Urla’nın İkincil Konutlar Odaklı Kentsel Gelişimi ve Sayye Kimliğiyle … · 2019. 4. 14. · Urla, 1960’lardan bu yana, İzmir’in en önemli yazlık tal merkezlerinden

637
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
In CAN1, Berna YAYLALI-YILDIZ2, pek EK3, Fulya POLAT4
1 IYTE, Mimarlk Fakültesi, ehir ve Bölge Planlama Bölümü 2,3,4 IYTE, Mimarlk Fakültesi, Mimarlk Bölümü,
[email protected], [email protected], [email protected], [email protected]
Özet: Türkiye’de 1970’lerde gelien ikincil ev (yazlk ev) olgusu ile küçük ky yerleimleri yaz boyunca ikamet eden yazlkçlar tarafndan farkl bir mekân tipolojisine dönümütür. zmir’in 38 km batsnda, 1950’lerde daha çok tarmsal aktivitenin bulunduu küçük bir ilçe olan Urla, bu ikincil ev ve farkl mekânsal kullanm biçimi ile yazlk evlerin bulunduu bir yerleime evrilmitir. Dolaysyla zaten mevcutta balam olan spekülatif bask ile 1980’lerde mülk sahipleri arazilerini ya satmlar ya da evlerini kiralamaya balamlardr. 1990’larda zmir-Çeme otobannn inaatndan sonra birçok ikincil ev birincil ev tipine dönümü, artan ulam ve eriim imkânlar ile yeni ina edilen birincil konut tipleri ana arter boyunca ve kydan iç kesimlere doru geliim göstermitir. 2000’li yllarda ise stanbul’dan zmir’e göçlerin artmasyla birlikte Urla’da ehirden uzak, sanatla ve doayla iç içe bir sosyal yaam üretilmesi için talepler artmtr. Bu deien sosyal beklentilerle birlikte, konut sektöründe yeni bir eilim olarak bu etraflar kuatlm (enclaves) konut tiplerini oluturmutur. Ayrca bölgede büyük bir araziye yaylm olan yeni bir devlet üniversitesinin (YTE) kurulmas ile Urla’da istihdam ve genç nüfus bir nevi artm ve yukarda bahsedilen sebeplerden ötürü yerleimin krsaldan kente olan dönüümünü hzlandrmtr.
Bu çalma 1969 ve 2015 yl haritalarnn mekan dizilim yöntemi ile oluturulmu analizlerini kyaslayarak Urla’daki morfolojik deiimleri incelemeyi amaçlamtr. Dolaysyla çalmada (segment analysis) parçacl analiz yöntemi kullanlmtr. 1969 plan elde edilebilen en eski ve tek kadastral haritadr. Mekan dizilim yöntemi sonuçlar göstermektedir ki ana arterlere ve merkeze olan balant kayplar, kapal sitelerin artmas, entegrasyon ve balanrlk deerlerinde azalmaya sebep olmutur. Ayn zamanda son zamanlarda Urla’ya sadece yaknnda bulunan kent zmir’den deil Türkiye ve özellikle de stanbul’dan gelen nüfus ile iç göç yerleimi dönütürmeye devam etmektedir. Bölgedeki lüks konut üretimi ve emlak deerleri son yllarda büyük art göstermitir. Bu çalma bu morfolojik deiimleri izleyebildiimiz fiziksel sonuçlar, Urla’daki sosyal yapnn deiimiyle birlikte kente alternatif alt bölgelerin olutuu, kent ve krsal arasndaki farkllamann gittikçe silinip, Soja’nn (2013) belirtii türde bir bölgesel kentlemenin yaand “her yerin kent olduu” kent kuram literatürü üzerinden yeniden okuyarak yorumlamay hedeflemektedir.
Anahtar Kelimeler: Mekân dizilim, morfolojik deiimler, kent ve kr, bölgesel kentleme, ikincil ev (yazlk ev).
31
638
ISBN: 978-605-80820-1-4
Giri 1950’li yllarda sanayileme ile beraber emek ihtiyacnn dourduu krdan kente yaadmz göç olgusu, son zamanlarda farkl bir yörünge izleyerek kent ve kr ilikisini yeniden okumamz gerektiini göstermektedir. 80’lerde dinlenme ve turizm üzerinden kurulan bu iliki artk daha büyük ölçekteki bölge ekonomileri ile bambaka bir boyut kazanmtr. Artan bu kr-kent ilikisi Sietchiping ve arkadalarnn (2014) da belirttii gibi beraberinde çevresel sorunlara da iaret eder, örnein snrl arazi ve kaynaklarn tüketimi gibi. Daha dengeli bir kr-kent ilikisinin kurulabilmesi için farkl mekansal planlama sistemleri ve araçlarnn gelitirilmesi gerekmektedir. Lefebvre (1970, 2003) de sanayi kentinin yerini “complete urbanisation” tam/eksiksiz kentlemenin aldn ifade ederek aslnda u an yaadmz sürece gönderme yapmtr. Bu kentleme biçimininin literatürde farkl isimlerde tanmlandn görebiliyoruz. Örnein Nelson ve Nelson (2010) bunu “küresel krsal” olarak tanmlarken, Brenner ve Schmid (2015) “planetary urbanization” gezegensel kentleme olarak ifade eder.
