Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen H. Dunantlaan 2 9000 Gent 

 

 

 

 

Een belevingsonderzoek naar de relatie tussen jongeren en hun begeleiders binnen 

Begeleidingstehuizen. 

  

 

Scriptie neergelegd tot het behalen van de graad van licentiaat in de Pedagogische Wetenschappen, optie Orthopedagogiek 

 

 

 

 

 

Annelies Standaert                                                                                     Academiejaar: Valerie Vanderstraeten                                                                                  2007 – 2008 

 

 

 

  1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  2

Dankwoord 

Graag willen we  alle  jongeren  en begeleiders die  aan dit onderzoek hebben meegewerkt oprecht bedanken voor hun openheid en gastvrijheid. Hun boeiende verhalen over het leven en werken in de Bijzondere Jeugdbijstand zullen we steeds meedragen in onze verdere loopbaan als hulpverlener.  

Ook  onze  promotor,  Wouter  Vanderplasschen,  wensen  we  te  bedanken  voor  de  kritische bedenkingen en opmerkingen, die we als erg zinvol hebben ervaren. 

Tot slot een dankwoordje naar elkaar toe, voor een aangename en vlotte samenwerking.  

  3

Inhoudsopgave 

 

1. Inleiding .................................................................................................................................... 7

 

2. Probleemsituering ........................................................................................................ 10

2.1 Hulpverlening aan kinderen en jongeren ................................................................ 10

2.1.1 De Bijzondere Jeugdbijstand ................................................................................................ 10

2.1.2 De problematische opvoedingssituatie ................................................................................ 12

2.1.3 Begeleidingstehuizen ........................................................................................................... 13

2.1.4 Doelgroep ............................................................................................................................. 13

2.2 De therapeutische relatie ............................................................................................... 15

2.2.1 De therapeutische relatie: verscheidene pioniers ............................................................... 15

2.2.2 Het begrip therapeutische relatie ........................................................................................ 17

2.2.3 Afstand ‐ nabijheid ............................................................................................................... 19

2.2.4 Voorwaarden voor een kwaliteitsvolle therapeutische relatie ............................................ 21

2.2.5 Uitdagingen binnen de therapeutische relatie .................................................................... 22

2.3 Onderzoeksvragen ............................................................................................................. 23

 

3. Methodologie ................................................................................................................... 25

3.1 Inleiding .................................................................................................................................. 25

3.2 Kwalitatief  belevingsonderzoek .................................................................................. 25

3.3 Interviews .............................................................................................................................. 26

3.3.1 Algemeen .............................................................................................................................. 26

3.3.2 Open vragen ......................................................................................................................... 27

3.4 Selectie en contactname respondenten .................................................................. 27

  4

3.4.1 Bevraagde voorziening ......................................................................................................... 28

3.5 Verwerking van de gegevens ........................................................................................ 29

3.6 Betrouwbaarheid en validiteit ...................................................................................... 30

 

4. Bespreking resultaten ............................................................................................... 31

4.1 Ervaring van de persoonlijke relatie ........................................................................... 31

4.2 Afstand ‐ Nabijheid ............................................................................................................ 33

4.3 Persoonlijk belang van de therapeutische relatie ................................................ 35

4.4 Zelfonthulling ....................................................................................................................... 36

4.5 Interesse en betrokkenheid ........................................................................................... 37

4.6 Noden en behoeften van jongeren ............................................................................ 38

 

5. Discussie ................................................................................................................................ 40

5.1 Beleving van de relatie..................................................................................................... 40

5.2 Belang van de relatie ........................................................................................................ 41

5.3 Rol en invloed van ouders .............................................................................................. 42

5.4 Zelfonthulling ....................................................................................................................... 42

5.5 Betrokkenheid en interesse ........................................................................................... 43

5.6 Individuele noden en mogelijkheden van jongeren ............................................ 44

5.7 Continuïteit ........................................................................................................................... 45

5.8 Beperkingen van het onderzoek .................................................................................. 45

5.9 Aanbevelingen ..................................................................................................................... 46

5.9.1 Voor de praktijk .................................................................................................................... 46

5.9.2 Voor verder onderzoek ........................................................................................................ 48

  5

6. Besluit ...................................................................................................................................... 49

 

Bibliografie ................................................................................................................................. 50

 

  6

1. Inleiding 

Hulpverlening aan jongeren kan gezien worden binnen een ruimere maatschappelijke context. Zo zal het huidige beleid, waarbinnen onder meer de rechten van jongeren sterk beklemtoond worden, een invloed  hebben  op  hoe  vandaag met  jongeren wordt  omgegaan. Ook  de  heersende waarden  en normen,  onze manier  van  kijken  naar  jongeren  en  onze  verwachtingen  naar  hen  toe,  zullen  een sterke  invloed hebben. Doorheen de tijd evolueerde en veranderde het beeld dat we hebben over kinderen voortdurend. Hoe we omgaan met kinderen en jongeren wordt in belangrijke mate bepaald door  dit  kindbeeld.  Zo  krijgt  ook  de  hulpverlening  aan  deze  kinderen  en  jongeren  een  andere invulling. 

Het kindbeeld dat overheerst binnen een bepaalde tijdsperiode geeft mee vorm aan de waarden en normen  die  ten  opzichte  van  opvoeding  heersen.  Binnen  het  huidige  kindbeeld worden  kinderen apart  gezet  (Cammaer,  Verhellen,  1990).  Dit  zorgt  niet  alleen  voor  een    verandering  in  de verwachtingen  en  verantwoordelijkheden, het  verandert ook de  relatie die wordt  aangegaan met volwassenen. Kinderen worden  gezien  als  te beschermen  individuen die moeten begeleid worden naar het volwassen zijn. Recent zien we dat het kindbeeld  in volle verandering  is. Kinderen worden meer en meer gezien als een volwaardige gesprekspartner. Niet alleen in de hedendaagse literatuur, maar ook binnen de praktijk treden participatie en inspraak op de voorgrond. Kinderen en jongeren hebben een mening en die moet gehoord worden. Uiteraard  zorgt dit veranderend kindbeeld ook voor een andere invulling van de hulpverlening. Het welzijn van het kind en de rechten die het kind heeft komen steeds meer naar voor, meer bepaald het recht op zeggenschap, het recht op inspraak en participatie (De Bie, 2005). Dit onderzoek kan gezien worden binnen dit heersende kindbeeld. De jongeren  zelf zullen  immers gehoord worden en hun verhalen zullen gezien worden als belangrijk, meer  bepaald met  het  oog  op  aanbevelingen  naar  de  praktijk  toe.  Volgens  van  Doorn &  Louwe (2005) kan hulpverlening immers pas effectief zijn indien de beleving van de ‘directbetrokkenen’ als uitgangspunt wordt genomen.  

Ook de  invulling die wordt gegeven aan het begrip  jeugd, verandert continu. Het gaat hier om een sociale constructie die bepaald wordt door maatschappelijke factoren en door de verwachtingen die we hebben van kinderen. Het begrip  jeugd draait niet  zozeer om de afgrenzing van een bepaalde leeftijdsgroep, maar eerder om een sociale organisatie van een leeftijdsgroep (De Bie, 2005). 

Hoe we naar jongeren kijken bepaalt niet alleen hoe we hun gedrag gaan interpreteren, het bepaalt ook de manier waarop we met hen in relatie gaan treden. Meer specifiek zal de hulpverleningsrelatie tussen  jongere en opvoeder binnen de Bijzondere Jeugdbijstand het onderzoeksthema vormen van deze scriptie. Gezien het ruime gebied van de Bijzondere Jeugdbijstand verkiezen we deze relatie te onderzoeken binnen een aantal begeleidingstehuizen.  In dit onderzoek wordt er vanuit gegaan dat de relatie die wordt opgebouwd tussen een jongere en een opvoeder binnen het begeleidingstehuis, ook  kan  gezien worden  als  een  therapeutische  relatie.  Zoals  verder  in  deze  scriptie  aan  bod  zal komen,  wordt  er  immers,  net  als  in  de  individuele  psychotherapie,  gewerkt  binnen  een therapeutische setting. De relatie die wordt opgebouwd tussen een jongere en een opvoeder, is geen zuivere persoonlijke relatie maar heeft steeds een therapeutische functie. 

De aandacht voor dit thema werd ingegeven door het onderzoek van Lambert (1982) (in : Lambert et al.,  2001).  Het  belang  van  de  therapeutische  relatie  wordt  immers  sterk  aangetoond  door  deze 

  7

auteur.  Factoren  die  het  succes  van  de  behandeling  voor  de  cliënt  beïnvloeden,  kunnen  volgens Lambert  ingedeeld  worden  in  vier  gebieden.   Deze  zijn  :  extra‐therapeutische  factoren, verwachtingen, specifieke therapietechnieken en gemeenschappelijke factoren. Gemeenschappelijke factoren  zijn  de  factoren  die  in  de meeste  vormen  van  therapie,  onafhankelijk  van  de  specifieke theoretische  stroming, voorkomen. Het onderzoek  toont de  correlatie aan van deze vier gebieden met het succes van therapie. Zo correleren de verwachtingen (het placebo effect) voor 15 % en de extra‐therapeutische  factoren  voor  40  % met  het  succes  van  de  therapie.  Een  opmerkelijke  en belangrijke  bevinding  is  dat  de  gemeenschappelijke  factoren  zoals  empathie,  warmte  en  de therapeutische  relatie  hoger  correleren  met  het  therapiesucces  dan  de  gespecialiseerde behandelingstechnieken. De  correlatie van deze gemeenschappelijke  factoren bedraagt  immers 30 %. De  specifieke  therapietechnieken,  die  samenhangen met  een  bepaalde  theoretische  stroming, bepalen  daarentegen  slechts  15  %  van  het  behandelingssucces.  De  gehanteerde  theoretische technieken binnen een therapie zijn dus minder belangrijk dan de relatie die wordt opgebouwd met de  cliënt  gedurende  het  verloop  van  de  therapie.  Belangrijke  factoren  binnen  deze  relatie  zijn warmte en empathie. Zoals verder in deze scriptie aan bod zal komen, worden deze aspecten binnen de hulpverlening ook door andere theoretici beklemtoond.  

