Yazılı Anlatım Türleri

2

Belli bir konuda veya sorun hakkında bilgi veren, düşünceler aktaran, çözümleyici

öneriler sunan yazılardır.

Bir plan içerisinde yazılırlar, ama bu tür yazılarda kurgusallık ve yaratıcılık aranan

özellikler değildir. Bu yazılar, temelde okuyucuyu bir konuda aydınlatmak için bir amaç

doğrultusunda yazılırlar.

Düşünce Ve Bilgi Aktaran Yazılar

3

Genel olarak anlatımları düzdür ve üslup kaygısı taşınmaz.

Fıkra, makale, eleştiri, deneme, bildiri ile anı, gezi, röportaj ve edebî mektuplar bu tür

yazılardandır.

Fıkra: Gazete veya dergilerde herhangi bir konu yahut güncel olaylar hakkında görüş ve

düşüncelerin ayrıntıya inilmeden veya ispatlama gereği duyulmadan anlatıldıkları kısa

fikir yazılarına fıkra/köşe yazısı denir.

4

Fıkra yazılarının hareket noktası günlük olaylardır. Yazarlar kendi görüş ve düşüncelerini

samimi bir şekilde dile getirirler.

Anlatımları rahat ve doğaldır. Yazar düşüncelerini rahat ve içten üslupla, metnin akışı

içinde geliştirip bir sonuca, ana düşünceye bağlar.

5

Fıkraların Özelliklerini Şöyle Sıralayabiliriz:

Güncel olaylarla ilgilidir.

Toplumsal, siyasal, kültürel gerçekleri ortaya koyma, bu yolla kamuoyu oluşturma ve

yönlendirmeyi amaçlar.

Kısa oylumlu yazılardır. Bir bakıma makalenin küçük kardeşi gibidir.

Fıkra yazarları ele aldıkları konuları değişik açılardan işleme, ayrıntılara inerek

kanıtlama yolunu seçmez.

6

Günübirlik yazılardır. Çoğu, yayımlanmasından sonra bir iki gün içinde unutulup

gider.

Yalın, yalın olduğu kadar da yoğun bir anlatımı vardır.

Makaleler gibi fıkralar da düşünsel planla yazılır. Üzerinde durulacak, hakkında söz

söylenecek olay, olgu, durum ya da sorun yazının girişinde ortaya konur. Sonra bunu

yazar, kendi kişisel görüşü açısından geliştirir.

7

a) Edebi Fıkra: Bu tür fıkralar günlük olayları ele alsalar bile üslupları bakımından

kalıcıdırlar. Ahmet Haşim, Yusuf Ziya Ortaç, Falih Rıfkı Atay, Haldun Taner bu tür

fıkralara örnek olarak verilebilecek yazarlardır.

8

b. Gazetedeki Fıkra Yazıları: Bu tür fıkralar yazıldığı günlerde etkili olurlar ancak

aradan bir süre geçince etkilerini kaybederler. Günlük ve haftalık gazetelerdeki köşe

yazılarının büyük bir bölümünü fıkranın bu türüne örnek olarak verebiliriz.

9

c. Makale Tarzı Fıkra: Bu tür fıkra yazılarında makale havası ağır basar. Köşe yazarı

yine günlük bir olaydan yola çıkar ama zaman zaman düşüncelerini ispatlama

yoluna gider. Okurlarına bilgi vermek çabasındadır. Böylece okurlarının bilme ve

öğrenme arzusunu karşılarlar.

10

Fıkraların Özelliklerini Şöyle Sıralayabiliriz:

Makalede ortaya atılan düşünce etkin bir şekilde, kanıt gösterilerek savunulmalıdır.

Oysa fıkrada yazar, kişisel düşüncelerini açıklamakla yetinir.

Makaleler bir düşünceyi ayrıntılı olarak ele alan yazılar oldukları için resmi, anlaşılır

açık bir üslupları olmalıdır. Fıkrada ise yazarın bireyselliği ön planda olduğu için

farklı üsluplar görülebilir.