Kentlemeyi hzlandran bu ekonomik deiim ve geliimler kr-kent balantsnda emek youn sanayinin, hizmet sektörünün, ve tarm d sanayilerin de gelimesini salamtr. Tao (2007)’nun da belirttii gibi Asya kentleri bu ehir-tara ikili yapsndan çkarak tarmszlama (de-agriculturalisation) ile beraber kr-kent entegrasyonuna geçmitir. Krsaldaki dönüüm ile yerel ekonomilerin önü açlm, tarm artk krsal ekonominin bel kemii olmaktan çkm ve krsaldaki nüfus yeniden ina edilmitir. Bununla beraber krsaldaki demografik yap deimekte, krsalda yeni kullanmlar ortaya çkmakta, hareket (mobility) krsalda artmakta ve tanmazlar ile emlak piyasalar bu bölgelerde hakim olmaya balamaktadr (Brereton ve dierleri, 2011). Artk deien ev-i ilikisi ile de Iyer (2017)’in vurgulad gibi “döngüsel göç” kavram karmza çkmaktadr. Kentleme sadece krdan kente emein hareketi ile deil, tam tersi kentten kra hareket ile de olabilmektedir. Örnein, ZKA (2014) raporunun da belirttii gibi Urla ve zmir arasndaki eriim otoban inaat ile birlikte artm ve ilçe zmir’in bir parças haline gelmitir. Dolaysyla bu döngüsel göçün bir örnei de Urla’da yaanmaktadr. lçede oturup gün içinde zmir’e ie gidenler olduu gibi, zmir’de oturup Urla’ya çalmaya gelen bir gurup nüfus da vardr.
Urla be bölgeden oluan parçacl bir yerleim olarak Yarmada’nn dou-bat aksnda konumlanmtr. Bu çalma ilçedeki üç alana, Urla merkez, ky ve otobann kuzeyine odaklanmtr, dier iki alanlar ise Gülbahçe körfezinin dousundaki Özbek ve batsndaki Gülbahçe-Balklova yerleimleridir (ZKA, 2014). Kydaki yerleim en eski yerleim olduu için her zaman var olmu, fakat asl dönüüm ilçe merkezinde ve iki yol (Eski zmir-Çeme Karayolu ve Otoban) arasnda kalan bölümde gerçeklemitir. Günümüzde kr-kent ilikisi yeniden evrilmektedir dolaysyla bünyesinde hem krsal hem de kentsel dokuyu barndran Urla ilçesi önemli bir örnek tekil etmektedir. Bu çalmada, Hillier ve Hanson’n gelitirdikleri mekan dizilim yöntemi kullanlarak, Urla-merkez ve ky alanlarndaki morfolojik dönüüm analiz edilmitir. lçenin hem krsal hem de kentsel yapsndaki deiimler plan kararlar ve Anakent zmir dorultusundaki iliki ve geliimi ile açklanmaya çallmtr. Gans (1993, 51)’in de dedii gibi imdiden sonra artk kentler ile ilgili yazlp çizilenler ve gelitirilen kuramlar çok daha fazla içinde bulunduu an/döneme bal olacaktr. Özellikle de sürekli deien ve öngörülemeyen dünya ekonomisi sebebiyle.
639
ISBN: 978-605-80820-1-4
Urla’nn kincil Konutlar Odakl Kentsel Geliimi ve Sayfiye Kimliiyle likisi Urla, tek bir ilçenin ismi olmakla birlikte, kentsel ölçekte, Urla Merkez ve Urla skele olmak üzere, iki çekirdekli bir yapya sahiptir. Bu ikili yap sadece kentsel ölçekte deil, ayn zamanda kullanm/yaam boyutunda da kendisini gösterir: Urla’da ve genel olarak zmir’de yaayan herkesin kolektif hafzasnda yer eden haliyle, Urla Merkez ve Urla skele birbirinden farkl iki oluumdur. Hatta Merkez ve skele birbirine yürüme mesafesinde bir uzakla da sahip deildir; birinden dierine ulaabilmek için genellikle tat tercih edilir ve 75. Yl Cumhuriyet Caddesi ile Mithatpaa Caddesinden oluan anayol hatt (halk dilinde aaçl yol) kullanlr. Bu ikili kentsel çekirdek, Urla’nn sayfiye kimliini de ekillendiren önemli bir etmen olmutur. kincil konutlarn öncelikle ky kesimlerde belirdii düünüldüünde, bu kesimde yer alan skele’ye ait sayfiye kimlii, daha çok bu tip konutlarn ortaya çkyla paralel olarak geliirken, Merkez’in sayfiye kimlii, ikincil konutlarn, var olan yöresel konut tipolojisi üzerine eklemlenmesiyle birlikte yaplanr ve dolaysyla burada ortaya daha karma bir mimari dil çkar.
Urla’nn zmir kent merkezi ile kurduu iliki ise 1950’lerden beri alnan çeitli kararlarla, kendine özgü ve dinamik bir öyküye sahiptir. Urla için kentsel geliim balamnda atlan ilk önemli adm, 1955 tarihli master planda yer alan ve zmir kentinin Çeme- Pnarba aksnda (dou-bat aks) geliimini öngören karardr (Güner, 2006, 134). Bu kararn temelinde, Körfez’in bir karayolu ayla donatlarak, merkez ve çeper arasndaki ilikinin ky üzerinden güçlendirilmesini temel alan proje yatmaktadr. 1989’da yapmna balanan ve 1993-1996 yllar arasnda etap etap tamamlanarak kullanma açlan zmir-Çeme Otoyolu, kentin geliimini batya doru ilerleten en önemli admdr. zmir merkezden Çeme’ye olan mesafenin özel araçla yaklak 45 dakikaya dümesi, Çeme bata olmak üzere, aks üzerinde yer alan tüm sayfiye bölgelerine, özellikle zmir halknn hafta sonu ziyaretlerini artrr. Buna paralel olarak, Yarmada bölgesi olarak da tanmlanan bu sayfiye yerleimlerine (Urla, Karaburun, Çeme, Seferihisar ve Güzelbahçe) uzanan zmir-Çeme Otoyolunun kenarlarnda saçaklanarak genileyen, sürekli ve ikincil konut uygulamalarnda büyük bir art yaanr (ZKA, 2014, 40). Bu durum, Urla gibi az gelimi sayfiye yerleimlerinin eriilebilirliinin artmasna ve urak nokta haline gelmelerine yol açmtr. Bölgeye ve kente hizmet veren salk ve eitim kurulularnn yan sra turistik tesis inaatlar balamnda da, bölgede büyük bir atlm kaydedilmitir.
