Yazlık Sinema Geleneği

Üs kü dar’da Yaz l›k Si ne ma Ge le ne ¤i Ve‹çe ri sin den Üs kü dar Ge çen Türk Film le rin den Ör nek ler

B E L G ‹ N D ‹ fi Ç ‹Arafl t›r ma c›

a) Si ne ma n›n ve Türk Si ne ma s›’n›n K› sa Geç mi fli:

Si ne ma; in san dav ra n›fl la r› n› bü tün bo yut la r› ile kav ra y›p onu per de ye yan s›t masa na t› d›r. Oyun cu da bü tün bu in ce lik le ri al g› la ya rak onu per de ye yan s› ta cakki fli dir.Gör sel sa nat la r›n en et ki li ve en ko lay ula fl› la bi le ni olan si ne ma, gö ze ve ku la ¤ahi tap et ti ¤i gi bi, gön lü mü ze ve iç dün ya m› za da ses le nir. Si ne ma bü yük bir eki -bin zah met li bir u¤ rafl so nu cu or ta ya koy du ¤u zor ve bü tün lük arz eden bir sa -nat t›r.1

Si ne ma; bir eko no mi, bir tek no lo ji ve en önem li si bir du yufl, bir dü flü nüfl ve birsa nat t›r. Bu in ce lik le ri, çok yön lü lü ¤ü ve ca zi be siy le gü nü mü zün en kuv vet li,top lum la r› en çok mefl gul eden, dil ler den düfl me yen bir ile ti flim va s› ta s› d›r.2

Si ne ma, bir mil le tin kül tü rü nü en gü zel bi çim de yan s› tan sa nat la r›n ba fl›n dagel mek te dir. Bu özel li ¤iy le, her dö nem bi linç li se yir ci nin il gi oda ¤› ol ma y› sür -dür müfl tür. Sa nat, top lu mun duy gu dü flün ce ve fi kir se vi ye si ni be lir ten e¤i timara c› d›r. Bü tün sa nat lar için ge çer li olan bu ta n›m özel lik le si ne ma gi bi gör selsa nat lar için da ha da ge çer li dir.3

Os man l›’da gös te ri sa nat la r›, flen lik ler le bafl la m›fl t›r di ye bi li riz. Sa ray tefl ri fa t›,sa ray-halk ilifl ki si, ge çit tö ren le ri, flö len ler, gös te ri ler, flen lik dü ze ni, es naf ku ru -lufl la r› n›n ge çit le ri, spor, sün net dü ¤ün le ri, ni kâh tö ren le ri gi bi bafl l›k lar flen likkap sa m› için de ele al› na bi le cek et kin lik ler di. Bu flen lik ler yal n›z ca sa ray hal k› - Surname-i Vehbî’de

bir gece gösterisi (vr. 76b) (arka sayfa)

527

n› e¤ len dir mek için ya p› lan flö len ler de ¤il, ge nifl halk kit le le ri ile bir lik te sey re -di len gös te ri ler di. Pa di flah ve sa ray hal k› flen lik le ri halk la bir lik te sey re der, bir -lik te gü ler ve e¤ le nir ler di. Bu aç› dan flen lik ler, halk ile yö ne ti mi kay nafl t› ran or -tam lar ol mufl ve top lum ya fla y› fl› na ay na tut mufl tur. Or ta oyu nu, cam baz, med -dah, ka ra göz, ti yat ro gi bi se yir lik sa nat lar ge le nek sel Türk gös te ri sa nat la r›n dan -d›r.4 Os man l› e¤ len ce le ri, ço ¤un luk la y› l›n bel li gün le rin de ya p› lan, muh te fleme¤ len ce ler di. Gö rü nüfl te va kit ge çir mek için gi bi gö rü nen bu e¤ len ce ler eko no -mik, ye ni le yi ci ve bir lefl ti ri ci önem li ifl lev le re sa hip ti. E¤ len ce me kân la r› top lu -mun bir öl çü de öz gür lefl ti ¤i ve bü tün lefl ti ¤i, sos yal ba¤ la r›n güç len di ¤i yer ler ol -mufl tur.5

Cum hu ri ye tin ku rul ma s›y la bir lik te, sos yal ve kül tü rel de ¤i flim h›z ka zan m›flözel lik le e¤i tim ve sa nat an la y› fl› fark l› bir bo yut ka zan m›fl t›r. Cum hu ri ye ti mi -zin ku ru cu su Ata türk, bü tün sa nat la ra il gi ve ya k›n l›k gös ter di ¤i gi bi si ne ma sa -na t› na gös ter di ¤i alâ ka y› da flu söz ler le ifa de et mifl tir:“Si ne ma öy le bir ke flif tir ki, bir gün ge le cek ba ru tun, elekt ri ¤in ve k› ta la r›n kefl -fin den çok, dün ya me de ni ye ti nin cep he si ni de ¤ifl ti re ce ¤i gö rü le cek tir. Si ne ma,dün ya n›n en uzak uç la r›n da otu ran in san la r›n bir bir le ri ni ta n› ma la r› n›, sev me -le ri ni, te min ede cek tir. Si ne ma ‹n san lar ara s›n da ki gö rüfl, gö rü nüfl fark la r› n› si -le cek in san l›k ide ali nin ta hak ku ku na en bü yük yar d› m› ya pa cak t›r. Si ne ma yala y›k ol du ¤u ehem mi ye ti ver me li yiz”.6

Ü S K Ü D A R ’ D A Y A Z L I K S ‹ N E M A G E L E N E ⁄ ‹ V E ‹ Ç E R ‹ S ‹ N D E N Ü S K Ü D A RG E Ç E N T Ü R K F ‹ L M L E R ‹ N D E N Ö R N E K L E R

1914 y›l›nda Ayastefanos’taki (Yeflilköy) Rus abidesinin y›k›l›fl›n› belgeleyen, belgesel filmden bir kare

