yeraltından notlar-Dostoyevski

8/6/2019 yeraltndan notlar-Dostoyevski

1/115

YERALTNDAN NOTLARFYODOR MHAOLOV DOSTOYEVSK11 Kasm 1821 tarihinde Moskova'da dodu. Babas Yoksullar Hastanesi'nde alaneski bir ordu cerrah, annesi de bir tccarn kzyd. Dostoyevski'nin ocukluu, zorbave sarho bir babayla hasta bir anne arasnda geti. Dostoyevski, annesininyardmyla evde balad renimini zel bir okulda srdrd. On alt yandayken

annesini kaybetti. 1837 ylnda Petersburg Askeri Mhendislik Okulu'na girdi. Osralarda zellikle iddet ve cinayet konularn ileyen kitaplar okumaya balad.Okulu bitirdikten bir sre sonra, edebiyatla uraabilmek iin askerlikten ayrld. Dahasonra babas, kyller tarafndan ldrld. Bu srada paraszlk, sefalet ve saranbetleri iinde buhranl bir hayat srd. 1846'da ilk roman nsancklar yaymland.Dostoyevski, Rusya'daki arlk idaresine kar faaliyetlerde bulunan bir grubunsrdrd gizli toplantlarda yer almt. 1849'da arlk ynetimi, bu grup yelerinintutuklanmasn emretti. inde Dostoyevski'nin de bulunduu 21 kiinin kurunadizilmesine karar verildi. Hkmn uygulanaca srada arlk ferman akland veDostoyevski'ye verilen ceza, Sibirya'nn Omsk blgesinde drt yl ar hapse ve errtbesiyle drt yl askerlik hizmetine evrildi. Sibirya'daki drt yllk mahkmiyethayat, byk ikence ve eziyetle yaptrlan ar ilerde almakla geti.Mahkmiyetinin son yllarn bir askeri inzibat taburunda geirdikten sonra 1857'deocuklu dul bir kadnla evlendi; ancak bu evlilik mutluluk getirmedi. Dostoyevski'ninsrgn hayat, ruhu zerinde derin izler brakt. 1862 ylnda yaymlanan l EvindenHatralar, gerekte onun hapishane yaantsnn canl bir anlatmdr. Bu arada kardeiile birlikte nce Vremya, sonra da Epoha adl dergileri kard. Tm yaptlarnnanahtar olan Yeraltndan Notlar (Zapiski iz Podpolya), 1864 ylnda yaymland. Suve Ceza (Prestupleni i Nakazani/1866), Kumarbaz (grok/1867), Budala (dioM868),Ebedi Koca (Ven muzh/1870), Ecinniler (Besi/1872) gibi bayaptlar birbirini izledi.lk karsnn lmnden yl sonra 1867'de evlendi. Kumar tutkusu nedeniylekarsyla lkesinden ayrlarak Avrupa'nn kumarhanelerini dolat. Bir kz oldu, amald. Bu lm, onu deliliin eiine kadar getirdi. 1875'te Delikanl (Podrostok),1876'da Bir Yazarn Gnl (Dnevnik pisatelja) ve 18798C'de Karamazov Kardeler(Brat'ja Karamazov) adl yaptlar yaymland 9 ubat 1881'de Petersburg'da ld.Dostoyevski, psikolojik roman akmnn en byk temsilcisidir. O, romanlarndaevresini ve bu evrede geen olaylar tasvir etmekten ok, eitli insanlarndncelerini, ruh derinliklerini ilemi; bunlarn psikolojik, fizyolojik sorunlarn konuolarak ele almtr. Bu yzden romanlarnda hasta, sulu, isyankr, sadist tiplemeleresk rastlanr.

SUNUFransz edebiyat Andre' Gide, Yeraltndan Notlar', Dostoyevski'nin yazarlkhayatnn zirvesine ulat, onun btn eserlerinin kilit ta olarak grr. Dostoyevski,aslnda uzun bir monolog olan bu yaptnda, bize bir yanda dkn, alakgnll (bualakgnlll, irenlik bataklna gmlp bundan zevk almaya vardracakkadar), br yanda da kibirli (kibri, hayat mahvetmeye vardracak kadar) hastaruhlu, kart duygular iinde gidip gelen bir insann yksn anlatr.Roman kahramannn patolojik halleriyle Dostoyevski'nin hayat arasnda bazparalellikler vardr. Srgn hayat srerken, kardeine yazd mektupta yle

diyecektir Dostoyevski: "... Mia, bunun iin kzma bana sakn, dn ki yapayalnzm,frlatlp atlm bir ta parasym sanki. Otedenberi karamsar, hasta, alnganhuyluyumdur. Btn bunlar dn ve szlanlarm haksz, aklma gelenler de samaise bala beni." Kart duygular iinde mekik dokuyan roman kahramanndanszederken, bylesi bir zellie imkn veren eyin, Dostoyevski'nin zverisi ve boyuneii olduunu belirtmeliyiz; onu eine az rastlanr klan da, iinde tad oolaanst aykrlklarn bolluudur zaten. Bunu, Ecinniler'deki gnlk'n yazar diliyleDostoyevski, yle ifade edecektir: "Bu kart duygularn byle birarada varolularnaklamaya kalkacak deilim." Delikanl'da ise bu durum, "Kart duygulardan


2/115

meydana gelen kasrga, zihnimi altst ediyordu. Bunun tam anlamyla bir delilik haliolduunu sanmyorum," eklinde dile getirilecektir. Kitabn kahraman, ar hnduyduu zaman sevgiye, ar sevgi duyduu zaman da hnca ok yaklar.Dostoyevski'nin romanlarnda bize sunduu ift karakterlilik ise farkl bir eydir.Bunlarn, olduka sk grlen o patolojik hallerle genelde hibir ilgisi yoktur ya da okaz ilgisi vardr. Bu gibi hallerde, z benliin zerine yerleen ikinci kiilik, zaman

zaman onun yerini alr. ki ayr kiilik, ayn bedende iki ayr konuk vardr karmzda.Bunlar, yerlerini pepee birbirlerine brakrlar; birbirlerinden habersiz srayla ortayakarlar. Asl artc olan, tm bunlarn ayn zamanda oluu; herkesin kendine aitbirbirini tutmaz davranlarnn ve ikili benliinin farknda bulunuudur.Dostoyevski'nin, bu romannda olduu gibi dier romanlarnda da bir dncesiniakladktan sonra, bunun tersini savunduu, sk sk grlr.Dnceleri mutlak deildir Dostoyevski'nin; hemen hemen bunlar aklayan kiilerleilintili kalrlar. Olaylar, birbirlerine karp dmlenirler; ahlaksal, psikolojik ve dunsurlarn birbiri iinde kaybolup yeniden bulutuklar girdaplardr bunlar. Hibiryalnlatrma, izgide hibir artma grmeyiz onda. Karmaklktan holanr, onukorur. Duygular, dnceler, tutkular an halde ortaya kmazlar...

Yeraltndan Notlar, bu balamda bir benlik zmlemesidir. Dostoyevski, bu eserindede kendini ve kendi gibi hafakanlar iinde bouan ruhlarn yksn kaleme alyor.Bu notlar ve yazar tmyle bir hayal rndr. Bununla birlikte, etrafmza yle birbaktmzda, bu notlarn yazar gibi olanlarn aramzda yaamasnn yalnzcammkn deil, ayn zamanda gerekli olduunu kabul ederiz. Ben, yalnzca yakn birgemiin ska rastlanlan tiplerinden birini okuyucularma tantmak istedim. Bu tip,hl yaamakta olan bir kuan temsilcisidir. "Yeralt" adn tayan bu blmde, bukii kendisini ve dncelerini anlatrken, toplumumuzda neden bulunduunu,bulunmasnn niin kanlmaz olduunu sanki aklamak ister gibidir, ikinci blm isebu kiinin yaamndaki baz olaylar anlatan gerek anlardr.F. DostoyevskiuleYERALTINDAN NOTLARBRNC BLM YERALTIBen, hasta bir adamm... i fkeyle dolu, ekilmez bir adamm ben. Sanrm,karacierimden de rahatszm. Dorusu, hastalmn ne olduunu, hatta nereminardn bile bilmiyorum. Tbba, doktorlara sayg duyduum halde tedavi olmak iinhibir ey yapmadm. Dahas, bo inanlara bal olan biriyim; hem de tbba saygduyacak kadar. (ok iyi bir renim grdm; bunlara inanmamam gerekir amainanyorum ite.) Srf inadmdan tedavi olmak istemiyorum. Siz, buna bir anlamveremiyorsunuzdur herhalde. Ama ben ok iyi anlyorum. Huysuzluumla kimin cannyakacamdan bahsetmeyeceim elbette; nk bunu ben de bilmiyorum. Bildiimtek ey, byle hareket etmekle sadece kendime zarar vereceimdir. Bunu bilmemeramen, srf inadmdan tedavi olmuyorum.11Karacierim anyormu, varsn daha beter arsn!Uzun bir sredir byle yayorum, belki yirmi yldr. u an krk yandaym. Eskidenalrdm, imdi ii braktm. Aksi bir memurdum, kabaydm; byle davranmak, banahaz verirdi. Rvet almadm iin kaba davranma hakkn kendimde buluyor, byleceavunuyordum. (Kt bir espri ama karalamayacam zerini. Yazarken gzelolacan sanmtm; u anda bunun byle olmadn ve szlerimin irkin bir

bbrlenmeden teye gemediim gayet iyi biliyorum. Byle olduunu bildiimhalde, yine de zerini karalamayacam!)lerini yaptrmak zere masama gelenlerle dilerimi gcrdatarak konuur, birinincann sktm m, byk bir haz duyardm. Bunda da ou zaman baanl olurdum.Byleleri, genellikle psrk olur. Sadece kendini beenmi bir subaydan nefretederdim. Bir trl yola gelmek bilmez, klcn akrdatarak karmda dikilirdi. Onunlaklc yznden tam bir buuk yl mcadele ettim. Sonunda kazanan taraf ben oldumve o da klcn akrdatmaktan vazgeti. Geri bu, genliimde olmu bir olay...Ama sevgili okuyucularm, benim asl ktlmn nereden geldiini biliyor


3/115

musunuz? Ben, bu kepazeliimi her anmda, hatta en hrn olduum anlarda bilehissetmekten kendimi alamyordum. Aslna baklrsa, ne kt, ne de hrn biriydim.Btn hareketlerim, elence olsun diye yaptm samalklardan ibaretti. fkemdenazm kprmken biraz olsun gleryz gsterip, nme ekerli bir bardak aysrld m yumuayverirdim. stelik duygulanrdm da... Ama sonradan kendimekzar, utancmdan aylarca uyuyamazdm. Huyum byleydi ite.

Biraz nce aksi bir memur olduumu sylemitim ya, yalan! Hncmdan ylesyledim. lerini yaptrmak12fiin gelenlere de, subaya da i olsun diye diklenirdim; gerekte hibir zaman aksi biriolamadm. imde her an bunlarn tam tersi olan duygularn varln hissediyordum.Bu duygularn yaamm boyunca beni brakmadklarn, dan tamak iin firsatkolladklarn biliyordum. Fakat buna izin vermezdim; bile bile engel olurdum. Buyzden utantan yerin dibine giriyor, fkemden patlayacak hale geliyordum. Sonundaylesine bir bezginlik verdiler ki, anlatamam! Bunlar yazarken sanki pimanmm,zr diliyormuum gibi bir halim mi var baylar?.. Eminim, yle dnyorsunuzdur.Ama inann bana, sizin ne dndnz umurumda bile deil.Ben, kt bir adam deildim; daha dorusu, hibir ey olamadm ben: Ne aksi ne iyi,ne alak ne namuslu, ne kahraman ne de korkak. imdi, kendi keme ekilmi, akllolanlarn hayatta bir i tutturamayacaklar, tutturanlarn ise aptal olduklar gibi kindolu ve sama sapan avuntularla mrm geiriyorum. Evet, ondokuzuncu yzylinsan en bata iradesiz olmaldr, byle olmak onun iin bir zorunluluktur. alkan,iradeli bir adam, dar kafaldr. Krk yllk bir yaamdan sonra bu sonuca ulatm. u ankrk yandaym ve krk yllk uzun bir yaam, ihtiyarln ta kendisidir. Krk yldanfazla yaamak ayptr, aalk bir ey ve ahlkszlktr. Bana ak yreklilikle, erefinizzerine, kimin krkndan fazla yaadn syler misiniz? sterseniz, bunlarn kimlerolduunu size ben syleyeyim: Aptallar ve namussuzlar... Bunu, btn o ak sal vegzel kokular srnm saygdeer ihtiyarlarn yzne bile sylerim! Dahas, dankp tm dnyaya haykrrm bunu! Buna hakkm var, nk ben de altm yanakadar yaayacam. Hatta yetmii, sekseni bulacam!.. Durun, izin verin de birazsoluk alaym...Baylar, belki de sizi gldrmek istediimi zannedi13yorsunuz. Bunda da yanldnz. Ben, sizin tahmin ettiiniz veya edebileceiniz gibiakac biri deilim. Yaptm bu gevezeliklere kzarak (ki kzdnz hissediyorum)benim nasl bir adam olduumu sorarsanz size vereceim cevap, "sradan birmemurum"dan ibaret olacaktr. Sadece karnm doyurmak iin (srf bunun iin)altm; geen yl akrabalarmdan biri bana alt bin ruble miras braknca istifaettim .ve hemen ardndan oturduum u keye yerletim. Eskiden de buradaotururdum ama imdi iyiden iyiye yerletim. Buras, ehrin kysnda ve berbat biroda. Hizmetim, ahmakl yznden alabildiine hrn, yal bir kyl kadnyd;stelik ondan yaylan iren koku, midemi bulandryordu. Bazlar, Petersburg'unhavasnn salm bozduunu, ufack gelirimle bakentte yaamann ok zorolduunu sylyorlar. Btn bunlar ok iyi biliyor ve bunlar syleyen tm tecrbeli,akll tlerle yol gsterenleri iyi tanyorum. Ama yine de Petersburg'dakalacam: buradan bir adm bile atacak deilim! Neden mi?.. Hi... Zaten gitmek ya

da gitmemek arasnda bir fark yok benim iin.Akl banda bir adamn bahsini etmekten haz duyaca konunun ne olduunu bilirmisiniz?Cevap, kiinin ta kendisidir.O halde, ben de kendimden bahsedeceim.14IISevgili okuyucularm, sizin dinlemek isteyip istemediinizi bilmem ama, imdi sizeniin bir bcek bile olamadm anlatmak istiyorum. Size, unu tm itenliim ve


