Ukraina wobec Rosji: stosunki dwustronne i ich uwarunkowania

C E SS T U D I E S

P R A C E

OSWS

Ukraina wobec Rosji:

stosunki dwustronne i ich uwarunkowania

Ukraine and Russia:

mutual relations and the conditions that determine them

Republika Biaoru czy republika biaoruska?

The Republic of Belarus or the Belarussian republic?

Prace OSW / CES Studies

3n u m e r

C e n t r e f o r E a s t e r n S t u d i e sO R O D E K ST U D I W WS C H O D N I C H

W a r s z a w a l i s t o p a d 2 0 0 1 / W a r s a w N o v e m b e r 2 0 0 1

Copyright by Orodek Studiw Wschodnich

Copyright by Centre for Eastern Studies

Redaktor serii / Series editor

Anna abuszewska

Opracowanie graficzne / Graphic design

Dorota Nowacka

Tumaczenie / Translation

Justyna Kubica, Izabela Zygmunt

Paulina Marchewa, Christian Swindells

Wydawca / Publisher

Orodek Studiw Wschodnich

Centre for Eastern Studies

ul. Koszykowa 6a

Warszawa / Warsaw, Poland

tel./phone: +48 /22/ 628 47 67

fax: +48 /22/ 629 87 99

Nawietlanie / Offset JML s.c.

Druk / Printed by

Print Partner

Seria Prace OSW zawiera materiay analityczne

przygotowane w Orodku Studiw Wschodnich

The CES Studies series contains analytical materials

prepared at the Centre for Eastern Studies

Wersj angielskojzyczn publikujemy

dziki wsparciu finansowemu

Departamentu Promocji

Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP

The English version is published

with the financial support

of the Promotion Department

of the Republic of Polands Ministry of Foreign Affairs

Materiay analityczne OSW mona przeczyta

na stronie www.osw.waw.pl

Tam rwnie znale mona wicej informacji

o Orodku Studiw Wschodnich

The Centres analytical materials can be found

on the Internet at www.osw.waw.pl

More information about the Centre for Eastern Studies

is available at the same web address

Spis treci

Ukraina wobec Rosji:

stosunki dwustronne

i ich uwarunkowania / 5

Tadeusz Andrzej Olszaski

Tezy / 5

I. Zarys rozwoju stosunkw ukraisko-

-rosyjskich 19911999 / 6

II. Rok 2000. Przewartociowania / 10

III. Rosja i Ukraina: sprzeczno

i zbieno interesw / 16

IV. Do Europy razem z Rosj? / 17

V. Czy to si uda? / 18

VI. Post Scriptum:

Wobec wojny z terroryzmem / 19

Republika Biaoru

czy republika biaoruska? / 23

Agata Wierzbowska-Miazga

Tezy / 23

Proces integracji Biaorusi i Rosji / 24

Paszczyzny zalenoci i wpyww / 25

Perspektywy stosunkw

biaorusko-rosyjskich / 29

C o n t e n t s

Ukraine and Russia:

mutual relations and the conditions

that determine them / 33

Tadeusz Andrzej Olszaski

Theses / 33

I. Outline of the development of Ukrainian

Russian relations from 1991 to 1999 / 34

II. Year 2000. Re-valuation / 39

III. Russia and Ukraine: contradiction

and convergence of interests / 44

IV. To Europe together with Russia? / 46

V. Can this be done? / 46

VI. Postscript:

Facing the war against terrorism / 48

The Republic of Belarus

or the Belarussian republic? / 51

Agata Wierzbowska-Miazga

Theses / 51

Integration process of Russia and Belarus / 52

The areas of dependencies and influence / 53

The prospects for the Belarussian-Russian

relations / 57

P r a c e O S W

Federacja Rosyjska jest najwaniejszym ssiadem Ukrainy, asto-

sunki z Moskw stanowi kluczowe zagadnienie ukraiskiej poli -

tyki zagranicznej do tego stopnia, e kada opcja ukraiskiej po-

lityki zagranicznej jest przede wszystkim wyborem okrelonego

ksztatu stosunkw z Rosj. Wynika to przede wszystkim z geo-

graficznego i geopolitycznego pooenia Ukrainy, z dziedzictwa

wielowiekowej wizi politycznej, gospodarczej ikulturalnej midzy

obu krajami, a take z nieuniknionej przewagi Rosji nad Ukrain.

Wynika to take z tego, e to Rosja jest gwnym partnerem Unii

Europejskiej na wschodzie Europy, za Ukraina jest i bdzie

w znacznej mierze oceniana przez Uni w zalenoci od stanu jej

stosunkw z Rosj: im bd one lepsze, tym lepiej Ukraina bdzie

postrzegana w Berlinie, Brukseli, azwaszcza Paryu. Nieco inne

s interesy Stanw Zjednoczonych, zainteresowanych niezaleno-

ci ukraiskiej polityki bezpieczestwa od rosyjskiej, niemniej

take Amerykanie postrzegaj Ukrain gwnie w kontekcie

swych stosunkw z Rosj. Z drugiej strony po dziesiciu latach

istnienia niepodlegej Ukrainy nie ma ju wtpliwoci, e kraj ten

w dajcym si przewidzie czasie (jeli kiedykolwiek) nie ma

szans na przystpienie do NATO i Unii Europejskiej. Tym bardziej

wic ronie znaczenie stosunkw Kijowa z Moskw.

Te z y

1. Nawizanie normalnych stosunkw midzypastwowych mi-

dzy Ukrain a Rosj byo bardzo trudne ze wzgldu na wielorakie

wizi czce oba kraje. Ostateczne uznanie niepodlegoci i gra-

nic Ukrainy przez Rosj (tj. podpisanie traktatu o stosunkach

wzajemnych) nastpio dopiero w 1997 r. i to pod naciskiem

wsplnoty midzynarodowej.