Fıkranın sorgulayıcı, açıklayıcı bir bakış açısı olmadığı için makaleye göre daha kısa bir

yazı türüdür.

11

Makale : Bir konuyu, bir olayı, bir eseri ele alıp çeşitli özelliklerini ayrıntılarıyla

inceleyen ve onunla ilgili bir takım sonuçlara ulaşan; ya da bir görüşü, bir savı belge

ve kanıtlarla destekleyerek savunan yazılara makale denir.

12

Her konuda makale yazılabilir. Hangi konu olursa olsun makalede, ciddi bir anlatım

tercih edilir; ileri sürülen görüşler, kanıtlarla ve bilimsel verilerle desteklenir.

Konularına göre makaleler çeşitlilik gösterir. Makalelerin bir bölümü güzel sanatlarla

ilgilidir. (Edebiyat, tiyatro, resim, müzik, sinema, dans gibi).

13

Bir bölümü de çeşitli bilim ve bilgi dallarının konuları üzerine yazılmıştır. (Tıp, hukuk,

fizik, kimya, yerbilim, gökbilim vb.)

Bunların dışında insan ve toplum yaşamıyla ilgili başka konular da makalelerde

işlenebilir. (Siyasal partilerin tutumu, seçimler, hükümetlerin çalışmaları, değişik spor

dalları vb)

14

Makale Yazarken Dikkat Edilmesi Gereken İlkeler:

1. Seçilen konu üzerinde yeteri kadar bilgi edinmek için araştırma yapıp notlar

alınmalıdır.

2. Elde edilen bilgi üzerinde yorumlar yapıp özel görüşler geliştirilmelidir.

3. Ana fikri desteklemek için belgeler ve sağlam örnekler elde edilmelidir, örneklerden

yararlanmalıdır.

4. Yazının tamamını özetleyecek bir yargıya varılmalıdır.

15

5. Kendinden önce yapılmış çalışmaları inceleyip, konusunu ilgilendiren kaynaklara

ulaşmış olmalıdır.

6. Kullanılan kaynaklardan alınan bilgilerin mutlaka nereden alındığı yazılmalıdır.

7. Alıntı tırnak işareti içinde verilmelidir. Hangi kaynaktan aldığı ya ibarenin sonuna

konulan numaranın sayfanın altında açıklaması şekliyle ya da ibarenin hemen

arkasına açılan ayracın içine yazılmasıyla belirtilebilir.

8. Yalın, yapmacıksız, pürüzsüz bir dil kullanılmalıdır.

16

Türk tarihinde ilk makale yazarı Şinasi’dir. Tercüman-ı Ahval gazetesine yazdığı

‘Mukaddime’ ilk makale yazısıdır.

Onu Namık Kemal, Şemsettin Sami, Ahmet Midhat Efendi, Ziya Gökalp izler.

17

Cumhuriyet döneminde gazete ile paralel olarak makale yazarlarının sayısı da artmıştır.

Bunlar Arasında;

Falih Rıfkı Atay

Remzi Oğuz

Peyami Safa

Mehmet Kaplan

Abdi İpekçi

Oktay Ekşi gibi tanınmış isimler yer alır.

18

Bildiri: Bilim, fikir ve sanat adamlarının kendi alanlarıyla ilgili bir konuda, akademik

amaçlı bir toplantıda sunmak üzere bilimsel bir üslupla hazırladıkları yazı çeşididir.

Tebliğ adı da verilen bildiri; bilimsel konuda bir orijinalliği, bir yeniliği bir buluşu

ortaya koymak amacıyla bilgi şölenlerinde veya bilimsel kongrelerde sunulur. Bu

yönüyle resmî (form) yazılar içinde de değerlendirilebilir.

19

Bildiri; alanında uzman kişilerce hazırlanır ve akademik toplantılarda konunun

uzmanlarından veya o konuya ilgi duyan dinleyicilerden oluşan topluluk önünde

sunulur. Bildiri sonunda, konuyla ilgili soru ve cevaplı bir tartışma da yapılabilir. Bilimsel

niteliği ön planda olan bildirilerde, bildiriyi sunan kişinin dili iyi kullanması gerekir.