4/115

ciddiyetimle syleyeyim ki, ou zaman bcek olmay ok istedim. Ama ne yazk ki,buna bile layk olamadm. Sevgili okuyucularm, yemin ederim, her eyin tamanlamyla farknda olmak bir hastalktr; hem de tmyle gerek bir hastalk. nsaniin, gndelik hayata dair daha yalnkat bir anlama gc, u ondokuzuncu yzylaydnnn payna den anlayn yars, hatta drtte biri bile yeterlidir. Hele buinsanlar, yeryznn en umursamaz, en frsat kentlerinden biri olan Petersburg'da

yaamak gibi bir felakete uramlarsa... (yle ya, kentlerin de frsat olanlar veolmayanlar vardr.) Buna gre insanlar, sradan kiilerin ve becerikli olanlarn anlaygleriyle yetinmeliydiler. Bahse girerim, btn bunlar, gsteri iin, belki de klcnakrdatan subaymz gibi kaba bir bbrlenme ve i adamlarm kmsemek iinyazdm dnyorsunuz. Fakat sevgili okuyucularm, siz hi hastalklaryla gururduyanlar, stelik bunlarla gsteri15yapmaya kalkanlar grdnz m?Ama byle eyler de oluyor ite... stelik bunu herkes yapyor; hastalklaryla gururduyuyorlar, belki herkesten ok ben yapyorum bunu. Bo yere tartmayalm;sylediim eyin anlamsz olduunun farkndaym. Ama una olduka inanyorum ki,anlay gcnn sadece fazlal deil, kendisi bile hastalktr. Bence yledir. Bukonuyu u an iin bir yana brakalm da siz, bana unu syleyin: Baz zamanlar, hemde nasl sylesem, eskilerin deyimiyle, "btn gzel, yce eylerin inceliinianlamaya hazr olduum srada, evet tam o srada, bunlar hissedeceime, samasapan hareketler yapyorum. Sylemeye altm u ki, belki de herkesinyapabilecei bu biimsiz hareketleri, hem de yaplmamas gerektiini anladmanlarda neden yapyordum? Neden "gzel ve yce eyler" zerine anlaym.derinletike daha ok bataa saplanyor ve boulacak gibi oluyordum? stelik bu,rastlant deil, kanlmaz bir hal olarak meydana gelmeye balamt bende. Budurum bir rahatszlk, bir dengesizlik deil, sanki benim olaan halim gibiydi.Sonradan, bu hale kar koyma isteimin olmadn farkettim. Artk yaratlmn birparas olduuna inanmak zereydim. (Belki de oktan inanmtm.) Bu zihinselsanclar ilk balarda beni olduka zmt. Dier insanlarn benim yaadklarmla hikarlamadklarn dndmden, bunlar hep iimde sakladm. Utanyordum.(Belki bu utan hl devam ediyor.) Petersburg'da geirdiim o rezil gecelerinsonunda eve dnnce, yaptklarmn dzeltilemeyecek hatalar ve kepazeliklerle doluolduunu grr, yine de iten ie garip bir haz duyardm. Dier taraftan, farkndaolmadan kendimi ypratyordum. Bu ypranma, nceleri ac ektirmesine ramen,sonradan byk bir haz vermeye balad. Evet, gerekten, tam anlamyla hazduyuyordum. Dier insanlarn da bunu yaayp yaamadk16larn anlamak iin bu konuyu onlara atm.yle aklayaym size: Kldnz anlamada varlabilecek en st snra varmannverdii bir hazdr bu. inde bulunduunuz kt duruma ramen, bundan kurtulupdeiemeyeceinizi, hatta yeterli vaktiniz ve inancnz olsa bile, bu deiimi aslndasizin istemediinizi bilmenin tadna doyum olur mu? stelik deimek isteseniz neolurdu ki, zaten sizin iin hibir k yolu yoktu. Burada en nemli nokta, btnbunlarn, stn anlayn doal ve temel yasalar gerei, bu yasalara bal olarakkendiliklerinden ortaya kmasdr. stn anlay kanununa gre aalk bir herif,ahlkszln farkederek bo eylerle kendini kandrmakta ve birtakm haklar

kazanmaktadr. Of, yeter artk!.. O kadar laf ettim, buna karn bir ey aklayabildimmi? Bu iin zevkini nasl aklayacam? Ben bunun stesinden gelip, baladm iisonuna dek gtreceim. Zaten kalemi de bunun iin aldm elime.Onurlu bir adamm ben. Bir kambur, bir cce kadar kuruntulu ve alngan biriyim.Buna ramen, birisi beni tokatladnda sevin duyduum zamanlarm olmutur.Doru sylyorum, bunda bambaka zevkler bulabiliyordum sanrm. Hi phe yok kibu, kederden doan, kederin artmas ve insann durumunun glemesi oranndaoalan bir zevktir. Tokad yiyen insann ruh dnyas sarslr, pestil gibi ezilir. Beni enok sarsan, bir doa kanununa uyar gibi, her zaman her yerde, hakl veya haksz


5/115

olsam da herkesten nce kendimi sulu grmemdi. Bu, ncelikle, etrafmdaki dierinsanlardan daha akll olmamdan kaynaklanyor. (Ben kendimi, etrafmdakiinsanlardan daha akll gryor, hatta inanr msnz, bu nedenle byk bir utanduyuyordum. Zaten hayatmda kimsenin yzne dorudan bakamaz, daimabaklarm karrdm.) stelik bir suum daha vard: yiliksever biri deildim. Byleolmay beceremiyordum. yiliksever biri

17lolsam da bundan faydalanamayacam bildiimden daha ok ac ekecektim. Buzelliimi yerinde kullanamaz, adamn yapt doa kanununa uygundur diyednp, onu affetmezdim. Bir davrann doa kanunu olmas, onu affettirmemeli veunutturmamak; nk doa kanunu olmas, verdii acy hibir ekilde azaltmaz.Dier taraftan, iyiliksever deilim diye hakaret edenlerden almak istesem, bunuyapabilir miydim? Zannetmem, nk yapabilecek cesaretim yok. Neden micesaretim yok? Sizlere bu konuda bir iki sz sylemek istiyorum.18III almay ya da hayata kar kendisini korumay bilen insan bunu nasl yapardersiniz? Bu insanlar, almay en byk ama haline getirdiklerinde, varlklarndakiher eyi yok ederler. Kudurmu boalarn yapt gibi boynuzlann ne eer ve hzlahedefe koarlar; onlan bu durumda durduracak tek ey, karlarna kacak birduvardr. (lerinden geldii gibi hareket edenlerle i g sahibi adamlar, byle birduvarla karlanca znk diye duruverirler. Bu insanlara gre duvar, daima dnenfikir adanlan, yani bizim iindir; bununla birlikte, kesinlikle bizi durduracak birbahane deildir. Bu bahanenin ciddiliine hibirimiz inanmadmz halde, drt ellesarlmaktan da geri durmayz. Hayr, dierlerinin vazgeileri kesinlikle itendir. insanlar iin duvar, yattrc, huzur veren, hatta bir yerde mistik bir anlamtamaktadr. Neyse, duvar konusuna sonra dneriz.)te ben, iten olan insan, tabiat anann sevgiyle, zenerek yaratt gerek venormal insan olarak dnrm. Byle bir insan da delicesine kskanrm. An dere19cede ahmaktr bu insan, bunun tersim savunacak deilim. Ama normal bir insannayn zamanda ahmak da olamayacam nereden bilebiliriz? Belki bunun, kendincegzel bir taraf vardr. Fakat benim bu konuda baz tereddtlerim var. imdi tabiatanann yaratt normal adamn karsna, laboratuar imbiinden geirilmi, stnanlayl bir adam koyalm. (Bunda da mistik bir hava var gibi baylar, ama ben pekemin deilim.) Bu stn anlayl insan, normal insanlarn nnde bazen yle birzlr ki, btn stn zelliklerine ramen byk bir itenlikle kendisini bir fare gibigrmekten alkoyamaz. Evet, gayet stn anlayldr ama sonuta bir fare olmutur.Karsnda ise kendisinden farkl bir varlk, bir insan vardr. Burada en nemli mesele,kimsenin ondan byle bir ey istememesine ramen, onun kendim bir fare olarakgrmesidir. imdi bu farenin neler yaptna bir bakalm. Diyelim ki, fareyi kzdran birolay var; (bu, ok sk rastlanlan bir durumdur) ve fare almak istemektedir. indeI'homme de la nature et de la verite 'den ok daha fazla kin besler belki de. Kendisinektlk yapp kzdrana ktlkle karlk vermek iin duyduu iren, alaka istek,I'homme de la nature et de la verite'den daha fazla onun iini kemirir. nk dieridoutan ahmaktr ve almay kendisine verilmi bir hak olarak dnr; ama fare,stn anlayndan dolay bunu kabul etmez. Sonunda sra asl ie, yani almaya

gelir. Zavall fare, ilk kzgnlnn stne o kadar ok soru ve yeni kzgnlklareklemitir ki, iinde bulunduu durum iyice glemitir. Her yann, phelerden,heyecanlardan, kendisiyle acmaszca alay eden i adam ve yarg klna girmi iid bir insanlarn tkrklerinden oluan pis, kokumu, bulank bir amur ynkaplamtr. Bu durumda farenin izleyecei tek yol, her eyi bir kenara braka(*) Doa ve gereklik adam (Franszca). 20rak, kendisinin de inanmad sahte bir glle utana skla delikiine kamakolacaktr. Pislik ve le kokan o iren yerde fare, kzdrlmann ve aalanmannetkisiyle sonsuz bir nefrete brnr. Daha sonra, krk yl boyunca, urad


6/115

aalanmay en kk ayrntsna kadar hatrlayacak, hatta zerine utan vericibirok uydurma an katarak kendisini yiyip bitirecektir. Bir taraftan dncelerindenutanrken, dier taraftan olanlar hatrlayp en ince ayrntsna kadar kurcalayarak,"olabilirdi" deyip yeni uydurma anlar ekler, balamak aklnn kesinden bilegemezdi. Hatta almaya bile kalkr; fakat bunu, miskin ve sinsice, byle bir hakkve becerisi olmadna inanarak yapar. Dier taraftan, ta bandan beri bilir ki,

almak istedii kiinin kl kprdamayaca halde kendisi ondan yz kat fazlazlecektir. Her geen gn artarak daha da byyen bir kinle bunlar lm deindebir kez daha hatrlayacak ve...Btn bunlar, az nce szn ettiim o anlalmaz zevkin ruhunu yanstmaktadr.Souk, irkin bir yar mitsizlik ve yar inanla, krk yllk bilinli bir gmlme,zorlamayla oluturulan durumunun aslnda iinden klabilir olmas, iindekidoyurulamayan arzular ve verilmi kesin kararlarn hemen ardndan gelenpimanlklar arasndaki hummal gelip gitmeler... te bu zevk ylesine ince,anlalmas o kadar zor bir duygudur ki, dar kafal, hatta sinirleri ok salam olanlarbile bundan en kk bir fayda salayamazlar. Siz, imdi pis pis srtarak, "Belki tokatyemeyenler de anlamaz," diyecek ve kibar bir ekilde, eer tokat yedimse, benim debu konuda uzman olduumu ima edeceksiniz. Bunu aklnzdan geirdiinize bahsegirerim. Merak etmeyin baylar, hi tokat yemedim; zaten bu konuda nedndnz de beni ilgilendirmiyor. Hatta unu syleyebilirim ki, hayatm boyuncakarma pek tokat atma frsat kmad iin zlyorum. He21pinizi fazlaca ilgilendiren bu konuyu burada keseyim de sizlere, sinirleri fazlacasalam olan fakat bunun yannda, birok zevkin inceliim kavrayamayanlardanbahsedeyim. Bu insanlar, yeri gelince bir kz gibi brerek boazlarn yrtarlar;geri bu durum, onlar insanlar iinde ykseltebilir ama kk bir zorluklakarlatklarnda ise hemen bir keye siniverirler. Zorluk, bir ta duvar demektir.imdi, "Hangi ta duvar?" diyeceksiniz. Elbette, doa kanunlarndan, doabilimlerinden, matematikten oluan bir ta duvar. Mesela biri kp, "Senin atalarnmaymundur," dese ve bunu ispat etse, ister istemez kabul etmek zorundasn.Vcudundaki bir tek ya damlasnn, senin iin, dier yz binlerce insannkindendeerli olmas gerektii; erdemlerin, sorumluluklarn, inanlarn ve dier btnsafsatalarn hep bu sonuca kt ispat edilirse yine itiraz edemezsin. Matematiin"iki kere iki drt eder" kesin sonucu vardr bunlarda ve itiraz etmeye kalktnz ansavunmaya geerler: Aman efendim, nasl olur da itiraz edersiniz? Bu konu, iki kere ikinin drt ettii gibikesindir. Doa size danmaz, beenmemeniz ya da kiisel istekleriniz onunumurunda deildir. Doay btn her eyiyle olduu gibi kabul etmek zorundasnz.Duvar duvardr ve buna benzer bir yn laf...Aman Tanrm, ya doa kanunlar ve iki kere ikinin drt etmesi houma gitmiyorsa?Bana ne, doa kanunlarndan, matematikten... Duvar ykmaya gcm yetmiyorsa,kendimi paralayacak deilim elbette. Ama nmde duvar var diye boyun emeyi dekabullenemem.

