i

Kagawaran ng Edukasyon

Republika ng Pilipinas

2

Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.

Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagamitan ng Mag-aaral

Waray

ii

Araling Panlipunan – Ikalawang Baitang Kagamitan ng Mag-aaral sa Waray Unang Edisyon, 2013 ISBN: 978-971-9601-42-5

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D.

Inilimbag sa Pilipinas ng Vibal Publishing House, Inc.

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) Office Address: 2nd Floor Dorm G, PSC Complex, Meralco Avenue

Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Consultant: Cecilia M. Libres

Mga Manunulat: Helen A. Amatosa, Glenda L. Bacayo, Arlene S. De Paz, at Marisa G. Martillo

Patnugot: Cresencia B. Catan

Graphic Artist: Jason R. Gaduena

Naglayout: Romeo R. Caamod at Joselito B. Asi

iv

YUNIT 2: KALIBONGAN, KATINIKANGAN NGAN PANGINABUHI HA KOMUNIDAD

LEKSIYON ULOHAN PAYPAY

1 Mga Importante Nga Lugar, Istruktura, Monumento, Panigamnan Ngan Lugar Pasyadahan

41 2 Mga Iba-iba nga Porma Han Tuna

Ngan Tubig

47 3 An Mga Porma Han Tuna Ngan

Tubig

51 4 An Kahimtang Han Panahon 53 5 An Kabutangan Han mga Porma

Han Tuna Ngan Tubig Yana Ngan Hadto

56 6 Mga Mahinungdanon Nga

Tigaman, Istruktura, Monumento, Ngan Butang Ha Komunidad

59

7 Iba-iba Nga Mga Okasyon Ha Komunidad

61

8 An Katinikangan Han Komunidad 63 9 Timeline Nga Nagpapakita Han

Mga Pagbag-o Ha Komunidad

66 10 Mga Pagbag-o Han Klase Han

Sarakyan, Panmado, Mga Buruhaton, Ngan Kadamo Han Tawo Ha Komunidad

69

38

Buruhaton 3 Maghimo hin usa nga album nga nag papakita han mga panguna nga impormasyon ha komunidad. Buruhaton 4 Maghimo hin collage han komunidad nga mahikikit-an an mga panguna nga mga impormasyon.

Tigamni:

An paghimo han scrapbook, pagkolekta han mga ladawan han usa nga komunidad ngan gin bubutangan hin description.

An collage an pagtirok han mga ladawan tikang han mga butang nga diri na gamit. An album an pagtirok ngan pagpilit han mga ladawan han komunidad.

39

Yunit 2: KALIBONGAN, KATINIKANGAN NGAN

PANGINABUHI HA KOMUNIDAD

Tinikangan:

40

Mga Panuyo

Kahuman pag-admi an ikaduha nga bahin

gamit an modyul, ginlalauman nga mahihimo ini nga

mga nasunod:

1. Natutudlok an mga lokasyon han mga importante

nga mga lugar gamit an simple nga mapa.

2. Naipapakita an kalibungan han komunidad.

3. Natatagan hin importansiya an pisikal nga imahe

ngan importante nga mga lugar ha komunidad.

4. Nakakaintindi han konsepto han pagpapadayon

ngan pagbabag-o.

5. Nakakaintindi han tinikangan han komunidad.

6. Nahiiisplikar an mga butang nga nagbag-o ngan

aada gihapon sa komunidad.

7. Naiintindihan an konsepto han pagpadayon

ngan pagbabag-o.

8. Nakakahikay hin mga impormasyon bahin han

tinikangan ngan panginabuhi ha komunidad.

41

MGA IMPORTANTE NGA LUGAR, ISTRUKTURA, MONUMENTO, PANIGAMNAN NGAN LUGAR PASYADAHAN

Hunahunaa: Ano an mga importante nga lugar ha iyo komunidad? Hain man hira makikit-an?

Buruhaton 1

Kitaa an mga ladawan. Kuhaa an mga ladawan ngan ikada ha eksakto nga rumbay.

42

Buruhaton 2 An kada grupo makuha hin mga ladawan. Kolori an mga ginkuha nga ladawan.

