ilml Ara§tlrmalar 6, istanbul 1998

17. YUZYILDA VE 18. YUZYILIN iLK Y ARISINDA KAZAK DEVLETi VE OSMANLI iMPARATORLUGU*

Peter BARTL'·•·

Karadeniz'in kuzey bolgesi istanbul'u ellerinde tutan giic;lerin eskiden ber i ilgi duyduklan bir saha olmu§tur. Romah lar, Yunanhlar ve ni hayet Osmanldar,

yalmzca kuzeyin ticaret yollannm ac;tk tutulmasma de gil, I ayn1 zama nda sahil bolgesinin de ya kendi ellerinde bulunmasma veya hie; olmazsa kendilerine

miittefik veya tabi olan devletlerin elinde olarak denetimleri altmda olmasma ozcn gostermi§lerdir. Bu, -ozellikle hububat temini ac; t sm dan ba§�ehrin ia�esi nin

bagtmh otdugu2- Karadeniz seyrusefain giivenliginin saglanmast mesclesiydi.

*

**

2

Bu konu ilzerinde <;:ah§mamt te§vik eden, dil ve komi ilc ilgili sorunlann <;:ozlimil a<;:tsmdan pok<;:ok yardtmlanm gordi.igum dostum ve meslckda§tm Andrij Rebet'e candan tqckkiir ederim. Aym §ekilde hocam Prof. Dr. Georg Stadtmi.i ller'e <;:qitli tavsiyc ve tc§viklerinden oti.iril te§ekki.irlerimi sunanm. Konunun Tilrk<;:e literati.irdeki bo§lugundan otilri.i, Mi.inih Univcrsitesi Gi.incy-Dogu Avrupa Ara§ttrmalan Enstitilsil hocalanndan Prof. Dr. Peter Bartl'm, Siidost-Forsclumgen. XXXIII. 1974, s. 166-194'de yaymlanmt§ olan bu makalesi ( "Der Kosakenstaat tmd das 0.1mant.1·che Reich im 17. und in der ersten Hiilfte des 18. Jahrlwndert"). Prof. Dr. Kemal Bcydilli tarafmdan terei.ime edilmi§tir. Makale i<;:inde ycr alan, Avusturya. Yenedik ve Papahk temsilcilerinin istihbaratmdan yaptlan ltalyanca ahnttlar. Prof. Dr. Erendiz Ozbayoglu tarafmdan Tilrk<;:e'ye <;:evrilmi§ olup, bunlar tlrnak i<;:inde ve italik olarak gosterilmi§tir. Saym Prof. Ozbayoglu'na bu zahmetlerinden otilril te§ekkilr edcrim.

Aym yolun <;:e§itlemesi olmak ilzerc, Kuzey'e yonelcn altt degi§ik ticaret yolu bulunmaktaydt: Kefe veya Azak'tan ge<;:en deniz yolu en ktsa olam olup, Akkerman veya Kamani<;:e (Kamieniec Podolski) ilzerinden ge<;:en kara yolu ise uzun olmakla beraber daha gilvenli idi. Bkz. Alexander Bennigsen- Chantal Lemercier-Quelquejay. "Les marchands de Ia Cour Ottomane et le commerce des fourrures Moscovites dans Ia seconde moitie de X VIe siecle", Cahiers du Monde Russe et Sovietique, II (1970), s. 363-390. Kefe vc Azak limanlan ile Kuzey Karadeniz bOlgesi aynca Uzakdogu ve Ortaasya'dan gelen kervan yolunun son noktasmt te§kil etmekteydiler. Bkz. Helene Carrere d'Eneaussc, "Lcs routes commerciales de l'Asie Centrale et les tentatives de reconquctc d'Astrakhan d 'apres les registres des 'Affaires importantes' des Archives ottomanes". Cahiers du Monde Russe et Sovietique. II (1970), s. 391-422.

Daha antikite zamamnda Atina, hububat ihtiyactnm yansm1 Azak Denizi'nc mi.icavtr bolgelerden kar§tlamaktaydt. Bkz. D. B. �elov, Anticnyj mir v Severnom Prinl:ernomor'e (Kuzey Karadeniz bolgesinde Antikite Dilnyast). Moskva 1956. s. 73; Buradan aynca .

ozellikle tuzlanml§ bahk, hayvan postekisi ihrac edilmckteydi . Bkz. Y. BlavatskiJ , "Archaiceskij Bospor" (Arkaik Devirde Bosporos). Matenaly 1 i�sledol'(lnija po arcfteologti

302 PETER 13ARTL

Bu sebebden ötürü Osmanlılar 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren planlı bir şekilde Karadeniz sahillerinin kuzeyindeki bölgeleri ele geçirmeye başladılar: 1475'de Kırım Hanlığı Osmanlı Devleti'ne bağımlı hale getirildi; Bucak Tatarları tarafından nıeskun olan Bessarabya'nın güney kısmı 1484'de Osmanlı idaresine katıldı, Boğdan 151 1 'de vergiye bağlandı ve nihayet 1526'da Bug ve Dinye~ter arasındaki Yedisan bölgesi Osmanlı Devleti'nce ilhak edildi. Osmanlı Devletı'ne bağlı vasallerden oluşan bu kuşak, bir Rumen prenslıği olan ve 1460'dan beri Osmanlı hakimiyetini tanıyan Eflak ve aynı şekilde 1 526'da Erde!' le (Sicbenbur­gen, Transilvanya) batıya doğru genişledi. Bu Osmanlı gücünün, dolayısıyla nüfuz sahasının hemen kuzeyinde, Podolya bölgesinin yanında, eskiden Litvanya'ya ve aynı zamanda Moskova Büyük Knezliği'ne ait olan. ancak 1569'da Polanya'ya katılan, yerleşik nüfüs itibariyle gayet seyrek veya tamamen boş olan step bölgeleri, Kazaklann yaşam ve etkinlik sahaları oldular.

Tatarların sürekli akıniarına karşı kendilerini savunmak durumunda kalan Kazaklar, -köken itibarıyla Tatarca olan bu kelime ve teşkilatma ve Kazak topluımınun oluşuıııuna3 burada girilmeyecektir- sınır bölgelerinde adet olduğu üzere, düşmanlarının hayat tarzlarını ve savaş usullerini kabul ettiler ve zamanla Polonyalılar ve dolayısıyla Ruslar tarafından sınır savunma birliklerine yardımcı

Sevenıogo Purıcernonıor"ja v anllcujıı epoclıu (Antikıte zamanında Kuzey Karaeleniz Bolgesının arkeoltıJık araştırmalarına claır malzemeler). Moskva 1954. ll, 7-44 Arılikite

zamanıncia Ku7Cy Karadenız bolgesinın tarını urlınler r hakkıncia ayrıca bkz V D. Blavat,kiJ. Zemlede/ıe ı• antıcnyclı gosudar.ltı•aclt Sel'elrıogo Prıcemo111or'Ja (Antikıte clevrincle Kuzey Karadenız bolgesı devletlerınde tarım). Moskva 1953 ve J. T Kruglıkova.