Ta duvarlarn, iki kere ikinin drt etmesi kesinliinde evreni etkileyeceinidnmek, byk bir samalktr. Dier yandan, btn imknszlklar ve ta duvarlargrp anlayabilmek de gzel eydir dorusu. Btn

22bunlara boyun emek size tiksinti veriyorsa, yalnz kalmak, mantn deimezkurallarna uyarak, tersim bildiiniz halde, ta duvarlar karsnda kendinizisulayacak kadar irkin sonulara varmak ve aresizliinizden bir keye ekilipdilerinizi gcrdatmak ok gzel bir ey olsa gerek deil mi? Kzacanz birisiolmad ve hi olmayacan bildiinizden aresizlik iinde ehvet baygnlklargeirirsiniz. Aldatmaca, gz boyama ve el abukluklarndan bulank bir dnyayarattnz bile bile, kime, niin kzdnz bilmeden, tm bu aldatmacalar vekarklklar iinde yreiniz szlar; bilmedikleriniz arttka szlarnz da bir o kadar


7/115

oalr.23IV Hah, hah, hah!.. Gleyim bari... yleyse sizin iin di arsnn da bir zevki vardr!diyeceksiniz.Elbette! Di arsnn da bambaka bir zevki vardr. Bir ay boyunca bu aryektiimden ok iyi biliyorum. Hi phesiz bu fke, da yansmayan bir fke

deildir; sancl ve iniltili olur. Ama bunlar, iten olmayan sinsi iniltilerdir. Sorun daburada zaten. Ac eken insan, inlemekten byk bir zevk duyar; eer duymasayd,inlemesini rahatlkla durdurabilirdi. Bu gerekten harika, zerinde durulmaya deerbir rnek. Btn bu inlemelerle, ektiiniz aclarn amaszlndan dolay kkdtnz ifade eder, kl bile kprdamadan sizi bu kadar hrpalayan inanmadnzdoa yasalarndan ikyet edersiniz. Karnzda bir dman yoktur ama sizi zenbyk bir ac vardr. Wagenheim'm btn uralarna ramen dilerinizin klesiolmaktan kurtulamazsnz; sizin dnzda bir kuvvet isterse, di arnz hemen bitebilirya da ay ekmeye devam edersiniz. Eer boyun bkmyor ve isyannza hldevam ediyorsanz yapacanz ey, ya kendinizi krbalatmak ya da duvarnzyumruklamak olacaktr. Nereden geldii belli olmayan ama iten ie hissettii24niz bu alaylar ve aalanmalardan duyulan haz, bazen zevkin doruklarna ykselir.Rica ederim deerli okuyucularm, ondokuzuncu yzyl aydnnn, di ars ektiininikinci ya da nc gn inlemelerini dinleyiniz. Bu iniltiler, ilk gndeki gibi sadecedi arsndan gelen, kaba bir kylnn iniltileri deildir; imdikilerin dedikleri gibi"topraktan ve halkn znden" syrlp, uygarlktan ve Avrupa kltrnden birok eyalabilmi insana yakan iniltilerdir. Bu inlemeler gittike irkinleir ve pis birhrnla dnerek gnlerce, gecelerce devam eder. nlemelerinin hibir'faydasalamadn, bunun yannda, hem kendisini, hem de etrafndakiler! gereksiz yererahatsz ettiim ok iyi bilmektedir. nnde yrtnd insanlarn, yani ailesinin, buinlemelerden bktn, onun imdikinin tam tersine yapmacksz, grltsz,marmadan inleyebileceim dndklerini ok iyi bilir. inde bulunduu bu yzkzartc durum, ona zevklerin en byn tattrr. "Nasl, sizi rahatsz ediyor, iiniziparalyor, kendi evinizde uyku uyutmuyorum ya! Uyumayn, dilerimin arsn heran siz de hissedin. Artk karnzda daha nce grnmeye alt gibi bir kahramandeil, tembel ve irret bir adam var. Tamam, yle olsun. Gerei ortaya karmanzasevindim dorusu. Pis pis szlanmalarm hounuza gitmiyor deil mi? yle olsun,imdi sesimi deitirip daha berbat bir tonla konuaym da grn gnnz..." Hlanlamadnz m deerli okuyucularm? Zannederim, bu zevkin btn inceliklerinianlayabilmek iin daha geni dnmeli, daha derin bir anlaya sahip olabilmeliyiz.Fakat siz, bunlar anlamyor ve glyorsunuz deil mi? ok sevindim. akalarmnzevksiz ve karmakark olduunu, iinde gvensizlik bulunduunu biliyorum; bu,benim kendime sayg duymadm gsterir. Her eyi anlayabilen bir adam kendinesayg duyabilir mi?25VKk drlmekten zevk almaya alan bir adamn kendisine sayg duyduusylenebilir mi? mitsizlikle dolu bir pimanlkla sylemiyorum bunu. Kendimi bildimbileli, "Balayn babacm, bir daha yapmayacam," demekten nefret etmiimdir.

Bunlar sylemek bana hi de zor gelmiyor, aksine ok kolay sylyorum. En ktsde, hi suum olmad halde bilerek yakalanmamd. Byle zamanlarda daduygulanr, pimanlk duyar, alardm; kukusuz bunlar da kendimi kandrmak iindi.Aslnda hibir ktlk yapmadm halde, iimde bunun tohumlarn tayordum. Doakanunlar hayatm boyunca beni her eyden ok ypratt halde, bu kez onu dasulayamazdm. u anda bunlar dnmek ruhuma sknt veriyor; o zamanlar dabunu hissederdim zaten. Aradan bir dakika bile gemeden, btn o duygusallklarn,pimanlklarn, deieceime dair verdiim szlerin yalan, hem de ok kt bireryalan olduunu anlyordum. Durup dururken kendimi neden bu skntlara soktuumu


8/115

soracak olursanz, bo durmaktan bkp, canm skld iin kendime oyalanacak ilerkarrdm, diye cevap vereceim.26Gerekten de yle. Sevgili okuyucularm, kendinizi yle bir yokladnzda, bana hakvereceinizden eminim. Yaadm anlamak iin maceralar uydurur, bir tr yaamoyunu oynardm. Ka kere, ortada hibir sebep yokken gcenmeyi denemiimdir.

Sonunda, ylesine bytrdm ki bu meseleyi, her eyin koca bir yalandan ibaretolduunu bildiim halde gerekten gcenirdim. Bu oyunu o kadar ilerletmitim ki,sonunda kendime hakim olamaz duruma geldim. Ak olmay denedim, hem de birdeil iki defa; inanr msnz, korkun aclar ektim. Ruhumun derinliklerinde ektiimacyla alay eden bir ses iittiini halde ac ekmeye devam eder, stelik delicesineakmm gibi kskanlk krizleri geirirdim. Btn bunlarn sebebi can skntsydbaylar, kesinlikle can sknts... inde bulunduum tembelliin verdii sknt, benihaylazla itiyordu. Zaten haylazlk, bilin altndaki tembellikten baka bir eydeildir. Daha nce bahsetmitim, imdi yine tekrarlyorum: lerinden geldii gibidavrananlarla i g sahibi adamlar, dar kafal olduklarndan ok alkandrlar. Bukonuyu yle aklayabilirim: Bu dar kafal insanlarn akllan pek az olduundan,karlatklar bir meselenin ilk sebeplerini aratrmadan, nlerindeki ikinci derecedensebeplere sarlrlar. leri rahattr, nk kendilerince en doru hareketi yapmlardr.En nemli mesele de bu zaten. nsan, herhangi bir ie girimeden nce, btntereddtlerden syrlarak bir i huzuru salamaldr. Peki ama kendimi naslkandracam? Bana destek olacak balang noktalarn, ilk sebepleri neredenbulacam? Karma kan her meselede, grdm ilk sebebin hemen ardndan birnceki sebep geliyor ve bu, bylece srp gidiyordu. Btn bunlar, stn anlayn vederin dncenin temelidir. Burada, yle grnyor ki, doa kanunlaryla tekrarkarlayoruz. Size almaktan bahsetmitim az nce, hatrlyor musunuz? (Belkibunu anlamamtnz.) nsann, hak yerini bulsun diye ald sy27lenir. Bu durumda ilk sebebin "adalet" olduunu syleyebiliriz. nsan, iinde birhuzur hissettikten sonra doruluuna inanarak rahat bir ekilde alabilir. Ben, alma duygusunda ne adalet ne de erdemlilik gremiyorum; insan, huysuzluundandolay alr sadece. Kafamdaki btn sorular ortadan kaldracak bir eyolmadndan, huysuzluumla temel sebep boluunu doldurabilirdim. Ama u var kiben, kzgnlk bile duyamyorum. (Az nce baladm konu da buydu zaten.)Huysuzluum, hep o uursuz doa kanunlar yznden kimyasal analizlerden geiyor.Bakarsnz ki, asl madde umu, sebeplerin hepsi buhar olmutur; hakaret, artkkimsenin suunun olmad di ars gibi masum bir hale gelmitir. Bu durumdayaplacak tek ey, duvar daha iddetli yumruklamaktr. Asl sebebi bulamaynca daher eye bo verir, byk bir bkknlk hissedersiniz. Bir defack da akln bir keyebrakarak, ilk ve asl nedenleri aramadan, derinlemesine dnmeden, sadece bireyler yapm olmak iin sev ya da nefret et. Sonuta koca bir sabun kp ve herzamanki tembelliin kacaktr karna.Deerli okuyucularm, kendimi bu kadar akll grmem, belki de, yaamm boyuncabaladm hibir ii bitiremememden kaynaklanyor. Herkes gibi ben de geveze,ekilmez bir boboaz olsaydm ne olurdu? Btn akll insanlarn kaderinde, gevezeolmas, yani baka bir deyile, havanda su dvmesi yazldr.28

VIBtn bu haylazlklarm, tembelliimden ileri gelseydi keke. Tanrm, ne byk saygduyardm o zaman kendime. Tembellik de olsa, benim de bir zelliim olur ve bu,kendime sayg duymam salard. Birisi beni, "Kim bu adam" diye sorduunda,"Tembelin biri" yantn alrd. Ben ise bunu duyduumda ok mutlu olacaktm. Artkbenim de bilinen bir zelliim, insanlarn hakkmda syledii szler olacakt. Nediyorsunuz siz, "tembel" bir aka deildir; bir unvan, bir makam hatta koca birgelecektir. Alay etmeyin benimle, bu gerekten byledir. Bu durumda, en gzdederneklerden birine ye olurdum, yaptm tek i de kendimi beenmek olurdu.


9/115

Tandm birisi vard, adam hayat boyunca Lafitte arabnn uzman olmasylavnd durdu. Bu zelliinden dolay, hibir phe duymadan, kendisini erdemli birinsan olarak kabul ediyordu. lrken, byk bir i huzuruyla beraber, zafer kazanminsanlarn o esiz mutluluunu da tatmt. Elbette, bunda yerden ge kadarhaklyd. Tembel olabilseydim, buna bir de oburluk eklerdim. Ama yle sradan birtembel obur deil. Btn gzel ve yce eylere ilgi duyan

29tembel oburlardan olurdum ben. Uzun zamandan beridir bunu hayal ediyorum. Bu"gzel ve yce eyler" krk yamdayken bana hayli sknt verdiler; ama krkyamdayken oldu btn bunlar. Bir de o sralarda, ah, genlik yllarmdaykenkacaklard ki karma. O zaman ok abuk bir i de bulurdum kendime ve btn ogzel ve yce eyler erefine ierdim. Kadehime nce bir damla gzya aktmak,daha sonra onu btn gzel ve yce eylerin erefine kaldrmak iin hibir frsatkarmazdm. Dnyadaki her eye gzellik ve ycelik penceresinden bakar, en kt,en irkin eylerin bile gzel ve yce olan taraflarn grrdm. Bunun yannda,istediim an, sulugzl bir insan olurdum. Bir ressam, Ghe (*) ayarnda bir resimyapt diyelim; hemen ressamn salna ve erefine kadehimi kaldrrdm, nkbtn gzel ve yce eyleri seven birisiydim ben. Bir yazar, "Cannz nasl isterse"diye bir eser mi yazd, hemen "Cannz nasl isterse" iin kadehimi kaldrrdm. Sizesyledim ya, "gzel ve yce" ne varsa hepsini severim. Bununla beraber, insanlarnbana sayg duymasn bekler, istediim saygy gstermeyenlerin yakasna yaprdm.Huzur iinde yaayp, gsterile lmekten daha gzel ne olabilir! Byttmgbeimi, kat olmu gerdanm ve kepazece yukarda tuttuum burnumu grenler:"u kalantor herife bakn! nsan olacaksa byle olmal," derlerdi. Ne olursa olsundeerli okuyucularm, yaadmz u olumsuz zamanda bu tr gzel szleri kimduymak istemez ki?(*) Ghe, 19. yy. tannm Rus ressamlarndan. 30VIIAma btn bunlar, gzel hayallerden baka nedir ki? Ltfen syler misiniz, insanlarnkarlarnn nerede olduunu bilmemelerinden dolay ktlk yaptn ilk kez kimortaya atmtr? Szgelimi, kafas aydnlanan, gerek karlarn grebilen insan, kirliilerden uzak durarak, bir anda asil ruhlu biri olabilirmi. Bilinli olarak kendikarlarnn tersine hareket eden hi kimse olmayaca iin kalan tek yol, iyilikyapmak olacakm... Hey gidi ocuk; saf, temiz yrekli bebek! Dnya kurulduundanberi insanlarn sadece kendi karlarn dnerek hareket ettikleri hi grlm m?u halde gz gre gre, yani gerek karlarnn neler olduunu bildii halde bununemsemeden, baka tehlikeli yollara atlan milyonlarca insana ne demeli? Buinsanlar bu ekilde hareket etmeye iten bir tek sebep yoktu; sanki kaderin onlar iinizdii yoldan yrmek istememi, inatla, bakaldrarak, karanlklar iindeki yeni,zorlu ve kark yollara girmilerdi. Dikkafallk, kiisel karlardan daha tatlgrnmtr onlar iin. kar!.. kar da neymi? Kesin bir ekilde, insanlarnkarlarnn nerede olduunu syleyebilir misi31niz? nsan, bazen kendisi iin iyi olan deil de kt olan isteyebiliyor, hattayapmak zorunda bile kalabiliyor; ya buna ne demeli? Bu durum, teki kuraln deeriniortadan kaldryor. Sizce buna imkn var mdr? Demek glyorsunuz, gln amance u soruma cevap verin ltfen: nsanlann karlar tek tek saylabilir mi? lerindehibir snflandrmaya sokamayacaklarmz yok mudur? Bildiim kadaryla deerli

okuyucularm, siz, insan karlarn, istatistik bilgilerinden ve ekonomik formllerdenkarmsnz. Size gre insan karlar refah, zenginlik, zgrlk ve rahatlktan oluur.Btn bunlara kendi isteiyle, aka srt eviren bir insana siz de, ben de cahil, deliadam gzyle bakmaz myz? Btn istatistikiler ve bilginler, insanlarla ilgili birtakmhesaplar yaparken, insanlarn karlarndan birini daima gzden karrlar. Hatta bukarn nasl kullanlmas gerektii zerinde bile durmazlar; oysa tm hesaplar onakmaktadr. Ne olur sanki, bu kan da listemize alsak? u var ki, en kt durum, bukarn hibir snflandrmada, hibir listede bulunmamasdr.Benim bir dostum var baylar... stelik o, sadece benim deil, sizin de dostunuzdur;