Importante nga Lugar

Lugar Pasyadahan Monumento Istruktura Panigamnan

42

Buruhaton 2 An kada grupo makuha hin mga ladawan. Kolori an mga ginkuha nga ladawan.

Importante nga Lugar

Lugar Pasyadahan Monumento Istruktura Panigamnan

43

Buruhaton 3

Kuha hin mga ladawan ha magturutdo. Ipadukot ini nga ladawan ha usa nga malimpiyo nga papel.

1. 2.

44

3. 4.

Buruhaton 4 Kitaa an mapa. Batuna an mga masunod nga mga pakiana.

44

2. 4.

Buruhaton 4 Kitaa an mapa. Batuna an mga masunod nga mga pakiana.

45

1. Hain nga banda makikita an simbahan? 2. An Health Center, hain man nga banda? 3. An monument hain nga dapit makikit-an? 4. Ha diin nga banda makikit-an an mall? Buruhaton 5

Kuha hin mga ladawan ha magturutdo. Pagporma hin mapa gamit an ginkuha nga ladawan.

46

Batuna ang mga pakiana.

1. Tikang ha Brgy. Hall, ano nga direksiyon an tikadto ha plasa?

2. Tikang sa Brgy. Hall, ano nga direksiyon an tikadto ha balay?

3. An tikadto ka ha eskuylahan, ano nga direksiyon an imo lalakton tikang ha Brgy. Hall?

4. Hain man nga direksiyon mahikikit-an an Brgy. Hall dida ha mapa?

Buruhaton 6 Kumpletoha an mga pulong. Igsurat an eksakto nga direksiyon basi han mapa nga ginpakita.

1. An eskuwelahan aada ha _______________. 2. Ha ____________________ makikit-an an Brgy. Hall. 3. Aada ha _____________ an plasa. 4. Ha _____________ makikit-an an balay.

Buruhaton 7 Subay han mapa nga igpapakita han magturutdo. Paghimo hin halipot nga istorya bahin han Komunidad nga imo ginporma.

Tigamni: An aton komunidad mayda makikit-an nga importante nga mga lugar, sugad han eskuylahan, murulayan, plasa, merkado, Brgy. Hall, Health Center, munusipyo, mga balay ngan iba pa.

47

MGA IBA-IBA NGA PORMA

HAN TUNA NGAN TUBIG

Hunahunaa:

Ano an iba-iba nga nakomponir han

porma han tuna ngan tubig?

Buruhaton 1

Paghimo hin duha nga grupo. An kada grupo

magpapaunahay hin pag-urusa han mga ladawan

nga mayda pagkakapareho ngan pagkakaiba.

Buruhaton 2

Paggrupo hin duha. Kada grupo, tatagan hin

kahon nga mayda sulod nga sobre hin mga picture

puzzle. Igporma ini ngan isumat ha klase kon ano an

porma nga nahimo.

Buruhaton 3

Magpapakita an magturutdo hin usa nga

ladawan kahuman, magpapasa hiya hin bola ha

kabataan. An makakasalo han bola amo an

magsusumat kon ano an ngaran han ladawan nga

iginpakita. Kahuman, makuha hiya hin ladawan

ngan hiya liwat an magpapasa han bola ha iya mga

kaklase. An makakasalo an magsusumat han ngaran

han ladawan. Magpadayon hasta nga maubos

maipakita an mga ladawan.

48

Buruhaton 4

Paghimo hin duha kagrupo. Kuha hin mga ladawan nga gagamiton. Iglista an pagkakapapreho ngan pagkakairiba nira. Buruhaton 5

Pagporma hin 5 kagrupo. Kuha hin mapa ha magturutdo ngan kolori ini hin eksakto nga kolor han tubig ngan tuna. Buruhaton 6

An lider han kada grupo an magpapakita hin ladawan. An mga miyembro an matigo han ngaran han ladawan sakob hin tulo ka minutos. An may pinakadamo nga mahingaranan nga eksakto amo an madaog.