528

Tür ki ye’de si ne ma ola y›, 1914 y› l›n da Ayas te fa nos’ta ki (Ye flil köy) Rus abi de si -nin y› k› l› fl› n› bel ge le yen, bel ge sel film le bafl la m›fl t›r. An cak, ken di ne öz gü birkim lik ve dil olufl tur ma s› 1950’li y›l lar da ol mufl tur. Türk si ne ma s› n›n ger çek birge li flim sü re ci içe ri si ne gir me si, si ne ma ça l› flan la r› ve sa nat ç› la r› n›n kat k› la r›y labir lik te, ya y›n e¤i tim ve bil gi bi ri ki mi ile bir sa nat da l› ha li ne gel me si ise, 1970’liy›l lar da ger çek lefl mifl tir. Bu y›l lar da Türk top lu mun da ge nel bir ha re ket li lik göz -lem len mek te dir. Bir yan dan sa na yi lefl me ve tek no lo jik ge lifl me ler, di ¤er yan danba s› l› ve gör sel ile ti flim araç la r›, eko no mik ve sos yal ya flam da kül tü rel, sos yalgös ter ge le rin fark l› lafl ma s› na ve de ¤er yar g› la r› n›n de ¤ifl me si ne yol aç m›fl t›r.7

‹lk dö nem de Türk si ne ma s›, ken di ne öz gü ge lifl me sü re ci içe ri sin de ve alt ya p› -s› ol ma dan var l› ¤› n› sür dü re bil mifl tir.8 Si ne ma n›n Tür ki ye’ye ge li fli Av ru pa ka -na l› ile ol mufl tur. 1896 y› l›n dan son ra Lu mi ere Kar defl ler dün ya n›n her ya n› naele man lar gön de re rek bel ge sel film ler çek tik le ri gi bi, Tür ki ye de’de ‹s tan bul, ‹z -mir ve da ha bir çok Os man l› fleh rin de de film ler çek mifl ler dir. ‹lk film gös te ri miII. Ab dül ha mid za ma n›n da (1896), Y›l d›z Sa ra y›’nda ya p›l m›fl t›r. Ay n› y›l Fran -s›z Pat he film flir ke ti nin ‹s tan bul tem sil ci li ¤i ara c› l› ¤›y la, k› sa met raj l› bel ge selve gül dü rü film le ri Be yo¤ lu ve ‹s tan bul ya ka la r›n da hal ka gös te ril mifl tir. Bu ilkgös te rim ler, Cad de-i Ke bir’de Spo neck Bi ra ha ne si bah çe sin de ve fieh za de ba -fl›’nda Fev zi ye K› ra at ha ne si bah çe sin de ya p›l m›fl, böy le ce si ne ma n›n ha ya t› m› -za gir me si bah çe si ne ma la r› yo luy la ol mufl tur. Hal k›n si ne ma ya gös ter di ¤i il giüze ri ne 1908’de Tür ki ye’nin ilk si ne ma s› “Pat he Si ne ma s›”, We in berg ta ra f›n -dan yap t› r›l m›fl t›r. Bu nu Be yo¤ lu’nda “Pa las Si ne ma s›”, “Ma jik Si ne ma s›”, ‹s tan -bul ya ka s›n da 1914’te “Ke mal Bey” ,“Ali Efen di”, “Mil li Si ne ma”, “El ham ra” ve“Ope ra” si ne ma la r›” iz le mifl tir.9

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Pervititch haritas›nda Üsküdar Sinemalar›

529

Üs kü dar’da aç› lan ilk si ne ma lar ise flun lar d›r; 1924 y› l›n da ah flap ola rak ya p› lanHa le Si ne ma s›, Üs kü dar’›n ikin ci si ne ma s› ola rak 1943’te aç› lan Bi zim Si ne mave di ¤e ri de Halk cad de sin de ki Su nar Si ne ma s›’d›r.10

1930’lu y›l lar da Av ru pa’da si ne ma, alt ya p› s› n› ve en düst ri yel ge li fli mi ni ta mam -la mak la bir lik te, önem li bir pro pa gan da ara c› ola rak da kul la n›l m›fl t›r. Bu y›l lar -da ül ke miz de ise, si ne ma böy le bir ifl lev yük len me di ¤i gi bi, ko nu la r› ge nel vegün cel olay lar dan olu flan film ler il kel flart lar da çe ki le bil mifl tir. Fu at Uz k› nay’›n“Za fer Yol la r›n da” ve Muh sin Er tu¤ rul’un “Bir Mil let Uya n› yor” gi bi film le rin -de, kur tu lufl sa va fl› bel ge len mifl ve film de Ata türk’ün ko nufl ma la r› na yer ve ril -mifl tir.11

b) Bah çe Si ne ma la r› ve Üs kü dar:

Tür ki ye’ye si ne ma n›n gir di ¤i on do ku zun cu yüz y›l so nun dan iti ba ren aç›k ha vasi ne ma la r›n dan söz edi le bi lir. ‹s tan bul’da si ne ma n›n yay g›n lafl ma s›n da önem lipa ya sa hip olan ve yaz l›k si ne ma lar da ola rak bi li nen bah çe si ne ma la r› d›r. S› cakyaz ge ce le ri aç›k ha va da film gös te rim le ri nin ya p›l d› ¤› bah çe si ne ma la r›, uzuny›l lar hal k›n ra hat ça ve ai le ce e¤ len di ¤i en ucuz ge ce e¤ len ce le ri ol mufl tur. Ay -r› ca yaz l›k si ne ma lar, si ne ma sa na t› n›n en ko lay fle kil de se yir ciy le bu lufl ma s›n -da ve ta n›n ma s›n da önem li rol oy na m›fl t›r.12

‹s tan bul’da ki ilk Bah çe si ne ma s›, 1913’te fiifl li’de aç› lan Es ki Os man bey Bah çe -si dir. Bir se ne ka dar son ra Eren köy’de aç› lan bir yaz l›k si ne ma ki, bu si ne ma1933’te Se fa ad› n› al m›fl ve 1940’la r›n ba fl› na ka dar her yaz fa ali ye ti ni sür dür -müfl tür. 1914’de Kufl di li Ça y› r› ya k› n›n da Mil li Si ne ma, Ha lit A¤a’da M› s›r l› o¤ -lu ve Za mo¤ lu yaz l›k si ne ma la r› aç›l m›fl, an cak yaz l›k si ne ma la r›n as›l yay g›n -lafl ma s› ve iti bar gör me si Üs kü dar’da ol mufl tur. ‹lk Türk si ne ma c› la r›n dan olan


Pervititch haritas›nda Üsküdar Sinemalar›

530

Fu at Uz k› nay Üs kü dar’da aç t› ¤› ve ifl let ti ¤i si ne ma lar da, bi rin ci viz yon film lergös te re rek yaz l›k si ne ma ge le ne ¤i nin ‹s tan bul’a ta n› t›l ma s› n› ve yay g›n lafl ma s› -n› sa¤ la m›fl t›r.13