Gezien het aangetoonde belang van de relatie binnen hulpverlening, is het belangrijk na te gaan hoe opvoeders en  jongeren binnen de Bijzondere  Jeugdbijstand deze  relatie   ervaren.  Indien er weinig sprake  is  van  een  positieve  beleving  van  de  relatie  tussen  hulpvrager  en  hulpverlener,  kan  de geboden hulpverlening, conform de bevindingen van Lambert,  immers weinig succesvol zijn. Verder  merken we  dat  veel  onderzoek  zich  focust  op  de  therapeutische  relatie, maar  amper  binnen  de context van de Bijzondere Jeugdbijstand. De relatie tussen jongere en opvoeder binnen de specifieke context van plaatsing wordt daarnaast geconfronteerd met een aantal uitdagingen. Zoals verder bij de beschrijving van de doelgroep aan bod zal komen, schuilt vaak reeds  in de problematiek van de jongere zelf een uitdaging wat betreft het aangaan van een stabiele relatie (Smis, 1997). Verder kan een onderscheid worden gemaakt tussen de vrijwillige en de gedwongen hulpverlening.  Indien een jongere gedwongen  in de  instelling verblijft, zal dit uiteraard een  invloed hebben op de  relatie die wordt aangegaan tussen deze jongere en de opvoeder(s). De Bijzondere Jeugdbijstand kampt ook in het algemeen met een aantal knelpunten, die eveneens een  invloed hebben op de beleving van de relatie  tussen  jongere en opvoeder. Zo hebben we naar aanleiding van eigen stage‐ervaringen zelf een  regelmatige  verschuiving  van  opvoeders  in  verschillende  instellingen  kunnen  opmerken.  Er  is zowel  sprake  van  heel wat  algemene  personeelswisselingen  als  van  een  dagelijkse wisseling  van opvoeders in de leefgroep. Dit vraagt telkens opnieuw een aanpassing van de jongeren.  

Door middel  van  een  kwalitatief  belevingsonderzoek  zal  getracht worden  een  aantal  vragen met betrekking  tot  het  thema  te  beantwoorden.  Meer  specifiek  hebben  we  ervoor  gekozen  het onderzoek  te  doen  plaatsvinden  binnen  begeleidingstehuizen.  Deze  voorzieningen  bieden residentiële  opvang  en  begeleiding  aan  minderjarigen.  Dit  betekent  een  intensieve  vorm  van hulpverlening  (Meerdinck, 1999), waarbinnen de  jongere heel wat  tijd doorbrengt. Daarnaast gaat het vaak om meer  langdurige plaatsingen. Niet zelden verblijft een jongere hier,  in tegenstelling tot andere  settings,  langer dan  een  jaar. Het belang  van de  therapeutische  relatie  tussen  jongere  en opvoeder wordt zo nog groter.  

Dit onderzoek wordt weergegeven  in een viertal hoofdstukken, voorafgegaan door een  inleiding en gevolgd door een besluit. 

  8

Het eerste hoofdstuk bevat de probleemstelling. Eerst zal de context waarbinnen dit onderzoek moet gezien worden aan bod komen. Verder wordt, naast een  focus op een aantal belangrijke pioniers, een uiteenzetting gegeven rond de therapeutische relatie aan de hand van de begrippen afstand en nabijheid.  

De  chronologische  volgorde waarin het onderzoek  heeft plaatsgevonden,  staat neergeschreven  in het tweede hoofdstuk. De verschillende methodologische keuzes worden verantwoord en de manier van werken wordt verduidelijkt. 

Het derde hoofdstuk bevat de  resultaten van de analyse van de  interviews. Aan de hand van een aantal onderzoeksvragen, worden de resultaten besproken. 

Binnen het vierde en afsluitende hoofdstuk worden de resultaten met een kritische blik bekeken. De koppeling met  de  literatuur  zorgt  voor  een  algemener  beeld, maar  verduidelijkt  ook  opvallende resultaten, al dan niet tegenstrijdig aan eerder onderzoek. Niet enkel de bevindingen maar ook het volledige onderzoek worden vanuit een kritisch perspectief bekeken. Tot slot worden de beperkingen van  dit  onderzoek weergegeven,  naast  een  aantal  aanbevelingen  voor  zowel  de  praktijk  als  voor verder onderzoek. 

 

  9

2. Probleemsituering 

2.1 Hulpverlening aan kinderen en jongeren 

Uit  heel  wat  onderzoek  blijkt  dat  de  therapeutische  relatie  een  belangrijke  rol  speelt  in  de hulpverlening.  Dit  geldt  ook  voor  de  context  van  dit  onderzoek,  namelijk  de  hulpverlening  aan jongeren  en  hun  gezinnen,  de  Bijzondere  Jeugdbijstand.  Het  onderzoek  vond  plaats  binnen  een residentiële  voorziening,  bestaande  uit  verschillende  begeleidingstehuizen.  Jongeren  die  hun medewerking  aan  dit  onderzoek  hebben  verleend,  werden  allen  geplaatst  omwille  van  een problematische opvoedingssituatie. Om het onderzoek en de bijhorende resultaten beter te kunnen plaatsen, lijkt het aangewezen deze begrippen voldoende duidelijk te maken.  

 

2.1.1 De Bijzondere Jeugdbijstand 

De  Bijzondere  Jeugdbijstand  richt  zich  tot  minderjarigen  van  0  tot  18  jaar,  die  zich  in  een problematische  opvoedingssituatie  (POS)  bevinden,  en  tot  minderjarigen  die  een  als  misdrijf omschreven feit (MOF) gepleegd hebben (OSBJ, 2008a).  

De gecoördineerde decreten inzake de bijzondere jeugdbijstand van 4 april 1990 bepalen nog steeds de huidige organisatie van het werkveld. Er kwamen wel enkele aanvullende wetten en decreten, doch heeft men de kern bewaard (Vanderplasschen et al., 2006). In Vlaanderen wordt de Bijzondere Jeugdbijstand opgesplitst in twee delen, de buitengerechtelijke en de gerechtelijke jeugdbijstand. De vrijwillige  hulpverlening  wordt  georganiseerd  door  de  Comités  Bijzondere  Jeugdzorg  en  de gedwongen hulpverlening door de Jeugdrechtbanken (Hellinckx et al., 1999). Vrijwillige hulpverlening betekent dat  zowel het Comité, de ouders als de minderjarige, een akkoord bereiken omtrent de voorgestelde bijstand. De uitdrukkelijke scheiding van de vrijwillige en de gerechtelijke hulpverlening was reeds een van de krachtlijnen van het beleid inzake bijzondere jeugdbijstand, opgenomen in het decreet van 27 juni 1985. Een nog striktere scheiding werd als doelstelling vooropgesteld binnen de gecoördineerde  decreten  inzake  Bijzondere  Jeugdbijstand  van  4  april  1990.  Daartoe  werd  de bemiddelingscommissie  opgericht  als  buffer  en  toegangspoort  ten  opzichte  van  de  gerechtelijke jeugdbijstand.  De  bemiddelingscommissie  kan  worden  ingeschakeld  indien  de  vrijwillige hulpverlening spaak loopt (Vanderplasschen et al., 2006).  

Binnen  de  Bijzondere  Jeugdbijstand  kunnen  zeven  categorieën  van  private  voorzieningen onderscheiden worden. De erkenning en subsidiëring van de private voorzieningen wordt uitsluitend geregeld door de Vlaamse Gemeenschap. Daarnaast bestaan er twee gemeenschapsinstellingen met een eigen financieel beheer. De private voorzieningen worden als volgt ingedeeld (OSBJ, 2008b) :  

Categorie 1: Begeleidingstehuizen  

Categorie 2: Gezinstehuizen  

Categorie 3: Opvang‐, oriëntatie‐ en observatiecentra  

Categorie 4: Dagcentra  

  10

Categorie 5: Thuisbegeleidingsdiensten  

Categorie 6: Diensten voor Begeleid Zelfstandig Wonen  

Categorie 7: Diensten voor Pleegzorg 

Op weg naar Integrale Jeugdhulpverlening 

Het werkveld ondergaat momenteel sterke veranderingen onder  invloed van het concept  ‘integrale jeugdhulpverlening’. Dit concept werd in 2000 in het leven geroepen om een antwoord te bieden op een aantal belangrijke problemen binnen de hulpverlening, namelijk de sterke versnippering van het aanbod  en  het  aanbodgestuurde  karakter  van  de  zorg  (Vanderplasschen  et  al.,  2006).  In  2001  is integrale  jeugdhulp  gestart  als  een pilootproject binnen  een  aantal Vlaamse  regio’s  (WVG,  2008). Men  staat vandaag aan het begin van de  implementatiefase.  Integrale hulpverlening verwijst naar het  ‘sectoroverschrijdende  karakter’  van  de  hulpverlening.  Voorzieningen  dienen  hun  aanbod duidelijker te omschrijven binnen de sector en naar andere sectoren toe. Bovendien moet er stevig samengewerkt worden.  Integrale  jeugdhulp betekent  immers het bieden  van  een  ‘samenhangend hulpaanbod’  aan  jongeren  en  hun  omgeving  op  basis  van  de  hulpvraag.  Het  decreet  Integrale Jeugdhulp  streeft  dus  naar  een meer  vraaggestuurde  jeugdhulpverlening  door  een  ‘verregaande intersectorale samenwerking’. Deze beweging naar vraaggerichtheid en samenwerking sluit aan bij een internationale tendens (Vanderplasschen et al., 2006). De opdracht dient te worden gerealiseerd door zeven sectoren  : het Algemeen Welzijnswerk, de Centra voor  Integrale Gezinszorg, de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg, Kind en Gezin, de Centra voor Leerlingenbegeleiding, het Vlaams Fonds en de Bijzondere Jeugdbijstand (OSBJ, 2008c). Meer concreet dienen de voorzieningen binnen deze sectoren hun aanbod  in de vorm van modules te omschrijven. Een module kan gezien worden als een pakket van hulp dat afzonderlijk of gecombineerd kan worden  ingezet. Er wordt verder een onderscheid gemaakt tussen rechtstreeks toegankelijke en niet‐rechtstreeks toegankelijke hulp. Voor de  rechtstreeks  toegankelijke  hulp  kan  de  cliënt  rechtstreeks  aankloppen  bij  de  betreffende voorziening.  Voor  de  niet‐rechtstreeks  toegankelijke  hulp  dient  men  eerst  langs  een  centrale toegangspoort te gaan, mede om te voorkomen dat hulpverlening te zwaar of niet passend is voor de hulpvraag.   Deze  instantie beoordeelt onafhankelijk  van de  voorzieningen welke hulp wenselijk  is voor de cliënt (WVG, 2008). Het streefdoel  is zoveel mogelijk mensen te helpen via de rechtstreeks toegankelijke hulp (Vanderplasschen et al., 2006). 