48

Buruhaton 4

Paghimo hin duha kagrupo. Kuha hin mga ladawan nga gagamiton. Iglista an pagkakapapreho ngan pagkakairiba nira. Buruhaton 5

Pagporma hin 5 kagrupo. Kuha hin mapa ha magturutdo ngan kolori ini hin eksakto nga kolor han tubig ngan tuna. Buruhaton 6

An lider han kada grupo an magpapakita hin ladawan. An mga miyembro an matigo han ngaran han ladawan sakob hin tulo ka minutos. An may pinakadamo nga mahingaranan nga eksakto amo an madaog.

49

Buruhaton 7 Butangi hin linya an ladawan ha rumbay A

han iya ngaran ha rumbay B. A

B

a. burabod

b. dagat

c. kabukiran

d. bukid

e. kapatagan

f. kadagatan

g. busay

50

Tigamni: An aton komunidad may ada iba-iba nga porma han tuna ngan tubig. May ada bulkan, bukid, kapatagan, libis, talampas nga porma han tuna ngan dagat, burabod, busay, salog, kadagatan an mga porma han tubig.

50

Tigamni: An aton komunidad may ada iba-iba nga porma han tuna ngan tubig. May ada bulkan, bukid, kapatagan, libis, talampas nga porma han tuna ngan dagat, burabod, busay, salog, kadagatan an mga porma han tubig.

51

AN MGA PORMA HAN TUNA NGAN TUBIG

Hunahunaa: May ada ba pagkakaiba-iba an mga porma han tuna ngan tubig?

Buruhaton 1 Paghimo hin simple nga mapa han iyo komunidad. Ibutang ha drowing an mga porma han tuna ngan tubig nga makikit-an haiyo komunidad. Kolori an imo nahimo nga mapa. Buruhaton 2 An kada grupo maghihimo o magdodrowing hin porma han tuna o tubig gamit an modeling clay. Buruhaton 3 Pagbiling hin padis. Magpasa hin panyo ha klase samtang namamati hin kanta o tukar nga malaksi. Pag-ukoy han kanta o tukar, an padis nga makakakapot han panyo an magpapakita han ira drowing ngan mag-iistorya han pagkakaiba ngan pagkakapareho han ira komunidad.

52

Tigamni: An mga porma han tuna ngan tubig mayda pagkakapareho ngan pagkakaiba. An mga bulkan, bukid, talampas in mga porma han tuna nga higtaas, samtang an kapatagan, libis in mga himubo ngan patag nga mga lugar. Ha mga porma liwat han tubig, sugad han busay, burabod, ngan salog an ira tubig in naawas. Samtang an lawa diri naawas an iya tubig.

53

AN KAHIMTANG HAN

PANAHON

Hunahunaa

Ano an duha nga klase han panahon?

Ano an mga naabot nga mga

kalamidad han aton komunidad?

Buruhaton 1

Paghimo hin duha nga linya. Ha ihap nga tulo

magpapaunahay an bata ha kada linya pagpadukot

han ladawan ha eksakto nga rumbay. An mayda

pinakadamo an nahipadukot ha eksakto nga rumbay

amo an madaog.

54

Tag- uran Tagsirak

Buruhaton 2 Paghimo an kada usa hin news nga igsusumat ha klase mahitungod hit panahon nga may-ada kita yana. Buruhaton 3 Paggrupo hin duha. An siyahan nga grupo magpapakita hin sitwasyon ha panahon hin kalamidad. An ikaduha nga grupo an matigo kon ano nga kalamidad an iginpakita. Buruhaton 4 Magugrupo hin tulo an klase. Babatonon an masunod nga pakiana.

54

Tag- uran Tagsirak

Buruhaton 2 Paghimo an kada usa hin news nga igsusumat ha klase mahitungod hit panahon nga may-ada kita yana. Buruhaton 3 Paggrupo hin duha. An siyahan nga grupo magpapakita hin sitwasyon ha panahon hin kalamidad. An ikaduha nga grupo an matigo kon ano nga kalamidad an iginpakita. Buruhaton 4 Magugrupo hin tulo an klase. Babatonon an masunod nga pakiana.