Urla’nn geliimine dair bir dier önemli vizyon, 1959-1960 yllarnda hazrlanan master plan ile ortaya atlmtr (Güner, 2006, 128). Bu planda Urla, yeni endüstri bölgelerinden biri olarak tariflenmitir. Amaç, zmir kent merkezindeki iç göçü önlemek ve kent çeperlerine doru geliimi tevik etmektir. Ancak bu öneri baarl olmaz; Urla’nn “sayfiye yeri” olma karakteriyle uyumaz. 1960’lardan itibaren hzla büyüyen zmir kentinin kentsel genileme dorultusu, 1973 ylnda hazrlanan zmir Nazm Plan’nda kuzey-güney ve dou-bat akslar olarak yeniden belirlenir (Güner, 2006, 131). Böylelikle, zmir’in batsnda yer alan Urla da kentsel geliim sürecine, bu defa sahip olduu ilev üzerinden tekrar dâhil edilmi olur. Buna göre, zmir kentinin kuzey-güney akslarndaki yerlemeler daha çok endüstri ilevine ayrlrken, bat aksnda yer alan Narldere, Urla, Seferihisar gibi denize kys olan ilçeler turizm amaçl ilevlendirilerek ikincil konut uygulamalarna rezerve edilir. Nitekim “sayfiye yerleimi,” “sayfiye evi” ve “ikinci konut” gibi kavramlar da, tam olarak bu dönemlerde (1970’lerden itibaren) Türkiye konut literatürüne ve günlük dile girmeye balar; sonraki dönemlerde ise yerini “yazlk ev” kavramna brakr (Özgüç, 1977). “kincil konut,” mimari ve planlama literatüründe çokça tercih edilen genel ifadedir; buradaki
640
ISBN: 978-605-80820-1-4
ikincillik, bireylerin ikinci bir konut satn almalar anlamnda deil, kullanm/ilev hiyerarisi balamndadr (Arkon, 1989). Nitekim literatürde de “Baka bir yerde ikamet edip çalmalar kouluyla kullanclar tarafndan satn alma veya kiralama yoluyla yln belli dönemlerinde rekreatif amaçl olarak kullanlan, fiziksel çekicilii yüksek bölgelerde (akarsu, göl, kaplca, deniz kys, vb.) ina edilmi, turizm sektörü ile bütünlemi bir emlak yatrm özellii gösteren “sabit mülk” eklinde tanmlanmtr (Manisa ve Görgülü, 2008, 69). Bu tanmlarda, edinilen ikincil konutun “kentsel yaam alanlarnn dnda” yer almasnn gereklilii de vurgulanmaktadr (Emekli, 2014, 28).
Urla, 1960’lardan bu yana, zmir’in en önemli yazlk tatil merkezlerinden biri olmutur. zmir-Çeme Otoyolu sayesinde daha da artan, zmir’in turistik cazibe merkezi Çeme ilçesi ile Urla arasndaki yaknlk da, Urla’nn turistik ilevle gelimesine büyük katk salamtr. 1969 ylnda Urla-Çemealt’da açlan ve mimar Ziya Nebiolu tarafndan tasarlanan Nebiolu Turistik Tesisleri, Türkiye’nin “tatil köyü” konseptiyle gerçekletirilmi ilk turistik tesisidir (Arkiv, 2018). Üst gelir grubuna hitap eden bu tesis, gerek yerli, gerek yabanc turistin urak noktas haline gelmi, pek çok filmin çekim mekân olmu, kolektif hafzada yer etmitir. Ancak, bir süre sonra bu tatil köyü kapatlm ve bölgedeki bu atlmlarn devam da gelmeyince, pek çok sayfiye yerleimi, turizm balamnda Çeme’nin gölgesi altnda kalmtr (Güdücüler, 2012, 72). Zaman içinde, Çeme “gözde sayfiyeler” bal altnda snflandrlabilecek turistik niteliklere kavuurken, Urla “günlük gidilen sayfiyeler” kategorisinde kalmaya devam etmitir.1
Dolaysyla Urla’da ikincil konut kullanm, daha çok hafta sonlar, tatil günleri, bayramlar ve okullarn kapal olduu Haziran-Eylül aras yaz dönemleriyle (buna ubat ay sömestr tatili de eklenebilir) snrldr. Ancak sürekli konut ile ikinci konut arasndaki mesafe ne denli ksa olursa, ikincil konutun kullanm süresi ve sklnn o kadar artt da söylenebilir (Emekli, 2004, 100). Bugün, 1970’lerde özellikle konut kooperatifi araclyla satn ald yazlk konutunda, sürekli olarak kalmay tercih eden emeklilerin says oldukça fazladr. Urla, zmir kent merkezine yakn saylabilecek bir sayfiye yerleimi olduundan, günlük ziyaretçilerin says da, özellikle yaz aylarnda artmaktadr. Bu nedenle, Urla’da turistik pek çok eylemin de, günlük ziyaretçilere yönelik olarak kurguland söylenebilir. Hafta sonu kurulan ve yörede yetien meyve sebze ile halkn ürettii çeitli el ii ürünlerin satld pazarlar, temal ve yine yöresel ürünler odakl enlik ve festivaller (Enginar Festivali ve Ot Festivali) ile turistik amaçl turlar ve doa yürüyüleri oldukça fazla talep görmektedir.