10/115

onunla dost olmayan yoktur zaten. Bu dost, bir ie balamadan nce akl, mantkkurallarna gre nasl hareket edilmesi gerektiini ak, gzel ve tatl bir dille ifadeeder. Btn bunlarn ardndan gerek, normal bir insann karlarndan heyecanl,tutkulu bir ekilde bahsederek, aslnda ne kendi karlarn ne de erdemliliianlamayan miyoplarla alay eder. Hemen ardndan, bir eyrek saat sonra, gerektehibir sebep yokken, btn karlarn hie sayan bir igdyle bambaka bir yol izler;

yani az nce sylediklerinin tam tersini sylemeye balar: Akln ve mantnkurallarn, insanlarn karlarn hie sayar. unu da belirteyim: "Dostum" diyerekgenel bir anlam belirttiim iin btn32suu ona yklemek biraz zordur. Deerli okuyucularm, zerinde durulmas gerekenen nemli konu udur: nsana en stn karlarndan daha stn gelen bir ey ya da(mantn snrlar iinde kalmak iin) son derece faydal (az nce hibir listeyegirmediini sylediim) baka bir kar yok mudur? nsanlar, gereini hissedince, bukar uruna akl, eref, huzur, refah gibi btn gzel ve faydal eylere kargelebilirler. Bunlar, en deerli, en kkl, en yararl olarak grdkleri bir kar iinyaparlar. Demek ortada bir kar var yine! diye szm keseceksiniz. Size her eyianlatmama izin verin. Laf cambazl deil mesele; bahsettiim kar, tmsnflandrmalarmz, kiilerin mutluluu iin uraan insanseverlerin kurduusistemleri parampara etmektedir. Szn ksas, bu kar, her eye engel olmaktadr.Ama sizlere bunun adn sylemeden nce, kendi aleyhime hareket edecek olsam da,birka sz sylemek istiyorum. Bence tm bu sistemler, insanla gerek, normalkarlarnn ne olduunun sylenmesi ve bu karlarn salanmasyla herkesin hemeniyi ve soylu olaca fikri, imdilik sadece varsaymdan ibarettir. Evet baylar, yalnzcabir varsaym... Aslna bakarsanz, insanln gelimesinde kiisel karlara dayanmolan bir sistemi temel kabul etmek, Buckle'n (*) uygarln insanlarn yumuatt, bunedenle onlar da daha az vahi, savamaya daha az yatkn duruma getirdiinisavunmasna benzer bence. Bu ekilde bir mantk yrtlerek byle bir sonucaulalabilir. Fakat insanlar sistemlere, baz soyut kavramlara o denli baldrlar ki,sadece mantklarn hakl karmak iin gerekleri gz gre gre deitirmeye,gzlerini kapayp kulaklarn tkamaya razdrlar. Bu, ok anlalabilir bir rnek olduuiin ele aldm. yle bir bakn evrenize, kan gvdeyi gtryor; stelik ampanyagibi keyifli bir ekilde. (*) Henry Thomas Buckle: ngiliz tarihisi, 18211862.33te size, Buckle'n da yaad ondokuzuncu yzyl! te, byk Napoleon vebugnk Napoleon! te, sonsuz Kuzey Amerika Birlii! te size, bir karikatrebenzeyen SchlezwigHolstein Prenslii!.. Uygarlk bizi nasl yumuatm, grelim.nsanlarn duygu eitliliini artrmaktan baka ie yaramaz uygarlk. Duygulareitlendike insan, kan dkmekten zevk almaya balar hale geliyor. Buna birokrnek gsterebiliriz; en ustalkla ilenen cinayetlerin, ou kez kltrl, aydn insanlartarafndan yapldna dikkat ettiniz mi? Attila'larn, Stenka Razin'lerin (*) ustalktageemeyecekleri bu adamlar, eer onlar kadar dikkat ekmiyorlarsa bunun teksebebi, ok sk rastlanmalarndan dolay alkanlk haline gelmeleridir. Uygarlklaberaber insanlar, daha ok kan dkmeseler de, daha kt, daha iren birer caniolmulardr. Eskiden hak iin kan dklr ve bu, byk bir rahatlkla, i huzuruyla

yaplrd. Zamanmzda ise, insan ldrmek su sayld halde, cinayetlerin ard arkaskesilmiyor, stelik eskiye oranla daha da fazla. Kleopatra, (Roma tarihinden rnekverdiim iin balayn beni) cariyelerinin memelerine altn ineler batrr, onlarnlklarndan, ac iinde kvranmalarndan byk zevk duyarm. imdi siz, bunlarn,eski barbarlk dnemlerinde yapldn syleyeceksiniz. Mecazi anlamda insanlarnimdi de birbirlerini inelediklerini dnerek, yaadmz an da bir barbarlkdnemi olduunu syleyebiliriz. Barbarlk alarna gre gnmz insan, daha stngrl olmakla beraber, henz mantn ve bilimin gereklerini yerine getirmeyirenememitir. Bunun yannda, eski ve kt alkanlklar ortadan kaldrnca, ngr


11/115

ve bilimin, insann zelliklerini tamamen deitireceine, doru yollara ileteceineinanyorsunuz. O zaman insanlarn kendi istekleriyle yanl yoldan gitmeyeceklerineve iradeleri(*) Stenka Razin: ar'a kar isyan eden Don kazaklarnn nl isyancs, 16691671.34nin, karlarnn tersine davranmakta onlara engel olacana da inancnz vardr.

Bunun yannda, bilimin insana birok ey kazandraca, (ki bu, byk bir lkstr)insann aslnda iradesinin ve kaprislerinin olmad, belki sadece bir piyano tuu ya dabir org civatas kadar deerli olduu inanandasnz. nsanlar, yeryznde doakanunlar olduunu ve btn hareketlerinin kendi kiisel istekleriyle deil de doakanunlaryla meydana geldiini anlayacaklardr. imdi karmzdaki tek sorun, budoa kanunlarn kefetmektir. Bylece insan, hareketlerinden sorumlu olmayacak vehayat, onun iin kolay hale gelecek. Daha sonra, insann btn hareketleri,matematiksel olarak yz binlik logaritma cetvelleri haline getirilecek; bununla dakalmayp, gnmzn ansiklopedik szlklerine benzer yararl yaynlar kacaktr. Buyaynlarn iinde her ey kesin bir ekilde hesaplanmtr ve artk ne su ne demacera denen ey kalmayacaktr.te o zaman (btn bunlar, sizin szleriniz, benim deil) yeni, her eyiylematematiin kesinliiyle meydana getirilmi bir ekonomik dzen kurulacak dnyada.Soru denen bir ey olmayacak ortada; nk cevaplar ok nceden hazr olacak.Sonra, sradan bir saray yaplacak; bunun zerine Anka kuu uup gelecek. Fakat uda var ki, (imdi bunlar ben sylyorum) bu hayat skc deildir diye sz veremem.(Her ey matematiksel olarak hesaplannca insana yaplacak ne kalr ki?) Bununyannda, bir tek yanl hareket bile grlemez; insan bu durumda can skntsndanneler neler uydurmaz ki? Altn ineler de bu can sknts yznden batrlyor zaten.En kts, (bunu da ben sylyorum) altn ineleri biz de ok sevmeye balarz.nk insan, inanlmaz derecede ahmak bir varlktr. Daha dorusu, ahmak deil de,bir eine daha rastlanamayacak kadar nankrdr. Btn bu mantk dzeni ierisinde,bayal yznden anlalan bir adam35ortaya kp, elini beline dayayarak, "Ne dersiniz, u matematiksel hayat boverip,logaritmaclar cehenneme yollasak da biz, eslsi gibi ahmaka, canmzn istediiekilde yaasak, nasl olur?" derse, inann bana hi armam. O adamn bylebarmas ok da nemli deil, nemli olan, peinden gidecek insan yn... nsannyaratl byledir ite! Bunlarn hepsi ne kadar kk ve basit bir sebepten ortayakyor; insan her zaman ve her yerde, aklnn ve karnn gsterdii deil de, cannnistedii yoldan yrmeyi sever. karlarmzn tam tersi eyler de isteyebiliriz, hattabazen kesinlikle byle olmaldr. (Bu, benim kiisel dncem.) zgr, smrlanamayanisteklerimiz, kaprislerimiz, ou zaman lgnla kadar gtren hayallerimiz...Snflandrmalarn hibirine girmeyen, btn sistemleri ve dzenleri cehennemeyollayan, daima unutulduu halde, karlar listesinin en stnde bulunmas gerekenkar bu ite! Baz bilginler, insanlara doal, erdemli isteklerin yeteceini neredenbiliyorlar? Neden bizim, mantk ve kar kurallarna uygun olan istememiz gerektiinisavunurlar? nsanlara gereken tek ey, nerede sonlanaca bilinmeyen, hr, baboistektir. Bu istek denen ey de...36VIII

Hah, hah, hah!.. Fakat istek diye bir ey yok ki, diye szm keseceksiniz. Bilim,insan ylesine gzel netlie kavuturdu ki, hepimizin bildii istek, hr irade denileney...Durun biraz baylar, zaten sz bunlara getirecektim ben de; ama dorusunusylemek gerekirse cesaret edememitim. Az daha, isteklerimizin kimbilir hangieytann kontrolnde bulunduunu, bunun da ne kadar iyi olabileceinisyleyecektim. Tam o srada bilim aklma geldi ve sustum. Zaten o anda da bukonuyu siz atnz. Gerekten, bir gn btn istek ve kaprislerimizin forml bulunsa,baka bir deyile, isteklerimizin nereden kaynakland, hangi kurallara gre


12/115

meydana geldii, nasl gelitii, farkl durumlarda nasl ekil aldklarna dair kesinmatematiksel formller ortaya karlsa... Bu durumda insanlar, eminim ki, tmisteklerinden vazgeeceklerdir. Listeye bakarak istemek ne tat verir ki? Sonra dainsan, insan olmaktan ok, bir org civatas ya da ona benzer bir eye benzeyecektir.nk istei ve iradesi olmayan37

insann org silindirindeki civatadan ne fark kalr ki? Siz ne dersiniz? Btn olaslklargznnde bulundurarak, bunun olup olmayacam bir dnelim. Hmm, diyeceksiniz. karlarmzn neler olduunu bilemediimizden, neistediimizi de ou zaman anlayamayz. Bu nedenle, kendimizce uygun grdmzbir kar elde edebilmek iin en ksa yolu seeceiz diye, aptallmzdan bir srsamalk yaparz. Belki btn bunlar hesaplanp kada dklnce (bu, olanakszdeildir; nk gelecekte insanlarn doa kanunlarm renemeyeceklerinidnmek, ok irkin ve anlamsz olur) iimizde istek denen ey kalmayacaktr.steklerimiz ve mantmz gnn birinde karlarlarsa biz, hibir eye istekduymayp sadece aklmzn sesini dinleyeceiz; nk mantmz ve aklmz nplandayken, sama sapan eyler isteyerek kendimize ktlk yapamayz. Kiiselisteklerimizi dzenleyip bir liste haline getirdiklerinde, (aka bir yana) btnisteklerimizi bu listelere gre belirleyeceiz. Diyelim ki, gnn birinde, birisine nanikyaptm; btn o hesaplar ve listeler, benim bu hareketi yapmam, stelik ben hangiparmaklarm kullanmsam onlarla yapmam yazyorlarsa, benim kiisel zgrlmnerede kalr? Bunun stne bir de okumu, bilgili biriysem?.. O zaman, otuz ylilerisine kadar hayatmda neler olacan hesaplayabilirim; sonu olarak, btn buanlatlanlar gerekleirse, yaayacam her eyi nceden bileceimden, banayaplacak hibir ey kalmaz. Doa, neyi, ne zaman yapacan ancak kendi bilir;bizler, onu kafamzda oluturduumuz gibi deil, gerekte olduu ekilde kabuletmeliyiz. te yandan bir liste, bir forml, hatta bir kimyager imbii istiyorsak, btnbunlar kabullenmekten baka aremiz yoktur. Biz istemesek de o, kendinikabullendirir zaten.Buraya kadar her ey gzel, ama ben imdi takl38verdim. Felsefeye daldm biliyorum, ama krk yllk yeralt hayat geirdim, dilekolay! Biraz da hayal kurmama izin verin. Mantn ne kadar nemli bir zellikolduunu biliyorum, ama insann dnme ihtiyacn gidermekten baka ie yaramaz;fakat istek, hayatn tm anlamdr, stelik en kk bir hareketten yce mantakadar. u da var ki, dizginleri isteklerin eline verilmi bir hayat, lgnca yaanan birhayattr; ama yine de hayattr, karekk almak deil. Diyelim ki ben, sadecemantm kullanp da hayatmn ancak yzde yirmisinden faydalanmak deil, yaamgcmn tmn kullanmak istiyorum. Aklm nereye kadar gidebilir? Akl ancakrenebildiini bilir. (Baz eyleri hibir zaman renemeyecektir belki de... Biziavutmasa da, bu gerei neden gizleyeyim?) nsan hayat ise bilerek ya dabilmeyerek birok aldanmalarla devam eder. Biliyorum ki, bana acyarakbakyorsunuz deerli okuyucular; bilgili, aydn, ksacas gelecein insannn kendiisteiyle karlarnn zdd bir ey istemeyeceini, bunun matematiksel bir kesinlikkazandn sylyorsunuz. Size katlyorum. Ama yznc kez size unu syleyeyimki, insann bilinli olarak zararl, anlamsz, son derece budalaca bir istee kapld

yalnz bir durum vardr: Sadece akla uygun eyler isteme zorunluluu olmayp, enaptalcasndan bile olsa, istemek hakkna sahip olmak. Bu sama, aptalca olan istek,bazen dnyadaki btn nimetlerden deerli olabilir bizim iin. Baz zamanlar bizeaka zarar verdii, karlarmzla ilgili akla en yatkn olana ters dt halde buistekler, dierlerinden daha ok yarar salayabilir. nk, bizim iin en deerli olaneyi, kiiliimizi korumaktadr. Baz insanlar bunun, bizim en deerli yanmzolduunu sylerler. stein bazen aklla bir noktada birletii de olur; akl ktyekullanmayp, gerektiinde ondan faydalanabilirsek, bu birleme ok yararl sonularverebilir. Ama u da var ki, istein aklla ciddi bir ekimeye girdii zamanlar vardr


13/115

39ve... ve... bilir misiniz, bu durum hem ok yararl, hem de vnlecek birdurumdur.imdi, bir an iin insanlarn aptal olmadm dnelim. (Aslna bakarsanz usebepten, insanlarn gerekten aptal olduklarm syleyemeyiz: Btn insanlara aptaldersek, kime akll diyeceiz?) nsanlar aptal olmasalar bile, unu syleyeyim ki,dehetli nankrdrler. Evet, hem de ei bulunmaz bir nankr. Bana kalrsa insan, iki

ayakl nankr yaratk diye tarif edebiliriz. Bu kadarla yetinirsek, en nemli kusuruunutmu oluruz. nsann en byk kusuru, Nuh Tufan'ndan balaypSchlezwigHolstein dnemine dek sren erdemsizliidir. Erdemsizlik ve bununsonucunda lszlk. nsanlk tarihine yle bir gz gezdirin, ne greceksiniz,ihtiam m? Belki bunun iin Rodos heykeli bile yeter! Anayevski, kimilerinin buheykeli insanlarn yaptn, kimilerinin de doa tarafndan yaratldn ilerisrdklerini bouna sylemiyor ya! Gzalclk m? O da olabilir. Yzyllar boyunca hermilletin askerinin, sivilinin, yalnzca trenlerde giydikleri niformalara bakarsak,bunlarn karsnda armayacak bir tek tarihi yoktur. Tekdzelik mi? Bu da olabilir.Hep dvyorlar; eskiden de, imdi de, her zaman dvtler ve dvecekler.