Knelpunten binnen de Bijzondere Jeugdbijstand  

Ambulante hulpverlening moet verkozen worden boven residentiële hulpverlening (Broekaert et al., 2000). Het is echter duidelijk dat men niet tegemoet komt (of kan komen) aan deze voorwaarde. Er wordt regelmatig gekozen voor een meer ingrijpende residentiële hulpverleningsvorm en zo ook voor een minder passende hulpverlening. Volgens een buitenlands onderzoek (Ajdukovic & Sladovi, 2005) is de beslissing  voor  een bepaalde hulpverleningsvorm niet  altijd  gebaseerd op  een professionele voorkeur, maar  eerder op de beschikbaarheid  van  een plaats. We  kunnen hieruit  afleiden dat de problematiek  ook  op  internationaal  niveau  speelt.  Vanuit  eigen  ervaringen  kunnen we  daarnaast stellen dat hulpverlening binnen de bijzondere  jeugdbijstand niet  altijd  ‘zo  kort mogelijk’  is, maar eerder lang en aanslepend. Ook Tilanus (1998) wijst op het gegeven dat de gemiddelde verblijfsduur van  jongeren binnen de residentiële hulpverlening sterk  is  toegenomen. Dit betekent dat men niet voldoet aan het  subsidiariteitsbeginsel en met andere woorden niet  steeds opteert voor de minst 

  11

http://www.steunpunt.be/http://geestelijke-gezondheidszorg.pagina.be/http://geestelijke-gezondheidszorg.pagina.be/http://www.kindengezin.be/http://www.ond.vlaanderen.be/CLB/http://www.vlafo.be/vlafo/view/nl/http://www.vlafo.be/vlafo/view/nl/

ingrijpende maatregel.  Een  belangrijke  problematiek  die  hierbij  speelt,  is  het  aanbodtekort.  Het aantal  jongeren binnen de Bijzondere Jeugdbijstand  is de  laatste  jaren sterk gestegen. Het erkende aanbod  stijgt echter niet  in die mate. De beschikbaarheid van de hulp  is  zo  sterk afgenomen. Het globaal plan Jeugdzorg van Minister Vervotte (2006) benadrukt dat het aantal wachtenden aantonen dat heel wat jongeren en hun ouders niet tijdig de nodige hulp krijgen. Daarom wil men investeren in een uitbreiding van het private aanbod om tegemoet te komen aan dergelijke schrijnende situaties (Vervotte,  2006).  De  beschreven  knelpunten  zullen  echter  implicaties  hebben  op  dit  onderzoek. Aangezien  de  keuze  voor  een  bepaalde  vorm  van  hulpverlening  vaak  samenhangt  met  de beschikbaarheid  van  plaats,  bestaat  de  mogelijkheid  dat  een  aantal  jongeren  eigenlijk  niet ‘thuishoren’ in een begeleidingstehuis. 

 

2.1.2 De problematische opvoedingssituatie  

De geïnterviewde  jongeren werden geplaatst omwille van een  ‘problematische opvoedingssituatie’. De  term POS vindt zijn oorsprong  in de orthopedagogiek. Ter Horst  (1980) gebruikte de  term voor het  eerst  en  omschreef  het  als  volgt  :  “deze  door  de  betrokkenen  als  nagenoeg  perspectiefloos ervaren opvoedingssituatie waar men er zonder hulp van buitenaf niet in slaagt het geheel zodanig te veranderen dat het weer perspectief biedend wordt” (Ter Horst, 1980, pg. 101,  in  : Rispens, 1989). Deze  definitie  betekende  een  breuk  met  de  Nederlandse  traditie  aangezien  niet  langer  wordt verwezen naar kindproblemen. De pedagogische problematiek wordt daarentegen centraal gesteld. Wanneer het opvoeden is vastgelopen, moet worden ingegrepen (Rispens, 1989).  

‘De problematische opvoedingssituatie’ heeft tegenwoordig een andere invulling gekregen. Ter Horst verwees  met  de  term  vooral  naar  een  situatie  die  als  uitzichtloos  wordt  ervaren  door  de betrokkenen. Vandaag komt de klemtoon vooral te liggen op de ontplooiingskansen van de jongere. De term wordt nader omschreven in de decreten inzake bijzondere jeugdbijstand, gecoördineerd op 4  april  1990  (art.2),  als  zijnde  “een  toestand waarin  de  fysieke  integriteit,  de  affectieve, morele, intellectuele of sociale ontplooiingskansen van minderjarigen in het gedrang komen, door bijzondere gebeurtenissen,  door  relationele  conflicten,  of  door  de  omstandigheden  waarin  zij  leven.”  De problematische opvoedingssituatie kan met andere woorden gezien worden als een situatie waarin de  leefomgeving  van de minderjarige  een bedreiging  vormt  voor de optimale ontwikkeling  (OSBJ, 2008a). Positief aan de  term POS  is dat de  relatie  tussen het gedrag van kinderen en hun  situatie beklemtoond wordt. “Het object van de orthopedagogiek wordt gevormd door een situatie, dat wil zeggen een opvoedingssituatie en niet door een kind” (Rispens, 1989, pg. 415). Bijgevolg  impliceert de  term ook dat de hulpverlening niet enkel op de  jongere moet worden gericht maar ook op de gehele context van de jongere (Grietens et al., 2005). 

In de maatschappelijke beleidsnota Bijzondere Jeugdzorg (10 maart 1999) merkt men echter op dat het  begrip  POS  een moeilijk  te  interpreteren  begrip  blijft. De  inschatting  van  de  omvang  van  de problematiek  (waardoor  de  problematische  opvoedingssituatie  gevormd wordt),  is  niet  enkel  het resultaat van cliëntkenmerken. Het wordt namelijk mee beïnvloed door het hulpverleningsaanbod en door veranderende maatschappelijke verwachtingen ten aanzien van dit aanbod. 

 

  12

2.1.3 Begeleidingstehuizen 

Dit onderzoek vond plaats binnen een aantal begeleidingstehuizen. Begeleidingstehuizen behoren, zoals hierboven beschreven, tot de private erkende voorzieningen (categorie 1). Het zijn inrichtingen die  in residentieel verband uitsluitend minderjarigen  tussen 0 en 18  jaar opnemen  (Grietens et al., 2005). Begeleidingstehuizen behoren tot de residentiële hulpverlening en kunnen gezien worden als een bijzonder  ingrijpende vorm van hulpverlenen, zowel voor de  jongere en zijn of haar omgeving, als  voor de medewerkers  (Meerdinck, 1999). Volgens Knorth et al.  (2008) wordt  residentiële  zorg voor kinderen en  jongeren  in heel wat  landen gezien als een  ‘laatste oplossing’ en als te vermijden indien mogelijk, mede door het scepticisme rond de effectiviteit ervan. 

 De  jongere kan binnen het begeleidingstehuis tijdelijk worden opgenomen. Men verblijft er samen met een tiental andere  jongeren. De  leefgroepen kunnen gemengd zijn en hebben een beperkte of ruime  leeftijdsspreiding.  Een  deskundig  team  zorgt  voor  opvang  en  begeleiding.  De  begeleiding gebeurt  zowel  individueel  als  in  groepsverband,  en  dit  op  verschillende  gebieden,  zoals persoonlijkheidsontwikkeling,  sociale  vaardigheden,  studie,  en  zo meer  (ROBJ,  2003). De  hulp  die wordt  geboden,  dient  theoretisch  onderbouwd  te  zijn  (Van  Gennep,  1988).  Begeleidingstehuizen kunnen erg variëren wat betreft de methodiek die gehanteerd wordt. De algemene doelen van een begeleidingstehuis zijn voornamelijk  : het versterken van het psychisch  functioneren, het bijsturen van het probleemgedrag, de sociale competentie verhogen en het bevorderen van de relaties met de thuisomgeving (Tilanus, 1998).   

Binnen dit onderzoek bieden drie begeleidingstehuizen, Home Werner Tibbaut, Home Lenteweelde en  Home  Jules Maillet,  opvang  voor maximum  10  jongeren.  Home Werner  Tibbaut  neemt  enkel jongeren op  tussen 10 en 18  jaar. De andere  twee huizen  staan open  voor  kinderen en  jongeren tussen 3 en 18 jaar. Alle begeleidingstehuizen staan open voor zowel meisjes als jongens (De Steiger, 2008). 

Trainingscentrum voor kamerbewoning (TCK) 

Aan dit onderzoek hebben daarnaast twee trainingscentra voor kamerbewoning meegewerkt. Dit zijn afdelingen van begeleidingstehuizen waar  jongeren onder voortdurend  toezicht op kamers wonen. De jongeren dienen hier te worden voorbereid op een zelfstandig leven in de maatschappij. Zowel de jongere zelf als zijn of haar leefomgeving wordt begeleid (Vanderplasschen et al., 2006).  

TCK De Sprong heeft vier individuele studio’s ter beschikking waar de jongere individueel kan wonen, mits  begeleiding.  TCK  De  Schans  heeft  plaats  voor  3  jongeren.  Binnen  de  begeleidingstehuizen waarbinnen kamertraining wordt geboden, kan de  jongere terecht vanaf de  leeftijd van 16,5 tot 18 jaar (De Steiger, 2008).  

 

2.1.4 Doelgroep 

Amerikaans onderzoek (Dale et al., 2007) wijst op het gegeven dat de populatie geplaatste jongeren bijzonder heterogeen is. Ook in ons land worden jongeren geplaatst omwille van erg uiteenlopende redenen. Wel gaat het telkens om kinderen en jongeren, tussen o en 18 jaar, die zich in een situatie bevinden, die als zijnde problematisch wordt beoordeeld. Gezinnen waarbij vaak sprake  is van een 

  13

‘problematische opvoedingssituatie’ worden  vaak omschreven of  ervaren  als  zijnde  ‘multiproblem gezinnen’. De term  is ontstaan rond 1950 en komt oorspronkelijk uit het St.Paul Family Unit Report Study  (De Fever et al., 2001). Volgens Ghesquière  (1993) verwijst de  term naar gezinnen met een ‘chronisch complex van socio‐economische en psychosociale problemen’.   Ook volgens Hellinckx et al. (1999) gaat het om gezinnen met heel wat problemen. Deze problemen hebben veelal een ernstig karakter en zijn vaak van chronische aard. 