‹s tan bul’da yaz l›k si ne ma sa y› s›n da ki esas pat la ma, 1930 ve 1940 y›l la r› ara s›n -da ger çek lefl mifl tir. 1949’da 20 olan bah çe si ne ma s› sa y› s› 1958’de 103, 1960’da122, 1964’de 143, 1966’da 169, 1967’de 184 ve 1969’da 188 ra ka m› na ulafl m›fl -t›r. An cak 1970 y› l› or ta la r›n da iti ba ren te le viz yo nun yay g›n lafl ma s› ve çar p›kkent lefl me gi bi ne den ler le, sa y› la r› h›z la azal ma ya bafl la m›fl t›r.14

Üs kü dar’›n bel li bafl l› si ne ma la r›n dan olan Ha le Si ne ma s›, 1924 y› l›n da ah flapola rak ya p›l m›fl ve 1958 y› l›n da y› k›l m›fl t›r. Bu si ne ma n›n 50–60 met re ka daröte sin de, bir han gar gi bi olan, Bi zim Si ne ma Üs kü dar’›n ikin ci si ne ma s› ola rak1943’te aç›l m›fl t›r. Ha le Si ne ma s›’nda ha n›m lar gün düz le ri film sey re der, bey lerde ba z› ak flam lar bu si ne ma da sah ne ye ç› kan ve bir Üs kü dar l› olan Türk ti yat rosa na t› n›n bü yük us ta la r›n dan “‹s ma il Düm bül lü ve ar ka dafl la r› n›, fiev ki fiak rakve Tev fik Bil ge’nin Tu lu at Kum pan ya la r› n›, si hir baz Za ti Sun gur’u, Sa di Tek,Ha li de Pifl kin, ‹h san Bal k›r’›n ti yat ro la r› n›, Ra flit R› za Sa ma ko’nun dram ti yat ro -su nu sey ret me ye gi der ler di. Halk Cad de si’nde Do ¤an c› lar’a ç› kar ken, 1947’deaç›l m›fl olan Su nar Si ne ma s›’n›n ge nifl me kân la r› ay n› za man da dü ¤ün sa lo nuola rak da kul la n›l mak tay d›.15


Üsküdar'da yazl›k aç›k hava sinemas› (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s. 146)

531

Ha va ko flul la r› uy gun sa en ko lay sa lon edin me yo lu, bofl bir ar sa y› tah ta per de -ler le çe vir mek ti. Bir ço ¤u nun is mi bi le ol ma yan yaz l›k si ne ma lar, halk ara s›n da“Bah çe Si ne ma s›” ola rak an›l m›fl lar d›r.16

Es ki Üs kü dar’da, ev ler de lâm ba l› rad yo lar din le nir, ge ce le ri ba z› ev le rin bü yükbah çe le rin de ku ru lu, aç›k ha va si ne ma la r›n da film sey re di lir di. Üs kü dar’da kiyaz l›k si ne ma la r›n il ki Do ¤an c› lar Par k›’n›n kar fl› s›n da, ilk Türk si ne ma c› la r›n -dan Üs kü dar l› Fu at Uz k› nay’›n 1920’de Ma lul Ga zi ler Ce mi ye ti ad› na “Do ¤an c› -lar” ad›y la aç t› ¤›, da ha son ra Jâ le, 1921’de Park, 1940’da Ay park ad› n› alan yaz -l›k si ne ma d›r. Di ¤er le ri Bi zim Si ne ma ve çar fl› da bu lu nan aç›k si ne ma la r›n so -nun cu su ‹n k› lâp so ka ¤›n da ki ‹n k› lâp Si ne ma s›’d›r. Bun dan bafl ka Ah me di ye’de,Tu nus ba ¤›’nda, Du var di bi’nde, K› s›k l›’da, Bey ler be yi’nde, Kuz gun cuk’ta, Çen -gel kö yü’nde aç›k ha va si ne ma la r› ve bir de Sa la cak Ga zi no si ne ma s› var d›. Üs -kü dar’da ki yaz l›k si ne ma lar dan Hâ le si ne ma s›, bu gün Zi ra at Ban ka s›’n›n bu lun -du ¤u alan day d›. Yaz l›k si ne ma lar da san dal ye ler tah ta ol du ¤un dan ev ler denmin der gö tü rü lür dü.17

Yaz l›k si ne ma lar da gös te ri le cek film le ri du yur mak için, gün düz afifl çi ler ve ç› -¤›rt kan lar ma hal le ma hal le do la fla rak oy na ya cak fil min rek la m› n› ya par lar d›:— Bu ak flam Ay park si ne ma s›n da, Ze ki Mü ren’in “Bek le nen fiar k›” fil mi oy na -t› la cak t›r, di ye rek du yu rur lar d›. Ak flam film bafl la y›n ca ya ka dar Ze ki Mü ren’inen gü zel plak la r› ça l› n›r, müfl te ri le re mü zik zi ya fe ti çe ki lir di.


Osmanl› Türkçesi ile yaz›lm›fl sinema ilanlar›

532

Bah çe si ne ma la r›n dan olan Sa la cak Ga zi no su, ay n› za man da Türk Mû si kî sin deus ta sa nat kâr la r›n (Mü nir Nu red din Sel çuk, Ha mi yet Yü ce ses, Sa fi ye Ay la, Sa -di Hofl se si Ze ki Mü ren…) ic râ me kân la r› ol mufl tur.18

Yaz l›k si ne ma ön le rin de, sey yar el ara ba la r›n da kü lah için de leb le bi, çe kir dek,koz hel va, su sam hel va, kâ ¤›t hel va sa tan sa t› c› lar bu lu nur du. Bu sa t› c› lar ara -s›n da ba zen tur flu cu la r› da gör mek müm kün dü. Yaz l›k si ne ma la ra uzak semt ler -den ge len ler de olur, fla yet sev gi li ise ler en ar ka ta ra fa otu rur, si ne ma ye ri ne bir -bir le ri ni sey re der ler di.19