Tekdzelie bir tek rnein yetmeyeceini hepiniz kabul edersiniz. Szn ksas,insanlk tarihine birok ey, hasta bir hayal gcnn uydurabilecei her ey yaktrlrda, arballk yaktrlamaz. Daha sze bile balamadan, lafnz tkarlar aznza.Hayat, karnza erdemli, arbal, ll, sanki bu ekilde de yaanabileceinigstermek ister gibi, etraflarna k saan bilge insanlar da karr. "Eee, sonra?"diyeceksiniz. Sonras belli: Bu gsteri dkn insanlar, hayatlarnn sonlarna dorutamamen deierek akla gelmedik lgnlklar yaparlar. Sorarm imdi size: Bylegarip zellikleri olan adamlardan baka ne beklenir? Byle40bir insann nne btn dnya nimetlerini serin, mutluluk denizine, ba kaybolana,hatta su stnde kabarcklar kana kadar gmn; geim sknts ekmeyecek kadarda zenginlik verin. Ball kaymaklar yiyip, yan gelip yatsn; bunun yannda insanneslinin tkenmemesine de alsn... Btn bunlara ramen bu insan, nankrlyznden inanlmaz rezillikler yapar. Bal kayma gz grmez; bilinli olarak enzararl, kendi karna en ters den hareketleri yapar. Bunun tek nedeni, mantklyaamaktan bkp en tehlikeli eylere kaan hayal gcn, her iine sokmakistemesidir. lgnca hayallerini, en beter aptallklarn brakmak istemez; nk birpiyano tuu deil de insan olduunu ispat etmek derdindedir. (Buna sanki ok ihtiyacvarm gibi.) Aslnda tulara basp piyanoyu alan doa kanunlardr; ama bu alsrasnda kimse liste dnda bir istekte bulunamayacaktr. stelik bu adama, fenbilimleri ve matematiksel sonularla, gerekten bir piyano tuu olduu ispat edilsebile o akllanmaz, sadece benim isteklerim olacak diye olmadk rezillikler yapar. Eerbunlara gc yetmezse, kendi kafasnda karklklar, korkun frtnalar yaratarak acduymaya balar ve en sonunda isteini elde eder. Dnyann her tarafna lanetlersaar. Lanet etmek, yalnz insana ait bir zellik olduundan (bu, insan diercanllardan ayran en nemli zelliktir), bu yolla isteklerini elde eder. Bir piyano tuudeil de insan olduuna kesin olarak inanr. imdi siz, btn bu karkln,karanln, lanetlerin listelerde nceden hesaplanp nlenebileceini, bylece demantn ar basacan syleyeceksiniz. Byle bir durumda da insan, isteininyaplmas iin deli taklidi yapar. Buna kesinlikle inanyorum ve doru olduuna da

eminim. nsanlarn en nemli ii, sanrm, bir civata ya da piyano tuu deil de insanolduunu kendisine ispat etmektir. Bu nedenle ba belaya girse de, maaraadamlarna dnse de onun iin farketmez. Gel de gnaha girme41imdi: Henz bu duruma gelmediimize, iradenin kimbilir hangi eytann emrindeolmasna ramen, en azndan varolduuna sevinme. Eer bana barma ltfundabulunursanz, irademin zgr olduunu, onun yalnzca normal karlarma, doakanunlarna ve matematie uygun olmas iin alldn syleyeceksiniz. Hadi efendim, i listelerle matematie dayanp iki kere ikinin drt etmesinden


14/115

baka ey olmazsa irade nerede kalr? radem karmasa da iki kere iki drt ediyor.Bu, irade demek midir?IX42Sizlere aka yapyorum deerli okuyucularm ve akalarmn da ne kadar tatszolduunu biliyorum. Ama sylediim her eyi aka olarak anlamak da doru deil.

Dilerimi gcrdatarak taklyorum belki size. Ne olur baylar, iimi kemiren bazsorularn cevabn verin bana. rnein siz, insan, eski alkanlklarndan kurtarmak,iradesini bilimle ve ngryle uygunluk gsterecek bir ekle sokmak istiyorsunuz.Ama insanlarn bu deiimi geirmelerinin sadece "mmkn" deil, ayn zamanda"zorunlu" olduunu nereden biliyorsunuz? nsan iradesinin bu denli dzeltilmeyemuhta olduu kararn neye gre veriyorsunuz? Szn ksas, btn bu dzeltmelerininsana fayda salayaca sonucuna nasl ulayorsunuz? Ak konumak gerekirse,akln ve matematiin destekledii, normal olarak grlen karlara uygun hareketetmemenin, insanlar iin bir kanun bile saylacana nasl bu kadar kesin bir ekildeinanyorsunuz? Bunlar, sizin tahminleriniz olmaktan teye geemez imdilik. Birmantk kural olduunu kabul etsek de bunlar, btn insanlar iin geerli olmayabilir.Belki de benim deli olduumu d43sunuyorsunuz; izin verirseniz size aklayacam. nsann doduu andan itibarenyapcla, hedefine ulatracak bir mhendislie, szn ksas, ne yne olursa olsun,kendine bir yol amakla sorumlu olduunu dnyorum. Kimbilir, belki de byle biryol ama mecburiyeti, onda kaamak yapma istei uyandryordun ten olaninsanlar, ne kadar ahmaka hareket ediyor da olsalar, atklar yolun bir yerleregittiinin bilincindelerdir. Burada nemli olan, yolun nereye gittii deil, yolun varolmasdr ve akll, uslu ocuklarn mhendislik sanatn gzard etmemeleridir. nkhepinizin bildii gibi "Tembellik, btn kusurlarn anasdr."nsan yapcdr, retmeyi ve yeni hedefler edinmeyi sever; bu, bilinen bir gerektir.te yandan insan, neden her eyi ykmaya, parampara etmeye dkndr, sorarmsize. Hadi cevap verin, neden? Bu konuda syleyecek birka szm daha var.nsanlar amalarna ulamaktan, yapmaya altklar yapy bitirmekten korktuklariin ykmay, paralamay bu denli seviyor olmasnlar? Belki de insan, kurulan yapyuzaktan seyretmeyi seviyordur. stelik, bu binay sadece yapmay seviyor; iindeoturmay istemedii gibi sonunda da karncalar, koyunlar gibi animaux domestiques'e(*) brakmay dnyor. Karncalarn ev konusunda ok farkl dnceleri vardr;onlar, dibi sonsuzlua giden muhteem, salam yaplar kurarlar.Saygdeer karncalarn hayatlar, yuvalarnda balar ve orada da biter; bu kararl veinat tavrlaryla ok onurlu bir hayat srerler. Buna karn insan, gelip geicihevesleri olan, tutarsz bir varlktr ve tpk satran oyuncular gibi hedefe ulamaydeil de hedefe giden yollar daha ok sever. Emin olamayz elbette, ama insann ula(*) Evcil hayvanlar (Franszca). 44mak iin abalad ey, hedefe giden bu yol olabilir; o da hayatn ta kendisidir zaten.Aslna baklrsa hedef, iki kere iki drttr yani bir formldr; ama bu forml, hayatndeil, lmn balangcdr. nsan, daima iki kere ikinin drt etmesinden az da olsa birkorku duymutur; tpk benim duyduum gibi. nsann urunda denizler at,hayatn tkettii hedefi, iki kere iki drttr; ama te yandan insann korkusu, buhedefe ulamaktr. nk ulat an hedefsiz kalacann bilincindedir. lerini bitirip

paralann alan iilerin gidecei yer meyhanedir, oradan da karakola derler naslolsa. Aln size, en az bir hafta srecek ura. Peki ama, bizler nereye gideceiz? Bunedenle hedefe her varta bir huzursuzluk duyulur. nsan, hedefe ilerlemeyi sever,ulamay deil; phesiz ok gln bir durumdur bu. in en ho taraf, insann dahadoduunda gln olmasndadr. ki kere iki drt forml, yine de dayanlmaz eydorusu. Bana kalrsa iki kere iki drt, byk bir kstahlktr ve etrafa tkrklersaan, elleri belinde, yol kesen bir klhanbeyinin ta kendisidir. ki kere iki drdnmkemmelliine inanyorum; fakat ondan daha stn olduuna inandm ey, ikikere ikinin be etmesidir.


15/115

Peki ama siz, nasl oluyor da sadece olumlu, normal durumlarn, yani refahn, insankarlarna uygun olduunu bu kadar kendinizden emin, hatta vnereksyleyebiliyorsunuz? Aklnzn kar konusunda hata yapabileceini dnmediniz mi?nsann sevdii ey, sadece refah deil, ektii aclar da olabilir. nsann ektiiaclarn, refahn salad mutluluktan daha yararl olmas da mmkndr. Bazentutkuya varan bir sevgiyle acy sevdiimiz de bir gerektir. Bunlar anlamak iin

dnya tarihini incelemeye hi gerek yok; hayat az da olsa yaayan bir insannkendine sormas yeter. Ben, yalnzca refah sevmenin, ayn zamanda ayp olduunudnyorum.45yiye mi ktye mi gtrr bilmem ama, bir eyleri krp dkmek, bazen byk birkeyif verir. Bu nedenle ben, ne yalnzca refah ne de yalnzca ac peindeyim. Ben,sadece kaprislerimden ve istediimde onu tatmin edebilmekten yanaym. Srasarayda ac ekmek ise ok uygunsuz olur; nk ac, kuku demektir. inizdekukular oluturan bir sra saray, nasl olurdu sizce?Ben una inanyorum ki insan, olay karmaktan, krp dkmekten hibir zamankendini alamayacaktr. Anlamann tek kayna, ac duymaktr. Notlarmn bandaanlamann, insann ba belas olduunu sylemitim; ama insann bunu sevdiini,hibir zevke deimeyeceini de biliyorum. Anlama, iki kere iki ilekarlatrlamayacak kadar stndr. ki kere ikiden sonra, yapacak deil, renecekbir ey kalmamtr artk. Ancak be duyunuzu krletirerek derin dnceleredalabilirsiniz. Aslnda anlama da insan ayn sonuca ulatrr; ama hi deilse kendiniziyumruklayarak biraz toparlanrsnz. lkel bir davran olmasna ramen hi yoktaniyidir.46XSiz, sonsuza dek varln srdrecek bir sra saraya inanyorsunuz; gizlice de olsa dilkarp nanik yapamayacanz bir saray... Bense sonsuz olduundan, sradanolduundan ve gnlmce hi nanik yapamayacamdan dolay korkarm bu saraydan.

Yamur yaarken saray yerine bir tavuk kmesi grsem, slanmamak iin orayagirerim belki; ama kmesi de, beni yamurdan koruduu iin saray olarak gremem.imdi glerek, byle bir durumda sarayla kmes arasnda bir fark olmayacansylyorsunuz. Evet, eer yaam gayemiz slanmamak olsayd, size katlrdm.Ben, yaadktan sonra, hayatnn saraylarda gemesini isteyenlerdenim; aslndayaamn bundan ibaret olmadn bildiim halde. Benim istediim ey budur artk. Buistekten kurtulmam istiyorsanz, benim hedefimi deitirmelisiniz. Kabul ediyorum,isteimi deitirip gzm baka eylerle kamatrn, baka bir hedef gsterin bana.Ama bunlar yapana kadar da kmesi saray olarak grmeyi beklemeyin benden. Srasaray uydurma olabi47lir; doa kanunlarna uymayan bu hayali, aptallmdan, insanlara zg eskimi,sama alkanlklara uyarak ben uydurmu olabilirim. Sra sarayn gerekte olupolmamas beni ilgilendirmiyor. Kiisel isteklerimde onu buluyorsam, daha dorusuisteklerim varolduka o da varsa, gerisi nemli deil benim iin. stediiniz kadargln; ben alaylara katlanrm da, aken "karnm tok" diyemem. Ben, doakanunlarnda varolduunu bildiim ksr dngyle yetinemeyeceimi veuyuamayacam biliyorum. Yoksul kiraclarla bin yllk szleme yaplm, kapsndaher ihtimale kar Wagenheim'n tabelas bulunan bir binay, biricik hedefim olarak

gremem elbette. steklerimi yok ettiiniz, ideallerimi deitirdiiniz ve bana daha iyihedefler gsterdiiniz zaman peinizden gelirim ancak. "zerinde durmaya demez"dediiniz an, ben de size ayn cevab veririm. Ben sizinle nemli meselelerkonuurken, siz beni dikkate almyorsanz, yle olsun, yalvaracak deilim. Benimyeraltm bana yeter.Kendi isteklerimle yaayabildiim srece, kurduunuz yapya tek bir tula koyarsamkahrolaym. Az nce, nanik yapamadm iin sra saray reddettiime bakmayn siz.Nanik yapmaya bayldm iin sylemedim bunu. Belki de, bir tek nanik yapacakyapnz olmamas beni kzdrmt. Dil kartlmayacak ekilde evreyi dzeltin, o