"Sel' s kap terrıtorıJa Bospora" (Bosporos'un tarımsal bol ge lerı). Prob/emy ıstolu Sevemogo Prıcenıo11ıor'ja v antıcnujıı epoclıu (Antikite devnncle Kuzey Karaeleniz Bolgesı tarıhınin meseleleri), Moskva I 959, s. I 08-125 Roma Imparatorluğu zamanında Kapoclokya ve Tuna lwyunclaki orclugahlarırıın hububat. balık, hayvan postekısı ve kenevır ıhtıyacı Bospoıos krallığından tenıın eclilırdı Bk1. Mıchael

RostovtzclT, Ge.,eflschaft und Wırt.\c/wft 1111 /Oitli.\Chm Km.\ Cl reic h Lcıpng (ll:). 1. 129 Ortazamanlarcia Bizans'ın. hububat ve tuzlanmış balık ıhtiyacı özellıkle Cencvızlıler

tarafından karşılarıırdı. Bu urunlerın iclhalının olağanustu bır önem taşımakta olduğundan. düşmanca tutumlarelem veya herhangı bir başka sebebten otLiru Cenevi.dilcrın sevkıyatı durdurmaları şehri pekçok defalar kıtlıkla karşı karşıya bırakırdı (Wilhelm llcyd. Ge.1chıchıe de.\ Levmıtelıandels im Mıttelalter. Stııttgarl 1879. ll, 168) I 343'cle Avrupalı tuccarlar Tatarlar tarafından Azak'dan kovulduklarında. böyle bır kıtlık olayı meydana gclmıştır. (Heyd. aynı eser, s. 1 90) Bundan ötiıriı. İstanbul'un İhtıyaciarının zor bir guzergalı tqkil eden İran ve Anaciolu uzerinclen karayolu ile karşılanması zarureti hasıl olmuştu Bkz E S Zevakin ve N. A Pencko, "Ocerkı po ıstorii genuezkich kolonij nazapaclnom Kavkaze v X lll i XV vv" (1 3. ve I 5 yüzyıllarcia Batı Kafkasya'cia Cerıeviz kolonılerı tarihmin anahatları). lstorıceskie ::.atıiski. 3. (1993). s 95 Osmanlı başşehrinin ihtiyacları cia genelele kuzey Karadenız bölgesınden karşılanmıştır. O zamanlar en önemlı ihrac !ımanı. 1634'de nüfusu 80 bine ulaşan ve "Kuçuk istanbul" olarak anılan Kefe idi. Buradan >enede I 00- I 50 gemi hububat ylık! u olarak limanı terk eelerel i ve ayrıca bu yuk mıkdarlarcla tuzlanmış balık ılırae edilırclı. Bkz A. L Jacobson. Sredrıevekoi'Yf Krym Ocerkı 1.1torıı i ıstorıi materıal'rıoJ ku/'tury (Ortazamanlar'cla Kırım. Tarıh ve macicii kultür tarihine dair anahatlar). Moskva-Leningracl 1964. s 110, 138-139.

Kazak toplumunun doğuşuna dair çeşitlı varsayımlar ayrıntılı olarak Günter Stokl'ın eserinele anlatılmaktadır: Die Entsteluıng des Kosakentwm M ünehen 1953

KAZAK DEVLETi VE OSMANLI İMPARATORLUGU 303

kıtalar olarak dahil edildiler. Ancak, bunlar yalnızca Tatar akınlarını püskürtmekle yetinmemekte, Kırım Hanlığı'na ait bölgelere ve Osmanlı Devleti'nin Karadeniz sahilterindeki topraklarına da akınlar yapmaktaydılar ki, bu durum Türkler'in Polanya ve Rusya hükümetleri nezdinde şıkayetlerine yol açınaktaydı.

Bununla beraber, Polanya ve Moskova hükümranlık sahalarında geli~mekte olan kazaklık, değişik boyutlar arzetmekteydi: Moskova Büyük Knezliği'nde merkezi otorite kendisini gi.ıçlü olarak hissettirebiliyor ve toprağa bağlı köle statüsünde bulunan köylülerin hürce yaşabilecekleri step bölgelerine kaçınalan gibi genelde sosyal motivli çeşitli Kazak ayaklanmaları bastırılabiliniyordu.4

Polanya tarafından da çok sayıda Ortodoks köylüler "dikoe pole" (vahşi bozkır) denilen, Dinyeper nehrinin orta ve aşağı çağlayanlarındaki steplcre kaçmaktaydılar. Bunların arasında çeşitli ülkelerden pekçok maceraperestlcr bulunuyordu: Varşova'daki Papalık elçisi 1568'de burada yaşamakta olan ve hepsini "ge1ıte malestanti et desperate"* olarak nitelediği Polonyalıların, Fransızların, İspanyolların ve İtalyanların varlığından bahsetnıektedir. 5

Başlangıçta Tatarlar da bunlara dahil olmuş olabilirler. Polanya idaresinden memnun olmayan Ortodoks mezhebine mensup küçük soylulardan bir kısmının da bunlara katılmış olması ise, Dinyeper Kazak toplumunun gösterdiği geli~nıe açısından önemlidir. 16. yüzyılın ortasında, Bajda ismiyle anılan prens Dmytro Vysneveckyj, Dinyeper çağlayanlarının aşağısındaki (Porogi) bir adada müstahkem biriskan mahalli (=Siç) tesis etti. Bu mahallin yeri zaman içinde pekçok defa değişmiş olmakla beraber, bundan sonra kendilerini Zaporug* veya Siç-Kazakları olarak adlandıran Dinyeper Kazakları'nın merkezi oldu.

Bunları daha iyi kontrol edebilmek, belki de aralarına anlaşmazlık tohumlan ekebilmek ve özellikle ımıtedil kesimi anarşik unsurlardan ayrı tutabilmek amacı ile Polanya hükümeti bu Kazaklardan bir kısmını muayyen bir ücret karşılığında ordusunun saflarına kattı. Kayıtlı Kazaklar olarak tanımlanan ve sayıları 30-40 bini geçmeyen bu Kazaklar kısa zamanda, bir KazakAtamanı ( Ko.\:evyj otaman) idaresinde ve bir tür askeri-demokrasi içinde yaşayan ve Zaporog kitlesi içinde özel bir konumu olan bir kesim halinde diğerlerinden ayrıldı. Kayıtlı-Kazaklar bünyesinde giderek, başında seçilmiş Retınan'ın yer aldığı bir hiyerarşik idareci zümre (=Star.\:ina) oluştu. Bohdan Chmel'nyckyj ile beraber bir Ka::ak

4

* )

*

Bunların en önemlileri S te nka Razi n (1 670-71) ve Bulavın ( 1707-08) ıdaresinde meydana gelen Don-Kazakları ayaklanmalarıdır

"Berbat ve umutsuz insanlar".

Athanasıus G. Wclykyj (Yay.) Litıerae Nwıtiorıım Apostolıcorwıı lıl.\lorıwıı Ucrawoe ıllustrantes (bundan boyle Lıtterae Nuntıorum şeklınde gosteı itecektir). I. Roma 1959. ' 25. Tamamı 13 olan mutcakıp cilller 1959- I 969 arası yayınlanmıştır

Za= Dınyeper, porog=çağlayanların otc tarafı. Zaporog (kazakları) = Dinycpcr çağlayanlarının öte tarafı (kazakları) ÇN.