Jongeren  die  omwille  van  een  problematische  opvoedingssituatie  geplaatst  worden  binnen  de Bijzondere  Jeugdbijstand,  kunnen  gezien worden  als  enerzijds  ‘de  dupe’  van  allerlei  ‘ongunstige’ omstandigheden, en anderzijds als ‘dader’ van probleemgedrag (Tilanus, 1998). Gangbare termen om de  problematiek  van  jongeren  binnen  de  ‘POS’  te  beschrijven,  zijn  de  ‘gedrags‐  en  emotionele problemen’. Tegenwoordig wordt ook de  term  ‘psychosociale problemen’ gebruikt. Hiermee wordt verwezen naar de negatieve invloed van ongunstige omgevingsfactoren op kinderen (De Fever et al., 2001). Gedragsproblemen kunnen gezien worden als problemen die  gebaseerd zijn op het gegeven dat de jongere ‘zich niet gedraagt conform het verwachtingspatroon dat de omgeving nastreeft’ (Van Gennep, 1988). Ook van der Ploeg (1990) geeft een definitie in diezelfde lijn. “… een relatief concept dat aan de orde is als de op dat moment in een bepaalde omgeving heersende normen en geldende regels  worden  overschreden”  (Van  der  Ploeg,  1990,  pg.  13).  Er  wordt  binnen  beide  definities verwezen  naar  een  brede  waaier  van  problemen,  die  door  de  omgeving  worden  ervaren  als ongewoon  of  storend.  Bovendien wordt  sterk  benadrukt  dat  gedragsproblemen  cultuurhistorisch bepaald  zijn. Zowel biologische  factoren, psychische  trauma’s, gezinsfactoren, opvoedingsfactoren, en  dergelijke meer,  kunnen  gelden  als  verklaring  voor  de  gedragsproblemen  van  de  jongere  (De Fever, Hellinckx & Grietens, 2001).  

Invloed op de relatie tot de opvoeder 

In de ontwikkelingsgeschiedenis van geplaatste jongeren ziet men vaak problemen die samenhangen met  stoornissen  in  de  vroegkinderlijke  relatievorming.  Veelal  vertonen  deze  kinderen  een problematische hechting met de ouder(s). Gezien de moeder niet voldoende beschikbaar was, miste het kind een basisgevoel van bescherming en vertrouwen (Smis, 1997). “Al deze originele problemen zien we  terugkeren  in de  relatie  tot de opvoeder”  (Smis, 1997, Pg 174). Niet  zelden mist het kind vertrouwen en zal de manier van  in  relatie  treden met de opvoeder  ‘ambivalent’ zijn. Bewegingen van aantrekken en afstoten volgen elkaar op. De jongere wil als het ware nabij de opvoeder zijn maar maakt dit tegelijkertijd onmogelijk. We kunnen hierbij reeds besluiten dat het niet eenvoudig zal zijn voor zowel opvoeder als jongere om een nabije relatie met elkaar aan te gaan, gezien er vaak sprake is  van  hechtingsproblemen  bij  de  geplaatste  jongere.  Ook  volgens  Smis  (1997)  is  het  voor  de hulpverlener niet evident  ‘een  samenwerkingsverband’ met de  jongere  te  installeren. Belangrijk  is dat men het kind op relationeel gebied veel ruimte biedt. Het kind mag niet geforceerd worden  in het aangaan van die relatie. Kinderen moeten de kans krijgen hun negatieve ervaringen op dit gebied te uiten. Nadien kan men pas komen  tot openheid en communicatie.   Ook buitenlands onderzoek (Ajdukovic & Sladovi, 2005)  toont aan dat kinderen die uit huis geplaatst zijn moeilijkheden  in het aangaan van emotionele relaties vertonen, die vaak samenhangen met het hechtingsmodel van de jongere. Toch mag de opvoeder niet ontmoedigd worden en dient men blijvend te  investeren  in de relatie  met  de  jongere.  Onderzoek  geeft  immers  aan  dat  het  hechtingsmodel,  dat  werd geïnternaliseerd tijdens de vroege kinderjaren, vooral een  invloed heeft bij het vroege stadium van 

  14

het  opbouwen  van  een  therapeutische  relatie.  Deze  invloed  vermindert  naarmate  er  meer  tijd verstrijkt en de band verder kan worden opgebouwd (Goldman, Anderson, 2007).  

Volgens het onderzoek van Ajdukovic & Sladovi (2005) zijn kinderen die werden weggehaald uit hun familie  erg  gevoelig  voor  veranderingen  binnen  de  plaatsingscontext.  Wanneer  belangrijke volwassenen binnen deze context veranderen, zou de jongere niet in staat zijn een goede relatie op te bouwen met hen. Wanneer we de huidige werking van de Bijzondere  Jeugdbijstand binnen ons land bekijken, zien we echter een dagelijkse wissel van opvoeders en heel wat personeelsverloop. Voorgaande  onderzoeksbevindingen  hebben  daarom  belangrijke  implicaties  wat  betreft  dit onderzoek. Indien het moeilijk is voor geplaatste jongeren om (emotionele) relaties aan te gaan, dan zal dit de beleving van de relatie vanuit beide perspectieven sterk beïnvloeden.  

 

2.2 De therapeutische relatie 

2.2.1 De therapeutische relatie: verscheidene pioniers 

Binnen de hulpverlening dient er eerst een context te worden gesticht waarin wordt samengewerkt. Om welke context het gaat, hangt af van de soort van hulpverlening. Wel gaat het telkens, ongeacht de  specifieke  hulpverleningscontext,  om  het  aangaan  van  een  (werk)relatie  (van Nijnatten  et  al., 2006). Het aangaan van een  relatie  is ook binnen de  context van de Bijzondere  Jeugdbijstand, en meer specifiek tussen begeleider en jongere, belangrijk. Toch is de huidige aandacht voor de relatie binnen de hulpverlening aan jongeren niet van alle tijden. Pas vanaf de 20ste eeuw lijkt men immers  aandacht  te hebben voor  relatie, voor aandacht en  ‘zorg’. Hieronder wordt getracht een beeld  te schetsen  van  de  geschiedenis  van  het  begrip  therapeutische  relatie  om  zo  tot  de  huidige theorievorming omtrent dit begrip te komen. 

Reeds  bij  de  beginperiode  van  de  geschiedenis  van  de  psychologie,  komt  de  aandacht  voor  een therapeutische relatie reeds aan bod. Freud kan hier gezien worden als een belangrijke pionier van deze beginperiode, eind negentiende, begin twintigste eeuw (Markx, 1995). Hij wordt gezien als de grondlegger van de psychologie, meer specifiek dan de psychoanalyse. Binnen zijn theorie komt de relatie die ontstaat tussen therapeut en cliënt uitvoerig aan bod. De  focus  ligt  in deze basistheorie vooral  bij  de  therapeut.  Begrippen  als  overdracht  en  tegenoverdracht  krijgen  vorm  vanuit  het perspectief van de therapeut. Overdracht wordt gezien als gevoelens en fantasmen van de cliënt die naar de therapeut toe geprojecteerd worden. Tegenoverdracht gaat van de therapeut uit. Hoe gaat hij om met deze overdracht, het  is de reactie van de therapeut op de overdracht. Deze moet eigen gevoelens en onbewuste verlangens kunnen plaatsen vooraleer er ruimte is om in te gaan op vragen van  de  cliënt.  Een  relatie  die  Freud  omschrijft  is  eigenlijk  het  niet  aangaan  van  die  relatie.    Als therapeut moet men zichzelf opzij kunnen schuiven, persoonlijk afstand nemen, om zo de overdracht van de cliënt te kunnen doorgronden (Jonckheere, 2005). 

Ongeveer  midden  jaren  vijftig  komt  de  therapeutische  relatie  aan  bod  binnen  de  theorie  over residentiële hulpverlening aan kinderen, wat ook de context van dit onderzoek is. Aichorn (1952) (in : Van der Ploeg, 2005) besteedde aandacht aan de  therapeutische  relatie  tussen de  jongeren en de begeleiders  binnen  residentiële  opvang.  Het  is  volgens  hem  noodzakelijk  dat  de  begeleider  een affectieve  band  aangaat met  de  jongere  om  zo  beïnvloeding mogelijk  te maken. De  jongere mag 

  15

aanvankelijk  echter  niet  overspoeld  worden met  affectie.  Enige  afstand moet  bewaard  worden. Geleidelijk  aan  kan  een meer persoonlijke band ontstaan.  Toch mag  er binnen deze  relatie  zeker geen sprake zijn van afhankelijkheid. In diezelfde tijdsperiode beklemtoont ook Bettelheim (1950) (in : van der Ploeg, 2005) het belang van het  liefdevol omgaan met emotioneel gestoorde kinderen, zij het wel gesteund op een wetenschappelijke basis. Er komt als het ware een focus op het zorg dragen voor en de nood die jongeren hebben aan liefde en affectie. Ook tijdens de verdere geschiedenis zet deze  richting  zich verder. De nood aan affectie gaat binnen onderzoek een  centrale  rol  spelen. Er komt vooral aandacht voor de negatieve gevolgen  indien affectie en aandacht ontbreken. Zo deden Anna Freud en Burlingham  (1974)  (in  : van Nijnatten et al., 2006)   een aantal vaststellingen  in een kindertehuis  voor  oorlogswezen  dat  opvang  en  een  uitstekende  fysieke  verzorging  bood,  maar zonder  verdere aandacht. Zo bleek  contact met de  verzorger  cruciaal  voor het overleven  van een baby. Ook Maslow (1982) (In: Broekaert, 2000) plaatst de behoefte aan  liefde en het gevoel ergens bij te horen direct na de lichamelijke behoeften en de behoefte aan veiligheid.  

Niet enkel  liefde en affectie krijgen aandacht, er wordt ook  ruimer gekeken en de  therapeutische relatie, hier opgevat als ‘goede relaties’, krijgt meer en meer aandacht. Trieschman et al. (1969) zien het  kunnen  opbouwen  van  ‘goede  relaties’  als  erg belangrijk  voor  volwassenen  die met  kinderen werken.  “Deze  relaties  zijn  waarschijnlijk  het  meest  essentiële  aspect  van  de  leefsituatie” (Trieschman  et  al.  1969,  pg.  38).  De  relatie  kan  gezien  worden  als  een  hulpbron  om  tot gedragsverandering  te komen en dus als essentieel voor  therapeutische verandering. Hierbij vindt men het belangrijk op te merken dat het aangaan van een relatie het kind  in een kwetsbare positie brengt.  Een  relatie  opbouwen  op  zich  is  daarom  niet  voldoende. Men  dient  zorgvuldig met  deze relatie om te gaan, en dit op een therapeutische manier.  