Bildiri metinlerinde konuya ilişkin bilimsel terimler ve kavramlar sıkça kullanılır. Ayrıca

bildirilerin yabancı dille hazırlanması ve yayınlanması da mümkündür.

20

Eleştiri (Tenkit) : Bir sanat eserini, bir sanat faaliyetini veya bir kişinin bir konudaki

görüşlerini iyice tanıyıp, okuyup, inceledikten sonra yazılan değerlendirme yazılarına

genel olarak eleştiri denir. Eleştiri, bir eserin sadece zayıf, eksik ve başarısız yönlerini

sergilemek için değil, onu bütün yönleriyle değerlendirerek önemini göstermek

amacıyla yazılır.

21

Eleştiri yazanlara eleştirmen denir. Eleştirmenler esere ya da düşünceye farklı

dikkatlerle yaklaşırlar. İyi bir eleştiri yapmak için dikkatli bir okuyucu olmak gerekir. İyi

bir eleştirmen, aynı zamanda iyi bir okuyucudur.

Eleştiride yazarın bir eseri, öznel ve nesnel yaklaşımlardan biriyle değerlendirdiği

görülür. Öznel yaklaşım daha çok bir yazarın beğenisini öne çıkarır. Bu yüzden eser

hakkında verilen hükümler çoğu zaman ikna edici olmaz ve bilimsel bir değer taşımaz.

22

Öznel yaklaşımın biçimlendirdiği eleştiri anlayışı, izlenimci eleştiri diye bilinir. İzlenimci

eleştiride yazar, bir bakıma, eseri aracı kılarak kendi görüşlerini sergiler.

Nesnel yaklaşımda değerlendirme; eser, yazar veya toplum merkeze alınarak yapılır.

Öznel yaklaşımdaki kişisel beğeni yerini çözümleyici ve yorumlayıcı bir tutuma bırakır.

Nesnel yaklaşımla şekillenen ve bir eseri farklı yönlerden değerlendiren eleştiri

anlayışları bulunmaktadır.

23

Topluma dönük eleştiride bir eserin oluşumunu etkileyen tarihsel ve toplumsal şartlar

göz önünde bulundurularak eser bunların yardımıyla çözümlenir. Tarihsel eleştiri,

sosyolojik eleştiri ve Marksist eleştiri topluma dönük eleştiri anlayışı içinde gelişmiştir.

24

Sanatçıya dönük eleştiride eser üreten yazarın hayatını ve hayatını besleyen olaylar ile

durumları çıkış noktası edinir. Biyografik eleştiri ve psikolojik eleştiri, sanatçıyı merkeze

alan anlayışlardır.

25

Deneme : Sanat, edebiyat, doğa, yaşam, dünya görüşü gibi insan ve insanla ilgili bir

konuda yazarın kendi duygu ve düşüncelerini kesin sonuçlara varmaksızın ve belli

kurallara uyma zorunluluğu duymadan, iddiasız bir biçimde açıkladığı yazı türüne

deneme adı verilir.

26

Deneme yazarı anlatımda, üslupta ve planda serbesttir, samimi bir üslup kullanır.

Gözlemlerinden ve deneyimlerinden yararlanır. Kişisel duygu ve düşüncelerine yer

verir; ama bunları ispatlamaya kalkışmaz. Yazar kendisiyle konuşur gibi hatta yanında

biri var da duygu ve düşüncelerini onunla paylaşıyormuş gibi yazar.

27

Denemeyi bir tür olarak ortaya koyan ve onu diğer yazılardan ayıran M. De

Montaigne’den sonra pek çok yazar bu türün kapısını çalmıştır. Alain, F. Bacon, Albert

Camus, Jean Paul Sartre, Bertrand Russell, Montaigne’ni takip eden deneme

yazarlarıdır.

28

Türk edebiyatında özellikle son yıllarda bu türde gözle görülür bir artış vardır. Başta

Nurullah Ataç, Sabahattin Eyüpoğlu, Suut Kemal Yetkin olmak üzere Oktay Akbal, Melih

Cevdet Anday, Salah Birsel, Necati Cumalı, Cemal Süreya, Şevket Rado …. deneme

türünün tanınmış yazarlarıdır.

