ~ a siiresilzce, yo1 boyunca gibi.

- BaglaG2ar: iGindeki kelimeleri, kelinlc abeklerini ve ciimleleri baglamaya yarayan kelimelerdir. Railantl, Ge- gitli yonlerden tek veya tekrarlanan kelimelerle saglanlr. Giirevlerine gore b a ~ l ~ c a tiirleri yunlard~r :

Slralama bagla~larl : ve, ile, dahi, da, il2 v.b. Giizel ve kullanrglr, Filiz ile kendisi; Ahrrret de geldi gibi.

Denkle~tirme bagla~lari: ya, ya do, veya, yahut, yani v.b. Y a anlot yahut gidelirn; roman veya tiyatro gibi.

Kargllagtlrma baglaclari : de ... de, ne... ne, hem ... hem, ya ... ya, ister ... ister, olsun ... olsun, gerek ... gerek v.b. Ytr bu deveyi giidersin ya b ~ i diyardnn gidersin; ne gelen vnr ne de halimizi soran; ister dinlesiiz ister dinlemesin gibi.

Ciirnle bas1 bagla~lan : arna (anzma), ancak, fakat, kd- kin, yalnrz, eger, gergi, fayet, giinkii, mndem, nzadernki, me- i e r ki, 6yle k i , oysa ki , giiyk k i , nitekirn, halbuki, kaldr ki , iistelik, hatfd, zaten, sanki, gLiya, yoksa, hele gibi. Bunlar zitl~k, sebep, sonuc;, usteleme, aglklama, alllac belirtme ve gart bildirme kelimelerinden olu~mugtur.

~ n l e m l e r : Bir dilegi, bir duyguyu canli bir gekilde belirtmeye, bir kimseye seslenmeye veya bir geyi iaaret ede- rek gostermeyo yarayan kelimelerdir : a! ah! vah! eyvah! o! oh! vay! haydil hah, hey' piif! pst! gre, ~ i l an , hrrl i ~ t e v.b.

Hey b~lraya bnk! oh! biraz ferahladlk! hayhay! yarln gel[- riz; Ilaydi bekleme; igte b u r a h gibi.

Yalln haldeki isimler, slfatlar ve zarflar ile fiillerin emir kipleri de birer unlem gibi kullan~labilir : s imi t~i ! ev- 16t cabrrk ol! zavallrclk! fevkaliide! nslii! elbette! davranmaf var ol! gibi.

Taklidi kelinteler: Tabiat seslerini kabataslak taklit veya tasvir eden ses topluluklaridir. Taklit veya tasvir et- tikleri nesne veya klllSln anlam~ni taglrlar: me, ,no, mr- yav, tls, cikcik, clrclr, grtgldak, prrr, giimbiir, pat, kiit, ~ ~ a k . hnrll harll, T l r l l t ~ , hlSlrtl gibi.

isim, sifat ve zarf tiiriinden pek ~ o k kelime de ses taklidi yolu ile oluqrnuytur : baba, civciv, glrglr, zrpzlp, at- b ~ z ko f t e , dangrl drrngul adam, clvrl crvrl o tmek , ~ r n l jtrrl aknznk gibi. Tlkrr+dr1-, hay+klr-, hav+la-, kiik-tre- gibi taklidi kelimelerde, tiiretme yolu ile kurulmu~ olanlar da vardlr.

Fiil cekinzi : Sahls ekleri : Bir olug veya kl l i~l bir gahsa ve bir zamana bag11 olarak gosteren ~ekimli fiillerde kullanllan Sahls ekleri ya zamir kSkenli yahut iyelik kokenli eklerdir. T. T.'ndeki zamir kokenli ~ a h ~ s ekleri gunlardlr: ~ ~ k ~ j k 1 -urn/-iim

2. gah~s -s~n/ -s in , -sun/-sun 3. ~ a h ~ s

cokluk 1. -Iz/- iz , -Lrz/-iiz 2. ~ a h l s -slnlz/-siniz, -sunuz/-siiniiz 3. ~ a h ~ s -lar/-lev : alzr-rm, geliyor-crm, gijrecek-sin,

bilir-iz, tutor-srn~z, donecek-ler gibi. iyelik kokenli aahls ekleri de ~ijyledir :

Teklik 1 phis - m 2. rah~s -n 3. ~ a h l s

C o k l ~ ~ k 1. sah~s -k 2 . gahls -nrz/-niz, -nrrz/-nuz 3. ~ a h i s -Iar/-ler : bildi-nz, okudu-n, ynzsa, dinle-

se-k, baglasa-lar gibi. Genig zaman, 8in1diki zaman, gelecek zaman, duyula?

gecmig zaman, istek ve gereklilik kipleri zamir kokenli; goriilen ge~mig zaman ve art kipleri iyelik kokenli gahls ekleri ile ~ekilirler.

Sekil ve zalnan ekleri : Haber ve dilek kipleri olmak iizere bagllca iki grupta toplad~glmiz ~ e k i l ve zaman ekleri gunlardlr :

1. Goriilen gecmia zaman : Dil ve dudak benzegmeleri ile iinsiiz uyumuna gore ayarlanan -dl/-di, -drt/-dii, -tl/-ti, -tu/-tii ekleri ile karylanir : yaz-dl-m, diz-di-n, tut-tu, gar- dii-niiz gibi.

2. Duyulan gecmig zalllan : -mlg/-mi$, -mrrg/-mii~ ekleri ile kargllanlr : bak-lily-rm, ver-mig-sin, gorme-mipler gibi.

3. G e n i ~ zaman : Gerektiginde dil ve dudak benze4me- sine gore ayarlanan -Or eki veya -ar/-er eki ile kar$ilanrr: anla-r-lm, bil-ir-sin, giitiir-ur-ler, giic-er-sin, yap-ar-srnrz gibi.

4. Simdiki zaman: OIu~masi bakim~ndan Eski Anado- lu Tiirk~esinden T. T.'ne uzanan devrede, eski bir yoru- (= yuriimek) yardlmcl fiilinin genig zaman ~ekiminden qk- tl&i &in (yoru-r>-yor: bak-a yoru-r>bak-lyor), asllndaki ses yaplslnl koruyarak dil ve dudak benze~melerinden kagnan -"yor eki ile kar~ l lan~r :bak-tyor-urn, in-iyor-sun, trrt - rryor, goster-iyor-lar gibi.


5. Gelecek zaman : -acak/-ecek ekleri ile kargllanlr : bak-acagi-lm, tut-acak-srn, oyna-y-acak gibi.

T. T.'nin haber kipleri grupunda yer alan bu beg zamana as11 zamanlar ad1 verilir.

6. Dilak - emir kipi : Bu kipin ekleri goyledir : Teklik 1. pahis -ay~m/-eyirn (istek)

2. sahls

3. ~ a h l s -sin/-sin, -sun/-sun

Cokluk 1. pahls -alrm/-elim (istek)

2. sah~s - I ~ I Z / - i n i z . -zrnuz/-uniiz

7. Dilek-$art kipi : -sa/-se eki ile kar~ilanir : anla-sa-nz, bil-re-n, duy-sa-nrz, getir-se-ler gibi. Eski Anadolu Tiirkqe- sindeki -a/-e istek eki 1. qahls dlynda kullanlll~tan dii5- mug gibidir : gel-e-y-im, gel-e-sin, gel-e gibi.

8. Gereklilik kipi : -mall/-nzeli eki ile kar~llanlr : bil- meli-y-inz, bil-meli-sin, bil-meli gibi. Emir, dilek, part re gereklilik kipleri dilek kiplerini olugtururlar.

Birlegik znmnnli fiiller : Birle~ik zaman ~ekimleri, basit fiil zamanlari uzerine i- (<er- = olmak) fiilinin gijrulen ge~mig zaman, duyulan ge~mip zaman ve $art kiplerinin getirilmesi ile kurulur. Buna gore, T. T.'nde i i ~ birle~ik zaman ~ e k i m i verd~r : 1. Hikgye : gel-ir-dim, gel-mi$-sin, anllyor- d ~ r k , giirecek-lerdi gibi. 2. Rivapet : bilir-nzigim, giiriiyor-mu$- sun, alacak-mrgsinzz, versey-migsin gibi. 3. Sart : geldi-y-sern, anlnmrg-sun, geziyor-sanrz, giirecek-sek gibi.

Soru eki : Fiillerde soru eki rn~/nzi , nzu/mii'diir. Za- mir kokenli ~ a h l s eki almlg ~ekimlerde, ek ortada, iyelik kokenli pahls eki alinls qekin~lerde sondadlr : geliyor rnuyurn? baglayacnk inrsln? bildin mi? yazsam mr? gibi.

Karmaglk fiiller (A4udil Jiiller) : Olrnak yardlmcl fiilinin bazi isim - fiillerle birle~erek meydana getirdigi, bir olug ve klllpin zaman ve tarz inceliklerini gosteren birlegik fiillerdir. 0ncelik fiilleri, baslama fiilleri ve niyet fiilleri olmak uzere u ~ e ayrilir :

1. 0ncelik fiilleri : - m ~ g / - ~ n i ~ isim-fiilleri ile kurulur. Olinnk yardimcl fiilinin gosterdigi zamandan daha once tamamlanmlp olan bir i ~ i gosterir : rlzrr~rmu 6Rreiz1ni~ olacak; onunla bu lu~mup o ld~ ik gibi.

2. Baslama fiilleri: Genis zaman isim-fiilleri ile kurulur. As11 fiilin, yardlincl fiildeki zamandan ba~layarak olutjup tekrarlandigln~ gosterir : anlar oldu, utanlr olacnlt gibi.

3. Niyet fiilleri : -accrk/-ecek ve -~cr/-ici isim-fiilleri ile kurulur. Bir o l u ~ ve k ~ l i y n niyet ve davranq halinde ifadesidir : gidecek olduk, blrakmadr; lcnlkacak oldu falcat eekindi; allcl olsnnrz anlajrrsznrz gibi.

Tasvir fiilleri : Bir o l u ~ ve klllgln tarzlnl tasvir eden birlegik fiil tiirleridir. Bir esas iiilin -a/-e, -I /- i zarf-fiil pekli uzerine bir yardlmcl fiil getirilerek kurulur. Ancak, yardlmci fiil a r t ~ k kendi esas anlamlnl kapbetmi~, esas fiilin anlamlnl tabvir giircvi yiihlenmi$tir. Zaman ve ga111s ekleri yardlmcl fiile getirilir. T. T.'nde dart turlu tasvir fiili vard~r :

1. Yeterlik fiilleri : bilrnek yardlmcl fiili ile kurulur : yarln gel-e bil-ir-sin, frrtrna elk-a bil-ir gibi.

2. Tezlik fiilleri : vermek yardlmcl fiili ile kurulur. Olup ve killpta ~abukluk gosterir : sapnl kestir-i ver-mig; kdirtlnrr tnpnrla-yr ver gibi.

3. Siireklilik fiilleri : durmak, kalmak, gormek, ge1me.k yardlmcl fiillerinden biri ile kurulur. O l u ~ ve kl l i~ta sureklilik gosterir : sen ilerle-y-e dcrr; b u ig boyle ol-a gel-mijtir; arkasnzdnn bak-a kal-mlplar; o bekle-ye gor-sun otekiler git- mi4 gibi.

4. Yaklapma fiili : Eski yazmak (= yanllmak) yardlmci fiili ile kurulur. Tehlikeli veya yanllglll bir harekete yaklapmay1 anlatlr : srrtiistii dug-e yaz-dl; ac l~ktan 01-e yaz-mr~lar gibi. Fakat kullan~lip~ seyrektir. Yazmak fiilinin yerini az kalsln zarfi alrn~$tlr: bay~l-a yaz-drm yerine az kalszn bay~lacalct~m gibi.

isinz-fiiller (Participium): Bir isim veya slfat gibi kullanllan fiil ~ekilleridir. Zarnana baglldlrlar. Olumlu ve olumsuz ~ekilleri kurulabilir. T. T.'ndeki ba~llca tiirleri Sun- lardlr :

1. Genip zaman : -an/-en : bas-an, krr-an, gecir-en, soy- Ie-y-en. -Or, -ar/-er: igten anla-r biri; pk-ar yol; gel-ir (= varidat), gid-er (= sarfiyat) gibi. Olumsuz ~ e k l i : -maz/-mez: bilin-mez srr, tiikerz-mez enerji gibi.

2. Ge~mip zaman : -mlj/-mi?, -mug/-miis : sarar-mlg k d g ~ t ; zrnutul-muf not; dol-mug; gor-mug gecir-mig (adam) v.b. -dlk/-dik, -duk/-diik; - t ~ k / - t i k , - tuk / - tuk: oku-dug'um kitnp; tut-tugt~nuz ig; tanrdlk; bildik v.b.