304 PETER BARTL

Devletinden6 bahs edecek olduğumuzda, bunun, çağdaş batı Avrupa kavramında belirli bir toprak üzerine bina edilmiş bir devlet olarak algılanmaması gerektiğine ve daha çok bir şahsın etrafında askeri teşkilatlanmaya dayanan bir oluşumun söz konusu edileliğine işaret etmemiz lazımdır. Daha sonraları, yerleşmiş oldukları suur bölgesi'nin (Ukrajina) ismini alan (Ukrayna ismi yalnızca bölgenin tesınİyesi için kullanılır ve buralarda yaşayan halk belgelerde Kazak olarak geçer), bu bir şahsa bağlanmış olan oluşum, bir devlet olarak kendine mahsus topraklarına ancak 17. yüzyılın ikinci yarısında ve Chmel'nyckyj sayesinde kavuştu. Bu bölge, Dinyeper'in sağ ve sol tarafında yer alan ve daha önceleri birer voyvodalık olan Ki ev, Çernigov ve Brackav topraklarının büyük bir kısmını i hata eden 17. Alay ( Regiment) mıntıkalarından oluşur ve kendine özgü ve özerk bir idare altında bulunan Zaporog-Siçi'ni de içine alırdı. Kazak Devleti'nin ilk zamanlarında sahib olduğu demokratik özelliği -bütün subaylar ve yönetici ler seçimle iş başına

getirilirdi- giderek yalnızca Zaporoglar'da korunabi Idi. Ukrayna Hetmanlığı'nda subayların seçimle işbaşına gelmeleri üsGii.ine zamanla son verildi. Star.vina'ya mensup olma giderek yalnızca belirli bir kesime hasredilir oldu. Bunların Tasarrufuna bırakılan topraklar ise genelde mülk haline getirildi. Kazak Dev­leti'nde halk birbirinden farklı üç kesime ayrıldı: Köylüler (bunların Kazaklığa alınmaları zorlaştırılmış olup 18. yüzyılda ancak üçde biri hür idi)?, Kazaklar ve Stadina mensupları. Bu son iki kesimden ise 17. yüzyılda bir kazaklık veya deyim yerinde ise bir Ukraynalılık bilinci gelişti. Kazaklar kendilerini, Polan­ya'nın temsil ettiği Katolikliğe8 karşı Ortodoksinin savunucusu ve gavurlara, yani Babıali'ye bağlı olan Müslümanlara karşı savaşan kimseler olarak hissetmek­teydiler. Mücadelelerini karada ve denizde sürdürmektc ve küçük ve süratli deniz vasıtaları olan çaykaları9 ile, Türkleri dehşet içine düşürecek derecelerde Kara­deniz'in güney sahillerine kadar inmekteydiler: Küçük Kazak filoları, Trabzon, Sinop ve 1624 ve 1626 senelerindeiO olduğu gibi hatta İstanbul dolayiarını

7

8

9

lO

Kazak Devleti'nin teşkilatı hakkında temel bir çalışma olarak bkz. Hans Schuınann. "Der Hetmanstaat (1654-1764)", Jahrbüclıer.fiir Ge.1clıiclıte Osteuropa.1, 1 (1936). s. 499-548. Chınel'nyckyj'in oluşturduğu devletin hukuki durumu hakkında doyurucu delillerle kaleme alınmış bir çalışma olarak bzk. Hedwig Fleischhacker. Dıe .1taats- und ı•ôlkerreclıtlıclıen Grundlagen der nıoskamsclıen Aussenpolitik ( 14.-17. Jlı.) Breslau 1938, s. 165 vd.

Borys Krunyckyj. Gesclıiclıte der Ukraiııe. Leipzig 1943. ~. 174.

Sahajdacnyj'in hetmanlığı sırasında kazaklar 1615'de kurulan "Kiev Kardeşliği" tarikatına katılmaya karar vermişlerdi. Bkz. Gesclıiclıte der Ukrai11e, s. 70-73. XVII. yüt.yılda

Ukrayna'daki dini durum ve Kazakların tutumları hakkında bkz. Nalala Carynyk-Sinclair. Die Unterstel/wıg der KieFer Metropolie wıter das Moskmıer Patriarclwt. M ünehen 1970.

Çayka, kolayca hareket edebilen, omurgası derin olmayan ve güverte etrafını çevreleyen. gemiyi dalgalardan ve müterrebatı ise silah atışlarından koruyan yüksekçe bir kemeri bulunan, kürekle yol alan deniz araçları ıdi. Aynı isimle hu tür gemiler. Tuna'da Türklere karşı Avusturyalılar tarafından da kullanılmıştır.

Bkz Johan n Wilhelm Zinkeisen, Gesclııclıte des o.mumisclıen Reıclıes in Europa. IV. Gotha. I 856, ~. 493 vd

KAZAK DEVLETi VE OSMANLI İMPARATORLUGU 305

basmış ve yağmalamıştır. Bu çapniların 1660 senesi için bile Türkler için gerçek bir tehlike arzettiğini, Raguza ve Venedik istihbaratından öğrenmekteyiz. Bu tarihte Padişah [IV. Mehmet], Kazakların nakliyat gemilerine devamlı olarak yaptıklan baskınlardan ötürü kıtlık tehlikesi ile karşı karşıya kalan halkın infialini teskin için Edirne'den hareketle İstanbul'a gelmek zorunda kalmıştı. 11

Kazakları yalnızca Türklerin ve Tatarların muarızı olarak görmek yanıltıcı olurdu. Kazaklar ve Tatarların, yaşam tarzı ve savaş usulleri cihetiyle birbirleriyle bir takım benzerlikler taşımakta olduklarına işaret etmiş bulunmaktayız.

Aralarındaki devamlı sürtüşmelere rağmen, Tatarlada hatta ticarı münasebetler içinde olan Kazakların, bunlar ve hükümranlığı altında bulundukları Türkler tarafından· Polanya ve daha sonraları Ruslara karşı muhtemel bir müttefik olarak hesaba katılmalan kaçınılmaz idi.l2 Kazak tarihinin şimdiye kadar hemen hiç dikkate alınmayan bu yanı (bizde genelde Kazak imajı daha ziyade bunların Tiırk karşıtı tutumları ile şekillenmiştir) bu kısa araştırınamızın ana hedefini teşkıl etmektedir.

Dinyeper Kazakları için muhtemelen bir Türk hi ma yesi sağlamaya çalışan ilk Kazak lideri (Büyük Rusya Kazak grupları bu gelişmede yer almaınışlardır), 1 553'de bilinmeyen bir sebebten ötürü Polanya ile bozuşmuş ve Osmanlı Devleti'ne yönelmiş olan, yukarıda adını zikrettiğimiz Kaniv ve Çerkassy Starosta'sı prens Dmytro Vysneveckyj'dir. (Polonyaca: Dymitr Wisniowiecki). İstanbul veya Akkerman'da (?) yarım seneden fazla süren ikametinde neler yapmış olduğu hakkında bir bilgi yoktur. Muhtemelen, Kazakları Padişah'ın himayesine sokma niyetindeydi. D

Kazaklann Türk ordusunda hizmet görmekte oldukları daha erken tarihli olarak zikredilmektedir: Mesela, Venedik'teki Papalık elçisi ı 604 Ekim'inde Roma'ya, 800 Kazak'ın Osmanlı tarafından kaçıp imparatorluk ordusuna katıldıklarını bildirmektedir.l4 ı 618'de hatta İran hizmetinde olan Kazakların (Dinyeper Kazaklan) varlığından söz edilmektedir. 15

Bununla beraber, bir Türk ittifakına yönelik gerçek bir Kazak politikası ancak 17. yüzyılın ortalarında, Ortodoks mezhebine mensup küçük soylu

ll

12

ı}

14

15

Lıtterae Nwıtıorum, 1 O. s 1 12-113.