Ongeveer tijdens diezelfde tijdsperiode komen ook andere perspectieven aan bod, die eveneens een sterke  invloed hebben  gehad op de  hulpverlening  binnen  instellingen  voor  kinderen  en  jongeren.  Bowlby (1983) gaat vooral werken vanuit het perspectief omtrent hechting. Hij analyseerde de relatie tussen moeder  en  kind  als  basis  voor  het  overleven. Hechting  en  exploratie  zijn  gedragingen  die binnen deze relatie gaan afwisselen naar gelang het kind een gevoel van gevaar of veiligheid ervaart. Welk gedrag men gaat  stellen hangt ook af van de  reactie van de moeder.   Men gaat een model omtrent hechting internaliseren en dit ook in het latere leven blijven toepassen. De basis die Bowlby beschreef  als  de moeder‐kind  relatie  heeft  ook  duidelijke  gelijkenissen met  de  relatie  opvoeder‐jongere.  Beiden moeten  immers  een  veilige  basis  bieden  van waaruit  kan  geëxploreerd worden. Waar dit bij de moeder om de omgeving gaat, zal het bij de opvoeder eerder gaan om het exploreren van gevoelens en onbewuste conflicten  in de  jongere zelf  (Claeys, 2002). Het  is dus van belang om zich als opvoeder steeds bewust te zijn van het geïnternaliseerde hechtingsmodel van de jongere.  

Ainsworth  (1989) werkt  verder  op  de  bevindingen  van  Bowlby  en  komt  zo  tot  drie  vormen  van gehechtheid, namelijk veilig, angstig en vermijdend gehecht. Later wordt hier nog een vierde  type aan toegevoegd, namelijk de groep van gedesoriënteerd gehechte kinderen. Naargelang de vorm van gehechtheid zal de  jongere op een andere manier  invulling geven aan de therapeutische relatie die wordt aangegaan met de opvoeder. Wanneer de  jongere eerder vermijdend gehecht  is, zal de taak van  de  opvoeder  er  in  bestaan  toch  een  emotionele  band met  de  jongere  uit  te  bouwen. Dit  in tegenstelling tot de onveilig en angstig gehechte jongeren, waar een zekere afstand nodig is om niet overspoeld te worden door de gevoelens en de vraag naar aandacht van de  jongere (Claeys, 2002). De  opvoeder  zal  echter  blijven  proberen  de  negatief  gehechte  jongeren  te  beïnvloeden  door  het 

  16

aanbieden van een stabiele omgeving en een continue beschikbaarheid. Deze continuïteit  is binnen instellingen echter niet altijd aanwezig. Volgens Bowlby, Ainsworth e.a. (in: Broekaert, 2000) worden kinderen  in  een  instelling  ‘gedepriveerd  van  een  hechte  vertrouwensrelatie  met  een  continu aanwezige  persoon’.  Deze  deprivatie  zou  leiden  tot  een  globale  ontwikkelingsachterstand  bij kinderen die worden opgevoed in een collectief kader.  Door veel aandacht te hebben voor de relatie tussen  kind  en  opvoeder  zouden  heel wat  negatieve  gevolgen  echter  vermeden  kunnen worden. Hoewel  Bowlby  en  Ainsworth  niet  uitsluitend  gaan  focussen  op  de  context  van  de jeugdhulpverlening,  leveren  ze  voor  deze  context  en meer  specifiek  voor  het  onderzoeksthema binnen dit onderzoek, een belangrijke bijdrage.  

De relatie tussen begeleider en jongere binnen het begeleidingstehuis kan verder ook gezien worden als een opvoedingsrelatie. Volgens Kok  (1988) gaat het om een  ‘persoonlijke’  relatie en hij ziet dit bovendien als wezenlijk voor opvoeding. Het aangaan van deze persoonlijke relatie zou de eerste en voornaamste functie van de opvoeder zijn. Het behoort tot de eerstegraadsstrategie binnen specifiek opvoeden en komt ook voor  in de  ‘normale’ opvoedingssituaties. Een kind komt  immers thuis of  in de leefgroep met zijn/haar verhalen en wil deze kunnen uiten. Opvoeders moeten het kind opvangen ‘met  zijn  vreugden  en  verdriet’.  Dit  zijn  intiemere  contacten.  Veel  kinderen  zullen  hiervoor  een voorkeur vertonen voor één lid van het opvoedersteam.  

Doorheen  de  geschiedenis  is men  het  eens  geraakt  over  het  grote  belang  van  de  therapeutische relatie binnen verschillende hulpverleningssituaties. Deze  factor blijft  tot op vandaag een grote  rol spelen binnen de  theorievorming omtrent dit  thema. Sinds men aandacht heeft voor de negatieve gevolgen van onpersoonlijke verhoudingen, is iedereen het er over eens dat het tot stand komen van relaties tussen bewoners en begeleiding van wezenlijk belang is (Van der ploeg, 1985). Dit blijkt ook recent uit  de media‐aandacht die  gaat naar de weeshuizen  in Bulgarije  (De  Standaard,  2008). De onmenselijke  toestanden  waarin  deze  kinderen  verblijven  worden  vanuit  ons  huidig  perspectief gezien als mensonwaardig. Het ontbreken van menselijke warmte en aandacht, een  relatie,    zorgt voor  schrijnende  toestanden  in  deze  instellingen. Hedendaags  onderzoek  toont  aan  dat  positieve relaties  met  volwassen  hulpverleners  en  ook  positieve  aandacht,  bij  jongeren  in behandelingssettings, gezien kunnen worden als kritische componenten in de behandeling. De relatie tussen  de  begeleider  en  de  jongere  is  bovendien  een  belangrijke  factor  voor  het  beleven  van  de residentiële plaatsing. Een positieve  relatie kan een belangrijke  steun en hulpbron  zijn binnen het therapeutische proces (Little et al., 2005). 

 

2.2.2 Het begrip therapeutische relatie 

De  relatie  die  wordt  opgebouwd  tussen  een  jongere  en  een  opvoeder  toont  in  grote  mate gelijkenissen met de  ‘therapeutische relatie’ die wordt aangegaan tussen therapeut en cliënt. Deze relatie vormde dikwijls het onderzoeksthema in het verleden (Ackerman & Hilsenroth, 2002). Binnen dit onderzoek wordt de persoonlijke  relatie die  jongeren  en opvoeders met  elkaar  aangaan,   ook gezien als een therapeutische relatie. De relatie die wordt opgebouwd tussen opvoeder en  jongere heeft  immers  een  therapeutische  functie  en  vindt  plaats  binnen  het  begeleidingstehuis  als therapeutische setting. Het gaat niet louter om een persoonlijke relatie in het dagdagelijkse leven. Er is binnen die relatie, vanuit het standpunt van de opvoeder, steeds aandacht voor het welzijn van het 

  17

kind. Deze therapeutische relatie vormt, net als in de individuele psychotherapie, de basis om te gaan werken aan vooropgestelde doelstellingen.  

Wanneer we ons gaan focussen op de definitie van therapeutische relatie waar ook Lambert (2001) zich  op  baseert,  blijkt  deze  grotendeels  overeen  te  komen  met  wat  een  therapeutische  relatie inhoudt  binnen  de  context  van  dit  onderzoek. De  therapeutische  relatie wordt  hier  begrepen  als bestaande uit drie componenten  :  taken, verbintenissen en doelen  (Bordin, 1976, 1989; Hatcher & Barends, 1996; Safran & Wallner, 1991) (in :  Lambert, 2001). Ook binnen de relatie tussen opvoeder en  jongere  vinden  we  deze  componenten  duidelijk  terug.  De  taak  van  de  opvoeder  in  het begeleidingstehuis  is  de  jongere  begeleiden  op  verschillende  levensgebieden.  Dit  vindt,  in tegenstelling tot de context van therapie, plaats in het dagdagelijks leven en op elk moment van de dag,  binnen  een  leefgroepsetting.  Daarnaast  dient  men  ook  binnen  deze  relatie  een  aantal vooropgestelde  doelstellingen  na  te  streven.  Er  wordt  immers  gewerkt  met  handelingsplannen waarin  individuele doelstellingen worden geformuleerd. De begeleiders dienen deze doelstellingen, samen met de jongere (en context), na te streven. Tot slot staan ook opvoeder en jongere met elkaar in verbinding en dient er sprake te zijn van een interpersoonlijke relatie.  

We botsen echter op het gebrek aan onderzoek over de relatie jongere‐therapeut (Zack, Castonguay, Boswell,  2007).  Ook  Bickman  et  al.  (2004) wijzen  op  het  feit  dat  deze  ‘helpende’  relatie weinig aandacht  krijgt  in  studies  rond  de  hulpverlening  aan  kinderen,  ook  al  zou  deze  factor  de meest voorspellende waarde hebben voor klinische uitkomsten. Tot nog toe  is er dus weinig bekend over deze  interactie en moeten we ons vooral  focussen op  literatuur omtrent de  therapeutische  relatie tussen therapeut en (volwassen) cliënt. 

Het begrip therapeutische relatie kan enorm ruim gezien worden en eensgezindheid over de precieze definitie ervan  is ook  in de  recente  literatuur niet  terug  te  vinden. Hieronder wordt een mogelijk perspectief  op  deze  therapeutische  relatie  weergegeven,  gebaseerd  op  de  theorie  van  Clarkson (2003). Deze uiteenzetting heeft niet als doel tot een precieze definitie van het begrip therapeutische relatie te komen. Het doel is een zo breed mogelijk perspectief weer te geven op het begrip, om zo tot een globaal beeld te komen van wat die therapeutische relatie inhoudt. 

De theorie van Clarkson (2003) ontmantelt het begrip in vijf te onderscheiden relaties, die samen de therapeutische relatie vormen.  

Een eerste deel van de therapeutische relatie  is de werk‐relatie  (working alliance). Deze maakt het voor  zowel  cliënt  als  hulpverlener,  in  deze  context  dus  de  jongere  en  de  opvoeder, mogelijk  om samen te werken aan dezelfde doelen. Het is als het ware de zakelijke kant van de relatie die ervoor zorgt dat er samengewerkt wordt, ook al ervaart of de jongere of de opvoeder weerstand tegenover deze samenwerking. 

Een  tweede  factor  is  de  overdracht‐tegenoverdracht  relatie.  Het  gaat  hier  vooral  om  onbewuste verlangens die  in de  therapeutische  relatie naar voor komen. Deze onbewuste verlangens kunnen aan bod komen binnen de andere vier onderdelen van de therapeutische relatie. Uiteraard spreekt het voor zich dat deze onbewuste verlangens zowel een positieve als een negatieve invloed kunnen uitoefenen op de relatie, naargelang de aard van de verlangens.  