Urla özünde, pek çok turistik potansiyele de sahiptir. Örnein, Liman Tepe yerlekesindeki yonya Klazomenai antik kenti, antik dönemden bu yana Urla’nn bir liman kenti olarak kullanlm olduuna iaret ederken, ilçenin tarih turizmine yönelik en önemli deeridir (Tucu, 2017, 86). Dier bir çekim noktas ise, Klazomenai’nin hemen karsnda yer alan, 5000 yllk tarihi boyunca pek çok medeniyete ev sahiplii yapm olan ve Cumhuriyet döneminde aaçlandrmas gerçekletirilen Karantina adasdr. Bu adada yer alan Urla Kemik Hastanesi (günümüzde Urla Devlet Hastanesi) çevresindeki lojman konutlar, bölgedeki erken konut mimarl örneklerindendir. Ada, bata Urla olmak üzere, genel olarak bat kesimindeki dier sayfiye yerleimlerine hizmet veren bir salk merkezi konumundadr (Urla Devlet Hastanesi, 2018). Ancak deniz ve aac buluturan yaps, 600 metrelik ta dolgu yol üzerinden yürüyerek de ulalabilmesi dolaysyla, yayalar için ayr bir görsel ziyafet yaratan ada, turistik amaçl olarak da ziyaret edilmektedir. Urla Kalabak’taki Kaliforniya plaj, daha 1960’larn sonlarndayken, yerli—ve bir miktar da yabanc—turist için bir çekim noktas oluturmutur. Yine Kalabak’taki kum denizi plaj,
641
ISBN: 978-605-80820-1-4
bugün de, günübirlik tatil arayndaki zmirlilere hitap eden önemli Urla plajlarndandr.
Öte yandan 1970’li yllarda, turizm odakl kent ilevi ve ikincil konutlar, Urla’da pek çok zmirli mimarn etkinlik gösterecei yeni bir i alan da oluturur (Güner, 2006, 131). Keza, zmir kent merkezinde inaat yaplabilecek uygun ve bo parsel says, artk oldukça azalmtr. Bu balamda, Urla ve dier bat ilçelerdeki ikincil konut uygulamalarnn, bu dönemlerde i alma ve nitelikli i yapma sknts yaayan mimarlar oldukça rahatlatm olduu söylenebilir. Hatta sadece mimarlar deil, inaat piyasasnn dier aktörleri de (özellikle müteahhitler) bu yeni gelien turizm bölgelerine odaklanrlar. Öyle ki, 1980’lerin sonuna doru, Urla, Gümüldür-Özdere, Karaburun ve Seferihisar bata olmak üzere tüm gibi ky kesimleri, çou niteliksiz ikincil konut uygulamalaryla tamamen kaplanm olacaktr (Güner, 2006, 132). Nitekim 1985’te kabul edilen 3194 sayl imar yasas, günümüz ky yerleimlerinin kentsel geliimini ve dokusunu belirleyen en önemli kararlar barndrr. Yönetimi yerelletirme amacnda olduu için demokratik bir öz de barndran bu yasa ile gelien olumsuzluk, ky belediyelerin üst ölçekli çevre düzeni planlarndan olumsuz yönde sapmalar, younluk artrmaya gitmeleri ve turistik tesislerin bir bölümünün konuta çevrilmesi eklinde ortaya çkmtr (Arkon, 1997, 37). Urla’da da görüldüü gibi, bu dinamiklerden etkilenen yerli halk, sürekli konutunu pansiyon olarak iletmeye açacak, dardan gelerek ikincil konut edinen ve normalde “tatilci” olarak adlandrlan kesim ise bazen kimlik deitirip, kâr etme amacyla, bu konutlarn sezonluk olarak dier yerli turistlere kiralamaya balayacaktr.
Tüm bu etkilere ramen, Urla köy ve mahallelerinin özellikle 1990’larn ortalarndan itibaren ve 2000’lerden günümüze dein de hzla artarak ikincil konut mimarl ile dolmaya balamasndaki en büyük etkenin ilçeden geçen zmir-Çeme Otoyolu olduu söylenebilir. Urla artk, ikincil konut ihtiyacn en yüksek oranda karlayan ilçelerdendir (Emekli, 2004). Nitekim konut talebi de bulunmaktadr. kincil konut uygulamalar balamnda, Urla’da ilk kefedilen köy ise, Balklova’dr (Güdücüler, 2012, 72). Zeytinalan, Çamlçay, Yücesahil-Kalabak, skele, Çemealt, Denizli, Kocadere, Gülbahçe, Balklova ve Özbek kylar bugün, yerli konutlardan ziyade, ikincil konutlarla kaplanm durumdadr. kincil konutlar, kzlçam ormanlar ve zeytinlikler barndran güney kesimlerde daha seyrektir; dolaysyla bu bölgeler, nispeten bakir doasyla alternatif tatil arayan ve krsal turizmi tercih eden turistlerin daha çok ziyaret ettii beldelerdir (Güdücüler, 2012, 73). Ancak elbette, ikincil konut uygulamalarnn kontrolsüz artnn, krsal turizmi olumsuz yönde etkilemesi de bir dier gerçektir.