Bah çe si ne ma la r›, yaz ak flam la r› sa de ce film sey re di len yer ler de ¤il, kay bol ma -ya bafl la yan bir lik te e¤ len me ge le ne ¤i, top lu ca pay lafl ma n›n ya flan d› ¤› sos yal vekül tü rel me kân lar d›. Bu si ne ma la ra ai le ce, hat ta ma hal le ce gi di lir di. So kak bafl -la r› na as› lan afifl ta be la la r›n dan ak flam oy na t› la cak film ö¤ re ni lir ve ço cuk lar ta -ra f›n dan k› sa za man da bü tün ma hal le ye du yu ru lur du. Si ne ma ya gi di le cek ak -flam lar da, ye mek te lâfl la ve he ye can la ye nir ve si ne ma n›n yo lu tu tu lur du. Ma ki -ne da ire si nin gü rül tü sü, çe kir dek ç› t›r t› la r› ve kufl ses le ri ara s›n da, ba zen ha fifbir ya¤ mur çi se le me si al t›n da sey re di len fil min ta d› na do yum ol maz d›.20

Bah çe si ne ma la r› sa de ce ak flam la r› film gös te ri len yer ler de ¤il, ay n› za man dakül tür-sa na t› ve e¤ len ce yi ma hal le ye ta fl› yan önem li me kân lar d›. Bir an lam da,ti yat ro, kon ser gi bi gös te ri le rin de ic ra edil di ¤i, sün net dü ¤ün le ri nin ya p›l d› ¤›sos yal te sis ler di.21

‹s tan bul’da bah çe si ne ma la r› n›n sa y› la r›, 1970’li y›l la r›n or ta la r› na ka dar ar ta rakde vam et mifl tir. An cak, aç›k ha va si ne ma la r› bofl alan la r›n azal ma s›, 1974’tenson ra te le viz yo nun ha ya t› m› za gir me siy le sa y› la r› aza la rak ka pan ma ya bafl la -m›fl t›r.22

1990’lar dan son ra ya fla t›l mak is te nen bah çe si ne ma la r› ge le ne ¤i ba z› özel ku ru -lufl lar ta ra f›n dan ( Pah sa, Mo da De niz Ku lü bü, En ka, Bü yü ka da Si ne ma s›, Con -rad, Ye flil yurt Si ne ma s›) ve Fa tih Be le di ye si’nin Sa mat ya Sa hil yo lu’nda aç t› ¤› üç


Üsküdar Belediye Baflkan› Mehmet Çak›r’›n kat›ld›¤› 2007 y›l› sinema gösterimlerinden kareler

533

bin ki fli lik Sâ hil Si ne ma s› ile aç›k ha va si ne ma la r› tek rar ha ya t› m› za gir me yebafl la m›fl t›r.23

Bu gün özel ola rak ifl le ti len, Koz ya ta ¤›’nda bu lu nan Bo nus Pre mi um Ci ne cityHill si de-Trio aç›k ha va si ne ma s›, aç›k ha va si ne ma la r› n›n en göz de le rin den bi riolan En ka Aç›k ha va Ti yat ro su, Gök türk Bel de si’nde Ke mer Golf&Co untryClub’›n AFM Aç›k ha va Si ne ma s› üc ret li ola rak, Mo da De niz Ku lü bü Aç›k ha vaSi ne ma s› ise sa de ce üye le ri ne ve on la r›n mi sa fir le ri ne aç›k fle kil de ça l›fl mak ta -d›r.24 An cak, yaz l›k si ne ma gün le ri dü zen le yen ilk be le di ye Üs kü dar Be le di ye siol mufl ve geç mifl te ol du ¤u gi bi bu gün de bah çe si ne ma la r› n›n yay g›n lafl ma s› veta n›n ma s› na ön cü lük et mifl tir.


Fatama Girik ile SuphiKaner’in baflrollerini pay-laflt›¤› Üsküdar ‹skelesifilminin afifli