3. Gelecek zaman : -acak/-ecek : gel-ecek yrl, tut-acak iy, yi-y-ecek, ic-ecek gibi.

Zarf-fiiler (Gerundium) : Zarf olarak kullanilan fiil Se- killeridir. Bapllca ekleri punlardlr :

1. -a/-e : bak-n bnk-a, gor-e gor-e, susle-y-e siisle-y-e; 2. -11-i, -u/-ii : pis-i vermig, zrc-u verin; 3. -~p/ - i l l , -~rp/-iil) : kal-lp, otur-up; 4. -nrcik/-erek : ynp-arak, bil-erek; 5. -~nca/-ince, -unca/-iince : at-rnca, -gee-ince, ot-iince; 6 -all/-eli : sat-air, gor-eli, anla-y-all; 7 . -nzadan/-meden : basla-rnadan, bekle-meden; 8. -iken> -ken : yazar-ken, diigiiniir-ken, goriig-iirken

gibi. Tiiretnze ekleri : T . T.'ndeki turetme ekleri : 1. fsim-

den isim, 2. isimden fiil, 3. Fiilden isim, 4. Fiilden fiil tii- retcn ekler olmak iizcre dort grup olugtururlar.

1 . Irim[lt.;z iriin tiireten ekler:

1. -Irk/-lik, -IIL/</-liik: soyut isimler, yer, hlet, tahsis, topluluk, meslek, riitbe ve makam isimleri tiiretir : giizel+ l ik, geilc+lik, odzln +luk, agac + Irk, goz + liik, ya z+ l~k , dijqiflilc v.b.

2. -cr/-ei, -~u / - c i i ; -cr/-ci, - c L I / - c ~ ~ : meslek, bir isle ug- ragma, bir dugiince ve inanl~a mensup olma isimleri ile alq- kanl~k slfatlar~ tiiretirler : b o y a f c r , posta + C I , yo1 + cu, bii- yii 1 cii, A t a t i i r k f ~ u , milliyet +gi, yalan+cz, inat +el gibi.

3. -I//-li, -lu/-lii : cok iblek bir slfat ekidir : yag+It, ev i - l i , k o y t l i i , t ~ l z+I~1 gibi. ~ l k e , gehir, koy ve kigi adlarlndan nispet slfatlar~ da turetir : Konyn +I t , Kadrkoy +lii, C i n f l i , Amerika + lr, Osrnarz+l~ gibi.

4. -slz/-siz, -strz/-siiz : -It/-li eki ile kurulan s~fatlarln z ~ t anlamlls~ olan yokluk slfatlarl turetir : t a t f s ~ z , d e i e r f

5. +en/ +ce, +ca/ + ce : Aslinda, kar~ilagtirmaya dayanan eaitlik halinde bir isim ~ e k i m i eki iken, kaliplagma yolu ile veya gorevinin verdigi imkgnlarla bir tiiretme ekine doaii$mii$tiir. Vmgulu ve vurgusuz olarak iizerine eklendigi kelimenin gosterdigi niteligi taglyan sdat, zarf ve isimler turetir :


a. Kii~ultrne slfati olarak : giizelt-ce bir krz, z~zun+ca bir yol;

b. Bundan kallpla~rnl~ isim ve yer ad1 olarak : karaca (= bir hayvan adi), yakarca, ~lzca, delice, bogmaca, sigilce; Catalca, Camllca, Diizce, Yenice.

c. S~fa t ve zarf olarak : insanca, dosten, erkekce. G. Zarf olarak : ayrrca, boylece, dogruca, iyice, yavagca. d. isim eki olarak dil adlarl yapar : Alhanca, Ampea,

Farsea, Tiirkce, Japonca. 6. +cak/+cek (< + ca +ok ) : Kii~ultme ve sevgi ifa-

desinde isirn, slfat ve zarflar turetir: yavru+cak, yumur+ cak, b i iy i i fcek , clenzin + cek, gimdi+cek gibi.

7. -t ca&z/ + cegiz (< +cng + az/ + ceg + ez) : Kii~ult- meden ziyade acima ve sevgi anlatir. 1alek bir ektir : bubn + cn@z + rnz, kardegfceg'iz t i , yavru + c a g ~ z , cocuk -1 cug1z.

8. $- czk/ + cik, +cuk/ + ciik : Kuc;iiltme ve sevgi go:;- teren isimler tiiretir. Bazi turetrnelerde bu ku~iiltme gorc- vinin artlk kayboldugu gorulur : bagcck, gelincik, kzzllcrk, maymuncuk, Fnfmacik, ynvrucuk. + crk/+cik eki ile ture- t i lmi~ bazi hastalik adlarl da vardir : nrpacrk, kabarclk, ba- demcik, k~zamrkclk gibi.

9. + c, +ac/+ec: Benzetme ve ku~iiltme isimleri tiiretir : ancc-kc, ata+c, baba +c , k r r f u q , boz+ac, t op+n j gibi.

10. - te l l /+ cil, +cul/+ciil; + cil/+cil, + cul/+ciil : Bir $eye dii~kiinliigii gosteren isimler yapar : b a l r k + ~ ~ l , yi- Ian + c ~ l , t a v g a n f c ~ l ; ben + cil, ev +cil, iin+ciil, et+cil, o t f q u l gibi.

11. + dug/+ tag : Dil ve dudak benze~rnesinden kagnlr. Ortakllk, bagllllk ve rnensupluk gosterir : udag (<ad+da~) , ~

arka+dag, va tanfdag, meslek+dag, sir+da$, s o y f d a ~ , iil- kii+dag, yan + dag gibi.

12. +rnc~/+inci, + u n c ~ i / + iincii : Derece ve say1 adlari turetir : beg + inci, yedi + nci, on + uncu gibi.

13. +ar/+er, +gar/+ger: ~ l e ~ t i r m e gosteren say1 ail- l a r ~ turetir : dord+er, be$ + er, altl +gar, yedi +rer gibi.

14. + " z : Topluluk gosteren say1 adlari tiiretir : iic+iiz, dord + iiz, be$+ iz gibi.

15. +s~/+si; ++su/+sii (<+slg/+sig): isim ve sifatlardan benzerlik sifatlarl tiireten ve i ~ l e k olmayan bir ektir : coc~rk+su, e r k e k f s i , kad in f s z gibi.

16. +~ms i / + imsi, +umsu/ 4- iimsii : isim ve slfatlardan benzerlik sifatlari tiiretir : n u + msl, tntlz + m s ~ , ye$il+ imsi, bal+-rmsi, kadife+msi, tepe+msi, kubbe+msi gibi.

17. fOmtzrak : Benzerlik gosteren renk adlarl yapar : beyaz + zmtirak, m o r f umtlrak gibi.

18. f i g : Eski bir kii~ultme ekidir. Slfatlardan ve ozel adlardan ok~ama adlari turetir. Ek, yer yer dudak benzea- rnesine aykirl bir yuvarlakla~maya da ugram~~tlr : gog+i i~ , m a v i f g , nonos, A l o ~ , Fato$ gibi.

19. +ll/+li, +lu/+lii, +h/+li, +l~i/+li i : Gift olarak kullanllan ve "ve" anlamin1 veren eS ve zit anlamda tekrarlama slfatlari tiiretir : ana + 11 kzz + 11, iri +li ~ i f a k f 11, yo1 + lu yontenz +li gibi.

20. +leyin : Zaman adlarlndan zaman zarflarl yapar : sabah +leyin, akgam + leyin, gece + leyin gibi.

21. +an/+en : i~lekligini kaybetmia eski bir ku~i i l tn~e Bidir : o i l f a n (<ogul+an), k ~ z f a r z , e r f e n gibi.

22. +man/+men : Slfatlardan abartma slfatlar~ tiiretir : a k f m a n , k o c a f m a n , ki ici i fmeri (<kiieiik+lnen) gibi.

23. + k ,+ak/+ek: Kii~iiltme gorevi aglr basan isimler turetrnigtir : b e b e f k , bala+k, b a g f a k , ben+ek, top+ ak gibi.

24. +"t : ya$+~t , e ~ f i t gibi.

25. +ti/ 4- t i : Ses taklidi kelirnelerden o niteligi tasiyan isirnler turetir : c ~ v ~ l f t l , ganglrftr gibi.

26. +ay/+ey : kuz+ay/kuz+ey, giin+ey gibi.

27. +sal/+sel : k u m +sal, uy +sal gibi. Nispet slfatlarl turetmek i ~ i n kullanilan t sal/ +sel eki bununla ilgili degildir; yeni bir ektir : b i l im f se l ca l i~ma , bitki+sel hayat, toplum +sol yapr gibi.

28. +gil/+gil: Bir aileye baglillgi veya bir ~ey in men- suplarln~ gosteren isimler tiiretir: amcam-tg i l , babamfg i l , Ugaklrgil, Koyunlugil gibi.

11. isimden fiil tiireten ekler :

1. f a - / + e- : bog+a-, yag -1 a-, dig+e- (= d i ~ ~ l k a r - mak), t i i r f e - , t i i n f e - , e s n f e - (<es-in+e-) gibi fiillerde bu ek yer alml~tlr.

2. +a]-/+el- (< +a-I-/+el-) : Kendi kendine o l u ~ gosteren fiiller turetir : uz+al-, dar + al-, sag'+al-, gencS- el; o z f e n - , g i i c f en - gibi +en-% ornekleri de vardlr.

3. +la-/+le: Cok i ~ l e k bir ektir : a&r-/-la-, b a j f la-, bek +le, tuz + la-, gdz + le- gibi.

4. + Ian-/ + len- (< + la-n-/+le-n) : Donii~lii anlamda gecissiz fiiller tiiretir : av + Ian-, ev +len-, dert +len-, iist + len-, yiik +len- gibi.

5. + lag-/ + leg- (<+la-$-/ + le-s-) : ISdealik anlamlnda fiiller turetir : anf lag- , tagflag-, bir+leg-, sGz+lep, giif +leg-, hi;mur f leg- gibi.

6. +"1- : Slfatlardan geciasiz fiiller turetir : ayr r f t - , dogru+l-, eg'ri + I-, duru + I - gibi.

7. + r-, + ar-/ + er- : Slfatlardan ve renk adlarlndan geqipiz fiiller turetir: a i f a r - , b o z f a r - , sa r fa r - (<sarrg+ ar-), mor +ar-, deli+r-, yeg + er- gibi. e v f e r - , bag+ar- or- neklerindeki, ge~igli fiil tureten +or-/-ker- eki eski bir + gar-/+ger- ekinden qlkrnl~tlr. Bu ekle ili~kisi yoktur.

8. +du-/+de-: Eski bir ektir. Kalintls~ a l f d a - (= aldatmak), b@+dn- (= bagdas kurmak), iste- (<iz+de-) gibi bazl kelimelerde yayyor. Bugun yalnlz ses taklitlerinden tiiretrneler yaprnaktadir : frsrl fda-, trk~r+da-, g i imburfde- , parrl+ drz- gibi.

9. + klr-/ + kir- : Ses taklitlerine gelir : h a y f k ~ r - , hie fkrr- , pi isfki ir- gibi.

10. + "k- / -k "k- : G e ~ i ~ s i z fiiller tiiretir : a c f r k - , gee+ ik- , bir+ik- gibi.

11. +sa-/+-se- : istek gosteren fiiller tiiretir : s~c+sa-, er+se-, gnrip +se-, miihim + se-, umur + sa- gibi.

12. f rrnm-/+imse-: oyle gorrnek, oyle kabullenmek anlamlnda fiiller tiiretir : ccz + imsrc-, ben +imse-, cog+ um- sn-, kiic $- iimse- (< kiiciik + iinzse-) gibi.

13. +slrt-/ 4- sin- : + ~ m s a - / + irnse- ekine paralel tiiret- lneler yapar: az+s~n- , c o k f s u n - , g u ~ f s i i n - , yiik+siirl- gibi.

111. Fiildeiz isim tureterz ekler : 1. -mak/-mek : Fiil kok ve Gatllarlnin isirn ~eklidir :

(11-mak, baglat-rnak, yakrg-nzak gibi.

2. -ma/-me : Klllg adlar~ tiireten ialek bir ektir : aklt-ma, gez-me, dola$-ma, gotiir-me gibi. Bu ekin slfat olan gekil- lerinden kaltplarmi~ isimler de vardlr : asma, yarma, kaz- ma, doHranla, kavzrrma, pastirma gibi. r


3. -~g/ig, -US/-iig: O l u ~ ve kill9 bildiren isimler tiiretir : all$ verig, bak-ig, davran-z~, gee-ig, gopiig gibi.