Konut talebi artnda, 1994 ylnda temeli atlan ve 1999-2000 akademik ylndan itibaren de Urla Gülbahçe Kampüsünde eitim veren zmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü’nün katks büyüktür. Üniversite, pek çok ikincil konutu, özellikle örencilere kiralanan, dolaysyla her mevsim kullanlan sürekli konutlara dönütürmütür. Ancak, ikincil konut uygulamalarnn, zaman içinde sürekli konuta dönümesi sonucu, tarm arazilerindeki azalma, halkn yeni geçim kayna araylarna bavurmasna yol açmtr (Güdücüler, 2012, 71). Öte yandan, zmir-çeme Otoyolu aks takip edildiinde, yol kenarndaki sektörel deiim de hemen göze çarpmaktadr. Pek çok kentli veya yerli yatrmc, bu aks üzerinde ticari mekânlar açarak, orman ve tarm arazilerine yaylm durumdadr: arabyla ünlü balar (en bilineni: Urlice Vineyards), süs bitkisi yetitirip satan fidanlklar, kr düün mekânlar, kahvalt mekânlar, hatta bir golf kulübü, bu farkl sektörler arasnda saylabilir. Yine de, tüm tarmsal alan kayplarna ramen, Urla, Yarmada bölgesinde en fazla tarm arazisine sahip yerleimi olmaya devam etmektedir (ZKA, 2014).
642
ISBN: 978-605-80820-1-4
Urla’da, Yücesahil, Çemealt, Torasan ve çmeler yerlekelerinde deniz kylarnda, yollara yer açma amaçl dolgu alanlar mevcuttur (Emekli, 2004, 41). Dolaysyla konut uygulamalar bu yollarn bulunduu alanlara doru da genilemitir. Urla kuzey kylarnda yer alan konutlarn, 1965-70’li yllarda yapmna balanan, deniz ve tali yollarn kenarnda yer alan, daha çok üst gelir grubuna hitap eden, müstakil ve bahçeli, villa tipinde yaplardan olutuu görülebilir (Emekli, 2004, 101). Ancak 1980’den sonra denize belli bir mesafede yer alan ve daha çok orta ve orta-üst gelir grubuna hitap eden, kooperatif araclyla üretilmi ikincil konutlar da bulunmaktadr. Bunlar Çamlçay-Çemealt kylarndaki sitelerdir (Emekli, 2004, 102). 1985-2000’li yllar arasnda ise Güvendik Çemealt srtlar, kyya belli bir mesafede olmakla birlikte, sahip olduu deniz ve orman manzaras, çam ve zeytin aaçlaryla kapl bir srt olmas gibi sebeplerle, üst gelir grubu kullanclar tarafndan tercih edilmeye balanmtr (Emekli, 2004, 102). Urla’nn bat kylarndaki ikinci konut uygulamalar ise daha çok, Çeme-Karaburun otoyolu üzerinde yer alan Torasan ve çmeler yerleimlerinde karmza çkmaktadr. Bu bölgede ikinci konut üretimi, 1990’lardan sonra yaygnlamtr (Emekli, 2004, 102).
ekil 1. Urla’daki Konut Sitelerinin Morfolojik Yaps ve Konumlar.
Bunlar, yine bahçeli ve müstakil, tekil villalarn yan sra, kooperatif yoluyla gerçekletirilen toplu konut sitelerinden olumaktadr. Ancak 2000’li yllardan itibaren, doal güzellikler bakmndan zengin alanlarda, lüks ve sürekli kullanma yönelik villa tipi konutlarda da art yaand söylenebilir (tokent-zmir Ticaret Odas evleri ve Sraselviler sitesi gibi) (Emekli, 2004, 102). Otoyol çevresi ve kent merkezinin güneyinde ise, yine üst gelir grubuna hitap eden, bahçeli, nispeten daha geni alana yaylan, deniz manzaral, müstakil ve tekil villa tipi ile lüks konut sitelerinin (kapal site formatnda) daha fazla öne çkt görülür. Bunlar, sunduu konfor balamnda, sürekli kullanma da uygun konutlardr. Yenikent mahallesine yer alan ve lüks konutlardan oluan Binkonutlar sitesi, bu gruba iyi bir örnek tekil eder.
643
ISBN: 978-605-80820-1-4
ekil 2. Urla Merkez ve Çevre Balantlar.
Urla ky yerleimleri, turistik balamda daha çok rabet görmektedir. Dolaysyla üst gelir grubuna hitap eden ikincil konutlar, genellikle ky kesimlerde yer almaktadr. Daha çok villa niteliindeki bu yaplar, Urla yöresel mimarisinden uzakta örneklerdir. Ancak Otoyol ile birlikte, yol kenarnda yer alan sitelerin saysnda da büyük bir art yaanmtr. Otoyol kenarndaki siteler, orta ve orta-üst gelir grubuna da hitap eder; ky kesimlerdeki konut tiplerinden ise genellikle “mimari gösteri” balamnda farkllar. Oysa Urla merkezde yer alan konutlar, yöresel mimari özellikleri yanstan, çounlukla ta yma, tek veya iki katl ve çounlukla yerli halkn yaad konutlardr. Urla’da yer alan ve emlak sitelerinde de öne çkan konut projelerinden bazlar u ekilde sralanabilir: Çamyuva Sitesi, Egeli Zeytinalan Evleri, Yamurkent, irinkent, Öztürk Sitesi (Çam Koza), Çamlbel Sitesi, Çamkent Sitesi, Doapark Villar, Liman Evleri, MESA Urla Evleri, Arkadya Villalar, Sefaköy Sitesi, Ceren Sitesi, Urla Berk Koop., Gönenç Koop., Özcan Sitesi, Ekinkent Sitesi, zemek Yeni Yaam Sitesi, Gülkent Sitesi, Kuu Evleri, Binkonutlar, Sra Selviler, tokent, Megapol Urla Evleri. Genel olarak bakldnda, villa tipi bireysel giriimle üretilmi konut tiplerinin yan sra, kooperatifler araclyla üretilen konut örnekleri de Urla’da oldukça fazladr. 1990’lardan
644
ISBN: 978-605-80820-1-4
itibaren üretiminde neredeyse bir patlamann yaand ikincil konutlarn yan sra, Urla günümüzde, zmir’e yaknl ve sunmaya balad kentsel olanaklar sebebiyle, artk, dorudan birincil konut uygulamalarna da sahne olmaktadr. Bu durum, konut tasarmlarn da etkilemi, daha büyük ve konforlu konutlar tercih edilmeye balamtr.