29

Anı (Hatıra) : Bir kimsenin yaşadığı veya karşılaştığı olaylar ile tanıdığı kişileri,

gördüklerine ve bilgisine dayanarak anlattığı yazılara anı (hatıra) denir. Öteki

türlerde olduğu gibi anıda da yazarın duygularını, düşüncelerini ve birtakım

tecrübelerini başkalarıyla paylaşma isteği vardır.

30

Anı yazarları yaşanılmış olanı anlatarak geçmişin değerlendirilmesine başka bir

pencereden bakılmasına fırsat tanımış olurlar. Yaşadıklarının tamamını anlatabilecekleri

gibi bir bölümünü veya önemli hadiselerin yaşandığı döneme ait anılarını da yazabilirler.

31

Siyasi, edebî ve askerî anılar önemli birer belge özelliği taşır. Bunlar kültür ve edebiyat

tarihi açısından olduğu kadar genel tarih açısından da sürekli başvurulan yazılardır. Anı

yazarı her ne kadar yaşadığı veya tanık olduğu olaylar karşısında tamamen tarafsız

olmasa da, tarafsızlığı en azından bir ilke olarak benimsenmelidir.

32

Anılar ile biyografiler zaman zaman örtüşür; ancak anılarla biyografileri birbirinden

ayırmak gerekir. Belki her ikisi de yeri geldiğinde yazarın iç dünyasına yönelir, özel

hayatından, duygu ve düşüncelerinden bahseder. Ancak biyografiler kişinin kendisi ile

sınırlı kalırken, anı yazarları dış dünyadan kopmadan sürekli onunla ilişki içerisinde

bulunurlar.

33

Anı türü, Türk edebiyatında yok denecek kadar azdır ve pek çok yazı türü gibi Batı

kaynaklıdır. Anı, özellikle Tanzimat Dönemi’nde yaygınlaşır.

Hüseyin Cahit Yalçın, Halit Ziya Uşaklıgil, Yusuf Ziya Ortaç, Yahya Kemal, Mina Urgan anı

türünde eser vermiş edebiyatçılarımızdandır.

34

Günlük : Günü gününe tutulan, üzerine tarihler atılan, günlük hayattan kesitler

sunulan yazılar günlük olarak adlandırılır. Günlük, bir bakıma, kişinin yaşadığını

gözden geçirmesi, kendi kendisini değerlendirmesidir.

35

Günlükler, yazarların kendi kendileriyle dertleşme, konuşma gereksinimlerinden

doğmuştur. Böyle olunca yayımlanmak gereği ile yazılmıyor demektir. Çoğu yazar,

yayımlama amacıyla tutmaz günlüğünü; ama bir bölümü de yayımlama amacı taşır.

Yazar, yaşadığı günler içinde duyduklarını, öfkesini, sevincini, bunalımlarını içtenlikli bir

anlatımla dile getirir. Bu tür yazılar o yazarı, çevresini, yaşadığı günleri tanımamıza

yarar.

36

Özel günlüklerde yazarı bütün içtenliğiyle karşımızda buluruz. Özel hayat notları

diyebileceğimiz bu yazılar yayımlandıklarında tanınmış birinin hayatından izler

taşıdıkları için ilgi ve merakla karşılanır.

Gençlerin günlüklerinde genellikle doğrudan olaylar aktarılırken, yetişkinlerin

günlüklerinde olaylar bir psikolojinin ve düşünce birikiminin içinden değerlendirilir.

37

Günlük, gezi yazılarıyla bir arada da düşünülebilir. Gezilip görülen yerler hakkındaki

izlenimler günü gününe yazıya geçirildiğinde günlükle gezi yazısı iç içe girer.

Günlüklerin anlatımında öyküleme ve betimleme sıkça yer alır.

38

Gezi Yazısı: Yurt içinde veya yurt dışında gezilip görülen yerleri çeşitli yönleriyle, ilgi

çekici bir biçimde samimi ve sade bir dil kullanarak anlatan yazılara gezi yazısı denir.