55

Bagyo Baha Linog

1. Ano an nahitatabo han mga balay kon nabagyo? 2. Ano an mga epekto hini ngadto han mga pamilya?

1. Kay ano nga ginugutom an mga tawo? 2. Nagkaaano an ira mga garamiton ngan mga pananum?

1. Ano an nahinabo han mga pader han mga semento nga balay? 2. An mga kalsada, ano an mahikikit-an kahuman hin linog?

Tigamni: An aton komunidad mayda duha nga panahon tag-uran ngan tagsirak. Mayda liwat kita natural nga kalamidad nga naaabat sugad han bagyo, baha ngan linog. Damo an mga nagkakaruruba nga mga porma han tuna ngan tubig kon naabat kita hini nga mga kalamidad. Mayda liwat hini epekto ha mga tawo kon naabat kita hini sugad han tagutom kay nadidistroso man an mga umhanan ngan iba pa nga ginkukuhaan hin pagkaon.

56

AN KABUTANGAN HAN MGA PORMA HAN TUNA NGAN TUBIG YANA NGAN HADTO.

Hunahunaa Buruhaton 1 Isurat ha eksakto nga ulohan an mga pinagkaibahan han porma han tuna yana ngan hadto. Pinagkaibahan han kabutangan han Porma han Tuna

Yana Hadto

Buruhaton 2 Paghimo hin duha ka grupo. An siyahan nga grupo, maglilista han mga mag-upay nga epekto han nga kabutangan han porma han tuna ngan tubig. An ikaduha nga grupo, maglilista han maraot nga epekto han kabutangan han porma han tuna ngan tubig.

Mayda ba pinagkaibahan an kabutangan han tuna ngan tubig yana ngan hadto?

56

AN KABUTANGAN HAN MGA PORMA HAN TUNA NGAN TUBIG YANA NGAN HADTO.

Hunahunaa Buruhaton 1 Isurat ha eksakto nga ulohan an mga pinagkaibahan han porma han tuna yana ngan hadto. Pinagkaibahan han kabutangan han Porma han Tuna

Yana Hadto

Buruhaton 2 Paghimo hin duha ka grupo. An siyahan nga grupo, maglilista han mga mag-upay nga epekto han nga kabutangan han porma han tuna ngan tubig. An ikaduha nga grupo, maglilista han maraot nga epekto han kabutangan han porma han tuna ngan tubig.

Mayda ba pinagkaibahan an kabutangan han tuna ngan tubig yana ngan hadto?

57

Buruhaton 3 Igsurat ha kada lidong an mga pagbabag-o ngan nahinanabo ha kalibongan.

Buruhaton 4 Pun-a an graphic organizer han mga pagbabag-o nga nahinabo ha iyo komunidad.

Mga pagbabago Ha kalibongan

Mga pagbabago Ha komunidad

58

Buruhaton 5 Paghimo hin duha kagrupo. Maghikay hin mga impormasyon han tinikangan han ngaran han iyo komunidad. Magkaada hin pag-istorya han masunod nga adlaw. An una nga grupo magpapakiana han mga kalagasan ha ira komunidad. An ikaduha nga grupo magbibiling ha mga libro ngan iba pa nga mga barasahon. Buruhaton 6 Subay han mga nakuha nga impormasyon han kada grupo. Pagsurat hin 1- 3 ka linya hin mga pamulong mahitungod han iyo komunidad.

Tigamni: Mayda mga pagbabag-o nga nahinanabo ha aton komunidad. May kaupayan ngan hin nakakaraot nga durot ini.

58

Buruhaton 5 Paghimo hin duha kagrupo. Maghikay hin mga impormasyon han tinikangan han ngaran han iyo komunidad. Magkaada hin pag-istorya han masunod nga adlaw. An una nga grupo magpapakiana han mga kalagasan ha ira komunidad. An ikaduha nga grupo magbibiling ha mga libro ngan iba pa nga mga barasahon. Buruhaton 6 Subay han mga nakuha nga impormasyon han kada grupo. Pagsurat hin 1- 3 ka linya hin mga pamulong mahitungod han iyo komunidad.