16/115

zaman kran duygularm belirtmek iin dilimi bile keserim. nsanlarn nerelerdeoturduundan ve bu evlerin yapsndan bana ne? Neden byle isteklerle yaratlmmben? Acaba yaratl sebebim, var lmnbir yalandan ibaret olduunu anlamak mdr?Btn amacm bu mu? nanmam.Size unu syleyeyim ki, benim gibi yeralt adamlarn sk kontrol etmek gerek. Krkyl yeraltnda sesimizi karmayz da, bir frsatn bulur yeryzne karsak, kimse

daha susturamaz bizi.48XIUlatmz sonu u, deerli okuyucularm: En iyisi hibir ey yapmamak! En iyi ey,bir keye ekilip seyirci kalmaktr. Bu nedenle diyorum ki, yaasn yeralt! Az nceyeryznde yaayan insanlar lesiye kskandm sylemitim, ama yine de onlarnyerinde olmak istemem. (Kskanmaktan hibir zaman vazgemeyeceim elbette, amahayr, hayr, ne olursa olsun yeralt daha kazanl!) Hi olmazsa orada insan... Eeeh!imdi bile yalan sylyorum. Yalan, nk iyi olann yeralt deil, zlemini ektiimbaka bir ey olduunu iki kere ikinin drt etmesi gibi biliyorum. Yeraltnncehenneme kadar yolu var!Ah! uraya yazdklarma bir inansam! Baylar, yejmin ederim, bunlarn tek kelimesinebile inanmyorum. in asl, belki inanyorum, fakat bir taraftan da szlerimin yalanolduunu hissediyorum nedense ve meraklar j ierisinde kvranyorum. Madem yle, neden yazyorsun bunlan? diyeceksiniz.49 Hibir iiniz olmadan sizi yeraltna sokup, krk yl sonra "Ne durumdasnz?" diyesormaya gelsem, siz ne cevap verirdiniz? Hi insan, isiz bir ekilde, krk yl, tekbana braklr m?Belki de, beni kmser bir ekilde banz sallayarak, Bunlar ne kadar ayp, kltc davranlar! diyeceksiniz. Yaama derdiniektiiniz halde, karmak mantk yollaryla yaam tartyorsunuz. Srnak ve kstaholduunuz halde, bir o kadar da korkaksnz. Samaladnz zaman keyfinizyerindedir, ama kstahlk yaptnz m rkp, etrafa zrler yadryorsunuz. Hemkorkmadnz sylyor, hem de bize yaltaklanmaktan geri durmuyorsunuz. Bizi,fkeden dilerinizin gcrdadna inandrmaya alrken, dier taraftan da gldrmekiin nkteler savuruyorsunuz. ok skc nkteler yaptnz biliyorsunuz, ama edebideerleri olmalar da hounuza gitmiyor deil. Gerekten de ac ekmi olabilirsiniz,ama aclarnza hi de sayg duymuyorsunuz. Samimisiniz, bununla beraber efendilikeksik sizde; gururunuz yznden ufack bir eyi mesele yapp iinizdeki gereiortaya karyor, deerini dryorsunuz. Sylemek istediiniz bir eyler var, amakorkudan son szlerinizi kekeleyip duruyorsunuz. Ak konuacak kadar kararldeilsiniz, utanmazca bir korkaklk var sizde. Anlaynzla vnyorsunuz, birtaraftan da tereddtler tayorsunuz; nk mantnz alt halde yreinizktlkten kararm. u var ki, kalbi temiz olmayann anlay da olamaz. Hele okstahlnz, srnamalarnz, krtmalarnz! Yalan, yalan, yalan...

Yukardaki szler de benim uydurmalarm phesiz. Onlar da yeraltnn rnleri. Krkyl boyunca deliimde oturarak konumalarnz dinledim. Kafam bunlar50la dolu olduu iin, uydurmak da kolay oluyor. Bunlar ezberleyerek edebi bir ekil

vermem olduka normaldir.Eer bunlar yaymlayp, bir de size okutacam dnyorsanz aarm size. Nedensizlere, "Baylar, deerli okuyucularm" diye hitap ettiimi de bilmiyorum. Yazacamitiraflar ne yaymlanabilir, ne de birilerine okutulabilir. En azndan ben, kendimdebyle bir cesaret grmyorum ya da buna gerek duymuyorum. Fakat iimde karkoyulamayacak bir istek var; ben de buna uymaya karar verdim. Mesele u:Her insann, herkese syleyemeyecei, sadece dostlarna aabilecei zel anlanvardr. Hatta dostlara bile alamayacak, insann ancak kendisine itiraf edebileceisrlar da vardr. Bunun yannda, kendimize bile aamayacamz eyler vardr. En


17/115

erefli insann bile hafzasnda bunlar epey kabarktr. Daha dorusu, insan onurluolabildike bunlarn saylar artar. Getiimiz gnlerde, eski maceralarm kafamdatoparlamaya karar verdiim halde imdi bir trl yapamyor, tedirginlik duyarakgeitirmeye alyorum. Sadece hatrlamak deil, bir de yazmaya karar verdiim uanda bir deneme yapmak istiyorum. nsan, kendi kendisine tmyle iten olabiliyormu? Heine (*) otobiyografi yazmann neredeyse imknsz olduunu, insann kendisine

asla drst davranamayacan ileri srer. Heine'ye gre Rousseau, itiraflarndabirok yalan sylemi, bunlar da gururu nedeniyle bilerek yapmtr. Ben, Heine'nhakl olduuna inanyorum. nsan, sadece gururu yznden, kendisini cinayete kadargtrebilecek yalanlara bulaabilir; byle bir gururu da ben ok iyi biliyorum. Ne varki Heine, itiraflarn topluma sunan birinden bahsediyordu. Fakat ben, sadece kendimiin yazyorum. Okuyuculara hitap etmem, bunun(*) Heinrich Heine (17971856): nl Alman air.51daha basit bir yazm ekli olmasndan kaynaklanyor; bunu aka belirtirim. Btnmesele, sadece ekilden ibarettir, yoksa yazdklarm hi kimse okuyacak deilelbette. Bunu sylemitim zaten.Notlarm dzenli yazmak iin uramayacam, aklma geldii gibi kadaaktaracam.imdi szlerime taklarak, "Gerekten okuyucularnz olmayacana gre neden kendikendinize, stelik de kat stnde baz artlar ileri sryor, dzenli deil de aklnzageldii gibi yazacanz sylyorsunuz? Neden byle bir aklama yapp, zrdiliyorsunuz?" diyeceksiniz.Btn bunlara, Ne bileyim ben! diye cevap vereceim.Bu, tamamen psikolojik bir sorundur. Byle davranmamn nedeni, korkak olmamdrbelki de. Ya da, yazarken ciddi olabilmek iin gzmn nne okuyuculargetiriyorum, birok sebep olabilir.nemli bir nokta daha var: Neden bu notlar yazyorum ki? Okuyucular iinyazmadma gre, anlarm kada aktarmann ne anlam var? Aklmda tutamazmym?Doru elbette, ama notlarm kat zerinde daha bir ihtiaml duruyor. Bylece etkisiartacak ve kiiliim stnde daha doru bir karara varabileceim; bir de buna slupgzellii eklenecek. Belki de iimi kada dkerek rahatlayacam. Yeri gelmikensyleyeyim, eski bir anm var ve u aralar ok canm skyor. Geenlerde takldkafama ve o zamandan bu yana hznl bir mzik gibi aklmdan kmyor bir trl.Fakat kurtulmam gerek ondan. Buna benzer yzlerce anm var benim. Arada sradabunlardan biri canlanarak beni ezmeye alr. Yazarak bunlardan kurtulacamdnyorum, denemekten ne kar ki?stelik, isiz gsz oturmaktan da ok skldm. An yazmak da bir i deil midir?alan insann iyi ve namuslu olacan sylerler, benim iin bu da bir ans...Kar yayor bugn; daha dorusu san, bulank bir sulusepken. Dn de, daha ncekignlerde de yad. Beni rahat brakmayan o olay da, yaan bu sulusepken yzndenhatrlam olmalym. yleyse bu, sulusepkene dair bir an olsun.5253KNC BLM SULUSEPKENE DAR

Yanl yolun karanlndan Kandrp ateli szlerimle Alalm ruhunu kurtardmda

Derinden ac ekerek Seni saran utanc ,Lanetledin pimanlk iinde. Unutkan yreiniCezalandrmak iin anlarla Benden nce olup biteni Anlatrken bana bir bir Anidenyzn kapadn ellerinle Ruhunda balayan isyanla Utanla ve dehet iindesarslarak Gzyalarna bouldun.N.A. Nekrasov'un bir iirinden.O sralar yirmi drt yandaydm ancak. O zamanlar bile, danklyla ruhumu skanyabani bir hayatm vard, insanlarla grp konumaktan kanyor, zamanla dahafazla iime kapanyordum. altm yerde, kimsenin yzne bakmamaya gayretgsteriyordum. alma arkadalarm hissettiim kadaryla beni garip bir adam olarak


18/115

grmekle kalmyor, ayn zamanda tiksinti55duyuyorlard. Benden baka insanlar, neden kendilerine tiksintiyle bakldnhissetmiyorlar, diye dndm oluyordu. Memurlardan birinin iren yara izleriyledolu, haydut suratna benzer bir yz vard. Ben, byle iren bir surata sahipolsaydm, sanyorum kimseye bakamazdm. Bir dierinin giysisi ylesine kirliydi ki,kokudan yanna yaklaamyorduk. Yine de ne klklarndan, ne iren suratlarndan,

ne de psikolojik sorunlarndan ekinmiyorlard. Kendilerine tiksintiyle baklmasumurlarnda bile deildi, yeter ki amirleri byle bakmasn...Sonsuz gururum ve an titizliim nedeniyle kendime kar irenme derecesinde birnefret duyuyordum; sadece bununla kalmyor, bakalarnn da bana ayn gzlebaktn dnyordum. Mesela, yzm ok irkin bu luyor, ahmaka bir ifadesiolduundan pheleniyordum. Bu sebeple ie her gidiimde, ahmaklm grmesinlerdiye bir sr skntya girerek, rahat davranmaya alyor, yzme soylu bir anlamvermek iin urayordum. "Yzm gzel olmayabilir; soylu, anlaml ve ok zekigrnsn yeter!" diye dnyordum. Btn bunlar istiyordum, ama bir taraftan da,bunun hibir zaman olmayacam ac duyarak hissediyordum. Aslnda benim tekistediim, yzmn zeki grnmesiydi. Yzm zeki bulmalar artyla, ahmakagrnmeye bile razydm.En knden en byne kadar iyerindeki herkesten nefret ediyor, onlar hemkmsyor, hem de biraz korkuyordum. Bazen de onlar kendimden ok stnolarak gryordum. Bunlar, kendiliinden oluyordu: Ya kk ya da stngryordum. Gururlu insan, ancak kendini bilen ve kendim byk bir titizliklesorgulayp kmseyen insandr. Fakat u da var ki, insanlar kmserken de, stngrrken de, birisini grdmde baklarm hemen yere indiriyordum. "Acaba, uadamn baklarna dayanabilecek miyim?" diye denemeler yapar,56sonuta gzlerini ilk karan da ben olurdum. Kahrolacak derecede zlyordumbuna. Bir yandan da gln duruma dmekten korkuyordum; bu nedenlegreneklere uyarak, ounlua gre hareket ediyordum. Hareketlerimin dierinsanlarnkinden farkl olmas, beni ylesine korkutuyordu ki! Farkl olmaya kimdayanabilirdi ki! Zamanmzn aydnlar gibi duygusallm hastalk derecesineulamt. Bu aydnlar, bir srnn koyunlar gibi ayn, birbirinden miskin insanlardr.Belki de iyerimizdekilerden sadece ben aydn olduum iin, kendini korkak, kleruhlu hisseden de yalnz bendim. Bu, sadece bir his deildi; ben, gerekten korkak vekle ruhlu bir insandm. Hi ekinmeden sylyorum: Zamanmzda akll her insan,ayn zamanda korkak ve kle ruhludur; bu, byle olmahdr zaten. Bu, onlar iin okolaan bir durumdur; hatta benim dnceme gre, yaratlma nedenleri de budur.Akll adamlann ayn zamanda korkak ve kle ruhlu olular, zamanmzda grlenbaz tesadflerle aklanamaz; bu, her zaman byledir. Bu doa kanunundannasiplenmemi hibir akll adam yoktur. Bir yerde kabadaylk edip vnenler, saknok sevinmesinler; nk baka bir yerde mutlaka pes edeceklerdir. Hibir zamandeimeyecek, kanlmaz bir sonutur bu. Kabadaylkta srar edenler, sadeceeekler ve melezlerdir; onlar da bir yere kadar dayanabilirler. Hibir deeri olmayanbu yaratklar nemsememek daha iyidir.O sralar beni zen bir durum daha vard: Ne ben birine benziyordum, ne de banabenzeyen birisi vard. "Onlar beraberler, ben ise farklym," diye derin derin

dnrdm.Bunlar da gsteriyor ki, o zamanlar ok toydum. Bazen de tam tersi hareket ederdim.e gitmekten son derece yorulur, eve hasta olarak dnerdim. Bunun arkasndan,kendiliinden bir duraklama, kaytszlk nbeti57balar (zaten her ey bende nbetler eklinde oluurdu); kskanlm vehuysuzluumla alay ederek, kendimi romantik olmakla sulardm. yerindekilerle hikonumak istemezken, baz zamanlar, konumay brak, dostluk kurmak iinurardm. Onlarla aramdaki soukluk aniden ortadan kalkard. Kimbilir, belki de busoukluklar, bende olmayan, kitaplardan edindiim zelliklerdir. Bu, imdiye kadar