  18

http://ovidsp.tx.ovid.com/spb/ovidweb.cgi?QS2=434f4e1a73d37e8c47928b911590cce8a016f1c7c80f7886dd4fbd5f36ce61ff55b8f3bb26110559e90ab67ba72e2f332880808398538c0bdc4984f186769738032243a52e859ea6a8816555f1bc479935fe8577eadf23428ee2f08b5b02d73bf689c8http://ovidsp.tx.ovid.com/spb/ovidweb.cgi?QS2=434f4e1a73d37e8c47928b911590cce8a016f1c7c80f7886dd4fbd5f36ce61ff55b8f3bb26110559e90ab67ba72e2f332880808398538c0bdc4984f186769738032243a52e859ea6a8816555f1bc479935fe8577eadf23428ee2f08b5b02d73bf689c8http://ovidsp.tx.ovid.com/spb/ovidweb.cgi?QS2=434f4e1a73d37e8c47928b911590cce8a016f1c7c80f7886dd4fbd5f36ce61ff55b8f3bb26110559e90ab67ba72e2f332880808398538c0bdc4984f186769738032243a52e859ea6a8816555f1bc479935fe8577eadf23428ee2f08b5b02d73bf689c8http://ovidsp.tx.ovid.com/spb/ovidweb.cgi?QS2=434f4e1a73d37e8c47928b911590cce8a016f1c7c80f7886dd4fbd5f36ce61ff55b8f3bb26110559e90ab67ba72e2f332880808398538c0bdc4984f186769738032243a52e859ea6a8816555f1bc479935fe8577eadf23428ee2f08b5b02d73bf689c8

Een derde component van de therapeutische relatie is volgens Clarkson de herstellende relatie. Deze gaat vooral uit van de hulpverlener die probeert te herstellen waar het in het gezin fout is gegaan. 

De  vierde  factor  binnen  de  therapeutische  relatie  speelt  een  enorme  rol.  Het  gaat  hier  om  de persoonlijke  relatie  (person‐to‐person  relationship).  Deze  relatie  vormt  de  kern  van  de therapeutische relatie. Ook ander onderzoek toont aan dat cliënten behoefte hebben aan een echte relatie met de hulpverlener. Vanuit deze  relatie  kan  er  gewerkt worden  aan de moeilijkheden  en problemen, gebaseerd op eender welk theoretisch perspectief (Antoniou, Blom, 2006). 

Het  laatste  en  vijfde  onderdeel  van  de  relatie  wordt  gevormd  door  de  transpersoonlijke  relatie (transpersonal relation). Deze relatie kan worden gezien als tijdloos, het zelf overstijgende gevoel van herstel, het gevoel geholpen te worden. 

In de praktijk is het moeilijk om zich steeds bewust te zijn vanuit welke relatie er wordt gewerkt. De verschillende aspecten overlappen elkaar en wisselen  continu af. Deze  theoretische ontleding  van het begrip kan er wel voor zorgen dat opvoeders bewuster omgaan met de therapeutische relatie, mede door te gaan focussen op die belangrijke persoonlijke relatie. 

 

2.2.3 Afstand ‐ nabijheid  

Zoeken naar het evenwicht 

Een relatie die wordt aangegaan tussen een therapeut en een cliënt, of meer bepaald een opvoeder en een  jongere, kan omschreven worden aan de hand van de begrippen afstand en nabijheid. Deze twee zijn moeilijk uit elkaar te trekken, ze beïnvloeden elkaar en spelen een belangrijke rol bij het tot stand komen en het onderhouden van interacties (Van Trommel, 1994). 

Hoewel  sommige  relaties  overheerst  worden  door  het  ene  of  door  het  andere  aspect,  in  de hulpverlening wordt steeds een poging gedaan om een evenwicht te vinden tussen beide uitersten, waar beide partijen zich goed bij voelen. Het is hierbij belangrijk om rekening te gaan houden met de noden van de jongere. Ook Van Nijnatten, et al. (2006) wijzen erop dat men dient aan te sluiten bij wat de cliënt kàn en wil aangaan. Ze hebben immers al een hele levensgeschiedenis achter de rug, en een onveilige hechtingsstrategie  komt niet  zelden  voor bij deze  jongeren. Tijdens hun  kinderjaren hebben  zij  vaak  geleerd  zich  niet  veilig  te  hechten.  Dit model  is  zo  geïnternaliseerd  en  verdere relaties  worden  ook  op  dezelfde  manier  aangegaan  (Bowlby,  1983).  Zo  zullen  jongeren  die verwaarloosd zijn tijdens hun kinderjaren, er steeds voor op hun hoede zijn dat er voldoende afstand wordt gehouden met de opvoeders of de therapeut. Middelen die worden aangewend om therapie op gang  te brengen, of een  relatie uit  te bouwen, worden door deze kinderen aangewend om de nodige  afstand  te  kunnen  bewaren  (Meurs,  1993). Ook wanneer we  dit  gaan  bekijken  vanuit  de theorie  rond  hechtingsstrategieën  wordt  benadrukt  dat  jongeren  die  geplaatst  worden  dikwijls onveilig  gehecht  zijn  tijdens  de  kinderjaren.  Dit  bemoeilijkt  uiteraard  het  aangaan  van  een therapeutische relatie. Ook emoties die deze jongeren ervaren moeten vanuit dit perspectief worden bekeken, zoals blijkt uit het onderzoek van Calamari en Pini (2003) (In: Hawkins‐Rodgers, 2007). Uit ander  onderzoek  komt  ook  naar  voor  dat  de  hechtingsstoornis  invloed  uitoefent  op  het zelfvertrouwen van de jongere en op het antisociale gedrag dat zij dikwijls stellen (Arbona & Power, 2003). 

  19

Hoewel een  relatie opbouwen steeds  tijd vraagt  (Van Trommel, 1994), kan het zijn dat een  relatie echt niet loopt. Een mogelijke oorzaak hierbij is dus de problematiek van de jongere. Van der Ploeg (1985)  prefereert  zelfs  het  woord  contact,  omdat  een  relatie  voor  sommige  kinderen  te  veel gevraagd kan zijn. Contact moet men steeds opnieuw tot stand brengen. Pas na enige tijd kan een relatie  ontstaan.  De  aard,  de  duur  en  de  diepgang  van  deze  relaties  kunnen  zeer  uiteenlopen. Sommige kinderen zouden voortdurend afgewezen worden, anderen roepen heel wat gevoelens op en laten je niet los. 

Afstand 

De eerste belangrijke factor binnen de therapeutische relatie  is afstand, de psychologische afstand. Volgens Mulder  (1958)  (In: Claus, 1994)  is dit de mate van ongelijkheid die  iemand ervaart  tussen zichzelf en de ander. Deze afstand  is een dynamisch begrip en kan binnen elke  relatie die  iemand aangaat,  anders  worden  ingevuld.  De  afstand  die  binnen  een  relatie  bestaat  is  ook  steeds  in verandering, het staat nooit stil, het is geen statisch begrip.  

Voor welke afstand er wordt gekozen, hetzij door de cliënt, hetzij door de hulpverlener, hangt af van verschillende factoren. 

Een belangrijke factor binnen de hulpverlening is die van het ‘empathisch zijn’ (van Lente, 1981). Zo gaat de opvoeder bepalen aan welke hoeveelheid afstand de  jongere behoefte heeft. Deze afstand wordt  vooral  vorm  gegeven  door  het  openstaan  voor  anderen,  zonder  te  oordelen,  zich  kunnen inleven  in het  lijden van de ander (van Lente, 1981). De hulpverlener moet  ingaan op wat de cliënt vertelt en doet en dit op een manier  zodat de  cliënt dit kan beleven als meeleven en begrip  (van Nijnatten et al., 2006). Men moet zich hier echter ook steeds bewust zijn van eigen problemen en thema’s waar men het als hulpverlener persoonlijk moeilijk mee heeft. Indien dit niet gebeurt, wordt de  jongere  als  het  ware  onrecht  aangedaan  door  de  afstand  onbewust  veel  te  groot  te maken (Jonckheere, 2005). 

Nabijheid 

Het  tweede  begrip  dat  een  belangrijke  rol  gaat  spelen  bij  het  analyseren  van  de  therapeutische relatie is ‘nabijheid’. Nabijheid kunnen we omschrijven als warm, informeel, emotioneel, zich inleven. Het  is  net  als  afstand  een  dynamisch  begrip  dat  binnen  een  relatie  voortdurend  verandering ondergaat. Binnen de hulpverlening aan  jongeren zien we dat hulpverleners voortdurend proberen om dieper op zaken in te gaan, de jongere beter te leren kennen. De hulpverlener wil weten wat er zich  afspeelt  in  het  hoofd  en  hart  van  de  jongere. Men wil  als  het ware  toegang  krijgen  tot  die diepere  kern. Wanneer  dit  gebeurt,  kunnen  we  spreken  van  echte  nabijheid  (van  Lente,  1983). Nabijheid wordt binnen de hulpverlening gebruikt als middel om de therapeutische doelen te kunnen gebruiken. Ook  Rogers  (1967)  benadrukt  dat  therapie  te maken  heeft met  de  relatie,  en  relatief weinig met technieken of theorie. De opvoeder kan zich niet beperken tot technische middelen om die relatie aan te gaan, het moet ook persoonlijk zijn (In: Claus, 1994). 

Wanneer we gaan kijken naar de verschillende psychotherapeutische stromingen, komen we tot de conclusie  dat  de  client‐centered  benadering  van  Rogers  het  meest  aansluit  bij  dit  thema.  De therapeutische relatie staat in deze theorie immers centraal.  

 

  20

2.2.4 Voorwaarden voor een kwaliteitsvolle therapeutische relatie 

Rogers (1961) formuleert een aantal voorwaarden waaraan een therapeut, en  in het  licht van deze scriptie  een  opvoeder, moet  voldoen.  Nabijheid wordt  hier  als  het ware  uiteengetrokken  in  een aantal factoren, hoewel deze paradoxaal toch met elkaar verbonden blijven. Deze factoren vormen de  voorwaarden  die  verbonden  zijn  aan  het  opbouwen  en  het  behouden  van  een  stabiele therapeutische relatie. 

Congruentie  

Hier wordt  vooral bedoeld dat de  therapeut  zichzelf  is binnen  de  relatie die hij opbouwt met de cliënt. Hij/zij is zich bewust van zijn/haar gevoelens en deze komen ook overeen met het gedrag dat wordt gesteld. Ook Kok  (1973)  (in  : van der Ploeg, 1985) toont aan dat het werk van opvoeder erg persoonsgebonden  is.  Je bent veeleer als persoon dan als  functionaris bezig. Er  is geen doen alsof, maar er  is een oprechte  interesse  in de ander. Zelfonthulling kan als een belangrijke  factor binnen congruentie worden gezien. De  therapeut, of  in dit geval de opvoeder,  zal wel enkel gevoelens of persoonlijke zaken verwoorden  indien hij of zij denkt dat dit de vertrouwensrelatie kan aansterken en zo de groei van de jongere kan beïnvloeden. 