Tigamni: Mayda mga pagbabag-o nga nahinanabo ha aton komunidad. May kaupayan ngan hin nakakaraot nga durot ini.

59

MGA MAHINUNGDANON NGA TIGAMAN, ISTRUKTURA, MONUMENTO NGAN BUTANG HA KOMUNIDAD

Hunahunaa Ano an mahinungdanon nga mga lugar ha komunidad? Kay ano man nga nagin mahinungdanon ini?

Buruhaton 1 Pamati hin usa nga istorya ngan batuna an masunod nga mga pakiana.

1. Hin-o an inabot tikang Amerika? 2. Kay ano waray hira dayon umuli? 3. Ano-ano nga mga lugar an ira ginkadtuan? 4. Ano an nahisiring han bata mahitungod han aton

nasud? 5. Kay ano nga gintagan ini hin titulo nga

“Mahinungdanon nga Lugar”? 6. Nakadtuan na ba niyo an mahinungdanon nga

mga lugar ha iyo komunidad? 7. Ano an imo bubuhaton kon makadto ka hin iba

nga mga lugar? 8. Maupay ba kitaon an mga maghamis nga mga

lugar?

60

Buruhaton 2 Pagpakita hin usa nga drama-drama mahitungod hin mga kinahanglan buhaton para ipakita an importansiya han mga mahinungdanon nga tigaman, istruktura, monumento ngan iba pa nga butang ha komunidad. Buruhaton 3 Buhata an masunod nga mga sugo.

1. Kuha hin usa nga malimpiyo nga papel. 2. Igdrowing ngan kolori an iyo paborito nga

makahulugan nga lugar. 3. Butangi hin titulo ang imo nahimo. 4. Pagsurat hin 3-4 nga linya hin mga pamulong

han imo drowing. 5. Isurat an imo bubuhaton para maipakita an

importansiya hini nga mahinungdanon nga lugar.

6. Ipakita ha bug-os nga klase an imo ginhimo. Buruhaton 4 Paghimo maupat ka grupo. Pili hin mahinungdanon nga panhinabo ngan ipakita ini pinaagi hin usa nga play.

Tigamni: Mayda kita mga makahulugan nga mga lugar ha aton komunidad. Ini hira an nagpapahinumdum han mga importante nga panhinabo ha aton komunidad.

60

Buruhaton 2 Pagpakita hin usa nga drama-drama mahitungod hin mga kinahanglan buhaton para ipakita an importansiya han mga mahinungdanon nga tigaman, istruktura, monumento ngan iba pa nga butang ha komunidad. Buruhaton 3 Buhata an masunod nga mga sugo.

1. Kuha hin usa nga malimpiyo nga papel. 2. Igdrowing ngan kolori an iyo paborito nga

makahulugan nga lugar. 3. Butangi hin titulo ang imo nahimo. 4. Pagsurat hin 3-4 nga linya hin mga pamulong

han imo drowing. 5. Isurat an imo bubuhaton para maipakita an

importansiya hini nga mahinungdanon nga lugar.

6. Ipakita ha bug-os nga klase an imo ginhimo. Buruhaton 4 Paghimo maupat ka grupo. Pili hin mahinungdanon nga panhinabo ngan ipakita ini pinaagi hin usa nga play.

Tigamni: Mayda kita mga makahulugan nga mga lugar ha aton komunidad. Ini hira an nagpapahinumdum han mga importante nga panhinabo ha aton komunidad.

61

IBA-IBA NGA MGA OKASYON HA KOMUNIDAD

Hunahunaa

Ano-ano an mga okasyon nga ginsisilibrar ha aton komunidad.