D. I Evarnickyj, lstorıja Zaporozskıclı kozakov (Zaporog kazaklarının Tarıhİ). I. S Peterburg 1892, s. 483 vd. Bkz. ayrıca, V. A Golobuckij, Zaporozskoe ka~acestvo (Zaporog Kazak Toplumu), Kıev 1957. s 57

Chantal Lemercier-Quelquejay, "Un condottiere lıthuanıcn de XVle siecle· le Prince DınııtrİJ VisneveckıJ et l'orıgıne de la See Zaporogue d'apres les Archives Ottomanes". Calııers du Monde Russe et Sovıeltque, 1 O (I 969), s. 258-279

Lllterae Nwılıorımı, II. 244, Bir 'c ne sonra, 1 O VL 1605'dc Prag'dakı Papalık tenısı !cısı de şunları yazmaktadır. "Polonya ve OsmaPit ulkesı areıstnda sımr askerı olan cok .sa\'llaula Kazak. para karşıltğmda Turk/er dalııl herkese hızmet ederler ve Turkleruı lıı~metmde her zammı çok saytlarda Kazak askerı bulunur", Lıtterae Nuntwrwn. IL 257

Lıtterac Nwıtwrwn, 3, s 157, 161; ayrıca bkz Zinkeisen, GOR, IV, 515 vd

306 PETER BARTL

kesimden çıkan ve Çihrin'deki Kazak bölüğünde yüzbaşı olan Bobdan Chmel'nyckyj'in, 1648'de Polonya Zadegan Cumhuriyeti'ne karşı bir ayaklanma düzenlemek üzere Zaporog Siçi'ndeki zuhuru ile başlar.16 Zaporogların planını benimserneleri üzerine Chmel'nyckyj Mart'ta oğlu Tymis (Timofei) ile beraber Tatarların desteğini sağlamak dileğiyle Kırım'a, Bahçesaray'a gider ve bu girişiminde başarılı olur.17 Kırım Ham İslam Giray'ın bir habercisi, 25 Nisan 1648'de Babıali'ye, Tatarların Kazaklar ile bir ittifak içine girdiklerini ve Han'm Polonya'ya karşı bir sefer tertip etmeyi planladığını bildirir. IS Perekop Mirza'sı Tugay Bey kumandasındaki Tatar birlikleri Mayıs'da Siç'e gelirler ve buradan hareketle Chmel'nyckyj'in Kazaklarıyla birlikte Polonya'ya akın ederler.19 Müşterek askeri harekat umulan başarıyı verir. Mayıs sonunda Polonya ordusu Korsunj'da mağlub edilir, Polonya kumandanları Potocki ve Kalinowski Tatariara esir düşerler.

Bununla beraber Kazaklada ittifakın sakıncalı bir tarafı da olduğu kısa zamanda kendini gösterir: Naima'ya göre, 27 Mayıs'ta İslam Giray bizzat maiyetindeki 1 1 bin asker ile Bila Cerkva önlerinde görünmüş, Polonyalılar henüz bir önceki gı.in mağlub edilmiş olduğundan, bu fırsatı değerlendirerek, müttefikleri olan gavurlarla beraber bölgeyi bir ay boyunca talan etmişti. Babıali, bu talan ve yağma hareketini esefle karşılamış ve (yine Naima'ya göre) Han'ı muaheze etmek üzere Bahçesaray'a bir elçi yollamıştı. Sadrıazam Ahmet Paşa, İslam Giray'dan ileride Kazak bölgelerine böyle akınlarda bulunmamasını taleb etmekte ve Kazak esirlerin serbest bırakılınasını ısrarla istemekteydi.20

16

17

18

19

20

Chmel'nyckyJ bıyografısi hakkında hala değerını korumakta olan esaslı bır çalışma olarak bkz N l Kostomarov, "Bogdan Chmel'nyckyj" MLiellıfın, Toplu Eserlerı (So!Jranıe socınenJl), 4/9-11 S. Peterburg I 904 Daha yeni bır çalışma ıçin bkz. I P. KrypJakecyc. Balıdan Chme/'nycky1 Kıev (Kyiv) 1954.

Kostomarov, aynı eser, s. 149 vd

Osmanlı muverrihı Naıma'dan nakleden Omelyan Pritsak. "Das erste turkısche-ukraınısche Bündnis (1648)", Orients, 6 (1953). s. 278

Kazakların sayıları hakkında kaynaklar birbirlerinden çok farklı bılgİler vermektedir Polanya'daki papalık temsılcılerınin raporlarına gore bu sayı 70 bındır (Lıtterae

Nunııorum, 6, s 26 I). Michajlo Hrusevs'kyj bırkaç on bınden söz etmektcdır Bkz /storıJa

Ukrauıy-Rusy (Ukrayna-Rus Tarıhı), Vlll, 2. Kıev I 922, s. I 85. Belegorod Voyvodası T Buturlın, 7 nısan I 648 tarıh h olarak Çar'a gönderdığı raporda 6000 sayısını zıkretmektedır Bkz. Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej. Dokwnenty ı materıaly v trec/ı tomaciz (Ukrayna'nın Rusya ıle tekrar bırleşmesi Uç cılt halınde belge ve malzemeler) Il ( 1648-l 65 ı), Moskva 1954, s. ı 9-21.

Pritsak, "Das erste tLirkisch-ukrainische Bundnıs". s 278-283. Aynı mucllıf, "SoJUZ Chmel'nyckoho z Tureccynoju 1648 ro ku" (Chmcl'nyckyJ'ın 1 648'de Turklcr yaptığı ıttifak), V 300-littja Clımel'nyccyny ( 1648-1848) Zbınıik za red B oma Krupnyc 'kon o (Chmel'nyckyJ'in yaptığı ittıfakın 300 yıldonumu Boris Krupnyc'kyJ tarafından

yayınlanan armağan, basım yerı yok, I 948 (= Zapysky Naukovoho tovarıstva lıneny Sevcenka, ı 56), s ı43- ı 64.

KAZAK DEVLETI VE OSMANLI lMPARATORLUGU 307

Naima'nın bu anlatımından hareketle Pritsak, daha 1648'de Kazaklada Türkler arasında doğrudan irtibatın oluşmuş olduğu kanaatine varır ve bunu Tatar talanının akabine, 1648 senesinin Mayıs sonu ve Haziran başı tarihine denk düşürür. Naima'ya inanılacak olursa, Korsunj zaferinden (26 Mayıs 1648) az sonra bir Kazak heyetinin İstanbul'a geldiği kesın gibi görünür, zira aksı takdirde Sadrıazam tarafından Bahçesaray'a karşı yapılan ilirazın vaki olmaması ıcab ederdi. Gelen bu Kazak heyetinin başında Tatar asıllı bir Hristıyan olan Albay (polkovnyk) Fylon Dzalalij (Celali) bulunmaktaydı. Pritsak'a göre, Hazıran l 648'de İstanbul'a varmış olması gereken ve öncelikle muhtemelen Tatar akınlarını protesto etmek isteyen bu kazak heyeti, şimdiye kadar Şubat 1 649'da yapıldığı kabul edilen ve Denizcilik Anttaşması olarak adlandırılan antlaşmayı da akdetıniştir. 21