534

Üs kü dar Be le di ye si, bir kül tür bel de si olan Üs kü dar’da, bu gün de yaz l›k si ne mage le ne ¤i ni ya flat mak ve kül tü rel mi ra s› can l› tut mak mak sa d›y la, 2005 y› l›n danbe ri Üs kü dar Si ne ma Gün le ri dü zen le mek te dir. Üs kü dar Be le di ye si, bafl lat t› ¤›Si ne ma Gün le ri ile bah çe si ne ma la r› kül tü rü nü ye ni den can lan d› ra rak, ha t› ra -lar da ka lan yaz l›k si ne ma has re ti ni ge ri ler de b› rak m›fl t›r. Bu sa ye de, Üs kü darBe le di ye si ta ra f›n dan ik ram edi len çe kir dek le ri ç›t la ya rak ve aç›k ha va y› so lu ya -rak si ne ma sey ret me nin key fi ni ye tifl kin ler es ki gün le ri yâd ede rek, genç ler veço cuk lar ise, ile ri ki y›l lar da ke yif le ha t›r la ya cak la r› gü zel yaz ak flam la r› ola rakya fla mak ta lar. 2005 y› l› Tem muz ay›n dan iti ba ren, okul bah çe le rin de viz yonfilm le ri se yir ciy le bu lufl tu ru la rak, kay bo lan bah çe si ne ma la r› ge le ne ¤i ye ni denha ya ti yet ka zan m›fl t›r. Üs kü dar Be le di ye si ta ra f›n dan tek rar bafl la t› lan bu ge le -nek di ¤er be le di ye le re de ör nek ol mufl çe flit li park ve bah çe ler de yaz ak flam la r›film gös te rim le ri bafl la m›fl t›r. 2005 y› l› I. Si ne ma Gün le ri’nde, ay n› y› l›n viz yon film le ri olan, “Ha ba bam S› n› -f› As ker de” ve “Gö nül Ya ra s›” film le ri, 2 Tem muz 2005 – 30 Tem muz 2005 ta -rih le ri ara s›n da, her gün ay r› bir okul bah çe sin de gös te ril mifl tir. Gös te rim ya p› -lan ma hal le ve okul lar flun lar d›r:Üna lan Mah. Y›l maz So yak ‹l kö¤ re tim Oku lu, Ko flu yo lu H. Av ni Sö zen And. Li -se si, Zey nep Ka mil Mah. Zey nep Ka mil ‹l kö¤ re tim Oku lu, ‹ca di ye Mah. ‹ca di -ye ‹l kö¤ re tim Oku lu, Se la mi ali Mah. Se la mi ali ‹l kö¤ re tim Oku lu, Do ¤an c› larBur han Fe lek Li se si, Ya vuz türk Mah. Ya vuz türk ‹l kö¤ re tim Oku lu, Gü zel te peMah. ‹. H. Kon ya l› ‹l kö¤ re tim Oku lu, Çen gel köy Mah. Çen gel köy ‹l kö¤ re timOku lu, Küp lü ce Mah. Küp lü ce ‹l kö¤ re tim Oku lu, K› s›k l› Mah. K› s›k l› ‹l kö¤ re -tim Oku lu, Bul gur lu Mah. N. Ah met Ke le flo¤ lu ‹l kö¤ re tim Oku lu, Esat pa fla Mah.Sos yal Mes ken ler ‹l kö¤ re tim Oku lu, Ör nek Mah. ‹h san Kur flu no¤ lu ‹l kö¤ re timOku lu.2006 y› l› II. Si ne ma Gün le ri’nde, 12 Tem muz 2006 – 12 A¤us tos 2006 ta rih le rin -de, yi ne o y› l›n viz yon film le rin den “Ba bam ve O¤ lum” ile “Ha ba bam S› n› f› 3,5”film le ri flu okul la r›n bah çe le rin de se yir ciy le bu lufl mufl tur: Ya vuz türk, Sos yal Mes ken ler, Y›l maz So yak, Ne za hat Ah met Ke le flo¤ lu, IV.Mu -rat, Zey nep Ka mil, Çen gel köy, Küp lü ce Or han Sey fi Or han, Nur sen Fu at Öz da -y›, K› s›k l›, ‹ca di ye, Ki raz l› te pe, Ra sat ha ne, Bur han Fe lek, Ra uf Or bay, M.AkifEr soy ve Hil mi Çe li ko¤ lu ‹l kö¤ re tim Oku lu.2007 y› l›n da III. Si ne ma Gün le ri ise, 23 Ha zi ran 2007 – 20 Tem muz 2007 ara -s›n da, “S› nav” ve “Hok ka baz” film le ri nin afla ¤› da ki okul la r›n bah çe le rin de kigös te ri miy le ger çek lefl ti ril mifl tir.(Ya vuz türk Ma hal le si) Ya vuz türk, (Bah çe li ev ler Ma hal le si)IV.Mu rat, Sos yalMes ken ler(Esat pa fla Ma hal le si), Y›l maz So yak, Ne za hat Ah met Ke le flo¤ lu(Bul -gur lu Ma hal le si), Zey nep Ka mil, Çen gel köy(Ha vuz ba fl› Ma hal le si), Küp lü ce Or -han Sey fi Or han (Küp lü ce Ma hal le si), Nur sen Fu at Öz da y› (Em ni yet Ma hal le si),K› s›k l›, ‹ca di ye (‹ca di ye Ma hal le si), Ki raz l› te pe, Ra sat ha ne, Bur han Fe lek, Ra ufOr bay, M.Akif Er soy(Meh met Akif Er soy Ma hal le si), ‹h san Kur flu no¤ lu (Ör nek


535

Ma hal le si) III.Se lim (‹h sa ni ye Ma hal le si), Nec mi ye Gü niz (Üna lan Ma hal le si) veHil mi Çe li ko¤ lu(Toy gar Ham za Ma hal le si) ‹l kö¤ re tim Oku lu.2005 y› l›n da otuz befl bin, 2006 y› l›n da k›rk bir bin, 2007 y› l›n da ise on al t› bindört yüz yet mifl befl ol mak üze re top lam 93.375. iz le yi ci ye ulafl m›fl t›r.2007 y› l› Si ne ma Gün le ri gös te rim le ri nin bir ço ¤u na Be le di ye Bafl ka n› m›z vebafl kan yar d›m c› la r› m›z, yö ne ti ci ler ile ba z› aka de mis yen ler ka t›l m›fl t›r. Ay r› ca, ön ce ki y›l lar dan fark l› ola rak film ön ce si Dep rem Si mi las yon Ara c› vedep rem hak k›n da bil gi len dir me ve tat bi kat ya p› la rak, da ima ‹s tan bul’un ve Tür -ki ye’nin gün de min de olan dep rem ko nu sun da halk bil gi len di ril mifl tir. Böy le ce,bah çe si ne ma la r› n›n geç mifl te ki çok ifl lev li bir me kân olu flu da ya fla ma ge çi ril -mifl tir.

c) Türk Si ne ma s›’nda Bo ¤az Ve Üs kü dar:

Si ne ma sa na t›n da “me kân”, bir çok sa nat da l›n da ol du ¤un dan da ha çok önemarz eder. Bir film için se çi len me kân lar, ba zen fil min an la m› n›n olufl ma s›n daa¤›r l›k l› bir yer tu tar. Bu an lam da, ‹s tan bul’da çe ki len film ler de, Bo ¤a zi çi ve çev -re si özel bir öne me sa hip tir. Film ler de ki ko nu lar la bir lik te, Bo ¤az man za ra s› in -san la r› et ki le ye rek fil mi ade ta ölüm süz lefl ti rir.25

Bo ¤az ve Üs kü dar’› yan s› tan ba z› film le ri ör nek len di re cek olur sak;1923 y› l›n da, Muh sin Er tu¤ rul’un “K›z Ku le si’nde Bir Fa cia” fil min de, bir fe nerbek çi siy le o¤ lu nun ha ya t› ko nu edi lir ken, gö rün tü de ise Mar ma ra’n›n te miz li ¤ive gü zel li ¤i göz ler önü ne se ril mek te dir. Yi ne Muh sin Er tu¤ rul’un yö net ti ¤i “Al -lah’›n Cen ne ti” (1933) fil min de, Bo ¤a zi çi’nin do ¤al gü zel li ¤i, fil min bafl rol oyun -cu su Mü nir Nu red din Sel çuk’un do yum suz se sin den flar k› lar la bir le fle rek, ‹s tan -bul gö rün tü le ri ne ay r› bir an lam ka zan d›r mak ta d›r.26