4. -Om : Kalicl isimler tureten fok i~ lek bir ektir : 01-lnz, tak-rm, b i ~ - i m , gee-im, depre-m, dog-um, biikl-urn gibi.

5. -"k : S~fa t tiireten fok i~ lek bir ektir : ac-zk, sapik , kes-ik, yrrt-lk, degig-ik, ~ i i r i i -k gibi. Bazi organ, alet v.b. adlari da yapmlgtir : kas-zk, kay-ik, Icaz-ik, sar-zk, kirp-ik, kem-ik, kon-uk, Gksiir-iik gibi.

6. -uk/-ek : Mek2n ve alet adlari ile agagilayici sifatlar turetir : bat-ak, kavg-ak, kon-ak, o lpek , don-ek, kac-ak, kork-ak gibi.

7. -On: Bir o l u ~ ve kill$ sonucu durumunda olan isimler tiiretir : ak-zn, ek-in, yig'i~n, tut-iin gibi.

8. -gz/-gi, -gu/-gii; -kl/-ki, -ku/-kii : Fiille ilgili nesne- leri, alet adlarini ve soyut kavramlar~ gosteren isimler turetir : as-ki, ~al -gr , ser-gi, kes-ki, ic-ki, bil-gi, d u y - ~ L I , gor-gii gibi.

9. -&a/-ge : Bazl kelimelerde devam eden eski bir ektir : kavur-ga, yon-go, siipiir-ge gibi.

10. -gzn/-gin, -gun/-gun; -kin/-kin, -lcun/-kiin : Belirt- me ve ahgkanlik s~fatlari tureten iglek bir ektir : az-grn, tas-krn, bez-gin, yetis-kin, pis-kin, uy-gun, duz-gun gibi.

11. -gan/-gen; -kan/-ken: Abartlnal~ slfatlar tiiretir : alrn-gan, atrl-gun, calz~-kan, un~lt-kan, saldrr-gun gibi.

12. -gat/-ge~; - k a ~ / - k e c : Iglek olmayan bir ektir. Abart- ma11 sifatlar ve alet adlari yapar : artan-gat, iifeiz-gee, krc- kac, yiiz-geg, ~ev ir -gee gibi.

13. - g r ~ / - g i ~ , -gug/ -g i i~: 1$ek degildir. Daha ~ o k abartma s~fatlarl ve alet adlarl yapar : bil-gic, dal-RIG, baslan-gy, so r -gu~ , hiir-giic gibi.

14. -rcz/-ici, -ucu/-iicii : Bir i ~ i meslek haline veya siirekli olarak yapani gosterir isim ve slfatlar tiireten iglek bir ektir : bak-rcz, sat-rcl, or-iicii, dilen-ci, yi-y-ici, kog-ucu, pnt- la-y-rcz, yak-icz, bunalt-zcz v.b.

15. -"c, -"nC : kr skan j , kork-ung, igren-g, gii l- i in~ gibi.

16. -l/-i, -u/-ii (<-rg/-ig, -ug/-iig) : Tek heceli fiillerden bir olug ve kllq iiriinu olan isimler tiiretir. i$ek bir ektir : bat-1, at-z, diz-i, gez-i, tart-z, yap-1, kok-u, olg-ii, iirt-ii gibi.

17. -it/-it, -ut/-iit : Ce~itli anlamda isiinler tiiretmi~tir : get-it, og-iit, kuru-t, ~rnz-~rt gibi. Bugiin bu ek yeniden i~leklik kazanmlgtir : an-zt, tag/-t, ynk-zt, yaz-rt gibi.

18. -si/-si, -su/-sii (< -slg/-sig) : Eski bir gelecek zaman isim-fiil ekinin kalintlsldir. ornekleri azd~r : yat-rl, sin-si, tep-si, tiit-sii gibi.

19. -anak/-enek : gel-enek, gor-enek, ode-nek gibi. 20. -rrmak/-emelc : bas-arnak, tut-anzalc, kac-anzak gibi.

21. - a m a ~ / - n z e ~ : yarzzlt-nmc, yut-mag, done-mec, buln- maq, tut-mac gibi.

22. -man/-men : az-nlan, goc-~tzelz, deg'ir-men (< tegir- men) , gig-man gibi.

23. -ca/-ce : Donii~lii fiil tabanlar~ndan daha fok soyut isin~ler tiiretir : eglcrl-ce, diijiin-ce gibi.

24. -maca/-mece : aldat-maca, bil-nzece, ko~-rizaca, diiz- mece, bul-maca gibi.

IV. Fiilden fiil tiireten ekler:

1. -ma-/-me- : Olumsuzluk ekidir : bak-nza-, gel-iize-, bil-me- gibi.

2. -On-: Yapilan isin yapana doniigiinu gosteren doniiq- liiliik ekidir : tara-n-, gez-in-, kog-un-, soyle-n- gibi.

Tanr-n-, dene-n-, bil-in gibi iinlu veya bir a k ~ c ~ un- siizle biten koklerden sonra -n- eki alan fakat edilgenlik bildiren ornekler de vardir.

3. -"1- : 0znesi belirsiz edilgen fiil tiiretme ekidir : a&, say-11-, sev-il-, tut-ul- gibi. ~ n l i i l e r ve -1 iinsiizu ile biten fiillerde edilgenlik eki -n-'dir : bagla-n-, gozle-n-, sil-in-, yol-un- gibi.

4. -"g- : Ortakla~ma ekidir : bak-zg-, dog-US-, vur-ug-, bekle-g-, kog-US- gibi.

5. -Or-, -ar-/-er- : O l u ~ ve k i l i ~ ~ n bir araci ile yapildl- gin1 gosteren ettirgenlik ekidir. Colklukla, dis ve d i ~ eti iinsiizleri ile biten tek heceli koklere gelir : kac-zr-, gee-ir-, elk-ar-, kop-ar-, doy-ur-, gid-er- gibi. -r- ekindeki gorevin aginmlg oldugu ornekler de vardir : ga~zr-, somiir-, devir-, kemir- gibi.

6 . -"t- : Ettirgenlik ekidir. Coklukla, iinlu veya r, 1 akl- ci iinsiizleri ile biten iki heceli fiillere gelir : anla-t-, bagla-t-, bekle-t-, belir-t-, kzsal-t- gibi. Tek heceli fiillerde seyrek rastlamr : czk-rt-, yrrt-, siir-t- gibi.

7 . -dw-/-dir-, -dur-/-diir- (<-t-zr-) -tw-/-tir-, -fur-/-fur-: Birle~ik bir ettirgenlik ekidir: al-dir-, yak-tlr-, bil-dir-, dur-dur-, gar-diir- gibi. Ekteki ettirgenlik gorevinin az veya ~ o k oranda agnmig oldugu ornekler de vard~r : bastir-, bil- dir-, indir-, doldur-, kestir-, lclstir- gibi. Bunlar i ~ i n d e ge- Giasiz bir fiile doni i~mii~ olanlar da vardir : ald~r- (= aim- ganlik gostermek), clldlr-, snldrr- gibi.

8. -tar-/-ter, -dar-/-der- (<-t-ar-) : Seyrek ornekler veren bir ettirgenlik ekidir : a/<-t-or-, kay-t-ar, gonder-, gos-ter- gibi.

9. -a/-e (< -ga/-ge) : Anlam kuvvetlendirici eski bir ekin kalint~si halindedir : /cap-a-, tlk-a-, dol-a- gibi.

10. -I-/-;-, -u-/-u- : Peki~tirme gorevindedir : kaz-I-, salzc-I-, biir-ii-, siir-ii- gibi.

11. -"k- : Edilgenlik ve Siddetlendirme fiilleri tiiretir : ay-lk-, Icon-lk-, lcar-ik-, gar-uk- gibi. Bunlar isinde, ekin baglant~ unliisiinii dii~iirmii~ olanlar da vardir : sar-tk-> snrk-, kzr-rk->kirk-, bur-uk->burlc-, kor-uk->kork-, ur-iik- >iirk- gibi.

12. -"I)- : Siddetlendirme gorevindedir : ser-p-, kir-P- gibi.

13. -"y- (< -d-) : Siddetlendirme gorevindedir : sa-y-, . . yn-y-, do-y-, ko-y-, yu-y- (= ylkamak) glbi.

14. -ala-/-ele : Olug ve k~llgta tekrarlama gosteren fiiller tiiretir : kov-ala-, ov-ala-, eg-ele-, gev-ele-, serp-ele-, sek-ele- gibi.

1V. Anadolu ve Rumeli ak~z lan , Anadolu ve Rumeli bolgelerinde, T. T.'nin yazi dili dig~nda kalarak yerli a g ~ z ayriliklarl temelinde g e l i ~ m i ~ olan konu~ma dillerine ve bolge agizlarma verilen gene1 ad. Anadolu ve Rumeli aglz- lari, Eski Anadolu Tiirk~esinin, Anadolu ve Rumeli bolgelerinde XV. yiizyildan XX. yiizyila kadar uzanan tarihi devresinin tabii degi~me ve geligme ~ a r t l a r ~ i~inde, konu~ma dili halindeki devamid~r. XIII. yiizyil ortalarlndan XV. yiiz- y11 ortalarina kadar konuama diline paralel olarak yo1 alan yazi dilinin, XV. yiizy~l ortalarindan ba~layarak ayrl bir kol halinde ve klasik Osmanlica temelinde yo1 almis olmasma karhillk, konu~ma dili bolgeden bolgeye o zaman da var olan a g ~ z ayriliklari ile devam edegelerek bugunku Anado- lu ve Rumeli a6izlarinl olusturinugtur. Anadolu ve Rumeli aglrlarinm yazl dili kontroliinden uzak olarak pol al~si, bir yandan zamanla dilin ses yapisinda daha h~zl i deii~melere


zemin haz~rlarken bir yandan da bazi arkaik gramer gekille- rinin korunagelmesine yardimci olmu.$ur.

Bu agizlar iizerindeki Gahgmalarm baglangicl, 1867 yil- lanna kadar uzanlr. A. Maksimov'un Hiidavendigbr ve Ka- ramanli ag~z la r~ iizerine yazd~gi Oplt izslZdovuni!u tyurskih dialektov v Hzldave;2dsilri i Karan~anii (St. Peter-burg 1867) adll denemesinden 1940 ylllna kadar uzallan arastlmalar, genellikle yabanci ara~tiricilar donemi olarak adlandlrlla- bilir.

A. ~ ~ k ~ i ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ sonra J. l-hfiry, 1. ~ d ~ ~ ~ , M. H ~ ~ ~ - mann, K. F ~ ~ , V, pisarev, L. ~ ~ ~ ~ l l i , F. ~ i ~ ~ ~ , F. vincze, T. ~ ~ ~ ~ l ~ k i , J. D~~~ ve M. ~ a ~ a ~ ~ ~ ' i ~ GallSmalarl ile bir yandan bazl metinler yaylnlanmlg, bir jrandan da aglzlarln gramer yapisi ile ilgili kii~iik denemeler gkarilm~gtir. An- cak, bu ilk Cali~malarda, yabanci aragtiricllarin aklzlarln biitiin inceliklerine niifuz edememeleri, o zamanki teknik imk2nlarln yetersizligi ve Cogunun da Iolklor mal- zemesi olarak derlenmeleri gibi sebeplerle, ortaya ko- nan metinler genelli;kle agiz derlemelerinden beklenen sonuc;lar bakimindan yeterli say~lmazlar. Aragt~rma niteii- kindeki yazllar da Anadolu ve Rumeli konu~ma dilinde yzr alan bazl ozellikleri bilim alanina sunan ilk denemelerdir ve sayilari b i rka~i ge~meyecek kadar azdir. 1lmi degerleri eldeki mslzemenin o giinkii durumu ile orantllidir. Bu donemde yap~lan derleme ve ara~tirmalara dayanarak Anado- lu ve Rumeli aiizlarin~n genel yapisin1 gramer yoniinden bilim &n1na sunan en derli toplu makale, Lehistanli TiirkoIog T. Kowalski2nin Osmanisch - tiirkische Diulekte (Enzyklopedie des Islam IV, 1931, S. 991 - 1011) ad11 ya- zisidir.