Bu anlaşmanın 1648 veya ı649'da mı akdedildiğini şimdiye kadar bilinen kaynaklar doğrultusunda kesin olarak temyiz etmek mümki.ın değildir. Bu sebebten ötürü bu meseleye burada girmek istememekteyiz. Kazak-Türk antiaşması ı 3 madde içerınekteydi: Buna göre ~azaklar Karadeniz ve Ege'de gemilerini serbestçe dolaştırabiıme hakkını elde etmekteydiler. Kazak tacirleri tüm gümrük ödeme ve resimlerinden muaf tutulmakta olup, Türk liman ve şehirlerinde antrepo edinebileceklerdi. İstanbul'da bir Kazak temsilciliği mekan tutabilecek, Buğ ve Dinyester'in denize döküldüğü yerlerde oluşturulacak olan limanlarda bulundurulacak olan Osmanlı memurları Kazaklar için gerekli izin belgelerini tanzim edecekti. Bunlara karşılık Kazaklar, Karadeniz'in güney sahillerindeki Türk mevkiilerini, başta Don-Kazakları tarafından yapılanlar olmak üzere her türlü baskından koruyacaklardı.22

Pritsak'ın tahmini doğru ise, Chemel'nyckyj'ın bu ilk Türk ittifakı kısa ömürlü oldu. Tatarların Kazak bölgelerine yaptığı saldırıyı protesto etmek üzere Bahçesaray'a gelen Türk heyetinin muvasalat günü olan 7 Ağustos ı 648 tarihinde, İstanbul'da yeni Padişah IV. Mehmed tahta çıkmaktaydı. İstanbul'da iktidarı elinde tutan Yeniçeri hizbi Sadrıazam'ın İdaınından ve kısa bir zaman sonra da Sultan İbrahim'in tahtan indirilmesinden ötürü, Kazak meselesiyle uğraşamayacak derecelerde içteki siyasi konuların yoğunluğuyla yakından meşgul olmak zorunda kalmıştı. Bilakis Kırım Tatarları ile mümkün olduğu kadar iyi ilişkiler içinde bulunulması için gayret sarfetmekte ve bu yüzden kuzey meselelerinin hallini Tatariara havale etmekteydi. Bu ise, Kazaklar ile Babıali arasında doğrudan bir

21

22

Pritsak, "Das erste turkisch-ukraınıschen Bundnıs", s 284-285 Yazaıların çoğu . Turk­Kazak ılışkılerinin ha~langıç tarıh ın i Şubat 1949 olarak verırler Bkz mesel iL C hantal Lemercicr-Quelqueıay. "Les relatıons enlre la Porte Otıomaıı ct !es Cosaques Zaporogucs au mıllıcu du XVII e sıecle Un e Jettre inedile de Bohdan Hmelnıckij au Padıchah oııoman". Caners du Monde Ruscıe et Sovıerıque, 1 1 (1970), s 455

Prıtsak, "Das ers te turkısch-ukraınısche Bundnıs", s 288-291

308 PETERBARTL

ilişkiyi arzu etmeyen Kırım Ham'nın düşünceleriyle tam bir uyum içinde olan bir davranıştı.23

Müteakip 1649 senesinde Chmel'nyckyj yoğun bir siyasi etkinlik sergiledi. Erde) Beyi Georg I. Rak6czy ile daha 1648 sonbaharında kurduğu diplomatik ilişkiyi, halefi ve oğlu olan II. Georg zamanında da sürdürdü. Polanya'daki Papalık elçisinin raporları, Chmel'nyckyj ve Erde! arasındaki irtibat ile doludur. Hatta Venedik'de, Polanya'ya karşı bir Kazak-Erdei-Boğdan ve Eflak ortak faaliyetinden korkulmaktaydı ve bütün bunların arkasında ise doğal olarak Türklerin bulunduğu sanılmaktaydı.24

Aynı sene Polanya'ya karşı savaşa tekrar girişildi. Polonya'ya karşı Kırım Tatarları ile beraber Kazaklar saldırıya geçtiler ve Polanya kuvvetlerini hezimete uğrattılar. Bununla beraber bu başarı, Chmel'nyckyj'in Tatar müttefiklerinin güvenilmezliği yüzünden hiçbir fayda getirmedi. İslam Giray Ağustos 1649'da Polanya ile ayrı bir barış akdetti ve akabinde Chmel'nyckyj de buna iştirak etmek zorunda kaldı. Zboriv'de akdedilen bu antlaşmaya göre Zaporog Kazaklarının o ana kadar mevcud olan hak ve imtiyazları teyid ve bunlar için Polanya Kralı tarafmdan genel bir af ilan edilmişti. 40 bin Kazaksicil defterlerine kaydedilmiştir. Kaydedilen bu Kazakların yerleştirileceği bütün bölgeler ise Polanya garnizonlarından ve Yahudilerden arındınlacaktı.25

Bu durumda Zboriv Antiaşması Chmel'nyckyj ve Kazaklar için tam bir başarı sayılamazdı. Bundan sonra Polanya ile ilişkilere yoğunluk kazandırma gayreti içine girmelerinin bir sebebi de bu olmalıdır. Polanya'da ise daha 1649'da Kazaklar ile Osmanlılar arasında bir ittifak olduğuna dair sesler yükselmekteydi.26

Ancak, o zamanlar işler bu kadar ileri gitmemiş bulunuyordu. Chmel'nyckyj daha çok, tam olarak güvenilmez olan Tatar müttefiklerini destekleme gayreti içindeydi ve 1650 yazında Çerkes) ere karşı sürdürülen savaşta yardım olmak üzere 3000 Kazak göndermişti.27

Aynı 1650 senesinde nihayet Türklerle müzakerelere başlayacak hale gelindi. Aralık ortasında Venedikliler, İstanbul'daki Fransız elçiliği vasıtasıyla bir Kazak elçisinin Babtali'de bulunduğu haberini aldılar: Buna göre Kazaklar, "Divan'ın kesin karanndan habersiz olarak, eski metbuları olan Polanya'ya boyun eğmekten kaçınmak amacıyla himaye talebinde" bulunmaktaydılar.28

23 Pritsak, aym yer, s 286-288

24 Lıtterae Nuntiorum, 7, s. ı 9, 22. 25 Kostomarov, aynı eser, s 3 ı 8-320

26 Lıtterae Nuntiorum, 7, s. 34 27 Voswedınenie Ukrauıy s RossıeJ, 2, s 36ı, ayrıca dıpnol ın, s 508

28 Litterae Nımtıorum, 1, s 2ı3 .

KAZAK DEVLETi VE OSMANLI İMPARATORLUGU 309 --------------------------

Chmel'nyckyj'in himayesine girdiğini belirten mektubu günümüze erişme­miş olmakla beraber, Padişah'ın 1651 senesi Şubat ayının sonunda yazdığı ce­vabi namesi mevcuttur. Bu narnede IV. Mehmed, Kazakların Osmanlı himayesine alınmasına hazır olduğunu beyan etmekteydi: " ... sair Hristiyan hükümdarlam bahşedildiği gibi size de taraf-ı hümayunuzdan bir ahdname ilısan edilmesini niyaz edüp, ... sadakat ve ubudiyyetiniz malumumuz olup, ... bölge ülkeler ve kendi durumunuz hakk1nda tarafımıza yazup, ... taraf-ı hümayCtnuzdan bir ahdntune isdarıyla dostluğa riayet etmeniz ... " . 29