Respect 

Als therapeut, en in deze context als opvoeder, heb je de opdracht de ander te aanvaarden zoals hij is, en zonder vooroordelen die relatie te willen aangaan. Binnen dit aspect is de belangrijkste factor de verantwoordelijkheid. Er wordt steeds gefocust op de mogelijkheden van de  jongere en daarop wordt een appel gedaan. De opvoeder beslist zo weinig mogelijk  in de plaats van de  jongere, maar geeft voor een deel de verantwoordelijkheid terug aan de  jongere. Dit houdt ook  in dat de  jongere zich aanvaard voelt, wat een positieve invloed heeft op de zelfaanvaarding. Volgens Bronfenbrenner (1977)  (in Maier, 1983) zou  ieder kind bovendien  tenminste één  iemand nodig hebben die gek op hem is en die geloof in hem heeft.  

Empathie 

Hierbij gaat de opvoeder zich inleven in de gevoelswereld van de jongere. Hij of zij probeert zo goed mogelijk  te begrijpen,  en  zelfs  te  ervaren, wat de  jongere  voelt,  zonder hierbij het perspectief  te verliezen of de grenzen tussen  ik en de ander te overschrijden. Vanuit deze poging om de ander te begrijpen, ontstaat een vertrouwen tussen beide partijen. 

Concreetheid 

Duidelijkheid  is  belangrijk  binnen  een  therapeutische  relatie.  Verwarrende  boodschappen  en onduidelijke  afspraken  zorgen  voor een  spanning die de opbouw  van een  relatie  in de weg  staat. Deze factor hangt ook duidelijk samen met de onmiddellijkheid die verder aan bod komt. 

Zelfonthulling 

Hoewel de opvoeder de afstand kan verkleinen tussen zichzelf en de  jongere door ook persoonlijke gedachten of gevoelens te vertellen, is er toch enige voorzichtigheid nodig. Enkel wat de jongere zou kunnen vooruit helpen, wordt als zinvolle zelfonthulling aanvaard. 

  21

Onmiddellijkheid 

Gevoelens worden hier onder woorden gebracht. De opvoeder of therapeut gaat zo bewust mogelijk om met emoties en zorgt er zo voor dat er geen verborgen agenda’s of knelpunten mogelijk zijn. Dit vraagt veel van de opvoeder zelf. Het onbewuste moet bewust worden gemaakt. Het inzicht in eigen gevoelens  is  immers nodig, alvorens men ongeremd  in relatie kan treden met de ander en tot een volwaardige helpende relatie kan komen. 

 

2.2.5 Uitdagingen binnen de therapeutische relatie 

Er is zoals blijkt heel wat literatuur beschikbaar, en het is als hulpverlener zeker aan te raden om de wetenschappelijke literatuur bij te houden en waar nodig zichzelf bij te scholen. Maar wat in theorie logisch klinkt, blijkt  in de praktijk dikwijls niet zo makkelijk uit te voeren. Naast het vinden van het evenwicht tussen afstand en nabijheid zijn er ook nog andere moeilijkheden waar de hulpverlening, meer bepaald binnen de context van de therapeutische relatie, mee kampt. In wat volgt worden deze uitdagingen bondig besproken. 

Het  aangaan  van  een  relatie  tussen  hulpverlener  en  cliënt  gaat  gepaard  met  een  aantal moeilijkheden.  Zo  moèt  men  een  relatie  aangaan  met  de  cliënt.  De  relatie  wordt  methodisch aangewend als een middel om bepaalde doelstellingen te bereiken. Het is met andere woorden een opgelegde relatie. Dit is tegenstrijdig aan het feit dat je relaties eigenlijk niet kan opleggen (van der Ploeg, 1985). Volgens Kok (1988) wordt ‘een werkelijk pedagogische relatie’ bovendien gekenmerkt door  echtheid.  Kunstmatigheid  wordt  onmiddellijk  door  kinderen  aangevoeld.  Kunneman  (in  : Herman, 2001) vergelijkt deze ‘gemechaniseerde‘ relatie met een broodrooster. “De persoon van de deskundige wordt methodisch  ingezet, als een  instrument dat de empathische warmte produceert die voor de behandeling noodzakelijk is. En als de behandeling voorbij is, kan de stekker weer uit het stopcontact”  (Herman, 2001, pg.42). Het verhogen van vakbekwaamheid gaat voor een groot  stuk gepaard met meer  instrumentatie. Dit zou volgens Kunneman ongemerkt onze relatie met cliënten verkillen.  Hulpverleners  worden  techniekers.  “Waarom  zouden  hulpverleners  zich  nog  echt betrokken  voelen?  … Wanneer  dat  alles  niet  echt meer moét,  lijkt  zelfs  een  terloopse  blijk  van oprechte bezorgdheid of een klein onspectaculair surplus dat het ‘normale’ overschrijdt, al heel snel een grove ‘overtreding’ van de ‘regels’” (Herman, 2001, pg. 43). Dit verlies aan betrokkenheid en de toenemende verkilling binnen de hulpverlening  is echter tegengesteld aan het gegeven dat mensen nood hebben aan zorg en  intimiteit. Zoals Gieles (1983) verklaart, hebben ook kinderen  in tehuizen warmte en  intimiteit   nodig. Het belang van een dichte, warme relatie tussen jongere en opvoeder, mag niet onderschat worden (Dobbelaere, 2006). 

De gezinshuizen met een gezinsvervangende werking, vooral aanwezig tussen 1970 en 1980, hebben plaats gemaakt voor de meer behandelingsgerichte werkvormen. We kunnen  in dit kader  spreken van  een  evolutie  in  de  relatie  tussen  vervangende  ouder  en  inwonend  kind.  Men  is  namelijk geëvolueerd tot een relatie ‘tijdelijke hulpverlener versus tijdelijke hulpvrager’   (Dobbelaere, 2006). Deze  ‘tijdelijkheid’  is  echter  problematisch.  Continuïteit  en  stabiliteit  worden  binnen  de  huidige instellingen  sterk bedreigd,  toch  zijn  ze  essentieel  in hulpverlening.  Instabiliteit  lijkt  tegenwoordig een wezenlijk kenmerk van onze samenleving en ‘continuïteit moet het voortdurend afleggen tegen voortdurende verandering’ (Herman, 2001). Ook Kok  (1988) ziet continuïteit echter als voorwaarde 

  22

voor iedere belangrijke relatie. In de leefgroep kan dit niet gerealiseerd worden aangezien opvoeders er niet altijd  zijn. De opvoedingsrelatie  is discontinu. De orthopedagogische organisatie  is daarom een noodzakelijk kwaad. Dit zou kinderen onvoldoende houvast geven.  

Uit  ander  onderzoek  (in:  Kok,  2003)  blijkt  bovendien  dat  heel wat  kinderen  onbekwaam  zijn  om relaties  aan  te  gaan  en  dat  dit  aantal  sterk  toeneemt. Men wijt  dit  fenomeen  aan  toenemende verwaarlozing  en  aan  de  discontinuïteit  in  de  hedendaagse  ouder  ‐  kindrelaties.  Het  kind moet namelijk voortdurend wisselen tussen opeenvolgende moeders en vaders, moeder en oma, moeder en  oppas,  ouder  en  leidster,  enzovoort.  Ook  Grietens  et  al,  (2005)  beklemtoont  het  belang  van continuïteit  binnen  relaties  en meer  specifiek  voor  cliënten.  Een  vaste opvoeder,  thuisbegeleider, gezinsbegeleider,  therapeut,…  is  essentieel  voor  het  opbouwen  van  vertrouwen.  Wanneer hulpverleners elkaar afwisselen, ontstaan er breuken in het vertrouwen. 

 

2.3 Onderzoeksvragen 

Doorheen de tijd werd vorm gegeven aan het begrip therapeutische relatie. Langzaamaan won het 

begrip aan invloed en hoewel het oorspronkelijk is ontstaan binnen de psychoanalyse, breidde dit uit 

naar andere takken van de psychologie. Vandaag spreekt men binnen elke context van hulpverlening 

over de  relatie die moet worden opgebouwd, mede door het onderzoek  van  Lambert waarin het 

belang van de therapeutische relatie werd aangetoond. 

We verwachten niet met dit onderzoek algemene theorieën  te ontwikkelen of algemene tendensen te  gaan  bevestigen.  Het  doel  van  dit  onderzoek  is  een  beeld  te  krijgen  van  hoe  jongeren  en opvoeders  de  therapeutische  relatie  vorm  geven  en  beleven.  Uiteraard  blijft  de veralgemeenbaarheid  beperkt,  maar  aanbevelingen  naar  de  praktijk  toe,  meer  specifiek  aan  de voorziening die aan dit onderzoek heeft meegewerkt, bieden een meerwaarde. Het hoofddoel is met andere woorden de beleving van de therapeutische relatie na te gaan, maar hiernaast zullen we ook aandacht hebben voor de relevantie naar de praktijk toe. 

Om  dit  doel  te  bereiken,  wordt  er  gewerkt  aan  de  hand  van  een  aantal  onderzoeksvragen. Verschillende pioniers binnen de  theorievorming omtrent de  jeugdhulpverlening beklemtonen het belang  van  een  relatie  tussen  jongere  en  opvoeder.  Hoewel  de  auteurs  hier  telkens  een  andere invulling aan geven, gaat het steeds om een persoonlijke relatie. Wat daarnaast sterk aan bod komt, is het evenwicht dat dient  te worden gezocht  tussen afstand en nabijheid. Hoewel we afstand en nabijheid  duidelijk  kunnen  onderscheiden  en  analyseren  is  het  belangrijk  om  steeds  in  het achterhoofd te houden dat deze begrippen onafscheidelijk met elkaar verbonden zijn.  

Aan de hand van  deze theorie komen we tot de volgende onderzoeksvragen. 

Ervaren de  jongeren en de opvoeders een persoonlijke  relatie? Wordt deze  relatie volgens hen eerder gekenmerkt door afstand of door nabijheid? 

Vinden jongeren en opvoeders het belangrijk om een persoonlijke relatie te ervaren? 