Gezi yazmak sanıldığı kadar kolay bir iş değildir. Bir yazıyı didaktik ve kuru bilgilerle

doldurmak, o yazıyı gezi yazısı olmaktan uzaklaştırır, okunabilirliğini önler. Oysa gezi

yazısını ilginç ve okunabilir kılan sadece verdiği bilgiler değildir. Gezi yazarı okurun

gezme, görme arzusunu karşılarken, bir yandan da akıcı, özenli üslubuyla okuru

eğlendirir, yaşamına renk ve çeşni katar.

39

Seyahatin bu kadar kolay yapılmadığı çağlarda bir gezginin gezip gördüğü, kültürünü,

tarihi yerlerini tanıdığı bir yeri başkalarına anlatma isteği ile gezi yazıları ortaya çıkar.

Homeros ve Marko Polo, gördükleri yerleri anlatırken dünyanın değişik yerlerindeki

kültürleri kendi insanlarına tanıtmışlardır.

40

Türk edebiyatında bu tür yazılar; sefaretnamelerle, hac yolculuklarıyla, mektuplarla,

ruznameler ve menazil adı verilen seferler esnasında konaklanan yerler hakkında bilgi

veren eserlerle karşılanmıştır. Piri Reis’in ‘Bahriye’, Evliya Çelebi’nin ‘Seyahatname’,

Katip Çelebi’nin ‘Cihannüma’, Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin ‘Fransa

Sefaretnamesi’ gezi yazılarının ilk örnekleridir.

Daha sonra ise Ahmet Midhat Efendi, Cenap Şahabettin, Falih Rıfkı Atay, İlhan Selçuk,

Zeynep Oral, Yavuz Bülent Bakiler gezi yazısı türünde eserler vermişlerdir.

41

Mektup: Birbirinden uzakta bulunan kişi ve kurumlar arasında haberleşmeyi

sağlayan yazı türüne mektup adı verilir. Bazı mektuplar bir sanat eseri gibi, okunmak

için yazılır. Bunlar edebi mektup olarak bilinir. Bazıları da böyle bir amaç

düşünülmeden yapılan yazışmalardır. Tanıdığımız birine yazılan mektuba, özel

mektup; bir kurum veya kuruluşa yazılan mektuba ise, resmi mektup denir.

42

Mektup, benzetmeli bir söyleyişle, bizden uzakta olanlarla kağıt üzerine yaptığımız bir

konuşmadır. Başlangıçta salt bir bildirişim aracıyken, sonra yazılı anlatım türleri içinde

özgün bir yer kazanmıştır.

Öyle ki, yazarların evrenine ışık tutan, o evreni bütün doğallığıyla yansıtan bir ayna

olmuştur mektuplar.

43

Çünkü kişiden kişiye yazılan mektuplarda, mektuplaşanlar alabildiğine doğal, içten bir

tutum içinde bulurlar kendilerini.

Her türlü baskıdan uzaktırlar. İçlerinden geldiği gibi, düşündükleri gibi yazarlar. Bilirler ki

yazdıklarını başkaları değil, dostları okuyacaktır.

44

Daha sonraki haftalarda ifade edileceği gibi, resmi mektupların belge olmak dışında

edebî değerleri yoktur.

Edebî mektuplar teknolojinin böylesine gelişmiş olduğu günümüzde bile tercih edilen

bir bilgi aktarma biçimidir.

45

Edebi mektuplar, mektubu yazanla alan için önemli oldukları kadar yazıldıkları dönem

hakkında bilgiler taşımalarıyla da sonraki yıllar için kaynak niteliği kazanırlar.

Siyasî ve edebî oluşumların pek çok ayrıntısını ve sanatçıların yetişme şartlarını yakın

dostlarına yazdıkları mektuplardan öğrenmek mümkündür.