Urla Mekân Dizilim Analizleri Hillier ve arkadalarnn 1970’li yllarda gelitirdikleri mekan dizilim yöntemi mekân analitik olarak kavramamz salayan, önemli kuramlardan biridir. Kentsel ölçekte yaya hareketinden yola çkarak hareket ve mekann kurgu bicimi arasndaki ilikiye bakan yöntem, iki boyutlu bir araç olarak görülüp bir çok kez üzerinde tartlsa da farkl ölçekteki kentlerin karlatrlmasnda, kentlerin morfolojik deiimlerini anlayarak, müdahale öncesi ve sonras durumu kavrayabilmemize yardmc olan bir analiz yöntemidir (Hillier, 1996). zmir’in Urla ilçesinin son 45 yl içerisinde geçirdii dönüümleri anlamak için çalmada bu yöntem kullanlmtr. Parçacl analiz kentin içindeki tüm sokaklar kesitii sokaklar üzerinden parçalara ayrarak, her bir parçann bütün içindeki ilikisine bakar. Dolaysyla her bir sokak parçasnn dier parçalara oranla seçilebilme durumunu gösterir. Son dönemlerde aksiyel analize oranla daha çok kullanlmaktadr. Al Sayed ve arkadalarnn da (2012) belirttii gibi parçacl analiz, kentlerin büyümeyi üreten yapsal biçimlerini bize sunar. Bununla birlikte yol hiyerarisi, merkez ve alt merkezlerin hiyerarik yapsn da görürüz. Kentin kendi kendisini oluturan ve yaratan süreçlerini anlayarak gelecee ilikin stratejik planlar gelitirmemizde yardmc olur. Urla ilçesi, zmir kadar karmak büyüme süreçleri içinde büyüme göstermemi olsa da metropoliten alan ölçeinde alnan ekonomik, politik, ve mekansal kararlar ile ilçenin fiziksel ve krsal yapsnda ciddi deiimler meydana gelmitir.
Dolaysyla, Urla’nn mekan dizilim analizlerini yorumlarken zmir ili içerisindeki konumu ve kentsel geliimi üzerinden sonuçlar okumak gerekmektedir. Bu çalmada 1969 ve 2016 haritalarnn aksiyel modelleri oluturularak, parçacl analiz yöntemi (segment analysis) ile Urla morfolojik yaps ve dönüümü incelenmitir. 1969 yl elde edilebilen en eski kadastral haritadr, dolaysyla sadece 70 sonras geliime baklabilmitir. 70 dönemi daha önce de belirttiimiz gibi Türkiye’de hem devlet planlama tekilatlarnn kurulduu, planlama bürolarnn oluturulduu ve kentlerin metropoliten planlarnn yapld önemli bir döneme iaret eder. Urla-Güzelbahçe, zmir metropolitan alan içinde bat aksnda gelien uydu merkez olarak plan önerilerinde ele alnmtr.
645
ISBN: 978-605-80820-1-4
ekil 3. Urla 1969 ve 2016 Bütünleiklik (Integration) Global ve Lokal Deerleri.
Buna bal olarak hem 1960 yllarnda balayan spekülatif basklarn, hem de ky geliimini ikincil konuta ve turizme açan üstten gelen kararlarn nüvelerini 1969 modelinde görmekteyiz. Örnein, ikinci dünya sava sonrasnda sanayi ve kentleme ile artan dinlenme ihtiyac ve ikincil konut üretimi ile kylarn dolduu dönem (Güçlü, 1988; Emekli, 2004) hem bütünleiklik hem de seçilebilirlik analizlerinde okunabilmektedir.
Ky aks boyunca uzanan Mareal Fevzi Çakmak Bulvar, Eski zmir-Çeme Karayolu ve daha önce de bahsettiimiz gibi iki çekirdei birbirine balayan (sahil- urla merkez) Mithatpaa ve 75. Yl Cumhuriyet Caddesi en güçlü akslardr. Kyy merkeze balayan bu kuzey güney aks ilçenin merkezinde Zafer Caddesi ile birleerek kent merkezini çevreler (ekil 2). Merkezi çekirdein daha çok grid bir yapda olduunu görmekteyiz. Kyda sahil boyunca düz alanlarda da olan bu grid yap tarm arazilerinin ve eimli alanlarn olduu bölgede daha organik bir dokuya bürünmütür. Lokal analizde ise ky da pek bir farkllk olmasa da, youn grid doku ile merkezi çekirdein geçirgen dokusunu okuyabilmekteyiz. Bu Al Sayed ve arkadalar (2009) ile Hillier’in (1996) de vurgulad gibi youn grid dokunun kent merkezlerinde özellikle de tarihi merkezlerde bütünleikliin/eriilebilirliin (integration) en yüksek olduu noktalar olduunu görüyoruz. Kyda her hangi bir merkezileme veya alt merkez yaps ile karlamyoruz.