2. Rozpad jednolitego systemu gospodarczego ZSRR spowodowa

wiele trudnoci tak dla Rosji, jak i dla Ukrainy; dla Ukrainy trud-

noci te byy dotkliwsze ze wzgldu na silniejsze uzalenienie od

partnera. Niemniej mimo prb presji ze strony rosyjskiej Ukraina

zdecydowanie bronia i broni swej niezalenoci gospodarczej,

a jej klasa polityczna rozumie, e czerpanie zyskw ze wsppracy

gospodarczej z Rosj wymaga utrzymania niezalenoci.

3. W roku 2000 nastpi przeom w stosunkach rosyjsko-ukrai-

skich: wzrost gospodarczy, osignity przez Ukrain gwnie

w w y n i ku dobrej koniunktury w Rosji, uwiadomi jej, e dla cisej

wsppracy z tym krajem (nawet za cen pewnych ustpstw) nie

Ukraina wobec Ro s j i :

stosunki dwustronne

i ich uwarunkowania

Tadeusz Andrzej Olszaski

ma alternatywy. Z drugiej strony Moskwa uznaa, e realizacja jej

interesw politycznych na Ukrainie bdzie atwiejsza, jeli bdzie

ona traktowa ten kraj jako partnera.

4. Zasadniczym interesem Ukrainy jest budowa partnerskich,

cho asymetrycznych stosunkw z Rosj, umoliwiajcych za-

chowanie niezalenoci przy cisej wsppracy gospodarczej

i politycznej. W tym celu Kijw szuka przeciwwagi dla stosunkw

z Rosj w strategicznym partnerstwie zUSA. Z kolei zasadniczym

interesem Rosji jest niedopuszczenie do obecnoci NATO na p-

nocnych wybrzeach Morza Czarnego i zbyt cisego sojuszu

ukraisko-amerykaskiego. Interesy te, aczkolwiek rozbiene,

mog by zharmonizowane tak, by nie prowadziy do zatargw

i konfliktw.

5 . Wikszo kluczowych interesw gospodarczych Rosji na Ukra-

inie jest zbiena z interesami Ukrainy: tranzyt rosyjski przez Ukra-

in jest rdem wielkich dochodw dla Kijowa, podobnie wzrost

wymiany handlowej jest w interesie obu stron. Zdecydowanie roz-

biene s natomiast interesy w sferze energetycznej, gdy Ro s j a

dy do utrzymania monopolu dostaw gazu ziemnego dla Ukrainy

(wasnego lub turkmeskiego przez wasne terytorium) i z m n i e j-

szenia zalenoci od tranzytu gazu przez jej terytorium, interesy

Kijowa za s dokadnie przeciwne. Jednak ze strony ukraiskiej

nie wida zdecydowanej woli realizacji tych interesw.

6. Spoeczestwo ukraiskie, podobnie jak ukraiska klasa poli-

tyczna, wznacznej wikszoci opowiada si za zachowaniem nie-

podlegego pastwa, ale przeciw rozlunianiu stosunkw z Ro s j .

Tote polityka asymetrycznego partnerstwa i zblienia ukrai-

s ko-rosyjskiego, reasekurowanego przez cis wspprac

z USA, wyraona wnowej doktrynie polityki zagranicznej, sformu-

owanej na pocztku 2001 r. moe liczy na due poparcie.

7. Wszystko wskazuje na to, e opisany wyej kurs polityki tak ro-

syjskiej, jak i ukraiskiej okae si trway. Prowadzi to bdzie do

zacieniania zwizkw midzy obu krajami, przy czym stopie

asymetrii ksztatujcego si partnerstwa pozostaje kwesti

otwart. Nie wydaje si natomiast prawdopodobne, by Rosja

w dajcym si przewidzie czasie moga (czy nawet tylko chcia-

a) wchon Ukrain, jak te by na Ukrainie pojawiy si po-

wane ugrupowania polityczne, skonne poprze taki projekt poli-

tyczny.

8. Na razie trudno oceni, jaki wpyw na stosunki ukraisko-ro-

syjskie bdzie mie rozpoczynajca si wojna zterroryzmem. Jed-

nak rysujce si zblienie rosyjsko-amerykaskie niewtpliwie

wspgra z tendencj Kijowa do jednoczesnego zblienia z Fede-

racj Rosyjsk i Stanami Zjednoczonymi.

I. Zarys rozwoju stosunkwukraisko-rosyjskich 19911999

Pocztki

W kocowym okresie istnienia ZSRR wadze Ukrainy i Rosji

wspdziaay przeciw zwizkowemu Centrum, jednak nazajutrz

po podpisaniu 8 grudnia 1991 r. porozumienia o utworzeniu

Wsplnoty Niepodlegych Pastw, pojawiy si konflikty interesw,

a wspdziaanie ustpio wspzawodnictwu. Jednym z podsta-

wowych rde sporw byo to, e oba pastwa rnie postrzegay

Wsplnot. Dla Ukrainy miaa to by swoista Komisja Likwidacyjna

ZSRR, dla Rosji natomiast instrument zachowania maksymalne-

go moliwego stopnia integracji pastw postradzieckich,

a w przyszoci ich reintegracji.

Czsto niedostrzeganym czynnikiem, determinujcym rozwj nie-

podlegej Ukrainy, jak te jej stosunkw z Rosj, jest fakt, e nie-

podlego Ukrainy bya wynikiem podziau sowieckiej nomenkla-

tury (klasy politycznej w szerokim rozumieniu) na republikaskie

ugrupowania. To ukraiska