1940’l› y›l lar da Üs kü dar’da çe ki len film ler den ba z› la r› flun lar d›r:Kah ve ci Gü ze li, Du vak s›z Ge lin, Se ne de Bir Gün, Üs kü dar ‹s ke le si, Efe Afl k› (K› -s›k l› Se ras ker R› za Pa fla Ko ru su’nda), Fe da kâr Ana, Yu va m› Y› ka maz s›n (Ko flu -yo lu, Nuh ku yu su’nda bir ko nak ta), Ma hal le nin Na mu su, Son Bes te (Sa la cakBah çe si’nde), Kâ tip Ve ya Üs kü dar’a Gi der ken (Üs kü dar ‹s ke le si’nde). 1960’l› y›l lar da Bo ¤az ve Üs kü dar’›n kul la n›l d› ¤› film le re ba kar sak; fio för Ne ba hat, Gur bet Kufl la r›, Ya sak So kak lar, Sür tük, Bi zim Ma hal le, Bü yükS›r,At› Alan Üs kü dar’› Geç ti, Üs kü dar’dan Top ka p›’ya, Ah Gü zel ‹s tan bul, SonKufl lar, Ge ce le rin Öte si, K› r›k Ça nak lar, Ber dufl (Fet hi Ah met Pa fla Ya l› s›n da) vs.film le ri gö rü rüz.Me tin Erk san’›n “Ge ce le rin Öte si” fil min de Üs kü dar l› genç k›z ni flan l› s› na flöy leder:“Ar t›k ‹s tan bul’un ›fl›k la r› na yal n›z bak ma ya ca ¤›m. Sen ola cak s›n ya n›m da. Yal -n›z ol du ¤um ge ce ler hep bu ›fl›k la ra bak t›m. On lar da se vinç, zen gin lik, mut lu -


536

luk var d›. O ›fl›k la ra git mek is te dim. Üs kü dar k›z la r› n› per vâ ne le re ben ze tir ler.Ifl› ¤a uçup, ya n›p ölen per va ne le re…”27

1960’l› y›l lar da ki bu ve ben ze ri film le re bak t› ¤› m›z da, ‹s tan bul ter te miz bo ¤a z›,tra fik siz yol la r› ve her ta ra f› a¤aç l›, yem ye flil bir fle hir ola rak kar fl› m›z da d›r. Yö -net men ler, fleh rin gü zel lik le ri ni or ta ya se re bil mek için, ade ta bir bir le riy le ya r›fl -m›fl lar d›r. Bo ¤az man za ra l› ya l› lar, a¤aç l› ge nifl cad de ler, da ra c›k k›v r› lan so kak -l› ma hal le ler ‹s tan bul’da çe ki len film ler de vaz ge çil mez un sur lar ol mufl tur. Özel -lik le Üs kü dar’da Bey ler be yi, Çen gel köy, Kuz gun cuk gi bi semt ler, âde ta film leriçin do ¤al pla to lar olufl tur mufl tur.


Meflhur Kâtibim filmininsinema afifli

537

At›f Y›l maz’›n çek ti ¤i “Ah Gü zel ‹s tan bul”(1966) fil min de, fil min ka rak ter le rin -den Hafl met’in, Bey ler be yi’nde ki bo ¤a za ba kan ge ce kon du su na gi di fli es na s›n da;de ni zi, va pu ru, mar t› la r› ve in san la r›n bir bir le riy le olan s› cak ilifl ki le ri ni, ge le -nek sel ma hal le ya flan t› s› n› göz le ye bi li riz. Böy le lik le si ne ma sa na t› n›n, çe kil di ¤idö ne me ait ya flam tar z› n›, do ¤al ve kül tü rel gü zel lik le ri bel ge le yen bir kay nakol du ¤u ger çe ¤i or ta ya ç›k mak ta d›r.28

“fio för Ne ba hat”(1960), “Gur bet Kufl la r›”(1964), “Sür tük”(1965), “Ya sak So kak -lar”(1965) film le rin de Bo ¤az, âfl›k la r›n bu lufl mak için gel di ¤i yer ola rak kar fl› m› -za ç› kar. 29

“K› r›k Ça nak lar”(1960); Bo ¤az gö rün tü sü nün ön pla na ç›k t› ¤› bu fil min afi flin -de, bo ¤az da yü zen ler ol du ¤u nu gör mek te yiz. Ar ka plân da ise, K›z ku le si ye ri nial mak ta d›r.30

“Ge ce le rin Öte si”; Üs kü dar’da bir ma hal le de ya fla yan genç le rin, da ha iyi bir ha -ya t›n ha ya liy le, ah lâ kî de ¤er ler den uzak ifl ler yap ma la r› n› an la tan bir film dir.31

1960’la r›n or ta la r› na ka dar Si yah-Be yaz Türk Si ne ma s›, me kân ola rak hep ‹s tan -bul’da çe kil di ¤in den, hi kâ ye ‹s tan bul’la il gi li ve kah ra man lar ‹s tan bul lu ol du -¤un dan as l›n da ‹s tan bul Si ne ma s›’d›r. Bu an lam da, Ha lit Re fi¤’in 1964’te çek ti -¤i “Gur bet Kufl la r›”, film kah ra man la r› n›n Ana do lu’dan ge lip Hay dar pa fla Ga -r›’ndan fleh re gir me le ri ilk ör ne ¤i olufl tur mak ta d›r.32 Bu film de, ilk de fa bü yükfleh re göç ko nu su be yaz per de ye yan s› m›fl olu yor du. Film ler de de fa lar ca sey ret -tik le ri ‹s tan bul Bo ¤a z›, K›z Ku le si, Ga la ta Köp rü sü ve ‹s tan bul ha ya t› n›n ca zi be -si ne ka p› l›p, Ma rafl’tan kal k›p ‹s tan bul’a gö çen bü yük ai le için ön ce her fley yo -lun da gi der. An cak ‹s tan bul sar hofl lu ¤u ge çip, bü yük fle hir de ya fla ma n›n zor luk -la r›y la yüz lefl me le ri on la ra zor gün ler ge çir te cek tir.33

Da ha 64’lü y›l lar da, ta fl› top ra ¤› al t›n di ye rek, ge li nen ‹s tan bul’da ya fla ma n›nzan ne dil di ¤i ka dar da ko lay ol ma d› ¤› n›n film ler de vur gu lan ma s›, bir an lam datop lum sal bir me saj içer mek te dir. Bu na ra¤ men, bü tün zor luk lar göz ar d› edi le -rek ‹s tan bul’a ge len göç so nu cu, bu gün ‹s tan bul için çö züm len me si zor so run -lar or ta ya ç›k m›fl, top lum sal ya ra lar olufl mufl tur. “Son Kufl lar”(1965) fil mi nin ka rak te ri olan k›z Üs kü dar’da otur mak ta d›r. Üs kü -dar’›n es ki ev le ri ve dar so kak la r›n da ki s› cak l› ¤› bu film de sey ret mek müm kün -dür.34 Üs kü dar ile Ka ba tafl ara s›n da ki ara ba l› va pur se fer le ri nin ya r›m sa at çik le -ri ne s›¤ d› r› lan saf ve ma sum aflk öy kü sü ve genç lik he ye can la r› n› yan s› tan “SonKufl lar” fil mi, iki k› ta ara s›n da iki genç in sa n›n he ye can la çar pan kalp le ri nin,ter te miz duy gu la r› n›n, ber rak si yah be yaz aflk la r› n›n se si dir.35