Yukarda da deinildii gibi 1955 ylnda alnan merkez çeper ilikisini kuvvetlendirme karar ve 89’da alnan zmir-Çeme Otoyol kararlar ile zmir’in bat aks ile olan balants arttrlmtr. 2016 seçilebilirlik (Choice) üst ölçek modelinde (global) ise bu otoyol ile birlikte ilçenin makroformundaki deiim izlenmektedir. Otoban ile Eski zmir-Çeme Karayolunu balayan yollar geleneksel dokunun olduu Zafer Caddesi’nin görevini kuzeydeki Nur Dikmen Caddesine aktarmtr. Dolaysyla merkez artk içinden geçilen deil çevresinden dolalan bir yer halini almtr. Alt ölçekte (lokal) merkezde artan yerleim
646
ISBN: 978-605-80820-1-4
alanlar ile birlikte seçilebilirliin (Choice) ve geçirgenliin arttn görmekteyiz. Merkez çekirdekteki bo alanlarn “Bin konutlar” gibi kooperatif yerleimleri ile tamamen dolmas sonucu lokal seçilebilirlik ve bütünleiklik artmtr. Yukarda da deindiimiz üzere ky ile merkez sadece araç ile gidilebilen (global modelde gördüümüz gibi) bir yerdir ve yerel ölçekte (lokal modelde) merkez çekirdek kydan tamamen kopuktur.
2016 global seçilebilirlik (Choice) modelinde gördüümüz üzere, oluan yeni siteler en baskn üç akstan sonra seçilebilirlii yüksek yollara yakn alanlarda konumlanmlardr. Aslnda 1969 modeline bakarsak bu yerleimler yerlerini rast gele seçmemilerdir. Bir çou eski mevcut dokuyu kullanarak eski yol alarnn bulunduu yerleri seçmitir ve aralarndaki ucu açk yol alar birleerek çkmaz sokak yapsndan çkmlardr. Halen yarmadadaki en fazla tarm arazilerini (ZKA, 2014) ve köy yerleimini (mahalle) içerse de Urla’daki bu dönüüm ile üretim sektörü de dönümektedir. Bu siteler ile birlikte bu snfa ait hizmet gruplar, golf sahalar, at binicilii gibi farkl arazi kullanmlar ortaya çkmtr. Bütünleiklik analizinde gördüümüz (ekil 3) Eski zmir-Ceme Karayolunun kuzey-güney aksndaki balant, yol boyunca yerlemi süs bitkileri, sera ve çiçekçilik gibi kullanmlar ile azalmtr. Kent merkezini karlatrdmz bütünleiklik global haritalarnda 1969’da merkez çekirdek bir çok noktadan kuzey aks ile balanmken 2016 modelinde bunun azaldn görmekteyiz. Buna ramen, hem bütünleiklik hem de seçilebilirlik deerlerine baktmzda 2016 modelinde 1969 modeline göre tüm bu deerler az da olsa artmtr (Tablo 1), Urla daha eriilebilir olmutur. Güneyde Bademler köyünden gelip sanayi alanndan geçerek kuzeye Özbek’e uzanan aksn kenarnda Urla Devlet Hastanesi ayr bir çekim noktas yaratarak etrafn dönütürmektedir. Dolaysyla 2013’te zmir ili snrlarna eklenen Güzelbahçe ve Urla’nn zmir kenti ile ilikisi Yarmada’daki dier ilçelere göre daha kuvvetli olmu ve kesintisiz bir yerleim aks salamtr (IZKA, 2014).
ekil 4. Urla 1969 ve 2016 Seçilebilirlik (Choice) Global ve Lokal Deerleri.
647
ISBN: 978-605-80820-1-4
Tablo 1.Urla 1969/2016 Mekan Dizilim Ölçüleri Ortalama Deerler.
Mekan Dizilim Ölçütleri Urla 1969 Urla 2016 Connectivity 3,0322 3,04827
Choice (RN) 4,18005 4,21616
Choice (Lokal) 2,98598 3,20704
Integration (RN) 2,9108 3,09257
Integration (Lokal) 1,97815 2,16799
Tablo 2. Toplam Alan çinde Tarm Alanlar Karlatrma (Kaynak: ADNKS Tuik Verileri 2018).
Tablo 3. Urla lçe Nüfusu (Kaynak: Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl zmir l Müdürlüü Kaytlar 2017).
Sonuç Bu çalma, yeni otobann ve üniversitenin yaplmasyla kr-kent ilikisi farkllaan ve bugüne kadar bir sayfiye yeri olarak kabul edilen Urla’nn merkez ve ky alanlarndaki morfolojik deiimine odaklanmaktadr. Önceleri yazlk bir yer olarak kabul gören ve çounlukla ikincil konutlarn ina edilen Urla’nn zamanla rekreasyon ve eitim gibi yeni ilevlerin eklenmesiyle, kent ve kr ilikisinin yeniden okunmas gereken yerlerden biri olmutur. Sonuç olarak Urla’da 3 ölçekte dönüümden bahsedebiliriz. Birincisi 50’li
648
ISBN: 978-605-80820-1-4
yllarda balayan turizm ve ikincil konut karar ile oluan spekülasyon, ikincisi otoban ve merkez çeper ilikisinin arttrlmas, son donemde ise artk sadece sayfiye özellii deil literatürde de gördüümüz gibi kentten kra gelen farkl bir göç biçimi görülmektedir. Nelson ve Nelson (2010)’nn da tanmlad gibi bu göç daha önceki yllarda gördüümüz sadece yaz donemi gerçekleen göçten farkl olarak metropol kent merkezinde belli bir sermaye birikimi salayan beyaz yakal profesyonellerin krsal alana daha yüksek kalitede bir yaam standard getirmesiyle olmutur. Üstelik artk emekli olmay beklemek gibi bir durumlar da yoktur. Bu snf kendileri ile birlikte kendi ihtiyaçlarn karlamaya yönelik alt gelir grubunun da krsala göçmesine sebep olur ki bu literatürde “balantl göç” olarak adlandrlmaktadr. Dolaysyla artk kentten ve banliyöden/alt-merkezden kaçan üst gelir grubu kendisine yeni bir konfor alan oluturabilecei krsal alana yerleerek ekonomik dönüümler ile oray soylulatrp krsaln kimliinin deimesine sebep olur. Bu durumu Nelson ve Nelson (2010) “küresel krsal” olarak açklar. Eski Izmir-Cesme Karayolu ve Otoban arasndaki bölgede mevcut tarm ve orman arazileri dönütürülmü ve bu alanda kapal site inaat artmtr ve merkezin lokal ölçekte hem seçilebilirlik hem de geçirgenlik deerleri artmtr. Bunun tam tersine, sahil aksnn seçilebilirlik ve geçirgenlik deerlerinde bir farkllk gözlenmemektedir. Bu anlamda yeni ina edilen konutlarn sahil aksnda deil, merkeze yakn konumda olmas bir tesadüf deildir. Bir dier önemli dönüüm tarm alanlaryla ilgilidir. zka raporunda, Urla yarmadaki en çok tarm alanlarna sahip olarak belirtilse de, son 10 ylda büyük tarm alanlar oldukça azalm ve ekilmeyen araziler artmtr.