Buruhaton 1 Pagmulay hin pabitin. Mag-uunahay hin paghikaabot han mga binitay nga mga butang o uyagan. Ano an iyo inabat han makakuha kamo hin mga uyagan? Buruhaton 2 Paghimo hin upat kagrupo ngan pagbiling hin mga impormasyon hini nga mga kadamo tikang ha mga libro ngan iba pa nga mga barasahon

1. Pasko 2. Pista 3. Eid’l Fitr 4. Lokal nga kadamo ha komunidad

62

Buruhaton 3 Paghimo hin duha kagrupo. Pag-andam hin usa nga drama. An una nga grupo magpapakita han siyahan nga pag-isa han bandera kadungan han pagkanta han Lupang Hinirang. An ikaduha magpapakita hin usa nga paghatag hin pagkilala han mga magtatrabaho nga tangkod ha ira pagserbisyo. Buruhaton 4 Paggrupo hin napulo. An kada grupo makuha hin ladawan hin kadamo/pagkaurusa. Panginano kon ano ini nga kadamo ngan paghatag hin impormasyon mahitungod hini. Buruhaton 5 Paghimo maupat ka grupo. An kada grupo magpapakita hin usa nga sitwasyon kon ano an makikita nga pagbulig han pamilya o eskuwelahan hini nga kadamo.

Tigamni: An aton komunidad nagsisilibrar hin duha nga klase hin okasyon, panrelihiyon ngan pansibiko.

63

AN KATINIKANGAN

HAN KOMUNIDAD

Hunahunaa

Diin tikang an ngaran han iyo

komunidad?

Buruhaton 1

Basaha an istorya ngan batuna an masunod nga

mga pakiana.

An Katinikangan Han Basey Ginsurat ni Herbert F. Lancanan

Han una nga panahon, may usa ng mag-asawa hi

Kadiko ngan Guilanda, nga naukoy ha look nga lugar

ha Sitio Omit (Brgy. Magallanes). Ini nga magtiayon in

maiha na nga naghihingyap nga magkamay-ada hin

anak. Adlaw-adlaw, nagpipinangadi hira ngan

nagsasakripisyo. Usa kaadlaw samtang nag-aalog hin

tubig an babaye, nakabati hiya hin puya nga

nagtitinuok. Iya ini ginbiling. Nakit-an niya ini didto han

lindong han puno , harani hin usa nga timba. Iya ini

ginkuha ngan nagpasalamat han Makagarahun nga

ginbaton an maiha nira nga gin-aaro. Gin ngaranan

nira ini hin Bungansakit nga an karuyag sidngon bunga

han ira pagsakripisyo.

Dumako hi Bungansakit nga usa nga malipayon,

buotan, ngan mahusay nga daraga. Bisan hin-o an

makakita haiya in makakaistorya gud kon ano hiya

64

kahusay. Nagsarang ini nga istorya mahitungod kan Bungansakit. Damo nga mga kaulitawhan tikang ha iba-iba nga lugar an dumayo para mangasawa haiya pero waray niya ginkaruyag. Hi Suguijon usa nga ulitawo in usa nga naghingyap nga magin asawa hi Bungansakit. Iya ginbuhat an ngatanan nga pamaagi hin panguyab. Hasta nga nagkadayon hira. Nagpakasal hira ngan gindara niya hi Bungansakit ngadto han ira lugar. Naging maupay an pag-ukoy han mag-asawa. Usa ka adlaw, may nagkaabot nga mga Moros tikang ha Mindanao. Pakakita nira kan Bungansakit, ginlugos nira ini pagdad-a. Dinhi nagkaada hin pagkasaramok. Damo an nagkamatay hini nga kasamok, usa na dinhi hi Suguijon. Nagmalinangpuson an mga Moros nga madara hi Bungansakit. Tikang hadto waray na hira ano man nga mga istorya nga nabatian mahitungod kan Bungansakit. Ha paghatag hin pagtahod ngan pagkilala han kasuhay niya, gintawag adto nga lugar nga “Mabaysay” karuyag sidngon mahusay. Ha paglabay han panahon, an Mabaysay nagin Basey. Paghimo hin tulo kagrupo. An kada grupo magpapakita hin panhitabo nga nakada han istorya nga nahibatian. Pagsiring nga ukoy an mga membro han grupo maukoy pagkiwa. 1. Hira hin-o an tawuhan han istorya? 2. Ano an pirmi nira gin-aampo? 3. Kay ano an gintawag hiya nga Bungansakit?