Bu name, Chmel'nyckyj'e, daha sonraki görüşmeleri de yürütecek olan Çavuş Osman Ağa vasıtasıyla gönderilmiştir. Bundan kısa bir zaman sonra, muhtemelen Mart sonu veya Nisan başında Kazak Hetmanı Babıali'nin vasali oldu ve bu kimliği ile hetmanlık ni şanesi (=Bu/ava) olarak kendisine bir kaftandan oluşan teşrifat gönderildi. Bu konuda İstanbul'daki Avusturya elçisinin raporunda şunlar kayıtlıdır: " ... Büyük Türk Chemelnischi'yi himayesi alttna alm1ş olup, onu Rus' Prensi olarak ilan etmiştir. Bu paye çocuklarına da geçecektir ve Sultan'ın h imayesi altma giren prensiere uygulanan bir adet olarak, kendisine bir yatağan gönderilmiştir". 30

Hetman'ın İstanbul'da Türkler ile sürdürdüğü görüşmelerde Ortodoks ruhbamnın tavassutundan istifade etmi§ olduğu oldukca yüksek bir ihtimaldir: Kostomarov, Moskova'daki Hariciye Nezareti Arşivi'nde Ortodoks yüksek ruhbamnın çok sayılarda tebrik ve teşvik içerikli mektuplarını bulmuştur. Bizzat İstanbul Patriki Parthenios, Latin kilisesine karşı Ortodoksinin mücahidi olarak tanımladığı Chmel'nyckyj'i, 2 Şubat 1651 tarihli bir mektubunda şahsen tebrik etmekte idi.31

1651 baharında Polonya ile Chrı~ol'nyckyj için kötü sonuçlar doğuracak olan yeni bir silahlı bir mücadele başladı. Padişah, her ne kadar Kırım Hanı'na Kazaklara yardım edilmesini emretmiş32 ve Akkerman muhafızına gerektiğinde Chmel'nyckyj'i destekleme talimatını vermiş33 ise de, Polonya ordusu ile Wolhynien'de Berestecko'daki karşılaşmada Tatarlar çatışmanın en kritik anında savaş meydanından kaçmışlardı. Chmel'nyckyj, 28 Eylül 16Ş 1 'de B ila Cerkva'da, daha önce Zboriv'de yapılan antlaşmadan daha gayrı müsait şartlar içeren bir barış yapmak zorunda kaldı. Bu anlaşmaya göre, Kazak Devleti tekrar

29

30

3 ı

32

33

J. Rypka. "Weitere Beıtrage zur Korrcspondenz der Hohcn Pforte mıl Bohdan Chmel'nyckyj". Arehiv Orıentd/n{, 2 (1930), s 272 Name-ı Hüıni\yGn burada faksimıle olarak yer almakta, ayrıca Osınanlıca ve Rusça olarak verılınektedir.

Litterae Nuntwrwn, 7, s 255

N. 1. Kostoınarov, "Bogdan Chmel'nyckyj, dannik OttokanskOJ Porty'' (Babıalı'ye tabı olarak Bogdaıı Chınel'nyckyj), Sobrame SocinenıJ (Toplu Escrler), 5/14 St Petcrburg 1904. s 607

Rypka, aynı yer, s 279-283

Rypka, aynı yer, s. 279-283

310 PETER BARTL

Polonya hükümranlığı altına sokulmakta, kayıda geçirilmiş Kazaklardan oluşan ordunun sayısı 20 bine indirilmekte ve bu ordunun geçimi için kendilerine bırakı­Ian bölgeler yalnızca Kicv voyvodalığı ile sınırlandırılmaktaydı. Bu durumda Braclav ve Çernyhiv voyvodalıklarını boşaltmaları icab ediyordu. Bununla beraber Chmel'nyckyj bu barışın süresini gerekli olduğundan fazla uzatmak niyetinde değildi. Üstelik, Polanya meclisinde tasdik edilmemiş olmasından ötürü bu antlaşmaya kendisini bağlı da saymıyordu. Moskova ile giriştiği ilk temasların başarısız kalması, Hetman'ı tekrar Babtali'ye ve onun güvenilmez tebeası Tatariara yönelme kararı almaya sevketti. 34 Ancak, 1651 ve 1652 seneleri n deki görüşmeler sağlam bir antlaşmanın oluşması sonucunu vermedi.

Bila Cerkva antiaşması ile görünüşte Polonya hükümranlığına sokulmuş, bununla beraber aynı zamanda Chmel'nyckyj'in oğlu Tymiş'in Boğdan seferi vasıtasıyla Polonya ile açık bir ihtilafa düşmüş, Moskova ile başarısız ve Babtali ile de bir sonuç vermeyen görüşmeler içinde gırmiş olan Kazak Devleti, anlaşıldığı kadarıyla bu sıralarda antlaşmalada herhangi bir tarafa bağlı olmayan bir durumda bulunuyordu. Bu sebebden ötürü ı 652 senesinin ikinci yarısında Chmel'nyckyj'in Türkleri Polonya ile bir anlaşmazlığa düşürmek için sarfettiği gayretler artış gösterdi.35

Polonya daha 1651 'de V enedi k ile bir dayanışma antiaşması akdetmiş ve Venedik'in parasal yardımları karşılığında, bu devletin yanında Babtali'ye karşı savaşa girmeyi kabul etmişti. Bu ittifak hiç bir zaman kuvveden fiile çıkmadıysa da, Polanya'ya karşı bir savaş ilanının sebebi olabilirdi ve Polanya'ya karşı böylece meydana gelecek olan bir Türk saldırısı Chmel'nyckyj'i yalnızca bu cihetten rahatlatmakla kalmaz, aynı zamanda Kazaklara Türklerle arzu edilen ittifakı kesin olarak sağlayabilirdi. 1652 senesi Aralık ayında Chmel'nyckyj Sadrıazam'a bir mektup ile başvurarak, Polanya'ya karşı sürdürülecek bir savaşta 40 bin Kazak ile yer almaya hazır olduğunu bildirdi.36 ı 653 senesinin Ocak veya Şubat ayı içinde, Padişah'a Kazakların tekrar himayeye alınması ricasını iletmek üzere İstanbul'a bir elçi yolladı. Elçilik heyeti Mart'ta İstanbul'a vardı. Kazaklar tekrar Osmanlı himayesine mazhar oldular. Chmel'nyckyj'e bu sefer hetmanlık nişanesi ( Bulava) olarak kaftan dışında, Hammer'in37 bildirdiğine göre ilaveten davul ve bayrak da verildi. Ayrıca kendisine yazılan name ile Boğdan hariç olmak

34

35

36

37

--------

Kostomarov. "Bogdan Chmel' nyckyj, dannık OttokanskoJ Porty"'. s 608

Varşova'dakı Papalık temsilcisinin 27 VIII 1652 tarıhlı raporu. Lııterae Nwıtwrwıı. 8. s 49: "Tatarlar aracılt,~l)'la Turk Sultani 'rwı Venedık Cumlıııriyetı ıle banş değ ıl ateşkes istetil ğı, bunun Babıalt nezdmde faalıyet gostererı Chımtlıskı 'nin marıfetiyle olduğu

anla,çı/dı Osmarılt ordu/arım Polanya'ya karşı ymılerıdırerek. "

Lemcrcıer-QuelquCJay, "Lcs relatıons enrrc la Portc Ottoman el !es Cosaqucs Zaporogucs", s 457

Joseph von Hammer-Purgstall. Gesclııclııe des osnumısclıcrı Reu·/ıes V, Pcst 1829. ;, 579-580

KAZAK DEVLETİ VE OSMANLI İMPARATORLUGU 311

üzere Kazakların ellerinde bulundurdukları bütün yerlerdeki hakimiyeti tasdik edildi.