Da ha son ra ki y›l lar da, bir ço ¤u Ko flu yo lu’nda Âdi le Sul tan Kas r›’nda çe ki len Ha -ba bam S› n› f› film le ri se ri si Üs kü dar’la bir lik te an› lan film ler ol mufl tur.1990’lar dan son ra çe ki len film ler de ise, göç ol gu suy la bir lik te kent sel me kân la -r›n ve top lum sal ya flan t› n›n de ¤i fli mi ne pa ra lel ola rak, bo ¤az gö rün tü le ri azal -m›fl t›r.Son y›l lar da çe ki len ve içe ri sin den Üs kü dar ge çen film ler den ör nek ve re cekolur sak, “‹s tan bul Ka nat la r› m›n Al t›n da” ve “Bir ‹h ti mal Da ha Var”› sa ya bi li riz.


538

1990’lar da, yö net men Mus ta fa Al t› ok lar’›n “‹s tan bul Ka nat la r› m›n Al t›n da” fil -min de He zar fen Ah met Çe le bi’nin uç ma de ne me si ni an la t›r ken, yüz y›l lar son raIV. Mu rad dö ne mi ni be yaz per de ye ak tar ma s› s› ra s›n da, Bo ¤az ve Üs kü dar gö -rün tü le ri ka ç› n›l maz d›r.36

2006 ya p› m› olan “Bir ‹h ti mal Da ha Var”; Ney zen, Ke nan, Fa run, As›m, Gök hanve Alev; Üs kü dar Mu si ki Ce mi ye ti’nden y›l la r›n alt edip dört bir ya na sa vur du -¤u al t› dost, kalp le rin de her fley den üs tün tut tuk la r› mü zik le ri ni, bel ki de sonkez dün ya ya du yu ra bil mek için, yur du mu zu tefl rif et mek te olan bü yük bir y›l -d› z›n kon se ri ni bas ma ya ka rar ve rir ler.

Sonuç

‹lk yaz l›k si ne ma per de si, ‹s tan bul’da 1913 y› l›n da ku rul mufl tur. ‹s tan bul’da,yaz l›k si ne ma lar da en çok se yir ci top la yan semt Üs kü dar ol mufl tur. Üs kü dar’daDo ¤an c› lar ve Hâ le Si ne ma la r›, Türk film le ri ön ce lik li ol mak üze re, bi rin ci viz -yon film le rin gös te ril di ¤i bah çe si ne ma la r› d›r. Bah çe si ne ma la r› n›n bel ki enönem li ya n›, yaz ak flam la r› n›n hofl se rin li ¤i ile unu tul ma ya bafl la yan ma hal le vema hal le li ol gu su nun s› cak l› ¤› n› bir lefl ti ren sos yal me kân lar olu flu dur. Bu du -rum, top lum sal kay nafl ma ve sos yal lefl me ba k› m›n dan göz ar d› edi le me ye cek,sos yo lo jik bir ger çek ola rak de ¤er len di ri le bi lir. Bir za man lar, uzun yaz ge ce le ri -nin tek e¤ len ce me kâ n› olan bah çe si ne ma la r› ay n› za man da ma hal le li nin kay -nafl t› ¤›, dert lefl ti ¤i, ölüm, do ¤um, sün net, dü ¤ün gi bi, ma hal le ve ma hal le li hak -k›n da ki ge lifl me ve de ¤ifl me ler den ha ber dar olun du ¤u yer ler ol mufl tur.


Üsküdar’da çekilmifl olan filmlerin afifllerinden örnekler

539

Yaz ak flam la r› zevk li ve hofl ça va kit ge çi ri len bu bah çe ler, ma hal le li yi bir lefl ti -ren bir un sur ola rak bil gi, gör gü al›fl ve ri fli ne im kân ve ren bu lufl ma nok ta la r›y d›.Genç le rin ta n›fl ma im kâ n› bu lup, bel li ter bi ye da ire sin de ilk he ye can la r› n› ya fla -d› ¤›, ma hal le li nin bir bi rin den ha ber dar ol du ¤u sos yal lefl me ye riy di. Ay n› za -man da her yafl tan in sa n›n bir ara ya gel di ¤i, ti yat ro, kon ser gi bi gös te ri le rin de ic -ra edil di ¤i, sün net dü ¤ün le ri nin ya p›l d› ¤› bir ne vi sos yal te sis ler di. Gen ci, yafl -l› s›, ço cu ¤uy la ay n› or ta m› ve ben zer duy gu la r› pay lafl ma n›n be ra be rin de ge tir -di ¤i, bir lik te ya fla ma kül tü rü nün uy gu la ma alan la r›y d›. Uy gu la ma l› say g›, sev give hofl gö rü mek te bi de ni le bi le cek, adet ve ge le nek le rin ya fla t›l ma s› na yar d›m c›olan sev gi bah çe le riy di. Ta ri hi miz de e¤ len ce un sur la r› olan flen lik ler, yal n›z ca hofl va kit ge çi ri le cek yer -ler ol ma y›p, pa di flah ve ida re ci le ri mil let le bu lufl tu ran, bil gi ve gör gü nün art t› -r›l d› ¤› alan lar ol mufl tur. Geç mifl te ol du ¤u gi bi bu gün de, sa de ce “Yaz l›k Si ne ma Gün le ri” de ¤il, Üs kü darBe le di ye si ta ra f›n dan dü zen le nen tüm kül tür ve sa nat fa ali yet le ri bu sos yal kay -nafl ma ya hiz met et mek te dir. ‹da re ci ve sa nat kâr la r› halk la bu lufl tu ra rak, bah çesi ne ma la r› ge le ne ¤i ni ya flat ma n›n ya n› s› ra, bu sos yal ol gu yu da de vam et tir -mek te dir. Böy le ce, ço cuk luk ha t› ra la r› m›z ara s›n da önem li bir ye re sa hip bah çe si ne ma la -r›, öz lem le yâd edi len tat l› sa at ler ol mak tan ç› ka rak, tek rar ya fla n› lan gü zel lik lerola rak ya flan t› m› za dâ hil ol mufl tur. Kül tü rü müz de e¤ len ce, sa de ce hofl va kit ge -çir mek için ya p› lan et kin lik ler ol ma m›fl, e¤ le ne rek ö¤ ret me yi amaç la m›fl t›r. F›k -ra lar dan flar k› söz le ri ne, ti yat ro dan si ne ma ya gör sel e¤ len ce sa nat la r›, in san la r›e¤ len di rir ken e¤it me ye yö ne lik ça l›fl ma lar ol mufl tur.