Ayrlca, Sadetin ~~l~~ da ~ , ~ ~ d ~ ( ~ ~ ag"lzlarr b;bljyograf- I

Yerli derleyiciler araslnda Ahmet Caferoglu'nun Gnemli bir yeri vardlr. Caferoglu'nun Bat1 Anadolu'dan ba~layarak DoBu Anadolu'nun slnir boyuna kadar uzanan, Kuzey ve Giiney Anadolu bolgelerini de icine alan (1940 - 1951) 9 ciltlik bir metin kiilliyati vardir. Bu derlemelerde ince a&z 6zel- liklerinin gosterilmesi yoluna gidilmemi~tir. Caferoglu, b a z ~ metin bogluklarinl doldurmak iizere makale halinde derleme ~ a ~ l n l a r l da Yapmlgtlr. Nig'de ag'zzlarrndan ornekler (TDED. I, 1946); Mug'la ag'zr (TDAY. 1962), Aydzn ili a~ l z la r~ndan ornekler (TDAY. 1965), Akhisar ve Cihanbeyli a&zlnr~ (TDAY. 1967) gibi. Hamza Ziilfikar'ln Bitlis'ten derlenmis atasozleri, deyimler, nlkzg, kargrg ve bilmeceler C'Tiirkoloji Dergisi" 1968) adli Yazlsi da bir derleme Ya- ylnidlr.

Hem derleme hem de aragtirma niteligi t a ~ ~ y a n yaym- lar araslnda 0mer Aslm Aksoy'un, Gaziantep ag'zr 1-111 (TDK. Istanbul 1945 - 1946), JBnos Eckmann'ln XVIII- XIX. yiizyil metinlerine dayanan Karamanlz aglzlarzna dair aray- tlrnzalar I , Phonetica (DTCF. Dergisi VII, 1950); Zepnep Korkmaz'ln Guney-bat1 Anadolu aHrzlarz : Ses bilgisi (An- kara, 1956), Nevjehir ve yoresi ag'zzlarr : Ses bilgisi (Anka- ra 1963); Bartrn ve yoresl: ag"izlarz iizerine ("Tiirkoloji Der- gisi" I, 1964); Selbhattin Olcay'm Dog'u Trakya yerli agzr (Erzururn 1966); Selbhattin Olcay -Ahmet Bican Ercilasun - Ensar Aslan'ln Arpacay koylerinden derlemeler (TDK. An- kara 1976); Efrasyap Gemaimaz'ln Erzurum ili ag'rzlarr I - 111 (Erzurum 1978); Turgut Gunay'in Rize ili ag'zzlarr (An- kara 1978); Hasan Eren'in Kzbri.s'ta Tiirkler ve Turk dili YTiirkoloji Dergisi" I , 1964); Krbrrs ag'zznzn kokerri (TKAE., Ankara 1971) ad11 yay~nlari bagta gelir. Anadolu ve Rume- li ag~zlar~ndaki belli bir dil konusunu igleyen ara~t~rmalar

Yozgat, Ankara - Kayseri - K ~ r ~ e h i r - Cankiri - Afyon ve on: ya illerini i ~ i n e alan Tiirkische Spracltproben nus Mittel - Anatolien ad11 dort ~ a l i ~ m a s i (Studia Orientalia V - X, 1933 -

alml~tlr.

flmi nitelikteki yaylnlar iie bunlarln tahlili deger- lendirmesi i ~ i n Z. Korkmaz'ln, Anadolu agrzlan iizerin-

yasz rTiirkiyat Mecmuaslx VII - VIII, 1940 - 1942, s. 327 - I araslnda A. Caferoglu'nun, Kzrsehir viliiyetinin bugiinkii et-

333) adll yazlslnda, ~ ~ ~ d ~ l ~ ve ~ ~ ~ ~ ~ l i aglzlarlnin bas- nik te~ekkulune dair notlar (TDED. 11, 1947); Pallacz, Tah-

langlGtan 1940 ylllna kadar uzanan bir bibliyografyaslnl f"C' Ve Cepni dillerine dair (TM. XI., 1954); Anadoh a&z-

vermigtir. i 1 lar~trda ntktathkse gelisiizesi (TDAY. 1955); J. Eckmann'in

i Karanzanl~: Turkcesinde - macn ekli fiil ~ e k l i (TDAY.

Anadolu ve Rumeli ag~zlari iizerindeki ara~t~rmalariil 1953); Kelinle ortasznda anorganik b , p , nz'nin turernesi (TM. daha verimli olan donemi 1940 yilindan conra baglar. Bu

1953); A. Tietze'nin Griechische Lehn~vorter im anatolischen donem yerli ara~tir~cllar donemi diye adlandirilabilir. Fin

1942) on sirayi alir. , deki ara~tlrntnlarzn bugiinkii durumu ve knrsrZa~tr& sorurr-

Tiirkologlarindan M. Rasanen'in 1926'da baglatlp 1942'ye kadar uzanan derleme yayinlar~, birinci donem ile ikinci donem srasinda bailanti kuran ge~ig yayini niteligindedir. 1940'tan sonraki agiz arastirmalari yalniz cierleme, hem derleme hem aragt~rma ve yaln~z ara~tirma niteligincleki yay~nlar olmak iizere i i ~ grupta toplanabilir.

Derleme yaylnlarlnln, ailzlarln kelime hazinesi ile 2- gili ve sozliik niteliginde olanlari 1933 - 1935 y~llarl arasindaki derlenl.2 seferberliginin fislerine dayanan 6 ciltlik Tiir- kiyede hulk ailzlarzrldan derleme dergisi (TDK. 1s- tanbul - Ankara 1939 - 1957) ile bunun geli~tirilmi~ ~ e k l i olan 10 ciltlik Derletne sozliig'ii (TDK. Ankara 1963 - 1982)' diir. Kismen bu malzemeye kismen yeni derlemelere dayanan bir digcr sozliik de Hamit Ziibeyr (Ko~ay) - Ishak Re- fet (1gtman)'in Atlndilden derlemeler I (Istanbul 1932), Ha- mit Ziibeyr K o ~ a y - Orhan Aydin (Ac~payamli)'in Anadil- den derlemeler I1 (TDK. Ankara 1952) payinidir.

Anadolu ve Rumeli a~izlanna ait derlemelerin en onem- 1-1~~. metin derlemeleridir. Bu konuda M. Rgslnen'in Sivas.

Tiirkisch ("Oriens" VIII., 1955); Slnvische Lehnworter in der tiirkischen Volksprachen ("Oriens" X , 1957), Direkte ara- bische Entlehnungen im anatolische~z Tiirkisch (J. Deny Ar- mag an^. Ankara 1958, H. Eren'in Tiirkcede -mm->-mb- dissirnilatior?rr (TDAY. 1953); Anadolu ap'zzlar~nda Rumca, islavca ve A r n p ~ n kelimeler (TDAY. 1960); Z. Korkmaz' in, Bntr Anadolu ag'rzlarinda asli vokal uz~rrlluklarl (TDAY. 1953); B~~~~~~ ve yorest ag'czlarz~tda lehGe tabakalaSmasl ("Tiirkoloji Dergisi" 11, 1965); Anadolu ag'zzlarrnzn etnik ynpz ile iliskisi sorunll (TDAY. 1971); Halk etimolojisi ve folklor (1. ~ l ~ ~ ~ l ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ l k l ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ i , ~~k~~~ 1976) gibi yazllar slralanabilir.

A. Caferoilu'nun Die nnatolischen und rumelischen Dinlekfe (Philologiae Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden 1959) ad11 yazisi Anadolu ve Rumeli ai&zlarln~n genel dil yaplsl ile ilgilidir.

Anadolu ve Rumeli akizlari iiierindeki yayinlarln bib- liyografyajl, Kayahan Erimer'in Anadolu ve Rumeli agrzlarc uzerinde bir Oibliyogrnfya deneinesi (TDAY. 1970)'nde yer


lar (TDAY. 1975 - 1976); G. Hazai'nin, Kurze Einfiihrung in das Studfum der tiirkischen Sprache (Budapest 1978) ad- 11 eserlerine bas vurulabilir.

Anadolu ve Rumeli a~rzlarznrn dil yaprsr : Anadolu ve Rumeli aglzlarl derleme ve aragtlrma yonleriyle daha epey ~ahgmalara ihtiyac gosteren bir durumdad~r. Bu baklmd,~n a h bolgelerini gosteren tasnifler daha pok gene1 pizgileri iledir ve cografi esastadlr. Baphca a g ~ z bolgeleri gunlardlr .

1. Kuzeybatl ve Guneybatl Anadolu agizlar~, 2. Or- ta Anadolu ag~zlar~, 3. Kuzeydogu Karadeniz bolgesi aglz- Ian, 4. Dogu Anadolu aglzlarl, 5. Giineydogu Anadolu aglilar~, 6. Kastamonu agzi, 7. Rumeli aglzlarl, 8. Gopmen aglzlar~.

Bu bolgeleri yer yer birbirleri ile iligkili kilan ortak ozellikler bulundugu gibi, birbirinden aylran kendilerine has ozellikleri de vard~r. Anadolu ve Rumeli bolge- lerindeki a g ~ z ayrlllklarl genellikle ba~langlpta bu bolgelere yerle~en Turk etnik unsurlar~ araslndaki boy ayrll~klarindan kaynaklanmaktadu. Ayrica, Anadolu ve Rumeli bolgelerinin yerlegme tarihi ve ip gopleri ile ilgili palkantlll durumlar da g e n i ~ bir zaman cerpevesi ipinde birbirinden farkll aglzlarl yan yana getirmi~ veya aynl aglzlarin birbirinden uzak bolgelere yayllmalarlna yo1 agmlgtlr.

Ser bilgisi. ~ n l i i l e r : Anadolu ve Rumeli agizlar~nda yazl dilindeki dokuz iinlii turu di~lnda daha bagka bazl turler de yer allr. Bunlar a, I , o, n, e, 6. i, 6 , ii gibi temel unlulerin fonetik etkilerle b a z ~ bogumlanma degigikliklerine usram18 varyantlarlndan ibarettir. B a ~ l ~ c a turleri gunlardlr :

1. Orta bogumlanmali unluler : a, o, u, r . Clklg yerleri baklmlndan a-e, 0-0, u-ii, I-i unliileri araslndaki noktada bulunan unlulerdir. Klsmen incelmiglerdir : delannl (= de- likanll), goz (= goz), gul (=gul) gibi.

2. Yarl yuvarlak unliiler : a", eO, l o , io . Bunlar a-o, e-ii, 2-14 arasindaki noktada bogumlanan, k~smen yuvarlakla~mlg unlulerdir : bubaO (= baba), sorzurnO (= sonra), e0r- tesi gibi.

3. Daralmlg unluler : d, 6 , 0 , o" gibi. Bunlar a-I, e-i, 0 -11 ,

0-ii arasl unlulerdir. cbcuk, isdiyb (= istiyor), berketl ossun (= bereketli olsun) gibi.

4. Bulanlk unluler : Nitelikleri kesinlikle aylrt edileme- yen bogumlanmall unlulerdir : bubd (buba), Gtden (oteden) gibi. ijnsuzlerin unluler uzerindeki etkilerinin daha pok art- mas1 unlii degigimi olaylarlnl dogurur.

5. Nazal unliiler : Boiumlanmaya burun yolunun da kar~gtlgl unlulerdir : 4, 6 , ti, + gibi. K~smen burun iinsuzlerinin etkisi ile olugurlar : yagr- (< yanSr- : gevezelik etmek); s2 (sana: sana); so'ra (= sonra); &i?; 22 (= haylr) v.b.

~n l i i l e r , bogumlanma sureleri bak~mlndan klsa ve uzun iinliiler olmak iizere ikiye ayr~llrlar :

K ~ s a iinliiler : Normal iinlulerden daha klsa siirede bogumlanan unlii turleridir. Bunlar bo&umlannla ozelhk- leri gevgemig ve dugmeye yakla~mlg olan unlulerdir : 2, i,

- - i , b, ir, v.b ot2a rnukiibll. yzmi lira (= yirmi lira), ellize, goy)b o r i (= ko~ruyor oraya) gibi.

Uzun unliiler : Normal sureden daha uzun bir surede bogumlanan unlu tiirleridir. Bunlardan bir k~sml daha Turk- eni in te~ekkiil devrinde var oldu$ju veya ~ o k eski bir de- virdeki ses deeigmelerine bag11 bulundugu ipin bugiin po-

l ziilemeyen ve asli uzunluklar diye adlandirllan turden uzunluklardlr : 21 ( = alrnak), biis ( = bas:nak), de-( =

, demek), Rd!- (= kalmak), t l " ~ (= up), (= yok) gibi. i ikame uzunluklarl : Diipen veya kaynagan seslerin ken-

dilerine ait siireyi geride kalan bir iinluye uzunluk olarak yuklemelerinden o lu~mu~tur : dine- (< dinle- = dinlemek);

(= parpa); szle- (= sijylemek); n2iz t (= ne vakit):

k B P e ~ i 2 (= kapeginiz) gibi.

ikiz unluler (Diphtongue) : Tiirkpede asli ikiz iinlii bu- IunmadlBi iqin Anadolu ve Rumeli ag~zlarlnda goriilen ikiz iinliiler y, v, f , h gibi bazl iinsuzlerin eriyip kaybolmasi uzerine, yan yana gelen unliilerin telc bir nefes basklsl al- tlnda birlegmesinden olugmu~tur : i e , ?a, io, Go gibi yiikse- len tiirleri yanlnda ai, ei, oi, ou gibi alpalan ve an, uu gibi egit ikiz unlu turleri de vardir : cter (= ciger), buria (= bu- raya), uadar (= o kadar); baa (- baga), aar (ener : eger); diiiin (= diigun), souk (= soguk), dousan (= tavgan), pa- ~ a i (= paaaya) gibi.