Ancak Chmel'nyckyj iki taraflı bir politika takib etmekteydi: İstanbul'a elçi yolladıktan az sonra aynı şekilde bir heyeti de Moskova'ya doğru yola çıkartmıştı. Elçilik heyeti Nisan ayında Moskova'ya varmış ve Sultan'ın ve Kırım Ham'nın Kazaklara yaptığı parlak teklifi nakletmiş, fakat aynı zamanda Kazakların, gavurların Çarı ile, yani Sultan ile aıılaşmaktansa, gerçek inançın sahibi olan Çar ile anlaşmayı tercih ettiklerini ifade etmişlerdir.38 15 Haziran 1653 tarihli olarak Putivl Voyvodası, Chmel'nyckyj'in genel sekreteri (Pysar) Vyhovskyj ile yaptığı görüşme hakkında Çar'a yazılı olarak bilgi vermiştir. Retman'ın bilgisi dahilinde olduğuna şüphe edilmeyen bir beyan ile Vyhovskyj Rusları, şimdiye kadar kendilerine yaptıkları yardım ricalarına kulak asmadıkla­rından ve dolayısıyla Kazakları hem de Türklerle ittifaka itmiş olduklarından ötürü tenkid etmekteydi. Kazaklar, müslümanlara (busurmani) ancak istemiyerek hizmet etmekteydiler.39

Gerek Moskova'da gerekse İstanbul'da Chmel'nyckyj'in bu iki taraflı oyununu sezen olmamış gibi görünüyor.

1654 Aralık ayında nihayet işler üzerinde çok tartışılan ve Kazakları Çar'ın himayesine devreden Perejaslav Antlaşmasının akdıne kadar vardı. içte ve dıştaki (sürgündeki) Ukrayna40 ve Rus tarihçilerinin Perejaslav Antiaşması hakkındaki yargıları ve değerlendirmelerinde bir fikir birliğine varamamış olmaları, ayrıca bir açıklama yapmaya ihtiyac gösterıniyecek kadar açıktır. Ukrayna tarihçilerinin çoğunluğu bu antlaşmacia ağırlıklı olarak bir ittifak antlaşmasının varlığını

görürlerken,41 Sovyet tarihçileri ise buna karşılık bu antlaşmayı Ukrayna'nın Rusya ile tekrar birleşmesi (vossoedinenie) olarak addederler.42 Bizim konumuz itibarıyla ağırlıklı olan husus ise, Chmel'nyckyj'in varlığını Türkler'den

-~--·~~~~~

38

39

40

41

42

Lemercier-Quclquejay, "Les relations en tre la Porte Ottoman ct lcs Cosaques Zaporogucs". s 457.

Vossoedınenie Utrainy s Rossıej, 3, s. 320

Sovyetler Bırlığı'nde bu konu açıkca tartışılamayan ateşten bır gcimlektir Ukrayna tarafının Marksist bakış açısını akscttıren dıkkate değer bır yazı ıçin hkl M. Ju Brajçev,'ky.ı.

"Prıednannja cı vozz'ednannıa?" (Ilhak mı. yenıden birleşme mı'l), Samızdat, 1972

Mesela bkz, Andrıy Yakovliv, "Bohdan Khmelnyts'ky's traety whıt the Tsar of Moscovy ııı 1654", The Annals ()[the Ukrauııan Academy (){ Art1 and Sciences ın the US 4 ( 1954), s 904-916

Bkz. Oskar Eugen Guther, Der Vertrag von Perepslav ım Wıden,treıt dcr Meınuııg", Jahrbucher fur Ge.lc!ıiclıte fur Osteuropa, 2 (1954). s 232-257 Antlaşmanın devletler hukuku ilc ilgılı meselelen hakkında hala doyurucu bır çalışma olarak bkz. Fleıschhacker, "Dı e staats- und völkerrechtlıchen Grundlagen", aynı muellıfı. "Die politıschcn Begrıffc der Partner von Perejaslav", Jalırbuclıerfur Geschıclıte Osteuropas, 2 ( 1954), s 221-231

312 PETER BARTL

saklayamadığı43 bu antlaşmanın akdinden sonra dahi İstanbul ve Kırım ile irtibat halinde olduğudur. Chmel'nyckyj, Kırım Ham'na aynı senenin 16 Nisan'ında, Tatar-Kazak ittifakını yenilerneye hazır olduğunu ve Moskova ile yapılan ittifakın yalnızca Polanya'yı hedef aldığını yazmaktaydı.44 1655'de ise gayet soğuk karşıianmış olan bir elçilik heyetini İstanbul'a göndermişti.45 Buna rağmen bu teşebbüs, elçilik heyetinin aynı senenin Eylül'ünde Padişah'ın Chmel'nyckyj'e yazdığı bir nameyi hamilen geri döndüğüne göre, sonunda başarı ile taçlanmış olmalıdır. Bu namede, Kazakların Türk topraklarına saldırınamaları şartı ile .Türk himayesinin devam ettiği teyid edilmekteydi. Chmel'nyckyj'in Perejaslav Antiaş­ması'nı devletler hukuku açısından herhangi bir sonuçu olmayan ve yalnızca bir askeri ittifak karakteri içeren bir antlaşma olarak takdiminde başarılı olduğu görülüyor.46

Chmel'nyckyj'in Türk ittifakıyla hangi gayenin husG!üne çalıştığı, Welykyj tarafından yayınlanan Papalık temsilcisinin raporlarından oldukca sıhhatli bir şekilde öğrenilebilmektedir: Burada Polanya'ya karşı yalnızca askeri bir desteğin sağlanması söz konusu değildir ve Retman'ın daha geniş planlar kurduğu anlaşıl­maktadır. Hetman, Rak6czy idaresindeki Erdel, Eflak, Boğdan ve Kazak Devleti'nin bir devletler topluluğu halinde Türk hakimiyeti altına alınmasını ve hatta muhtemelen bu bölgelerin Chmel'nyckyj hanedam altında birleşik bir devlet haline dönüştürülmesini düşünmekteydi. Oğlu Tymiş'in Boğdan Voyvodası Vasil Lupu'nun kızı ile yaptığı zoraki evlilik ve Kazakların 1652-1653 Boğdan seferi bu son ihtimalin bir nişanesidir.

Modern Sovyet literatüründe Chmel'nyckyj'in Türklerle olan irtibatı inkar edilmernekle beraber, bir Türk himayesi lafzından mümkün mertebe kaçını lmak­tadır. Burada, irtibata geçme insiyatifinin daha çok Türklerden geldiği ve bununla, Ukrayna halkının Rusya ile birleşmesi çabalarına karşı Kazaklara bir gözdağı verilmek istendiği hususu özellikle vurgulanır.47

Chmel'nyckyj 6 Ağustos 1657'de öldü. Yerine kimin geçeceği hususu başlangıçta herhangi bir sürtüşme yaratmadı. Hetman, daha ölümünden önce 16 yaşındaki oğlu Jurij'in yerine geçmesini herkese kabul ettirmişti ki, bu da onun kendi hanedanını kurmak istediğinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Ancak

43

44

45

46

47

Varşova'daki Papalık temsilcisinin 15 Hazıran 1654 tarıhli raporu. "Isıanbul'da verilen karara gore, Kazak elçılerı, oneeden tek bır kelınıe etmeksızın Moskova ıle IJa.~iantl kurduk/anndan otıırıı /ıabse atılacak/ardı", Liıterae Nwıtıorunı, 8, s 182

Kostomarov, "Bogdan Chmel'nıckij, dan nı k Ottomanskoj Porty'', s 609-61 O

Llfterae Nwıtıorum, 8, s 267.