19/115

zemediim bir sorunumdur. yerindekilerle dostluu bir ara ylesine ilerlettim ki,evlerine gitmeye, kat oynamaya, iki imeye, zel meselelerimi konumayabaladm. imdi, izninizle konuyu biraz deitirmek istiyorum.Kularda genel olarak ba yldzlara ulaan Fransz ve Alman romantiklerinibulamazsnz. Hele u Franszlar; btn Franszlar barikatlarda can verse, nezaketgerei bile olsa deimeden, yldzlarn arksn sylemeye devam ederler. Bizim Rus

topraklarnda saf, ba yldzlarda hayalciler yoktur ve bizi Almanlardan ayran dabudur zaten. Akllarn Kostancolular ve Piyotr vanovi amcalarla (*) bozarak,onlarda idealimizi arama ahmakln gsteren zamanmzn eletirmen ve yazarlardrki, bizim romantiklerimizi, Almanlarn ve Franszlarn balan yldzlardaromantikleriyle bir tutmaya kalkmlardr. Halbuki bizim romantiklerimizle Avruparomantiklerinin zellikleri birbirlerine ok zttr ve hibir Avrupa ls bizimlekyaslanamaz.(zin verirseniz, u eski, saygdeer, byk "romantik" szcn kullanmakistiyorum.) Bizim romantiklerin zellii, her eyi anlamak, ou zaman bizim en stnzeklarmzdan bile daha iyi grmek, hi kimseye boyun ememek, bunun yanndakimseyi de gcendirmemektir. r Bunlar, politik davranp dolambal yollardan geereklojman, emeklilik hakk, nianla dllendirilme gibi baz karlarn gzlerinin nndebulundurarak, hedeflerine ulamak iin birtakm cokulan, duygulu iir kitaplarn bilekullanmay adet haline getirmilerdir. Dier taraftan hayatlan boyunca "gzel ve yceeyler"i ilerinde saklarlar, bu nedenle deerli bir mcevher gibi kendilerini dekoruma altna alrlar. Romantiklerimiz zengin adamlardr, ayn zamanda da korkundzenbazdrlar. Bunlar hayat tecrbeme dayanarak sylyorum. Bu,romantiklerimizin zeksna baldr elbette. Aman, ben neler sylyorum! Bizimromantiklerimiz her zaman zekidir; benim bahsini etmek istediklerim, u ahmakromantikler, en iyisi onlar hesaba katmamak. Bunlar, en verimli dnemlerindeAlmanlamlar ve hatta bazlar, cevherlerini koruyabilmek iin Weimar'a ya daSchwarzwald'a yerlemilerdir.Ben, iyerindeki grevimi ok kmsyordum; ama ne var ki, orada altm,geimimi saladm iin aka ktleyemiyordum. Sonuta ktlemiyordum ya, sizona bakn! Bizim romantiklerimiz akllarn oynatsalar da nlerinde baka bir iseenei yoksa, seslerini asla karmazlar. Dier yandan, "spanya Krall" (*)hayalleri delilik derecesine varp akl hastanesine gnderilinceye kadar da kap daredilmezler. Bizde aklm oynatanlar ancak zayf, soluk yzl sarnlardr.Romantiklerin ou, zamanla ok nemli yerlere gelirler. alacak derecede birduygu bolluu ve zt hisler tarlar. O zamanlar bu dncelerle kendimi avuturdum,fikirlerim u anda da ayndr. Dlerinin son basamanda bile ideallerinibrakmayan "geni yaratklar"n, bizde bu kadar ok olma nedeni budur. dealleriuruna kllarn bile kprdatmazlar, azl birer haydut, hrsz gibi davranrlar; fakat ilk(*) Gogol'n l Canlar'ndan iki tip. 58(*) Gogol'n Bir Delinin Hatra Defteri'ndeki kahramannn samalkla59ideallerine duyduklan sayg hi kaybolmaz, ok namuslu bir ruha sahiptirler. Evet,sadece bizim lkemizde en aalk, en adi insanlar ayn zamanda ok namusluolabilirler. unu tekrar belirteyim ki, bizim romantiklerimiz iinde iini bilendzenbazlar (dzenbaz kelimesini iltifat olsun'diye kullanyorum) ylesine oktur ki...

Bu insanlar ylesine gereki ve becerikli olabiliyorlar ki, amirleri akna dyor,evresindekilerin hayretten azlar ak kalyor.alacak bir ruh eitlilii bu; artk gelecekte nasl gelieceini, bizim iin naslsonular douracan Tanr bilir! Ne de olsa elimizdekiler ok kymetli eyler... Bunugln, kokumu bir milliyetilik erevesinde sylemiyorum. Eminim ki, yine alayettiimi dnyorsunuz. Ya da tam tersi, bunlarn gerek dncelerim olduunukabul ediyorsunuz. unu syleyeyim ki baylar, her iki dnce de beni ok memnunedecek ve byk bir onur verecektir. Ltfen, konu dna ktm iin balayn beni.Hibir zaman dostluklarm srdreniyor, hemen aray soutuyordum; stelik bu


20/115

soukluu, toyluum nedeniyle selam kesecek kadar ileri gtryordum. Bununyannda, byle bir dostluk sadece bir kez oldu; geri kalan zamanlarda hep yalnzdm.Evde en ok kitap okuyarak vakit geiriyordum. Bylelikle, iimdeki duygular detkenlerle bastrmaya alyordum. Yapabildiim tek ey, sadece okumakt. Kitaplar,byk cokular, zevkler, aclar veriyordu bana; bu nedenle onlardan okfaydalandm syleyebilirim. Son derece bkknlk hissettiim zamanlar da oluyordu.

Doal olarak hareket etme ihtiyac duyuyordum; o zamanlar karanlk, irkin, koyu birhovardalk bile denemeyecek hovardalk peine dyordum. Her zamanki hrnlmyznden tutkularm ok keskin ve yakcyd. Gzyaslar60ve rpnmalarla gelen, isteri nbetlerine benzer bunalmlarm vard. Okumaktanbaka yapacam bir i olmad gibi, gideceim bir yer de yoktu. Etrafmda benikendisine ekecek, sayg duyabileceim bir i de bulamyordum. imdeki o korkuncan sknts bende aykrlklara, elikilere kar byk bir istek uyandryor, her trlrezillii yapabilecek hale geliyordum.Laf bu kadar uzatp da kendimi hakl gstermeye altm sanmayn. Bu dorudeil! Bakn, yalan syledim yine; aslnda tek istediim, kendimi hakl karmakt.

Yalan sylememeliyim, kendime bunun iin sz vermitim.Hovardalklarm geceleri gizlice, korkarak ve yalnz yapardm; hemen sonra byk birutan duymaya, lanetler yadrmaya balyordum. O zamanlar bile yeraltn ruhumdatayordum. Gece hovardalklarm yaparken, beni grecek ve tanyacaklar diye dmpatlard. Bu nedenle hep karanlk, izbe yerlerde dolayordum.Bir gece kt bir meyhanenin nnden geerken, aydnlk bir pencereden, ieridekiadamlarn bilardo masas etrafnda istekalarla dvtklerini grdm. Daha sonra,adamn biri pencereden darya atld. Baka zaman, bunu ok kt bir davranolarak grrdm; ama o anda dayak yiyen ve pencereden atlan adam okkskandm. Daha da ileri giderek, "Belki ben de biriyle kavga ederim ve daryaatlrm," diye dnp, meyhaneye daldm.Sarho olmadm halde, sadece can skntsndan bu ie giritim. Ne yazk ki,beklediklerim olmad. Pencereden atlacak cinste bir adam olmadm anlald vekavga edemeden oradan uzaklatm.Oysa, daha meyhaneye girdiim an bir subay az61mm payn vermiti. Bilardo masasnn yannda yolu kapatyormuum, subay daoradan gemek istiyormu; insan ne istediini sylemeli, deil mi? Fakat o, hibir eysylemeden beni omuzlarmdan tuttu ve bir kenara iteledi. Sonra da, hibir eyolmam gibi yryp gitti. Dayak atmasn balayabilirdim, ama beni adam yerinekoymayp itelemesi ok gcme gitti.Aramzda geleneklere uygun, edebi, gerek bir kavga olmas iin neler vermezdim!Onlar iin bir sinek kadar bile deerim yoktu. Subayn boyu neredeyse on veroktu(*); ben ise onun karsnda ufak tefek, clz birisi kalyordum. Elbette ki kavgakarabilirdim ve adama vurduum an beni pencereden darya atard. Ama benvazgetim ve iimdeki btn hncma ramen bir keye ekildim.Meyhaneden olduka heyecanl ve akn bir ekilde kp eve doru yol aldm. Ertesign bu acnacak hovardalma daha rkek, daha miskin, daha zntl, neredeysealayarak devam ettim. Devam ettim ya, siz ona bakn!Subaydan korktuum iin onunla kavga etmediimi dnebilirsiniz, ama yle deil;

ben, korkak bir adam deilim, sadece baz durumlarda ok ekingen oluyorum, okadar. Yine glyorsunuz herhalde, ama size aklayacam bunu. unu ok iyi bilinki, aklayamayacam hibir mesele yoktur.Ne olurdu sanki, u subay delloyu tercih edenlerden olsayd! Fakat o, bilardoistekalarm kullanmay veya Gogol'n Temen Pirogov'u (**) gibi st makamlaraikyet etmeyi sevenlerdendi. Bu tipler, dellodan ho(*) Arnn (71 cm.) 16'da biridir. Boy llerinde 2 arn sylenmeyip,fazlas verok olarak belirtiliyordu. (**) Gogol'n Evlenme'sinden bir kahraman.62


21/115

lanmazlar; bununla birlikte, bizim gibilerle kavga etmeyi de kendileri iin kltcbir hareket olarak grrler. Onlar, delloyu sama bir dnce hrriyeti, Franszbuluu bir ahmaklk olarak gryorlard. Byle dndkleri halde, boylar on verokoldu mu, saa sola satamaktan da geri durmazlar.Subaya kar olan ekingenliim, korkaklmn deil, iimdeki sonsuz gururuneseriydi. unu syleyeyim ki ben, subayn iri yapsndan da, yiyeceim dayaktan da, j

pencereden atlmaktan da korkmu deildim. Onunla dfvebilirdim elbette; bunuyapacak kadar cesaretim vardi. Fakat beni korkutan asl ey, byle bir olayn ruhumzerinde brakaca olumsuz etkiydi; ite sadece buna cesaretim yoktu. Beni osubayla dvmekten alkoyan dier bir neden de, bilardo saylarn yazan irenheriften tutun da, ilk bakta tiksinti uyandran, yakas bir kar ya balam, suratsivilceli, pasakl, ylk bir memura kadar oradaki herkesin, benim karlk verirkenkullanacam edebi dili anlamayarak, beni alaya almalaryd. nk biz, insann erefiile ilgili konulan (point d'honneur) sadece edebi bir dille konuuruz. "erefmeseleleri", gnlk konuma diliyle konuulmaz. (ok romantik bir adam olmamaramen, hayatmda fazla gereklik vardr.) Subayn beni normal bir ekilde deil de,arkamdan tekmeleyerek bilardo masas etrafnda evireceini, sonra acyarak belkide pencereden darya frlatacan, btn bunlar olurken de oradaki adamlarnglmekten katlacaklarn ok iyi biliyordum.Bu olay elbette ki bylece bitmeyecekti. Subayla sokakta ok sk karlatmzdanonu iyice tandm. Onun beni tanyp tanmadn bilmiyorum, ama bazhareketleriyle, tanmad ynndeki dncelerimi kuvvetlendiriyordu. Daha sonrakibirka yl boyunca onu nefret ve fke ile izledim. Yllar getike iimdeki kin defazlalayor63du. lk nce bu subay hakknda gizli bir ekilde bilgi toplamaya baladm; fakattandm hi kimse olmadndan baarl olamyordum. Bir gn sokakta yrrkenadamn birisi ona soyadyla seslendi ve bylece soyadn renmi oldum. Baka birgn de onu evine kadar izleyerek, kapcsndan hangi dairede, yalnz m, birileriyle mioturduunu bir kapcdan renilebilecek her eyi tam bir grevennik ^ vererekrendim. Bir sabah, aslnda hi(*) edebiyatla uramadm halde, bu adamnkarikatrize edilmi bir yksn yazmak ve btn pisliklerini ortaya karmak geldiaklma. Subayn meyhanede yaptklarn, biraz da yalan katarak byk bir zevkleyazdm. Adamn soyadn, okunduunda hemen farkedilecek ekilde yazmtm; fakatsonradan iyice dnp, bunu deitirmeye karar verdim. ykde deiiklikleryaptktan sonra "Yurt Hatralarna (**) (Otetchestvenniya Zapiski) gnderdim. ykmbaslmad; nk o zamanlar bu trden yazlara allmamt. Canm ok sklyor,kzgnlktan atlayacak gibi oluyordum. Sonunda dayanamadm ve adam delloyadavet etmeye karar verdim. Adama gayet gzel bir mektup yazarak, benden zrdilemesini istiyor, bunu yapmad takdirde delloya davet ediyordum. Subay, eer"gzel ve yce eyler"in ne olduunu bilse, koarak boynuma sarlr ve benimle dostolmak isterdi; ite bylesine gzel yazmtm mektubu. Byle bir dostluk ne kadar daiyi olurdu! O, beni gcyle korurdu; ben de onu bilgilerim ve dncelerimleyceltirdim. Kimbilir, daha neler olurdu?Adamn bana hakaret etmesinin zerinden neredeyse iki yl gemiti. Mektubumdabu zaman ok iyi anlattm halde, bu durumda dello istemek ok uygunsuzolacakt. Ne var ki, (bunun iin Tanr'ya krediyorum)

mektubu gndermemitim. Mektubu gndermi olsaydm kimbilir neler olacakt,hatrladka iim rperir... Daha sonra birdenbire, ok kolay ve akllca bir ekildecm aldm.Baz tatil gnlerinde leden sonralar Nevskiy'e kar, caddenin gneli tarafndayrrdm. Bunun, pek de keyifli bir yry olduu da sylenemezdi. Kkdrlmekten gelen byk aclarla kendimi yer bitirirdim; belki de asl istediimbuydu. Kalabaln ayaklar arasnda hzlca dolap, durmadan generallere, subaylaraya da hanmefendilere yol veriyordum. Grnmn irenliini, fldr fldr dnenvcudumun bayaln dndke her tarafmdan terler boanr, kalbimin