64

kahusay. Nagsarang ini nga istorya mahitungod kan Bungansakit. Damo nga mga kaulitawhan tikang ha iba-iba nga lugar an dumayo para mangasawa haiya pero waray niya ginkaruyag. Hi Suguijon usa nga ulitawo in usa nga naghingyap nga magin asawa hi Bungansakit. Iya ginbuhat an ngatanan nga pamaagi hin panguyab. Hasta nga nagkadayon hira. Nagpakasal hira ngan gindara niya hi Bungansakit ngadto han ira lugar. Naging maupay an pag-ukoy han mag-asawa. Usa ka adlaw, may nagkaabot nga mga Moros tikang ha Mindanao. Pakakita nira kan Bungansakit, ginlugos nira ini pagdad-a. Dinhi nagkaada hin pagkasaramok. Damo an nagkamatay hini nga kasamok, usa na dinhi hi Suguijon. Nagmalinangpuson an mga Moros nga madara hi Bungansakit. Tikang hadto waray na hira ano man nga mga istorya nga nabatian mahitungod kan Bungansakit. Ha paghatag hin pagtahod ngan pagkilala han kasuhay niya, gintawag adto nga lugar nga “Mabaysay” karuyag sidngon mahusay. Ha paglabay han panahon, an Mabaysay nagin Basey. Paghimo hin tulo kagrupo. An kada grupo magpapakita hin panhitabo nga nakada han istorya nga nahibatian. Pagsiring nga ukoy an mga membro han grupo maukoy pagkiwa. 1. Hira hin-o an tawuhan han istorya? 2. Ano an pirmi nira gin-aampo? 3. Kay ano an gintawag hiya nga Bungansakit?

65

Buruhaton 2

Paghimo hin drowing han mga panhitabo nga nakada han istorya nga nahibatian. Pagsurat hin 1-3 nga mga pamulong parte han imo gin drowing. Buruhaton 3 Pagpakita hin usa nga drama han mga panhinabo ha istorya.

Tigamni: An kada komunidad mayda mga tinikangan nga ginkuhaan han paghatag han ira ngaran. Nakukuha ini ha mga istorya han mga kalagasan nga aada hiton nga komunidad ngan mga barasahon nga iginsurat han mga kadaan nga mga tawo.

66

TIMELINE NGA NAGPAPAKITA HAN MGA PAGBAG-O HA KOMUNIDAD

Hunahunaa Buruhaton 1 Panginanoa an mga ladawan han komunidad nga ginpakita han magturutdo. Ano nga mga pagbabag-o an iyo nahikikit-an.

Hadto Yana

Ano an timeline?

66

TIMELINE NGA NAGPAPAKITA HAN MGA PAGBAG-O HA KOMUNIDAD

Hunahunaa Buruhaton 1 Panginanoa an mga ladawan han komunidad nga ginpakita han magturutdo. Ano nga mga pagbabag-o an iyo nahikikit-an.

Hadto Yana

Ano an timeline?

67

Buruhaton 2 Kitaa ang mga ladawan ngan pinsara kon kakan-o nahinabo an mga pagbabag-o. Pagsunud-sunura ini.

68

Buruhaton 3 Basi han iyo ginsunud-sunod nga mga ladawan han pagbabag-o han komunidad. Paghimo hin timeline mahitungod hini. Buruhaton 4 Panginanoa an iyo komunidad. Pagpakiana kon ano an mga pagbabag-o an nanhinabo dida. Himoi hin timeline. Pagsurat hin 1-3 nga linya mahitungod hini nga mga pagbabag-o ngan kon kakan-o ini kahinabo. Mga Pagbabag-o ha Komunidad Hunahunaa

Tigamni: Mayda mga pagbabag-o nga nananabo ha aton komunidad. Makikit-an ini ha timeline. Ha timeline makikita an mga pagkasunud-sunod nga hihinabo ha usa nga lugar.