  23

In de literatuur vinden we ook controversiële benaderingen terug. Zo waren Redl en Wineman (van der  Ploeg,  2005)  er  van  overtuigd  dat  de  jongere moet  overladen worden met  affectie,  ook  bij negatief  gedrag.  De  band  met  de  begeleider  was  volgens  hen  enorm  belangrijk,  en  moet  een tegengewicht bieden voor de dikwijls minder affectieve banden met de ouders en de samenleving. Het overgrote deel van de literatuur steunt ons echter in het idee dat binnen de hulpverlening steeds gezocht moet worden naar een evenwicht tussen afstand en nabijheid. De opvoeder bezit immers de mogelijkheid om de relatie vanuit een ander perspectief te beschouwen. Als opvoeder kan je uit de relatie stappen, die  toch  steeds professioneel blijft. Voor de  jongeren  is dit heel wat moeilijker en hier moet ook steeds  rekening mee gehouden worden. Het evenwicht  tussen afstand en nabijheid moet steeds worden aangepast aan de noden van de jongere.  

Houden begeleiders rekening met de  individuele noden en mogelijkheden van de  jongeren wat betreft het aangaan van de therapeutische relatie? 

Zoals  ook  blijkt  uit  de  probleemstelling  is  er  binnen  de  hedendaagse  literatuur  nog  steeds  geen eensgezindheid over de precieze definitie van de therapeutische relatie. Wel is men het er over eens dat  een  aantal  factoren  cruciaal  zijn  bij  het  opbouwen  en  het  behouden  van  die  relatie.    Deze factoren kwamen voor het eerst aan bod in de theorie van Rogers (1961), maar hebben sinds die tijd enkel  aan belang  gewonnen.  In dit onderzoek  zullen de  factoren  zelfonthulling, betrokkenheid  en interesse  binnen  de  relatie  tussen  opvoeder  en  jongeren  nagegaan worden.  Zo werden  volgende onderzoeksvragen ontwikkeld. 

Is er sprake van zelfonthulling vanuit de begeleiders? 

Zijn begeleiders voldoende betrokken, geïnteresseerd in de jongeren? 

 

Hoewel  de  keuze  werd  gemaakt  om  de  centrale  probleemstelling  op  te  splitsen  in  een  aantal onderzoeksvragen,  zijn  het  eigenlijk  allemaal  vragen  om  na  te  gaan  hoe  aan  die  therapeutische relatie  tussen opvoeders  en  jongeren  vorm  gegeven wordt, en hoe dit wordt ervaren door  zowel jongeren als opvoeders.  

Het  volgende  hoofdstuk  biedt  een  zicht  op  hoe  dit  onderzoek  praktisch  is  verlopen.  Er  wordt daarnaast ook een verantwoording gegeven voor de verschillende keuzes die doorheen het proces werden gemaakt. Keuzes die er volgens ons toe bijdragen om op een zo efficiënt mogelijke manier de antwoorden op deze onderzoeksvragen na te gaan. 

  24

3. Methodologie 

3.1 Inleiding 

Dit  hoofdstuk  belicht  meer  het  praktisch  gedeelte  van  deze  scriptie.  Hieronder  wordt  in chronologische volgorde de strategie besproken die werd gevolgd om het onderzoek op te starten, uit te voeren en tot een goed einde te brengen. 

 

3.2 Kwalitatief  belevingsonderzoek  

De subjectieve beleving van de (therapeutische) relatie tussen jongere en opvoeder, bekeken vanuit beide perspectieven, wordt onderzocht  in deze scriptie. We  interesseren ons met andere woorden enkel in de relatie die de hulpverleners (de opvoeders) aangaan met de jongeren, en omgekeerd. Om ons onderzoek te beperken zullen we de relatie met de ouders niet bespreken.  

Aangezien we de beleving van jongeren en begeleiders willen nagaan, hebben we gekozen voor een kwalitatief  onderzoek  aan  de  hand  van  interviews.  Via  het  kwalitatief  interview  kan  men  data verzamelen  over  gezichtspunten  en  perspectieven  die  de  interviewer  onbekend  zijn  (Schuyten, 2004). Bij dit soort onderzoek gebeurt zowel de data‐verzameling als de analyse en verwerking op een kwalitatieve manier (Schuyten, 2005). 

Hierbij dient te worden vermeld dat het kwalitatief onderzoek onderhevig is aan een aantal kritieken. Men  verwijt de onderzoekers onder meer dat  resultaten  subjectief  gerapporteerd worden  en dat persoonlijke opinies worden gegeven (Schuyten, 2005). Zoals Meerdinck (1995) het zegt, ligt in deze subjectiviteit juist een groot deel van de waarde. Het is niet zo dat we via dit onderzoek de waarheid of de werkelijkheid wensen te achterhalen. Wat we wensen te bereiken is daarentegen een zicht op hoe zowel jongeren als hun opvoeders de relatie ervaren en beleven. De beleving van cliënten en het nagaan van deze beleving is erg belangrijk. “Because non‐experimental research has not been highly regarded  in  the  published  literature,  little  is  known  regarding what  actually  happens with  ”real” adolescent  clients being  treated  in  community  agencies”  (Gorske  et  al.,  2003, pg.  318). Dit  citaat beklemtoont de nood aan kwalitatief onderzoek. We moeten nagaan hoe het er ècht aan toe gaat in residentiële voorzieningen, en meer specifiek hoe cliënten en hulpverleners dit alles beleven.  In de sociale  wetenschappen  is  kwalitatief  onderzoek  bovendien  aangewezen  volgens  Smaling  en  Van Zuuren (1992) om dicht bij de sociale werkelijkheid zelf te blijven. 

Na de afgrenzing van het thema en de keuze voor een kwalitatief onderzoek, was het logische gevolg hiervan, vanuit ons  standpunt, de keuze voor een belevingsonderzoek. Bij het belevingsonderzoek staan  immers  de  mening,  ervaring  en  beleving  van  de  bevraagden  betreffende  hun  omgeving centraal  (Van Gils,  1995). Het  gaat  hier  uiteraard  niet  om  objectieve  feiten  die  kunnen  gemeten worden. Een relatie die wordt aangegaan tussen twee personen  is steeds een subjectieve beleving. De therapeutische relatie wordt vorm gegeven vanuit een persoonlijk standpunt. Dezelfde relatie kan op  verschillende  manieren  worden  ervaren.  Vandaar  dat  de  beleving,  van  zowel  jongeren  als opvoeders, in ons onderzoek centraal staat.  

  25

Het  belang  van  een  belevingsonderzoek  wordt  ook  in  de  literatuur  bevestigd.  Residentiële hulpverlening  is een bijzonder  intensieve hulpvorm, voor zowel kind, ouders, als voor pedagogische medewerkers  (Jansen  et  al.,  2002).  Het  is  daarom  belangrijk  om  na  te  gaan  hoe  cliënten  en opvoeders  deze  ingrijpende manier  van  hulpverlening  ervaren,  aanvoelen,  beleven.  Dit  type  van onderzoek  erkent  bovendien  de  betrokkenheid  van  de  gebruikers.  Deze  methode  kan  ook  een bijdrage  leveren  voor  de  jongere  zelf.  Door  het  uiten  van  de  ervaringen  en  de  beleving  kan  de jongere over meer inzicht gaan beschikken wat betreft zichzelf (Van Den Broeck, 2002). 

 

3.3 Interviews 

3.3.1 Algemeen 

Deze  thesis  kadert  in  een  grootschaliger  belevingsonderzoek  binnen  de  bijzondere  jeugdbijstand, uitgevoerd  door  laatstejaarsstudenten  orthopedagogiek.  Er  werd  gekozen  om  een  (gedeeltelijk) gezamenlijke vragenlijst op  te stellen. Hoewel elke student een eigen gekozen  thema zal belichten binnen zijn of haar scriptie, werd er toch een algemene vragenlijst opgesteld die door  iedereen zal worden  gebruikt.  Aanvullingen  op  deze  vragenlijsten  konden  dan  persoonlijk  gemaakt  worden naargelang de keuze van het thema. De vragen binnen het algemene deel van het  interview zorgen er niet  alleen  voor dat een breed perspectief wordt behouden, het  levert uiteraard ook heel wat relevante informatie op voor later onderzoek. 

In  bijlage  is  de  definitieve  vragenlijst  terug  te  vinden,  aangevuld met  de  vragen  rond  het  thema relatie opvoeder ‐ jongere. We hebben er voor gekozen om de vragenlijst niet zinloos uit te breiden met tientallen vragen omtrent het thema relatie. De vragen die we hebben gesteld, leken onmisbaar binnen een onderzoek omtrent de therapeutische relatie. Of er volgens de jongeren en de opvoeders wel sprake is van een relatie en hoe die wordt ervaren vormt de basis van de vragenlijst omtrent het thema. Binnen de theorie van Clarkson (2003) vinden we immers terug dat de persoonlijke relatie de kern  vormt  van  de  therapeutische  relatie.  Vanuit  dit  kader  lijkt  de  vraag  of  jongeren  ‘een  band’ ervaren met  de  opvoeders  en  omgekeerd,  onmisbaar. Andere  vragen  komen  eerder  voort  uit  de literatuurstudie  omtrent  Rogers  (1961).  Hij  geeft  een  aantal  basisvoorwaarden  voor  een kwaliteitsvolle ‘helpende relatie’. Het is dan ook de bedoeling na te gaan of deze factoren aanwezig zijn,  volgens  de  ondervraagden,  binnen  die  relatie  opvoeder  –  jongere. We  zullen  vooral  vragen stellen  omtrent  de  aan‐  of  afwezigheid  van  betrokkenheid,  interesse  en  zelfonthulling  vanuit  de opvoeder  naar  de  jongere  toe.  Een  zestal  gerichte  vragen  zullen  genoeg  informatie  opleveren omtrent de  therapeutische  relatie die wordt  aangegaan  tussen  de  jongere  en de opvoeder. Deze beperktheid heeft niet alleen als reden dat het overzicht zo makkelijk te behouden  is. De  jongeren zitten  vaak niet  te wachten op  een  eeuwig durend  interview met honderd  vragen over hetzelfde thema. Het is belangrijk om de motivatie en bereidheid van de jongere en de opvoeders om mee te werken hoog te houden. Wanneer er volle aandacht kan gegeven worden aan een bondig interview, lijkt ons dit meer informatie op te leveren, dan wanneer de aandacht afdwaalt en jongeren niet meer gemotiveerd  zijn  nog  na  te  denken  over  de  antwoorden.  De  vragen  die worden  gesteld  zijn  het resultaat van een theoretische zoektocht. Ze zijn duidelijk gelinkt aan de onderzoeksvragen en pogen uiteraard op deze een antwoord te bieden. 

  26

 

3.3.2 Open vragen  

De  keuze  voor  open  vragen  is  terug  verbonden met  de  keuze  van  ons  thema.  Aan  de  hand  van persoonlijke interviews kan je de perspectieven van de ondervraagden, in dit geval de jongeren en de opvoeders, beter begrijpen (Neale et al., 2005). Je probeert er achter te kom