22/115

duracan sanrdm. nsanlardan daha zeki, daha kltrl, daha soylu olduum halde,onlarn karsnda ezilmekten, hor grlmekten, kk drlmekten iren bir sinekhaline geldiimi hissediyordum. Bu hissettiklerim, bana ok byk skntlar veriyor,beni kahrediyordu. Btn bunlara ramen, neden Nevskiy'e gidip bu ikenceyekatlanyordum, bilmiyorum. Sanki, beni oraya eken bir kuvvet vard.Birinci blmde sizlere bahsettiim zevki, o zamanlar tatmaya balamtm. Subayla

aramzda olanlardan sonra onu en ok orada grdmden Nevskiy'e daha sk gideroldum. O, daha ok tatil gnlerinde geliyordu. O da benim gibi st rtbeli generallereyol veriyor, aralarnda kuyruunu kstrm gibi dolayordu da benim gibilerle, hattadaha iri yarlarla karlanca grmezden geliyordu. Sanki bo bir yolda yryormugibi insann zerine geliyor ve kimseye yol vermiyordu. Ona olan nefretimdenkendimi yiyip bitiriyordum; buna ramen onunla karlanca, btn fkemle kenaraekilip ona yol veriyor(*) Bir gravennik: On kapik. (**) Byk bir edebiyat dergisi.(*) Petersburg'un byk caddelerinden biri.6465dum. Bu adamla sokakta bile eit olmamak, beni ileden kanyordu. Bazengecenin ne doru uyanyor, sinirlenerek kendimi azarlyordum: "Neden herdefasnda sadece sen yol veriyorsun? Bunda yazl bir kural var m? Kibar insanlarnyapt gibi, kar karya geldiinizde bir adm o, bir adm sen geri ekilip, saygl birekilde yolunuza devam etmelisiniz." Fakat bu, hibir zaman olmuyordu; hep benyana ekiliyordum, subay ise bunu farketmeden yoluna devam ediyordu. Gnnbirinde zihnime, "O subayla karlamamzda ona yol vermesem ve sonutaarpacak olsak hile kenara ekilmesem ne olur?" eklinde harika bir fikir geldi. Bufikir, beni yle megul ediyordu ki, geceleri uyuyamaz hale gelmitim. Srekli bumeseleyi dnyor, kafamda nasl davranacama dair planlar yapmak iin sk skNevskiy'e gidiyordum. Bu fikir, zamanla daha ok aKma yatmaya, beni daha okheyecanlandrmaya balad. Hissettiim sevin, beni ona kar yumuak davranmayaitiyordu. "Ona ok hzl arpmamalym. Kibar insanlar gibi, cann yakmadan, hafif birekilde omuzlarmz birbirine deer sadece. Hatta, ancak onun bana vuraca kadarvurmalym," diye dnyordum. Kesin kararm vermitim sonunda, amahazrlanman ok zaman ald. ncelikle kyafetlerimin dzgn olmas gerekiyordu.Caddede, aramzda bir sorun kt takdirde orada bulunanlara kar (ki bu insanlar,ok asil tabakadandrlar; kontesler, Prens D.'ler, edebiyatlar...} berbat kyafetimdentr rezil olmamalydm. Giyindiiniz kyafetler, insanlarn gznde deeriniziarttrabilir; hatta sosyeteden insanlar, sizi kendileriyle ayn seviyede grebilirler.Bu nedenle aylmn tamamn vaktinden nce aldm. urkin maazasna giderek birift siyah eldivenle gzel bir apka satn aldm. Daha nceleri almay dndmsar eldivene gre siyah eldivenler, daha ar, da66la kibar grnyorlard. "Bu eldivenlerin rengi ok canl, sanki dikkatleri ekmek iintaklm gibi," diye dnerek sar eldivenleri almaktan vazgetim. Kemikten koldmeleri olan beyaz bir gmleim vard; ama beni asl oyalayan, palto bulmakolmutu. Aslnda paltom kt deildi, stelik ok scak tutuyordu ama ii pamuk,yakas da rakundand; bununla birlikte uaklarn paltosu gibi grnyordu. Paltonunyakasn deitirmeli, subaylarmki gibi kunduzdan bir yaka satn almalydm. Bu

nedenle birka kez Gostinniy Dvor'a (*J gittim ve epeyce uratktan sonra ucuz birAlman kunduzu almaya karar verdim. Aslnda Alman kunduzlar yeniyken gzeldirler;ama eskidiklerinde ok kt grnyorlard. Geri bana da bir kere lazm olacakt ya.Fiyat da epey yksekti. yice dndkten sonra, rakun yakam satmaya kararverdim; geriye kalan benim iin fazla saylabilecek paray da efim Anton AntonoviSetokin'den isteyecektim. Anton Antonovi, arbal, olduka sakin bir adamd;kimseye dn para verdii de grlmemitir. Beni ie yerletiren hatr saylr kii,beni ona epeyce vmt geri, ama yi' ne de ok canm skyordu bu mesele.Ondan para isteyecek olmak, beni ok rahatsz ediyordu. Bu yzden uykusuz kaldm


23/115

geceler oldu, zaten o sralar uyuyamyor, geceleri ateli nbetler geiriyordum.Birden lecek gibi oluyordum, sonra kalbim yerinden frlayacak gibi hzl arpmayabalyordu.Anton Antonovi, istediim paray verdi; nce ard, uzunca bir dnd ve sonracebinden paray karp bana uzatt. Bunun yannda, verdii paray iki hafta sonraaylmdan keseceine dair bir sesnet imzalatt bana. Her ey tamamlanm oldu

bylece;kunduz yaka, o berbat rakunun yerine konuldu ve ben, derhal hareketegetim. Dnmeden, birdenbire yapamazdm bu ii, yava(*) Petersburg'un en byk ars.67yava ve akllca davranmam gerekiyordu. unu ak yreklilikle syleyeyim ki, biriki denemeden sonra neredeyse vazgeiyordum. Omuzlarmz arpmyordu bir trl.Btn hazrlklarm yaptktan sonra, tam arpacamz anda, ben hzlca kenaraekiliyordum. Subay ise beni hi farketmeden yoluna devam ediyordu. Tann bana gversin diye dualar ederek adama yaklayordum. Hatta bir defasnda, ok kararlydmve birbirimize iyice yaklamtk, ama ben son anda korktum ve adamn ayaklarnadolaverdim. Subay yoluna devam etti, ben de bir top gibi ne doru frladm. O gecehastalandm ve ateli nbetler geirdim. Sonra btn bunlar iyi bir ekilde sonuland,hem de hi beklenmedik bir biimde.Olaydan bir gn nce, bu fikrimden vazgeerek her eyi olduu gibi brakmaya kararvermitim; bu dnceyle Nevskiy'e son bir defa kmtm. Nasl olduunubilmiyorum, aniden subay karma kt, aramzda adm kalmt ve kararmdeitirerek yrmeye devam ettim, sonra omuz omuza gelerek arptk! Yerimdenaz da olsa kmldamadan, onun yapt gibi yrmeye devam ettim. Adam dnpbakmad bile. Eminim ki, beni grd halde grmezlikten gelmiti. u anda bilebyle dnyorum. Subay benden daha iri yar olduu iin arpmada sarslmtm,ama bundan ne kar! Ben, amacma ulam, bir adm bile gerilemeden, herkeseonunla eit olduumu kantlamtm.Kazandm zaferin sevinci iinde talyan aryalar sylyordum. Sonraki gn iindene durumda olduumdan bahsetmeyeceim, nk "Yeralt"n okuduysanzanlayabilirsiniz. Daha sonra bizim subay baka bir yere atadlar. Tam on drt yldrgrmyorum onu. Kimbilir hangi rtbededir ve kimleri tekmeliyordur?IIHovardalklarm sona erdiinde iimi mthi bir sknt kaplyor, mide bulantlargeiriyordum. imdeki pimanlk duygusu yava yava azalyor, uysallamaya,durumumu olduu gibi kabul etmeye balyordum. Sonunda kendimi oyalayacak birey buldum: "Gzel ve yce eyler"le megul olmak. Bir keye ekilir ve tam ayboyunca hayaller kurardm. Bu zamanlarda, yakasna kunduz diktiren o korkaktantamamen uzaklardm. ylesine kahraman kesiliyordum ki, ziyaretime iri yar birtemen bile gelmi olsa, odama sokmazdm. Daha sonralar onu hayal edemezolmutum. Nelerin hayalini kurduumu ve bunlarn bana ne gibi zevkler verdiinibelki imdi syleyemem, ama o zamanlar bu hayallerle doluydum. Hatta imdi bilebunu yaptm oluyor.Hovardalk gnlerimin sonunda daha fazla hayaller ierisine gmlr, pimanlk,gzyalar, lanetler ve sevinlerle dolard yreim. Baz zamanlar, bu sarholuk veher yanm kuatan mutluluk, bana kendimle alay etmeyi unuttururdu. Neredeysedamarlarmda dolard umut,

6869inan ve sevgi. O zamanlar dardan gelecek bir mucizeyle nmdeki her eyinferahlayacana, iyi, gzel ve kusursuz bir alma ufkunun beni beklediineinanrdm. (Bu almann ne olduunu tam olarak bilmiyordum, ama benim iinkusursuzdu.) Hayallerimde neredeyse, beyaz bir at srtnda, bamda defne dal eksikbir vaziyette gkten yeryzne inecektim. Ortalarda bir yerlerde olmay hibir ekildekabul edemezdim; bu nedenle gerek hayatta da en alt tabakaya hi itirazszgiriyordum. Ya byk bir kahraman olacak ya da amura batacaktm; ikisinin ortas


24/115

olmam mmkn deildi. Beni en ok zen ey ise amurda debelenirken aslnda birkahraman olduumu dnmemdi. Sadece kahramanlar amura batabilir, dierinsanlarn buna hakk yoktur, diye dnrdm. Bir kahraman, amura ne kadarbatsa da amurlanmaz; bir kahramann amuru affettirmesi iin yce insan olmasgerekir.in en garip yan, bu "gzel ve yce eyler"in hovardalk dnemlerimde de iimde

olmasyd. En iren kepazeliklerim esnasnda gelerek, iimde iddetli patlamalaryapp hovardalma hi de zarar vermeden ekip gitmesi, beni ok artyordu.Yaadm bu ztlklardan doan acyla orantl olarak aldm zevk de artyordu.Hissettiim aclar, iinde bulunduum elikiler ve ruh tahlilleri, bana bu zevkiveriyordu. Bu zdraplar ve zdrapklar, hovardalm daha bir zevkli klyor, birbakma tuzu biberi oluyordu.Elbette ki btn bunlarn bir derinlii vard. Sradan insanlarn gittii yerlere giderek,amura batmamn bir anlam olmalyd zaten. Beni eken bir yan olmasayd, higeceleri hovardala kar mydm? Asil bir taraf olmayan hibir davrantabulunmazdm ben. Tanrm! Ne aklar yaadm hayallarimde, "gzel ve yce eyler"edalarak. Bunlar, yeryznde asla bulunmayan, hayali sevgi70lerdi; ama bana yetiyor ve sonradan gerek bir sevgi duymama da ihtiyabrakmyordu. Her eyi tatl bir tembellikle sanata balyordum. Sadan soldan,airlerden, romanclardan kaptm mkemmel yaam sahnelerini, istediim gibideitirerek hayallerimde ben de yayordum. Her defasnda kahraman bendim veyenilenler bunu mecburen kabul ediyorlard; ben de onlan bir rpda affediyordum.nl bir air, bir mabeyinci olur ve sonra da ak olurdum. Sahip olduum bykserveti insanlar iin harcardm. Sonra, herkesin gz nnde btn gnahlarmaklardm; elbette bunlar, iinde "gzel ve yce eylerden fazlasyla bulunanManfredvari gnahlard. BJ tn herkes alayarak bana sarlyordu (yapmadklartakdirde ne kadar budala olduklarm gstereceklerdi); ben ise ayaklarm plak,karnm a bir ekilde yeni fikirler yaymak iin yollara derek, geri dncelileriAusterlitz'de ortadan kaldryordum. Bundan sonra genel bir af ilan edilir ve her yandamarlar alard; Papa, Roma'y brakp Brezilya'ya gitmeyi kabul ederdi. Daha sonrabtn talya halk onuruna Korno gl kenarndaki Bargez kknde byk bir baloverilirdi. (Bunun iin Korno gl Roma'ya getirilecekti elbette.) O anda kknbahesinde baz olaylar olurdu. Bunun gibi birok hikye, anlyorsunuz beni deil mi?imdi, bu hayallerimi, bu ekilde ortala sermemin hi de iyi bir davran olmadnsyleyeceksiniz; hem de bunca itiraf, coku ve gzyandan sonra... Neden iyi birdavran olmuyormu? Yoksa bunlarn, sizin yaadklarnzdan daha aptalca ve utanverici olduunu mu dnyorsunuz? Aslnda bazlar ok iyi tasarlanm hayallerdi;stelik hepsi de Komo gl etrafnda gemiyordu. Evet, siz haklsnz... Bu yaptklarmok alaka ve baya eylerdi; ama asl alaka olan, kendimi size hakl gstermeyealmamdr. imdi de kendimi ktlemem, her eyi71daha berbat yapyor. Artk bu kadar yeter, nk gittike amura batyor, bunaramen anlatmak istediklerimi de anlatamyorum.Hayal dnyasnda yaamaya aydan fazla dayanamyor, sonunda insanlarakarmak iin byk bir istek duyuyordum. Benim iin insanlara karmak, efimAnton Antonovi Setokin'in evine gitmekten ibaretti. Hayatmda en fazla anlacak

ey, mrm boyunca sadece o adamla grmemdir. Setokin'e de ancak arada bir,iimde byk cokular hissettiim zamanlar giderdim. Hayallerim, insanlarlakucaklamak isteyecek kadar mutluluk verdiinde, bir insanla konuma ihtiyacduyarak ona gidiyordum.Anton Antonovi'e sadece sal gnleri gidebildiimden, insanlarla grme isteiminbu gnlere denk gelmesi gerekiyordu. Pyati Uglov civarndaki bir apartmanndrdnc katnda oturuyordu Anton Antonovi. Drt odal, bask tavanl, duvarlarsarya boyanm bir evi vard ve onlara ancak yetiyordu. ok az eyas vard veonlarn rengi de sarya alyordu. ki kz vard Setokin'in ve bir de misafirlere ay


25/115

ikram eden kzkardei. Ksa boylu ve yass burunlu olan kzlardan biri on , dieri ondrt yandayd. Aralarnda her zaman fsltyla konuup gltkleri iin onlardanekinirdim. Ev sahibi, her zamanki gibi, alma odasnda bulunan yaz masasnnarkasndaki deri koltukta oturur, yannda da ya bizden ya da baka bir bakanlktan krsal bir memur olurdu. Konuklar, hi deimeyen birka kiiden ibaretti. Konuulaneyler ise vergiler, meclisteki toplantlar, aylklar, atamalar, Ekselans ve insanlarn

gzne girme sanat olurdu her zaman. Sze katlacak cesareti bula

Documents

yeraltından notlar-Dostoyevski