68

Buruhaton 3 Basi han iyo ginsunud-sunod nga mga ladawan han pagbabag-o han komunidad. Paghimo hin timeline mahitungod hini. Buruhaton 4 Panginanoa an iyo komunidad. Pagpakiana kon ano an mga pagbabag-o an nanhinabo dida. Himoi hin timeline. Pagsurat hin 1-3 nga linya mahitungod hini nga mga pagbabag-o ngan kon kakan-o ini kahinabo. Mga Pagbabag-o ha Komunidad Hunahunaa

Tigamni: Mayda mga pagbabag-o nga nananabo ha aton komunidad. Makikit-an ini ha timeline. Ha timeline makikita an mga pagkasunud-sunod nga hihinabo ha usa nga lugar.

69

MGA PAGBAG-O HAN KLASE HAN SARAKYAN, PANMADO, MGA BURUHATON, NGAN KADAMO HAN TAWO HA KOMUNIDAD

Hunahunaa Buruhaton 1 Panginanoa an mga ladawan. Batona an masunod nga mga pakiana.

1. Ano nga mga sarakyan ang ginagamit han mga tawo dinhi hini nga ladawan? Asya ba ini an ginagamit yana? Ano nga pagbabag-o an makikit-an dinhi?

Ano an mga butang nga diri nagbabag-o?

70

2. Hini nga ladawan, asya ba ini an klase o

pustura han mga bado hadto? Ano an pagbabag-o an ginpapakita dinhi?

70

2. Hini nga ladawan, asya ba ini an klase o

pustura han mga bado hadto? Ano an pagbabag-o an ginpapakita dinhi?

71

3. Ano man an iyo makikita nga pagbabag-o hini nga ladawan. Asya ba ini an mga libangan han aton mga lolo ngan lola?

4. Hini nga ladawan, ano man an pagbabag-o nga

ipinapakita dinhi? Buruhaton 2 Paghimo hin upat kagrupo. Kuha hin ladawan han pagbabag-o nga nakatuka ha iyo grupo. Ano-ano an mga pagbabag-o hit aton transportasyon, pamado, libangan, ngan populasyon.

Pangkat A – Transportasyon Pangkat B – Panmado Pangkat C – Libangan Pangkat D - Bilang ng populasyon

72

Buruhaton 3

Paghiruhimangraw hiunong han mga pagbabag-

o nga nakikit-an dida han ladawan. Kay ano nga

mayda mga pagbabag-o hini? Pagsurat hin halipot

nga istorya mahitungod hini.

Buruhaton 4

Pagdrowing han mga pagbabag-o nga

nahinanabo yana han mga sarakyan, pamado,

libangan, ngan populasyon. Paghimo hin graph hini

nga mga pagbabag-o.

Buruhaton 5

Paghimo hin halipot nga istorya maiunong han

mga butang nga diri nagbabag-o pananglitan an

ngaran, pagkaon ngan mga istruktura. Pag-andam hin

pagbasa hini ha klase.

Buruhaton 6

Paghimo hin halipot nga istorya hiunong han mga

butang nga diri nagbabag-o pananglitan an ngaran,

pagkaon, ngan istruktura.

72

Buruhaton 3 Paghiruhimangraw hiunong han mga pagbabag-o nga nakikit-an dida han ladawan. Kay ano nga mayda mga pagbabag-o hini? Pagsurat hin halipot nga istorya mahitungod hini. Buruhaton 4 Pagdrowing han mga pagbabag-o nga nahinanabo yana han mga sarakyan, pamado, libangan, ngan populasyon. Paghimo hin graph hini nga mga pagbabag-o. Buruhaton 5 Paghimo hin halipot nga istorya maiunong han mga butang nga diri nagbabag-o pananglitan an ngaran, pagkaon ngan mga istruktura. Pag-andam hin pagbasa hini ha klase. Buruhaton 6 Paghimo hin halipot nga istorya hiunong han mga butang nga diri nagbabag-o pananglitan an ngaran, pagkaon, ngan istruktura.

73

Tigamni: An aton komunidad mayda nananabo nga mga pagbabag-o panaglitan han transportasyon, ha pamado, libangan ngan ha populasyon. Naikukumpara naton ini ha mga naglabay nga panahon. Nakikita gihap ini naton ha mga graph. Sugad nga may pagbabag-o nga nahinanabo sa komunidad, mayda liwat mga butang nga diri nagbabag-o pananglitan an ngaran, pagkaon, ngan mga istruktura.