46

Röportaj: Bir yeri, bir sanat dalını ya da sanatçıyı araştırma, inceleme, gezip görme

yoluyla tanıtan; ayrıntılı bilgi veren ya da sorgulayan yazılara röportaj denir.Bir

edebiyat türü olarak başlayan röportaj, günümüzde, radyo, televizyon gibi sesli ve

görüntülü basının da katılmasıyla oldukça yaygın bir çalışma alanına ulaşmış,

gazeteciliğin önemli bir dalı haline gelmiştir.

47

Röportaj salt hayatın gerçeğini, özünü göstermekle kalmaz, bu gerçeğin arkasındaki

nedenleri, altında yatanları da gösterir.

Gösterme işini sert kaba bir üslupla değil, abartmadan edebiyatın zarafeti içinde

vermeye çalışır. Yine gösterme anında fotoğraf, ses ve görüntü kayıt cihazları gibi

birtakım malzemelerden yararlanır.

48

Bu yönüyle röportaj haberden ayrılır. Röportajın haberden ayrılan bir başka özelliği de

edebilik vasfıdır. Yani röportaj bir tür yaratma ürünüdür.

Röportaj büyük ölçüde gözlem ürünüdür. Röportaj yapan kişi gözlem yaparken

izlenimlerinden de yararlanır. Ama gözlemler onun tarafsızlığını engellememelidir.

49

Röportaj tek bir yazı olabileceği gibi dizi röportajlar da olabilir. Röportaj eskiden

mülakat terimi ile karşılanmaktaydı.

Mülakat yapan kişi önceden belirlediği birtakım soruları randevu aldığı ünlü kişilere

soruyor, kendi sorularıyla birlikte cevapları da yayımlıyordu.

50

Röportaj türünün konuyu işleme yöntemi bakımından gezi yazılarıyla da ilişkisi vardır.

Gezi yazarı da röportaj yazarı gibi belge toplar, inceler araştırır; bilgileri fotoğraflarla ses

ve görüntü kaydetme araçlarıyla destekler.

Röportaj gezi, deneme, öykü, anı gibi yazı türlerinden de yararlanır. Röportaj,

günümüzde mülakattan ve gezi yazısından ayrılmış, gazeteciliğin önemli bir araştırma,

haber verme, bilgilendirme etkinliği olarak yerini almıştır.

51

Biyografi (Yaşamöyküsü): Sanat, bilim, siyaset, askerlik, ekonomi ve spor alanında

ün yapmış kişilerin yaşamını anlatan bir türdür. Yaşamöyküsünde ele alınan kişinin

çocukluğu, öğrenim aşamaları, mesleğindeki başarısı, huyu ve davranış özellikleri,

toplumsal yaşamdaki yeri ilgi çekici ve akıcı bir anlatımla ele alınmalıdır.

52

Öyküleyici bir anlatım tekniği kullanılmalıdır.

Bazı yaşamöyküleri ayrıntılı bir biçimde yazılırken, bazıları ansiklopedik bir özellikte

olabilir.

Yaşamöyküsünün Divan edebiyatındaki karşılığı “tezkire”dir. İlk tezkire örneği de Ali Şir

Nevai’nin “Mecalis-ün Nefais” adlı eseridir.

53

Otobiyografi ( Özyaşamöyküsü): Sanat, bilim,, siyaset ve spor alanında ünlenmiş bir

kişinin kendi yaşamını yazıya dökmesidir. Özyaşamöyküsü, yaşamöyküsünün bütün

özelliklerini taşır. Bu türde başarının, kişinin gerçeklere bağlı kalmasına, işin içine düş

gücünün karıştırmamasına bağlı olduğu unutulmamalıdır.

54

Uyarı: Özyaşamöyküsüyle anı türü birbiriyle karıştırılmamalıdır. Anı türünde anlatıcının

amacı kendini anlatmak değil yaşadığı dönemi yansıtmaktır. Oysa özyaşamöyküsünde

anlatıcı dönemi değil, kendi öz beninin öne çıkarır.

Edebiyatımızda H. Ziya Uşaklıgil’in “Kırk Yıl”ı anı ve otobiyografik özellik taşıyan bir yapıt

olarak bu türe örnek gösterilebilir.

55

TeşekkürlerYrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR

Türk Dili II

Yazılı Anlatım Türleri

Ünite 8