~ n l i i uyumu: Anadolu ve Rumeli aglzlarlnda "biiyiik iinlii uyumu" dedigimiz "dil benzepmesi" kurali qok kuvvetlidir. 0 kadar ki, pok defa ag~zlarda yer a l m l ~ yabanc~ kelimeler bile bu uyumun etkisindedir : acaml (< acemi), atag (< ateg), evlet (< evliit), falzlr (= fakir), ediref (= etraf), lire (< lira), mercen (< mercan), mezer (< mezar), giiver (< $of?+), taglp (< tnkip) gibi yazl dilinde dil ben- zegmesinden kaqlnmlg olan ekler de genellikle aglzlarda kendilerini bu etkiden kurtaramamlglardlr. Bu durumda olan b a ~ l ~ c a ek ve edatlar ~unlardlr : iken zarf-fiil ekinin eklegmig ve ckleglnemig gekilleri, i- yard~mcl fiilinin idi, imig, ise gibi hiklye, rivayet ve gart pekimleri, -kf aidiyet eki ile baglac olan ki, ile edatl, -leyin zarf eki, -yor ha1 kipi eki v.b. rzlZkan (= plkarken), d u m b a n (= dururken), gzztkan

(= kiz iken); hanrnzlnkl (= hanlmintki), brld.-bz(= b~ldlrki), baksa kr (= baksa ki), deyo kunz (= diyor ki), b~ra,b.nazr- dlrn (= blrakmazdlm), yo&mcy (= yok imig); bilmirik ( =

bilmiyoruz); agaglar~nan (= agaqlar ile), sabdlan (= sabahleyin), getiriyor gibi.

Dil benzeglnesinin bozulmasi : y, 8, c, c, d, t gibi bazl iinsuzlerin yanlarlndaki unliiler uzerinde yaptlklar~ inceltme etkileri ile; k , g, g, gibi damak unsiizlerinin, unliiler uzerindeki kallnlagt~rma etkileri dolay~siyla Anadolu ve Rume- li a&zlarlnda yer yer iinlu uyumu bozulmalar~ ortaya p~k- maktad~r. Bunlar~ incelme ve kalinlagma ~eklindeki bozulmalar olarak ikiye aylrabiliriz. Bozulma olayl, yaygln olarak Bat1 Anadolu aglzlar~nda goriiliir. 0teki bolgelerdc serpintili durumdadlr.

incclmeler : ayec (= agac), buldey (= bugday), gap meyo (= kapmlyor), o w ? (= oymaga), ark~~deg (= arka- dag), dole$-' (= dolahmak), gaysi (= kay~si), glyzlcek (= kl- yllacak), toflanif (= toplanlp) v.b.

Kalinla~malar : Orta Anadolu aglzlarinda yayglnd~r : kale (= k81e), 8 u l i j - (= giiliign~ek), olide (= onunde), biiyak (= biiyuk), bat4 (- bu gun) gibi.

Dudak berzzegtnesi : Gene1 olarak yazl dilindekine paralel gider. Ancak, yer yer veya bolgeden bolgeye degigen durumlarla da kar~llagilir. Bu degigme ya dudak benzegme- sini dah;i da peki~tirme yahut da dudak benzelmesine ay- klrll~k ~eklinde kendini gosterir.


Dudak benzegmesinin, ilk hecenin diiz unliilerinden sonra diiz uclulerin gelmesi geklindeki geligmesi Bat1 ve Orta Anadolu ag~zlar~nda oldukca kuvvetlidir. Y a z ~ dilinde bu kurala a y k ~ r ~ diigen arntut, gamur, kav~~gmak , ycigrnur gibi kelimelerin, bu ag~zlarda uyumun etkisi alt~nda diiz olarak kaldlg~ goriiluyor : arrnlt, bablg (= pabud, qavlg (- ca- vug), davll, Parnzk-gls (= Pamukk~z), ~ Z n r r r , ylrnlrta gibi. Hattb b a z ~ ag~zlarda -yor ekinin bile diizle~tigi goruliiyor. Afyon, Kastamonu, Ordu, Nevgehir ve Malatya'n~n b a z ~ ag~z la r~ bu bak~mdan karakteristiktir : bilmiyern (= biln~i- yorum), ~zkzya (= gk~yor) , kesiye (= kesiyor), dolanlyr (= dolanlyor), diyi ki (= diyor ki), isdiyir (= istiyor), bil- ~nirik (= bilmiyoruz) gibi.

ilk hecesinde yuvarlak iinlii tayyan b a z ~ kelimelerin, ilkinci ve daha sonraki hecelerinin duz-genig iinliilerinin de dar-yuvarlaklara doniigturiilerek dudak benze~mesinin giic- lendirildigi goriiluyor. Bu durum eklernede ve i - y a r d ~ m c ~ fiilinin eklegmemig cekimleri ile ile ve iqirz edatlar~nda da gecerlidir. Manisa, Denizli, Ayd~n ve Mugla ag~zlar~nda : Zlii (< oyle), gulu (< kule), odu (< oda), ~ V L L (< ova), zurnu (< zurna), burdu (< burada), gon~ljntudurt (< ko- nugmadan) v.b. Nevgehir ve yoresi a i~z la r~nda Zjam olurt- cu (= a k ~ a m olunca), orucudz 4 (= oruc idi'k), yoiusa (=

yok ise), onuqiu (= onunki), iiziimiinen (= iiziimle); Sivas aglzlar~nda sokuyun mu? (= sokay~m ml?), o ~ y r ~ y u ~ (== ok- gayor) gibi.

Ag~zlara kadar girmig yabanc~ kelimelerin ikinci hece- lerindeki genig yuvarlak iinliiler de yer yer da ra lm~~la rd~r : foturaf (= fotograf), horuz, dokdur, dohdur, rnantu (= manto), motur (= motor) gibi.

Dudak benzegmesinin bozulmas~, dudak iinsiizlerinin etkisine baglanan yuvarlakla~malar veya b a z ~ eklerin diiz ke- limelere as~llar~ndaki yuvarlakl~g~ koruyarak gelmeleri geklinde kendini gosterir. Kastamonu ve C a n k ~ r ~ ag~zlarl ile Kuzeydogu Karadeniz bolgesi ve Dogu Anadolu ag~zlarmda bu egilim daha yayglnd~r : altun (= alt~n), baygun (- bayg~n), pahlavu (= baklava), beniinz (= benim), elduvan (= eldiven), degiil (= degil), deliik (= delik), eksiik (== eksik), getdurn (= getirdim), gezdiir (= gezdir), i~di ikden (= i~tilkten), vadur (= vard~r), varsun (= vars~n), yazu (= yaz~) gibi.

~ n l i i degigrneleri : Bir kelime icindeki iinsiizlerin yan- lanndaki iinliileri etkileyerek kendilerine ait b a n bogumlanma vas~flar~nl onlara aktarmalar~ndan olugmug degigme- lerdir. ~nl i i ler in u g r a d ~ g ~ etkilenmeye gore bunlar a l t ~ grupa ayr~hr :

1. K a l ~ n unliilerin incelmesi : y, g, g, c , z , s, I , m , a , t gibi dudak, dig, dig eti, on damak iinsiizlerinin yanlar~ndaki ka l~n s~radan iinliileri kendi bogumlanma noktalar~na dogru ~ekerek inceltmelerinden olugmugtur. Bat1 Anadolu ag~z- lar~nda yaygmdir : a>e, r>i , u > u gibi : doleg- (=dolag- mak), ayes (= a g a ~ ) , biiciik (= bucuk), ciime (= cuma), ganel (= kanal), gajcez (- ka~acag~z) , maij (- maas), iiyii- (= uyumak) v.b.

2. ince unliilerin kahnlagmas~ : Genellikle k , g, g, q gibi dam.lk iinsiizlerinin, ince s~radan iinluleri kendi bogumlanma noktalar~na cekmelerinden olusmugtur. Orta Anadolu agizlannda yaygmd~r : rnernlekat (= memleket), kole (= kole), kolge (= golge), guliig- (= gulii~mek), kuvk (- kiink) gibi.

3. Genig iinliilerin daralmas~ : Yanlar~ndaki kalm iinliileri inceltebilen y, g , c, rn, n, t v.b. iinsiizler aynl zamanda iinliileri daraltma etkisine de sahiptirler : amtyo (= al- mlyor<ainzayor), Fzizr- (= cag~rmak), lz (= az), zzlclh (=

azc~k), iyer (= eger), tencire (= tencere), czbincz (= gkm-

ca), orryn (= oraya), ~ i k i l (= gekil) gibi.

o>u, S>ii seklindeki daralma olay~ Rumeli agizlarin- da yayg~ndrr : uku- (= okumak), urdu (= ordu), giilge (= golge), cliijelc (= dogek), iizle- (= ozlem~k) gibi.

4. Dar iinliilerin geniglemesi : Damak ve bogaz unsuzlerinin genigletme etkisine bag11 bir degigmedir : ahar (=

ah~r) , bagagla- (= bag~glamak), b i n (= bu gun), egga (=

egegi), bovnl- (= bunalmak), kornes (= kumes), rnohdas (= muhta~) , dcJ?n- (= dokunmak) gibi.

5. Duz unliilerin yuvarlaklagmas~: b , rn, v , f dudak iinsiizlerinin yuvarlaklagt~rma etkisine bag11 bir olayd~r. Kas- tanlonu ve Kuzeydoiu Karadeniz a g ~ z l a r ~ ile dogu illeri ag~zlar~nda daha belirgindir : b u ~ a k (= bleak), ciiviiz (= ceviz), qiinlerz (=- qimen), qiigme (= ceame), dove (= deve), iiv (= ev), POJCE (= paya), piiyiir- (= pigirmek), tuvarz (= tavan) gibi. Yer yer herhangi bir iinsuziin yuvarlaklagt~r- ma etkisine dayanmayan ornekler de goze carpar: ~olkai t - (= falkanmak), aeyle (= goyle), eyle (= oyle), el- (olmek), ete (= ote), yeri- (-= yiirumek) gibi.

Yuvarlak iinliilerin diizleqmesi : Ag~zlar b a z ~ hallerde yuvarlakla~madan kaqnarak yuvarlak iinluleri diizleytirmig- ler veya belirli kelimeleri eski diiz ~ekilleri ile devam et- tirmi~lerdir. Bu olay sporadiktir : beyle (= boyle), feyle (= goyle), eyle (= oyle), el- (= olmek), ete (= ote), yeri- (= yiiriimek) gibi.

~ n l i i diipnesi : Y a z ~ dilinde oldugu gibi, Anadolu ve Rumeli ag~zlar~nda da orta hece diigmesi gartlar~n~ tavyan vurgusuz dar iinliilerin diigtugii goriiliir. Bu diigme yazl diline oranla fok daha yaygmd~r : birne (= birine), dellik (= delilik), detirrik (< getiririk), yanna (= yan~na), goyyo (= koyuyor) gibi.

Telsffuzda son ve on sesleri birer iinlii olan iki keli~nenin yan yana gelmesi durumlarlnda da cok defa ilk kelimenin son ses unliisii d i i~er : altay (= altl ay), Denzircalu (= Demircioglu), 6)loldiindan (= oyle oldugundan) gibi.

~ n l i i tiiremesi : o n tiireme ve ic tureme geklindedir.

o n tiireme (Prothsse) : Tiirkcede r, I iinsiizleri ile kelime baglarnad~g~ isin Anadolu ve Rumeli ai~zlarmda bu seslerle baglayan yabanc~ kelimeler hemen hemen kuralll olarak birer iinlu on tiiremesine ugrarlar : zrahat, zrzzz, iricz, ilenger, i le~ber , oliizg6r, iileg gibi.

IG tiireme : iG ve son seslerinde Gift dnsuz bulunan ve Tiirkcenin hece yaplslna ters di i~en yabanc~ kelimelerde goriilen dar iinlii turemesi geklindedir : afiyon (- afyon), ediraf (= etraf), edires (= adres), metiro (= metro), gu- duret (= kudret) gibi. Telbffuz kolayl~g~ bak~mmdan yer yer Tiirkce kelimelerde de gorulur : abzla (- abla), srklrrk (= gkrlk), soqura (= sonra) gibi.