Kaynakça Al Sayed, K., Turner, A., & Hanna, S. (2009). Cities as emergent models: the morphological logic of Manhattan and Barcelona.
Al_Sayed, K., Turner, A., & Hanna, S. (2012). Generative structures in cities. In Proceedings of the 8th International Space Syntax Symposium.
Arkiv. (2018). Nebiolu Turistik Tesisleri. Eriim tarihi: 31 Mays 2018. http://www.arkiv.com.tr/ proje/nebioglu-trustik-tesisleri/6206.
Arkon, C. (1997). Kylarmzn günümüzdeki görüntüsü. Ege Mimarlk 7(24), 39-43.
Arkon, C. (1989). kinci Konutlar: Sorunlar ve Potansiyelleri ile Planlama çerisindeki Konumu, zmir Örnei. zmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
Brenner, N. ve Schmid, C. (2015). Towards a new epistemology of the urban?, City, 19:2-3, 151- 182, DOI: 10.1080/13604813.2015.1014712.
Brereton, F., Bullock, C., Clinch, J.P., ve Scott, M. (2011). Rural change and individual well-being: the case of Ireland and rural quality of life. European Urban and Regional Studies 18(2) 203 –227.
Emekli, G. (2004). Kent Corafyas Yaklam ile Urla’da Kentsel Geliimin Deerlendirilmesi / 2001-EDB-004. Aratrma Projesi. zmir: Ege Üniversitesi.
Emekli, G. (2014). kinci Konut Kavram Açsndan Turizm Corafyasnn Önemi ve Türkiye’de kinci Konutlarn geliimi. Ege Corafya Dergisi 23 (1), 25-42.
Gans, H. J. (1993). People, Plans, and Policies. Essays on Poverty, Racism, and Other National Ur- ban Problems. Columbia University Press, Russell Sage Foundation, New York.
Güçlü, K. (1988). Ülkemiz’de Sahil Bantlarnda na Edilen Yazlk Evler ve Yaratt Sorunlar. Ziraat Dergisi 19 (1/4): 205-210.
649
ISBN: 978-605-80820-1-4
Güdücüler, M. (2012). Urla’da Krsal Kalknma ve Krsal Turizm. Uluslararas Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi 2 (2), 67-78.
Güner, D. (2006). zmir’de Modern Konut Mimarl 1950-2006. Planlama 3, 123-142.
Hillier, B. (1996). Space is the Machine: A Configurational Theory of Architecture (Cambridge Uni- versity Press, Cambridge).
Iyer, S. (2017). Circular Migration and Localized Urbanization in Rural India. Environment and Urbanization AsIA 8(1) 105–119.
ZKA. (2014). Yarmada Sürdürülebilir Kalknma Stratejisi. zmir: zmir Kalknma Ajans.
Lavery, P. (1971). Recreational Geography. Londra: D&C.
Lefebvre, H., Bononno, R., & Smith, N. (2003). The Urban Revolution. Minneapolis; Londra: Uni- versity of Minnesota Press. Veri linki: http://www.jstor.org/stable/10.5749/j.ctt5vkbkv.
Manisa, K., Görgülü, T. (2008). kincil Konutlarn Turizm Sektöründe Yeniden Kullanlabilmesine likin Bir Model. Megaron, YTÜ Mimarlk Fakültesi E-Dergisi 3 (1), 68-78.
Nelson, L. ve Nelson, P. B. (2010). The global rural: Gentrification and linked migration in the rural USA. Progress in Human Geography 35(4) 441–459.
Özgüç, N. (1977). Tatil Evleri. ehircilik Dergisi, TÜ 14, 71-74.
Sietchiping, R., Kago, J., Zhang, X. Q., Augustinus, C. ve Tuts, R. (2014). Role of Urban–Rural Lin- kages in Promoting Sustainable Urbanization. Environment and Urbanization AsIA 5(2) 219–234.
Soja, E. W. (2013). Regional urbanization and third wave cities, City, 17:5, 688-694, DOI: 10.1080/13604813.2013.827854.
Tao, L. (2007). A Study of the Tibetan Rural Urbanisation Model. CHINA REPORT 43 : 1 (2007): 31–42.
Tucu, . (2017). Liman Tepe / Klazomenai Antik Liman Dou Mendirei Çalmalar. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 26 (1), 85-101.
______________________________

Documents

Urla’nın İkincil Konutlar Odaklı Kentsel Gelişimi ve Sayye Kimliğiyle … · 2019. 4. 14. · Urla, 1960’lardan bu yana, İzmir’in en önemli yazlık tal merkezlerinden