Üsküdar Adile Sultan Kasr›’nda çekilmifl olan Hababam S›n›f› filminin afiflleri

540

Üs kü dar, geç mifl te ol du ¤u gi bi, gü nü müz de de do ¤al gü zel lik le ri, ta ri hi do ku subo zul ma m›fl semt ve ma hal le le ri ile bir aç›k ha va pla to su gö rü nü mü nü ko ru -mak ta d›r. Bu yüz den bir çok film ve di zi ya p›m c› s› n›n ter ci hi olan Üs kü dar, si -ne ma sa na t› na olan kat k› s› n› bu gün de sür dür mek te dir.Bu teb li ¤in ama c›; bir si ne ma ta ri hi sun mak de ¤il, Üs kü dar’›n bah çe si ne ma la -r› n›n yay g›n lafl ma s›n da ön cü olu flu ve bah çe si ne ma la r› n›n sos yal ha ya t› m› zaolum lu kat k› la r› n› vur gu la mak t›. Uma r›m ama c› na ulafl m›fl t›r…

D‹P NOT LAR

1 “Tür ki ye’de Si ne ma ve Ti yat ro”, Gör sel Sa nat lar ve ‹s lam, ‹SAV Ya y› n› ,‹s tan bul s.22.2“Ça ¤› m›z da Si ne ma ve Ti yat ro” Gör sel Sa nat lar ve ‹s lam, ‹SAV Ya y› n› ,‹s tan bul s.383“Si ne ma ve Ti yat ro nun Öne mi” Gör sel Sa nat lar ve ‹s lam, ‹SAV Ya y› n› ,‹s tan bul s.444

5Öz de mir Nut ku, Ta ri hi miz den Kül tür Man za ra la r›, Ka bal c› Ya y› ne vi,‹s tan bul,1995 s.9-18; Os man l›’da E¤ len -ce Ha ya t›, Do kü man lar.com., 07.09.20076 Os man l›’da E¤ len ce Ha ya t›, Do kü man lar.com., 07.09.20077 Fet hi Na ci,Yüz So ru da Ata türk’ün Te mel Gö rüfl le ri,‹s tan bul Ger çek Ya y›n la r› 1968,s.89.8 Fe tay Soy kan, Türk Si ne ma s›n da Ka d›n, Al t›n da¤ Mat ba ac› l›k, ‹z mir, 1993, s.19 Alim fie rif Ona ran, Türk si ne ma s› I, An ka ra, 1999, s.9.10 Bur çak Ev ren, Es ki ‹s tan bul Si ne ma la r› Düfl fia to la r›, Mil li yet Ya y›n la r›, ‹s tan bul, 1998, s. 129; Ona ran,age,s.11-1211 Ah met Yük sel Özem re, Has re ti ni Çek ti ¤im Üs kü dar, Kub be al t› Ya y›n la r›,2007,s.152–15412 Soy kan, age, s. 23.13 Bur çak Ev ren, “Bah çe Si ne ma la r›” mad de si, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, Kül tür Ba kan l› ¤› ve Ta -rih Vak f› Or tak Ya y› n›, ‹s tan bul, 1993, c. I, s. 540.14 Ev ren, age, s. 116 – 118; Bur çak Ev ren, “Ma hal le cek Gi di len Si ne ma lar”, ‹s tan bul Der gi si, Ta rih Vak f› Ya -y›n la r›, ‹s tan bul, 1996, sa y› 18, s.86.15 Ev ren, age, s. 118.16 Özem re, s.152–154.17 Ev ren, agm, 540.18 Be sim Çe çe ner , Ya y›n lan ma m›fl Ha t› ra la r›,2007; Özem re, age,s.157; Ev ren, agm, s. 88. 19 Be sim Çe çe ner , Ya y›n lan ma m›fl Ha t› ra la r›,2007.20 Be sim Çe çe ner ,Ya y›n lan ma m›fl Ha t› ra la r›,2007.21 Ev ren, age, s. 122 - 127; Ev ren, agm, s.8822 Ev ren, age, s. 133.23 Ev ren, agm, s.8824 Ev ren, age, s. 130.25 Sa bah Ga ze te si, 15 Tem muz 2007 26 Za ri fe Öz türk, Türk Si ne ma s›n da ‹s tan bul, MSÜ Si ne ma-TV Ana Sa nat Da l›, Sa nat ta Ye ter lik Te zi (Ya y›n -lan ma m›fl) , ‹s tan bul, 2004, s.1.27 Elif Genç, “Ay na ya Yan s› yan lar”, ‹s tan bul Der gi si, Ta rih Vak f› Ya y›n la r›, ‹s tan bul, 1996, sa y› 18, s.94.28 Öz türk, agt, s. 73.29 Öz türk, agt, s.92.


541

30. Öz türk, agt, s.162-16431 Öz türk, agt, s.16032 Öz türk, agt, s.15833 ‹b ra him Al t›n say, “Si ne ma n›n Or ta Ye ri ‹s tan bul’du”, ‹s tan bul Der gi si, Ta rih Vak f› Ya y›n la r›, ‹s tan bul, 1996,sa y› 18, s.73.34 Bu rak Gö ral, “Per de ler de Ka lan ‹s tan bul”, ‹s tan bul Der gi si, Ta rih Vak f› Ya y›n la r›, ‹s tan bul, 1996, sa y› 18,s.90.35 Öz türk, agt, s.16136 Al t›n say, agm, s. 75.37 Genç, agm, s. 97.


Documents

Yazlık Sinema Geleneği