~ n s i i z l e r : Anadolu ve Rumeli a i ~ z l a r ~ n ~ n iinsiiz turleri say1 bak~nundan yazl dilinden fazlad~r. Bunlar 7 , g, unsiizleridir. q iinsiizii esas itibar~yla Eski Tiirkceden beri v a r l ~ i ~ n ~ koruyan asli bir sestir : beviz, deviz, divne-, barla gibi. k /g , h damak ve bogaz unsiizleri yan~nda bir ge~ib 3esi olarak da yer nlir : Ilavgi (- hangi) gibi.


g, onses k-'larmm art damaktan bogaza kayarak tonlula~maslndan olu~mugtur : garda~ (= kardea), goyun gibi.

h , ic ve son seslerdeki -k-> -B - degigmesi ile olugmub- tur : bcBzr, g o gibi.

r,, I,, il, : r, I , n asli iinsiizlerinin bogumlanma ~artlart bak~mtndan gevgeyerek dii~meye yaklagmlg olan gekilleridir : bir,, gel,di gibi.

i , 1, ft v.b., normal bogumlanma noktalartndan daha one kayarak bogumlanan palatallegmig iinsiizlerdir : gddri (- giildii), gotdu' gibi. . .

o n ses iinsiizleri: Kelime bagnda bulunan iinsiizlerin Anadolu ve Rumeli ag~zlarlndaki gene1 durumu veya yazl diline oranla ugrad~klar~ baal~ca degigmeler gunlardir :

1. b-, b->p- : Y a z ~ dilinde p-'ye donii~miig olan b-'ler, Eski Anadolu Tiirk~esinde oldugu gibi agizlarda da ~ o i i defa korunmu~tur : barmak (= parmak), basdzrrna (= pas- t~rma), his- (= pigmek), bijir- (= pigirmek), bek (= pek, berk), beknlez (= pekmez) bu7ar (= plnar) gibi. Buna karg~l~sk Dogu ve Kuzeydogu Anadolu ag~zlarinda b->p- tonsuzla~mas~na ugram~g ornekler de vardtr : palta (= bal- ta), pil- (= bilmek), pzrak- (= btrak-), pzcak (= bleak), pii- tun (= biitiin), p o g a (= bohca) gibi.

2. b->ni- : Dogu Anadolu'da Terekeme v.b. boylarin ag~zlart ile oteki bolgelerin Tiirkmen agizlartnda gorulen bir degigimdir: mancar (= pancar), nzen (= ben), mill (= bin), mrvar (= ptnar), min- (= binmek), munnu (= bunlar), rninek d a ~ z (= binek tag), moncuk (= boncuk) gibi.

3. t->d-: Bu degigimde, ince ve kal~n slradan kelimelerde d-'ye doni i~mii~ ornekler yazi diline oranla daha fazladtr : d a ~ , dap- (= tagtmak), dara- (= taramak), dar-4 (= tatmak), dmi-4 (= t~rnak), depe, durna, dilki, dipi gibi. Bununla birlikte tanz-, tan^^$-, torun, tiil, tiilkii (- tilki) gibi d-'ye doniigmemig ve yazl dili ile ortaklagan ornekler de vardlr. Ancak, Dogu Anadolu ag~z la r~ basta gelmek iizere Eski Tiirk~edeki t-'leri devam ettiren ornekler de vardlr : roban - (= dokunmak), tiken, tolu, til, tiz, ton- (- donmek) gibi. Trabzon, Rize, Ordu, Giresun agtzlarmda bu eski t-'ler kurall~ olarak devam ettirilmigtir. Ayr~ca, yer yer yabanc~ kelimelerde de bir d->t- degigimi yer ahr : tene, tohdur, tahga (= dakika) gibi.

4. k->g : En kurall~ degigim turiidur : kabcir->gul-at,- k a ~ > e u f , krr>gq, koyun>io~:dn gibi.

5. k->g- : Y a z ~ diline paraleldir : kor->gor-, kir->gir- gibi. Yaln~z, yazl dilinde istisna olugturan kisi, kendi, kiiciik gibi kelimeler de ag~zlarda ~oklukla k->g- degigimine ugram~~t t r : gendi, gifi, giieciik gibi. Buna kargtl~k daha bap- ka kelimelerde ve daha genis oranda istisnalar vard~r : kibi, kimi (= gibi), kolge, kozellik gibi. Trabzon, Rize v.b. ag~z- larda k - oldugu gibi korunmugtur : kelin, kir- (= girmek), kit- (= gitmek), koz , kiizel (= giizel) gibi.

6. k>i >g-: Orta Anadolu aglzlarlnda yaygln olln bir degigimdir : gadz (= kad~), ganzp (= kamq), gaynqr (= kaynar), goyun (= koyun), gcrru- (= kurumak) gibi.

7. k->k'- >s-t-; g->g' >c-d-: k- , g- iinsiizlerinin ~ o k kuvvetli bir incelme ile one dogru kaymalarlndan oluamuh- tur. Erzurum, Rize ve Trabzon a&zlarinda goriiliir : kedi> cedi, kendii>cendii, kisne->ripe-; gelin > celin, gerdek > cerdek, g i ine~>di ine~ gibi.

1 8. Bu olaylar dlglnda seyrek olarak on seste p->f- (Te- rekeme), t->c-, s->z- gibi daha bagka degigimlere de rast- l an~r : perde> ferde, tencere>cencere, tonlruk > ~ o m r u k , tlr- nak>rrrnuk, sabah>zabah gibi.

9. Unsiiz on tiiremesi : Yazl dilindeki kargll~klarlna oranla bir y- on tiiremesi geklindedir. Serpinti halinde bir olaydlr : aldannzak/yaldanmak, enmek/yenmek, esir/yesir, ur~~lnzak/yurulr?~nk gibi.

rlarz (= y~lan), okarc (= yukart), ddlz (= ylld~z), itir- (= yitirmek), iice (= yiice), iirek (= yiirek), iikle- (= yiik- lemek), igirmi (= yirmi) gibi on tiiremesiz veya on sesi eriyip kaybolmug gekiller de vard~r.

Seyrek olarak h- tiiremesi yer a l ~ r : avlu>havlu, ay- va>hayva, entari>her~teri, ona>hona, 6yle)hole gibi.

iC ve son ses iinsiiz degisimleri: iG ve son seslerde serpinti halinde bazl degigme olaylarlna rastlanlr. Bunlarin yaygln olan veya bir bijlgeyi karakterize eden bahllca tiirleri ~ u n l a r d ~ r :

1. iq seste tonlula~ma : I$ seste iki iinlii arasinda ka- Ian tonsuz iinsiizlerin yer yer tonlulagtt~i goriiliir : hepisi> hebisi, juliara> fugam, bakarszn > bagarsln, tarafz > taravl, sefer>sever, ~zfatz>~lvatr, tiifek>tiivek gibi. Bunlar araslnda cicege, inegim, sunmuga, doguml~cga (Mugla) gibi eski i~ ses g'lerinin s~ztc~lagn~adan kalmt~ gekilleri de vardtr. Buna kargtl~k daha ileri bir degigim basamaglna qkarak yazi diline oranla stzictlagmig orneklere de rastlan~r : blraierz (= btrakaylm), gogdeki (= gokteki), sennig olilyo (= gen- lik oluyor) gibi.

is seste tonlulasma durumu baglanttli iki kelimenirl iinliileri araslnda da goriiliir : corab orriik (= Gorap oreriz), hnrb oluyonzug, oruc udulz gibi.

2. Yazi dilinde, i~ seste yan yana yaln~z iki tonlu veya iki tonsuz unsiiziin bulunabilecegi geklindeki iinsiiz benzea- mesi kural~ aglzlarda geqerli degildir. Cok defa tonsuz bir iinsiizii tonlu bir iinsiiz takip eder : al~gglrz, d a p , hasda, ir- de-, g6sder-, gafdan, ~ i f d e , tnhda (= tahta) gibi.

3. -I<-> 4 ; -k> Ib : Orta ve Dogu Anadolu agizlar~n- da yaygmdlr. iq seste iki iinlii veya bir iinlii ile bir aklcl veya s ~ z i c ~ iinsiiz araslnda ger~eklegir : arka>crkz, bakzr> bobit, b a k r n y > b ~ b ~ ? i ~ . yoks~cl>joBrul, ak>ak. )ok>)o,b gibi.

4. -7->g, g: Bazi kii~iik a g ~ z bolgeleri i ~ i n ge~erli olmakla birlikte, serpinti halinde b i r ~ o k agtzda rastlanabilir : yc~lzvuz>yalg~lz, yalgrz; derliz>degiz, goviil>go~?iil, bava>baga, n?lla->agna- (= anlamak), oqiinde>o~iinde v.b.

5. -7->-y- : 0zellikle Bartln ve Urfa ag~zlartnda yo- Hunlagmlg bir degigimdir : deTiz>deyiz, be7ilde->beyilde- (= korkudan irkilmek), serzio >serziy, alzq > alzy (= a l ~ n ~ z ) , geldirl>geldiy, goziiyiil) (<gozii~~+iiq : goziiniin) gibi.

6. g>v, y; k>v, y : 1~ ve son seslerde olmak iizere b a z ~ Karadeniz bolgesi agizlar~ ile Rumeli a&zlarmda yay- gind~r. Yazi dilindekindeil daha ileri bir degigme agarna- s t n ~ gosterir : aga>ava (= aka), sag>sav (= sag), agaq> avac, ayec (- agaq), bagla->bavla- (= baglamak), bogul-> bovul- (= bogulmak), ordek>ordey, e k r i>ey~ i , oksiir-> iiysiir-, tiifek>tiifey gibi.

7. -0->-v-, -b> -v, -p>-f : Genellikle Azeri s~ntrtna yakln Dogu Anadolu ag~zlarlnda goriiliir : nraba>arava, bu- Da> bnvrl, lcctbak >gavalz (= tin), Icabur-ga>gavurgrr,


ceyb>civ (= cep); akp>abf, satrp > satrf, hesap) hesaf v.b.

8. ic seste, yukarida say~lanlar di~lnda bazi degigic~ turleri daha vard~r. Bunlarin en ~ o k goze ~arpanlari r, I , m , n gibi ak~cl iinsiizler aras~ndaki degiamelerdir : irenc- per>ilegber, su rah ib~u l ih z , berber>belber, neyle->ney- ne-, kumandan > gumandan>gurnandar gibi.

Ic seste iinsiiz benzegmesi (Assimilation) : Bir kelime i~ inde veya iki ayrl kelimenin son ve on sesleri olarak i~ seste yan yana bulunan unsiizlerden birinin otekini kendisine benzegtirme olayld~r. Bu olay, benzeamenin yonu ve niteligi bak~mlndan ilerleyici yari benzeame, gerileyici yarl benzehme, ilerleyici tam benze~me ve gerileyici tam benzegme gibi tiirlere ayrlllr :

jlerleyici benze~me : anla->artiza-, 111gan11 >nigannr, yanlrg> yannr~, aldat- > allat-, benivar> benimmar, diiiiim- len->diiiiimnen-, inumlu>rnumnu.

Gerileyici benzeame : barmah>banizah (= parmak), birIikde> billikde, olsun>ossurz, yiiksek>yiissek, gitsin > gu'ssin, onbe~>ombeg gibi.

Benze~mezl ik (Dissimilation): Bir kelime i ~ i n d e yan yana veya a r a l ~ k l ~ olarak yer alan ayni veya bogumlanma ozelligi birbirine yakin olan iinsiizlerden birinin b a ~ k a bir unsiize donii~mesi olay~dir. Seyrek rastlan~r : firzcan>filcan, k~nnap>glndap, berber>belber, kunzandan>gumandar,tek- rar> teknar

Hece yutulmas~ (Haplologie) ve hece kaynagmasr (Contraction) : Yan yana bulunan e ~ i t sesli hecelerden birinin yutulmasi ile, iki veya daha fazla k o m ~ u hecenin kayna~arak birle~mesi olaylari Anadolu ve Rumeli ag~zlar~nda olduk~a yaygmdlr : ~ z k a r r r ~ n > ~ ~ k a r z n , doHururum>doiu- run (= dogururum), duyuyoZ iiu?>du~'oZ Zu? (= duyu- yor musun?), patates >pates; evimiz>-nziz, ne gekil>ne- f.?I (= nasll?), ne bileyim>nebiin, varlncaya kadar>vanlrl- cidar gibi.

Mitathkse : Kelime icindeki seslerin birbiri ile yer degi~tirmesi olay~d~r. ~nsiizlerin kar~llagmas~ndan dogan bogumlanmn gii~liigunii giderme amacina dayanan bu olayl biitiin Anadolu ve Rumeli ag~zlar~nda gormek mumkiin- dur : yaprak>yalpab, ~br~k>z fbzb , toprak> toipah, corn- l e k > ~ o l m e k gibi. Bunlar yaninda ileri>ireli, giivercin> giivencir, odiinc>ondiic gibi uzak m&ath&se ornekleri de vardlr.

~ n s i i z tiiremesi: Ceaitli fonetik sebeplerle yan yana gelen iinliilerin GarplSmasml onlemek veya b a z ~ iinsiizlerin bo- Bumlanma hareketleri arasindaki senkronizmi saglamak iizere, ai~zlar, i~ seslerde iinsuz tiiremelerine yer vermi~lerdir : saat>sahat, sual>suhal, bilezik > bilenzik, nzeclis >men- cilis, meghur>mengur, belki>belkit gibi.

f k i z l e ~ m e (Gemination): ~ n s i i z tiiremesinin ozel bir ~ e k l i ve i~ sesteki b a z ~ iinsiizlerin bogumlanmalar~ndaki tekrarlanma olayidlr. Coklukla SIZICI ve h~~l l t l l i seslerde goruliir. Zayif bir sesi veya vurgusuz bir heceyi gii~lendir- me ihtiyaclndan dogmuatur : ayrk>aggrh, agig'r>a~jZ, f z -

~ e k > f i f ~ e k , azrk>azzrh, ~glk>l~glk , e ~ i k > e ~ g i k , ~s~r->rs- s ~ r - , yeqiden>yegidden (= yeniden) gibi.

~ n s i i z diigmesi: Anadolu ve Rumeli aglzlarinin bad1 bolgelerde daha slk goriilmek iizere en ilerlemig olaylarm- dandlr. r, 1 gibi aklcl unsuzler kolayhkla diiaebilmektedir.

Bu iinsiizlerdeki diiame Bat1 Anadolu aglzlar~nda genellikle hece ve kelime sonlar~nda kendini gosterir : vardlm>vidtm, giderken>gzdeken, geliyor>geliyo, giizeldi> gi iz di, yzldtz >yldtz gibi. y, k (> g), i, h iinsiizleri de kolayca kaybola- bilen seslerdendir : kahve>g&e, oiret->8ret-, mahpus>

/ maprs, giiksek>yti~ ek, seksen>sZsen gibi. K~smen yabanc~ kelimelerde olmak iizere g , n , f , t gibi iinsiizler de diiaebi- lir: soqra>rola, t u n ~ > t u c , insan>iran, gencler>ge~ler, ofke>oIe, yufka>yuka, cift>cit gibi.

Sekil bilgisi: Anadolu ve Rumeli ag~zlarlnln morfolojisi, ses bilgisi kadar degigik ozellikler taglmaz. Yazl dilinden ayrllan bazi ek ve gramer ~ekilleri bulunmakla birlikte, b i r~ok yonden yazl dili ile ortaklaglr. Ancak, ~ e ~ i t l i eklerin ses yapllarinda meydana gelen degiameler, bunlarl yazl dilindeki kara~l~klar~ndan farkll birer goriiniime sokar. Ayr~ca, bazi gorev farkl~la~malarl da soz konusudur. Ana- dolu ve Rumeli a g ~ z l a r ~ n ~ n morfolojisi baklmlndan iizerinde durulmaya deger b a ~ l ~ c a ozellikleri ~ u n l a r d ~ r :

isiin qekimi ekleri: Say~lar~ ve gorevleri bak~mlndan esas itibar~yla yazl diline paraleldir. Yaln~z, ses degigmeleri veya hece kayna~mas~ olaylarl yer yer bazl ~ e k i m eklerini ~ e k i l baklinindan goriinmez hale sokmu~tur : yemS ~ i r babii (= baban~ yemege ~aglr) ; b2 bak (= bana bak); bal- bii yazduruyuin (= babana yazd~ray~m); omru" (= omrii- nun) sonu g e l m i ~ gibi.

ilgi eki genellikle + 0 3 veya -nrg/+niq, + izuql+iziiq ~ekillerindedir : dai+ls, ynyla+nrq, ot+uq gibi.

2. ~ a h ~ s iyelik eki de p k defa foil geklindedir. Yaln~z, Bartqn, Urfa v.b. b a z ~ aglzlarda ?l>y deiigmesine ugramistlr : babarl > babay, senig>seniy v.b.

Anadolu ve Rumeli ag~zlarlnda Eski Tiirk~edeki bazl aiiz ayrll~klarlnin bugiine kadar korunagelmesi veya zamana bail1 ~ e ~ i t l i fonetik-semantik degi~melerle, isim ~ekimi ekleri araslnda ~ e k l i gecialer de olmuatur. Bu ge~iglerin bas- l~calari ~unlardlr :

1. Yiikleme-yonelme hali : Y a z ~ diline oranla yiikleme hali icin yonelme hali ekinin kullanilmas~ durumudur. Bat1 Anadolu agizlar~ ile Ankara bolgesinin bazl agizlarlnda karakteristiktir : derdime (= derdimi) egme beninz; nijdnlrisrl) glzzq.~ (= k~zinl); bir gun coruga (= ~ocugu) aldr gibi.

2. Yonelme - yiiklenze hali : Yonelme ekinin yiiklen~e eki ile karailanmas~dir. Yine bir kls~m Bat1 Anadolu ve bazl Dogu Karadeniz bolgesi aglzlar~ i ~ i n gecerlidir : bi- zim burdu glzlZ on yqrnll (= yayna) girdi m i diigiir geli; dedevi a?darem mi? (= dedene soyleyivereyim mi?) gibi. Rize aa~zlarinda bu durum kal-, yan-, bin- v.b. bazl fiillerin ge~iali fiil islemi gormesinden kaynaklanmlg goriiniiyor : yn bi bzb oizi (= ona); beni (= bana) ag'ladunuz mi? gibi.

3. Bulunina hali - yonelme hali : Gok Tiirk~e ve Ozbek- Ge gibi tarihi ve Tiirkiye dl91 b a z ~ Turk leh~elerindeki durumla paralel olarak bulunma halinin yonelme hali eki ile kar~~lanmasld~r. Rize ve yoresi aglzlarlnda yaygmdlr : jidi yapna icen (=== yedi yaalnda iken); koyiimiize (= ko- yiimiizde) iic i l z var; padigahun krzi odnya (= odada) otu- ruyi gibi.

4. Rize aglzlar~nda yonelme hali- bulunma hali ekinin kuilanlllg~ da goze Garpar : ayin batmasinda (= batmas!- na) vuridi bir sclat daa (= daha); d i i bunda ne istiysen (- day1 buna ne (kadar iicret) istiyorsun?) gibi.


5. Ayr~lma hali yerine bulunma hali ekinin kullan~llg~ Malatya - Hekimhan, Vakflkebir ve Kastamonu aglzlarlnda dikkati ~ e k e r : ben gidern brr gav~da (= kar~dan, kadlndan), birez epmek isdiyem; ben de seni Istanbul'da (= istanbul' dan) kugarlm gibi.

6. Tek tuk bulunma hali yerine ayrlhna hali ekinin kullanlldlgl orneklere de rastlanir : bu gBre bir riiyu gordiitn uykudan (= uykuda) gibi.

Edatlar : Anadolu ve Rumeli aglzlarlnda, yazi dilindc- ki ile ve eklegmig -1e edatlarl dlglnda bunlarln ilert, -lei%, i n e n , -nen, bile, birlen gibi genigletilmi~ gekilleri de yer almlgtlr : zabahla, zabZnan, dajznan, gelirz bile (= ile), GO-

ruhlart birlen v.b.

Gibi edati yanlnda, daha rok Dogn ve Giineydogu Anadolu aglzlarlnda olmak iizere kibi, kimi, kimiiz, gibin, gimi ~ekilleri de kullanlllr : igne k imi (= igne gibi), hi!- dii7 kinzin (= bildigin gibi), biilbiil gibirz v.b.

-srra : iyelik eki almlg yon gosterme kelimelerini zarf- la~tlran -srra edatl yazl dilindekinden daha yayglndlr : ar- harns~ra, ardlqs2ra, oviislra gibi.

Miktar ve slnlrlama gosteren Icadnr edat~ g-dczr, gad;, Radan, gadak, k2 sekillerine de girmi~tir : ne kadar, ne $.r-

dZ, reviz gadun, o zarnizn+t gadah, .rnhaya k i i ; ilicr. ne kli (-=

her ne kadar) gibi. RZ gekli Rumeli a&zlarl irin ge~erlidir. Ballkesir, Isparta v.b. aglzlarda "slnirlama" gorevindeki iek (= ... e kadar) edatindan degigme -dak/-dek ~ e k l i de vardlr : agjamsdub, ansldak (= birdenbire) gibi.

Zamirler : Sekil baklmlndan onemli bir ayrllllc goster- mezler. Yalnlz, 1. ~ a h ~ s teklik zamirinin yonelme hali bazl ag~zlarda degi~ik ~ekiller almlgtlr. Bircok Anadolu aglzln- rlnda bana; Sivas, Erzurum, Kars, Trabzon, Tokat, Tunceli, Urfa gibi Dogu, Kuzeydogu ve Guneydogu Anadolu a&z- larlnda bene, beve, hdga, bail, k B ; t 7 , l a , b ja , miid, baga, bi- ye gibi ~ekillere girmigtir.

i s im - fiiller : Eski Anadolu Turk~esinin -asl/-esi gelecek zaman isim-fiil eki, yam dilinde yalnlz veresiye, kor olasr

gibi kallplagm~~ bazl ifadelerde yer aldl& halde, Anadolu ve Rumeli aglziarinda, yer yer istek gorevi ile ~ o k daha can11 bir kullanlhga sahiptir : kuru-y-asr bagrrnlz; gozii GI/<- asl herif; yrkllrp viran kal-as1 gibi. Yozgat, Konya, Sivas, Bartin gibi bazl agizlarda ekin k u l l a n ~ l ~ s ~ ~ o k yayglndir : t d r ~ r a gid-esim yok (= ... gitmek istemiyorum); min-esim gelmeye (= binmek istemiyorum); Surrkl~laya bir saat kal- as1 yirde v.b. Bu ekin +ca/+ce eki ile geni~letilmis olanl

yazl diline paraleldir : e k m l (= ekmegi) at11 gendi yayutz olaslca gibi. Bu ekin -dek ve -celc slnlrlama ekleri ile genigletilmi~ turleri de zaman zarf~ olarak kullanlllr : gelesi- yedek, gelesiyecek gibi.

Zarf - fiiller : 1. -zp/-ip zarf-fiil ekleri bir kls~m Kars uruglarl agzmda -zf/-if'e donugmustur: seneyi dolduruf; bq lmr iiziimii gllbrf gedijeksin gibi.

2. Eski Anadolu Turk~esinin -z~ban/-iiben zarf-fiil ekleri ban/-iben sekliyle Kars ve yoresi ailzlarlnda devam etmektedi~ : ver-iben, gijzleyiben v.b.

3. Dogu Anadolu aglzlarlnda "-~nca, -ikenU anlamla- rlndaki -anda/-ende zarf-fiil eki yayglndlr : gel-ende (== ge-

lince, gelirken), dcgurj-anda (= dokununca, dokunurken), ohz-y-anda (= okuyuaca, okurken) v.b. Diger b i r ~ o k Ana- dolu aglzlarlnda bu ~ekl in yerini -ana kadar, -ana god;, -ana dgddb gibi ~ekiller almtgtlr : hinci, ben gelene Radak gibi. .

4. Yapllan i ~ i n tarzlnl belli eden -arak/-erek zarf-fiil ckleri ban ag~zlarda -arakdntz/-erekden geklindedir : duta- ~ahdaiz getirrik gibi. Bu ekin, ikerz zarf-fiil ekinin yerini tutan kullanlll~lar~ da vardrr : giderekden (= giderken) bir gargtju was geliller v.b.

5. Y a z ~ dilinin -iken, -ken zarf-fiil eki, bir klsim Ann- dolu aglzlar~nda - z ~ , I v / iken, &l,ra/-kerze sekillerine doniig- mii~tiir : r 'mfhdn, yd!pdrzhan, d u r ~ ~ ' - b a i ~ i l gibi.

6. Y a z ~ diiinin -znca/-ince zarf-fiil eki b i r~ok aglzda -~;zcr/-inci, -~ncalc/-incek, - zrzcah/-inreh ~ekillerindedir : dur - uncu, giil-iinczi, var-zncak, bitme-y-incek gibi. Bartin ve yoresi a&zlarinda, kuvvetlendirilmi~ bir anlamla -rncast/-ince- si eki de kullanlllr : iabiiii,z nak-~tzrusr (= kalkar kalkmaic);

81.z onrl gar-iincesi v.b. Bu ekin Konya, ~ r g i i p , Trabzon ve yoresi agrzlarlnda oldugu gibi -2, -z>-s kuvvetlendirme ekleri ile genigletilmig tiirleri de vardlr : bahar gelancez; fine (= onune) " " get-incez; basla-y-lncas; ikindi 01-uncas.

7. Konpa, Karaman, Nev~ehir v.b. Orta Anadolu a&z- lar~nda yaygm olan - tpn/-i~irt zarf-fiil eki, g6revi bakim~n- dan -znca/ince ekinin paralelidir. Sivas agzlnda " ... -rken, ... -dikten sonra" anlamlarl ile de kullanilmaktad~r : burdan gid-iain; 6nzin cle-y-iaiiz; oria var-?gin gibi. ~ r g u p aglzlarrn- da bu ekin -zgg~n/-isgin turune de rastlaniyor : g u i gel-isgin (= giiz gelince) v.b.

8. Karaman ve Isparta ag~zlar~ndaki -maca/-~nece, Te- rekeme aglzlarlndak'i olumsuz -nzamacu/-memece zarf-fiil ekleri, orneklerine eski metinlerde ve yazi dilinde rastlan- mayan degigik bir tiirdur. "Bir zamana kadar, -makslzln" anlamlarml veren veya fiilin oiug tarzlnl belirten birbirinden farkh gorevleri vardlr : bayll-nzaca gii l i i~me (= bayl- llncaya kadar guluqmek); bupal-mnca (= bunalarak, bunalmak suretiyle); pEtjilh bil-memece (= bilmeksizin); yorii - niece (= yiiriiye yuriiye) gibi.

Cekinlli fiillerde ahi is elcleri: Zanlir ve iyelik eki ko- kenlidirler. 1. ~ a h l s teklik eki -"n'dir : gelir-im, gelir-in; geliyo-in, geliyo-;I; gelce-nz, gelvie- ce-n gibi.

2. gahls teklik eki -sin/-sin, -stq/-siv veya -Ov'dir : du- tZ-rlr , yldrtj-jir, a l l y ~ - ~ v.b. Dogu Anadolu aglzlar~nda 2. ~ a h ~ s ekinin, sen zamirinden k~smen ekle~mig -sen/-san ve iyelik e k ~ ile kar~rmq -saq ~ekilleri de vardlr : me? gelir-se~ V Z I , grzrvz ne deyir-sen? hara gedir-sen? i y gumufda~dun uh-

oluf-sun gibi. 1. ~ a h ~ s ~ o k l u k eki -"z ve -"k'd~r. Orta ve Dogu Ana-

dolu aglzlarlnda -k(-1t)'Ii ~ e k i m yaygmndlr : bilir-iz, bilir-ik,

ruz) gibi. 2. ~ a h i s sokluk ekleri -slz/-siz, -srvtz/-siqiz ve -wz/-viz'

dir : geli-siniz, gelir-sir, okuyca-srv~z, biliyo-vuz, gelse-7iz gibi.

3. 9ahls teklik ve ~ o k l u k ekleri yazl dili ile paraleldir. BLI ekler isim soylu kelimelerde aynl zanlanda bildirme ekleri gorevindedirler : iyi-y-in, iyi-si?; dojuu 3 u b gibi.

Cekimli fiiller: Cekirnli fiillerin bazl kipleri yam dilinden farklidlr. istek-dilek kipinin 1. ~ a h ~ s ~ekiminde -alirn/


-elim yanlnda -alum/-eliim, -aluk/-eliik, -ak/-ek gekilleri de yer almlgtlr : al-alum, vir-eliik, gid-eliik, al-ak/gel-ek gibi. Dogu Karadeniz bolgesi aglzlarmda gid-eylum, almn - ylum gibi gekiller de vardlr.

Gem@ zamarz : -dr/-di, -nzrf/-nzi~ g e ~ m i ~ zaman ekleri yazl dili ile paraleldir. Dogu Anadolu'nun bazl aglzlarlnda -Of zarf-fiil gekli ile birlegen -idi hikiye tarzi, bilinen ve duyulan ge~mig zamanlarln yerini tutar ve tamamlanmlg bir igi gosterir : garr de-y-if ki (= dedi ki, demig ki); niye iiz nefsille d i i~man 01-uf-san (= oldun, olmugsun); LZtif jab ele derde girifdar 01-uf ku (= oldu ki); Li;tif sahrn a& kopr-iif-dii (= kopurmii~tu); bu iuduv-uf-drr (= kudurmug- tu) v.b.

G e n i ~ zclman : BLI kipteki onemli degigiklik r diigmesin- den dogan ses degigmeleridir. Olumlu Fekimde gelir-in, gel-irl (= gelirsin); olumsuzda gitme-v, varma-7, varma-k gibi ~okiller boldur. 1. gah~s teklik gekiminde bir klsim Turk- men agrzlar~ bilmez-in, bilmez-im (= bilmem), varmar-uz (= varmaylz), dokumar-uz (= dokumaylz) gibi geJkilleri tercih etmiglerdir. Bazi Rumeli ag~zlarinda da genig zamanin eriyen -r- sesi yerine bir -y- koruyucusu girmig gibidir : gel - iy-im (= gelirim), gor-iiy-sin, pk-ay (= pkar) gibi.

Simdiki zaman : U g r a d ~ g ~ ses degigmeleri veya farkll ~ekillerin kullanllmlg olmasl dolayls~yla turluluk gosterir. Nevgehir ve yoresi aglzlarlnda -yor eki yan~nda bu eke kay- nakllk eden -yorur ve -yiiriir gekilleri de vardlr : canlnz X I -

b d ~ y o r u r ; buralarda ohunu y8riir. gibi.

Bir -r diigmesi ile -yorctr>-yoru degigmesine ugramlg ornekler Manisa, Denizli, Aydln, Mugla gibi bat1 Anadolu aelzlarlnda boldur : all-yoru, govlZ-yoru (= kovallyor), geli-yor-uV (= geliyorsun), dokiilme-yoru gibi.

Yazl dilindeki -yor ekinin iinlii duzlegmesi, iinlii daralmas], ses kayna~masl olaylarl iIe -yur/-yiir, -yrr/-yir, -ur/-ur, -~r / - i r , -yu/-yii, -yr/-yi v.b. ~ o k degiaik gekillere girdigi de goriilmektedir : celi-yur (= geliyor), es-eyr (esiyor), annr-yu, yara - ysrz (= yaglyorsunuz), al-iyein, gor-iyrsiviz v.b.

Denizli, Aydln ve Mugla bolgelerinde yardlmcl fiillerle kurulan birlegik fiil geklinde bazl gimdiki zaman kipleri de vardlr. Bunlar siireklilik gosteren yat- ve var- yard~mcl fiillerinin ses degigmelerinden de gecerek esas fiille kayna- SIP fekime girmeleri ile olugmugtur : gelip-hat~rrn (= geli- yorum), gelip-pat~r~n, gelip-batiszq (= geliyorsun), gelip-bu- trrr, gelip-patlrl (= geliyor); gelip-batrrrz, geli-patrrlz (= ge- liyoruz); aiip-ban (= ahyorum), a l r p - b i ~ , (= allyorsun), alrp-br? gibi.

Gelecek zuman : -acak/-ecek ekinin Fekimindeki bazr ses degigmelerinden dogan ayr~l~klar goze Farpar: gel-cem,

gel-cen, gel-cram. gel-eciyik (= gelecegim), vur-i?ra~m ( = vuracaksln), diis-ecrkszz (= dugeceksiniz), gel- r r ~ ~ P z (= ge- leceksiniz) gibi. (Z. Korkmlz)

TURKIYE UNIVERS~TELER~ : bk. UNivERSfTE.

T ~ R K I Y E VAKIFLAR BANKASI : bk. VAKIFLAR BANKASI.

T ~ ~ R K ~ Y E YESILAY C E M ~ Y E T ~ : bk. YES~LAY

TURK~YE zIRA~ DONATIM KURUMU : bk. Z ~ R A ~ DONATIM KURUMU.

TURKIYE'DE HALK E~iTih.Zi : bk. HALK EGf- T i ~ f .

TURKLUK, milliyet~i kiiltiir dergisi. lstanbul'da ni- san 1939 - kaslm 1940 tarihleri araslnda 15 saylsl yaylnlanmlg olan derginin sahip ve mudurii Huseyin Sadettin Arel, bagyazari ismail Hami Danigmend'dir. Derginin ilk sayl- slnda yer alan "Mesle$jimiz" bagllkll yazlda T.'iin ~lk18 amacl ~oy le belirlenmigtir : "Fakat Tiirkiye Tiirklii&ii bir millet degil, bir milliyettir : "Tiirkluk", milli bir kiiltiir mec- muas1 slfatlyla milliyetin igte bu ilmi manaslnl esas ittihaz etmigtir; her halde ~ r k , dil, kiiltiir vesaire gibi muhtelif izah- lara taraftar olanlar biitiin bu esaslarl ilmin tayin ettigi toplu manada birle~mig bulacaklard~r : "Tiirkliik" milliyet~i olduiundan dolayl 1rk~1, dilci, kiilturcii ve vatancidlr."

Derginin siirekli yazarlarl araslnda Huseyin Sadettin Arel, Ahmed Caferoijlu, ismail Hami Dani~mend, Nazan Danigmend, Huseyin Namlk Orkun, Refik Ahmet Seven- gil, M. Sakir ~lki i taglr imzalarl vardlr. Ayrlca ismail Ha- bip Seviik, SiikDfe Nihal, Mahmut Raglp Kosemihal, Ah- met Agaoglu, Peyami Safa, Osrnan Turan, Ali Ulvi EIBve, Abdiilkadir Karahan, Osman Nuri Sumer, Nureddin A r d l ~ , Atlf Baylndlr, Selim Nuzhet Ger~ek , Glyas Sager, Cahide Bagol, Nazim Yucelt, Rlza Rugen Yucer, Naci Kum, Cevat Hakkl Tarlm, Mu$oglu, Ali K h i , R e ~ i t Saffet Atabinen'in yazllarl, Zeki 0mer Defne'nin giiri, A. Zajaczkowski ve Jean Deny gibi Turkologlarln makaleleri vardlr.

TURKMENCE, Turkmenlerin konugtugu dile verilen ad. Turk dilinin Oguz (giineybatl) koluna bag11 bir di- yalekt olan T., Tiirkmeni5tan Sovyet Sosyalist Cumhuriye- tinde kullandlr. Sovyet Sosyalist Cumhuri)retIeri Birligi'ne bag11 ~zbekis tan, Tacikistan, Kazakistan cumhuriyetlerin- de, Karakalpakistan 0zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetin- de ve Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetinin Stav- ropol iilkesinde yasayan Tiirkmenler (Triihmenler) de T. konugurlar.

T. iIe ilgili eski verilere Arap yazlslyla yazllml~ Kip-

~ a k gramer ve sozliiklerinde rastlanlr. 0mek olarak M. Th. Houtsma'nm yayinladlgl Turkge - A r a ~ a sozliikte (Ein tiirkisch - arabisches G lo~sar . Leiden 1894) birtak~m T. veriler geFer. Bundan baaka Cemaleddin EbB Muhammed et - Turki'nin Biilgcctii'l-miistuk ad11 eserinde de T. veriler tes- pit edilmigtir. Ebiilgazi Bahadlr Han'in Secere-i Terakimc (XVII. yuzyll) ad11 eserinde geFen iic giir de T.'dir.

XVIII. yiizylldan baglayarak Tiirkmen edebiyatlndan da soz edilebilir. T.'nin edebi' dil olarak geli~mesinde ve yayg~nla~maslnda Mahdum Kull (1730 - 1780) ozel bir roi oynam~gtlr. Ancak, edebi T.'nin geligmesi aglzlarl ortadan kaldlramami~tlr. Turkmenistan topraklarlnda bugun yedi aglz konugulmaktadlr. Bu ana aglzlar eski Tiirkmen boy- larlnin adlarlyla anllinaktadlr :

1. Yomut agzl (Turkmenistan'ln bat1 boliimiinde ve Hive ~evresinde);

2. Teke agzl (Orta Turkmenistan'da, K~zllarvat'tan Bey- ramali'ye kadar uzanan yerlerde);

3. Goklen (Goklev) agzl (Turkmenistan'ln giiney b6- liimunde, Karakalinsk ilinde);


Documents

Türkiye Türkçesi