Kostomarov, "Bogdan Chmcl'nıckij, dan nı k OttomanskoJ Porty'', s. 611-612

Bkz N A. Smirnov, "Bor'ba russkogo ı ukrainskkogo narodov portıv egressıı sultansko.ı Turcıı v XVII-XVIII vv ., (Rus ve Ukrayna halkının XVII ve XVlll asırda Tiırk Sultanı'nın saldırılarına karşı miıcadelesı), Vossoeduıenıe Ukraın_v s Rossu'J (Ukrayna'nın Rusya ıle tekrar bırleşmesı), Moskva 1954. s. 363

KAZAK DEVLETI VE OSMANLI IMPARATORLUGU 313

hemen bir ay sonra, siyasi yönden tamamen tecrübesiz olan bu genç Chmel'nyckyj, yerini genel sekreter (pysar) ivan Vylıovskyj'e bırakmak zorunda kaldı. Türk ittifakı ile ilgili gelişmelere gelince, Jurij Chmel'nyckyj hetmanlığının daha ilk günlerinde, muhtemelen bu tebeddülü Padişah'a bilJirınek anıacı ile İstanbul'a bir elçi göndermişti. Kazak elçileri İstanbul'da iyi karşılannıadılar. Ve­nedik'teki Papalık temsilcisinin raporlarına göre, bunlara "önce Polonya ile mı/aş­ma/an" tavsiye edilmiş, "daha sonra da huzura kabul edilecek/eri" bildirilmiş.48

ivan Vyhovskyj önceleri Bohdan Chmel'nyckyj'in siyasetine devam etti. Moskova ile beraberliğe sıkıca sarıldı, aynı zamanda çeşitlı yabancı güçlerle yaptığı ittifaklada dış politikadaki bağımsızlığını vurgulamaya çalıştı. Bu amaçla daha Ekim 1657'de İsveç Kralı Karl Gustav ile bir antlaşma akdetti. Güneydeki komşusu Kırım Tatarları ile de yakınlık kurdu. Moskova'nın Kazak Devleti üzerinde nüfUz kurmaya çalışması ve özellikle Martyn Puşkar ve Barabaş idaresindeki Kazak ayaklanmalarını açıkca desteklemesi, Vyhovskyj'i politikasını değiştirmeye mecbur etti. Böylece Polonya ile uzlaşıldı. Eylül 1658'de, Kazak Devleti'ni Rus' Büyükdükalığı* adı altında tekrar Polonya'ya bağlayan Hadjaç antiaşması imzalandı.49

Polanya'ya doğru yönelen bu politika Kazak halkı arasında ımıkabil bir muhabbet ile karşılanmadığından, huzursuzluklar yeniden zuhur etti. Kazak bölgesinde birbiriyle mücadele eden iki hizip oluştu. Dinyeper'in sağ kıyısında kalan Ukrayna bölgesi çoğunluk halinde Polonya'ya teveccüh ederken, sol yakadakiler ve Koşevyj'leri ivan Sirko liderliğindeki Zaporoglar Moskova'ya sempati duymaktaydılar. Papalık temsilcileri tarafından kaydedilen havadisler, Kazaklar içinde Chmel'nyckyj'in Türk eğilimli siyasetini canlandırmak isteyen küçük bir grubun mevcı.İd olduğunu da ihtimal dahiline sokmaktadır. Daha Mart 1 658'de Ceneviz'de kayd ~dilen bir Papalık raporunda, "Moskovalılar Kazaklar'a karşı o kadar kötü davramyorlar ki, Kazak ileri gelenleri Büyük Türk'ten yardım isternek üzere adam gönderdiler" denilmektedir.50 Nisan 1 658'de üç Tatar ve Kazak elçisinin, "görüşmelerde bulunmak" gayesi i le İstanbul'da zuhur etmiş oldukları belirtiliyor. 5 ı Varşova kaynaklı haberler, 1659 senesi Ağustos'unda Vyhovskyj'e bir Türk elçilik heyetinin gönderilmiş olduğunu bildirınektedir.52

48

49

50

s ı 52

"che prıma sı accomodassero con Pollacchı, e che poi havercbbore hauto audıeııza". Lt!terae Nuntıorum. 9, s 65

Rüs/Rus' Kıev, Braclav ve Çcrıııgov voyvodalılıklarıııı ıçıncalan bolgc ıçın kullaııııan coğrafi bır taııımlaınadır Bu konuda daha geniş bılgı ıçin O Prıtsak tarafından yazılan

makaleye bakıııız. Passe turca-tatar, present sovıetıquc Etudcs offerts ü Alexandrc Bcnnıngsen Parıs 1986: s 45-65 (ÇN)

Bu konuda bkz, 1-lrusevs'kyj, IstorıJa X. Kıev 1963, s 331-359

Lııterae Nuntıorum. Y. s 87.

Lıtterae Nuntwrunı, 9, s I 03

Lttterae Nwıtıorwn, I O. s 26

314 PETER BARTL

Nisan 1660'de Varşova'da, Dinyeper'in sol yakası Ukrayna Retmanı'nın bir süre önce mevkiinden uzaklaştınldığı ve tekrar Türklere yönelmek için yeterli taraftarı kalmadığı yönünde yeniden endişeler yükselmeye ba~ladı.53 Bu havadisin neye dayandığını tesbit etmek zordur. Şimdiye kadar yayınlanmış kaynaklara dayanarak, Vyhovskyj'in Türk ittifakını yenilemeği planladığını ileri sürmek ise mümkün değildir. Türk tarafının ise Kazak devletini henüz gözden çıkartmadığı, Sadrıazam'ın Kazak bölgelerine yapılan Tatar saldırılarını şikayeten dile getirmek üzere Moskova'dan gönderilmiş olan Rus elçisine verdiği cevaptan anlaşılmak­tadır: Venedik'teki Papalık elçisinin 23 Ekim 1660 tarihli raporuna göre Sadrı­azam Rus elçisine şunları söylemekteydi: "Kazaklar uzun yillar Babwli'nin hima­yesindedir ve Grandük'ün Kazaktarla yakmlık kurmaması iyi olur. Grandiik'ün Sultan 'a yazdı ği mektupta, kendisini Sultan '1 kardeşi olarak nitelemesinden ötürü Sadnazam, böyle bir kibir ve teklifsizfiğe hayret ettiğini ve mektubunu kardeşi olarak değil kölesi olarak imzalaması gerektiğini ifade etmiştir".54

Türkler ve Kazaklar arasında resmi ilişkilere Jurij Chmel'nyckyj'in ikinci hetmanlığı zamanında tekrar girişildi. Chmel'nyckyj Ekim 1660'da Perejaslav'da, genelde Polanya alehtarları hizbin ağırlıklı olduğu bir Kazak şOrası tarafından Retman olarak ilan edilmişti. Kendisinin seçimi pek de tesadüfi değildi ve bu seçim, zayıf ve uysal bir hetmanı kendisi için daha uygun gören Moskova'nın yoğun desteği sayesinde gerçekleşmişti. Ancak, Çarlık hükümetinin Kazaklann Hürriyeti'nin kısıtlanması işine aşırı bir acelelikle el atması, Kazak devleti yöneticilerinde fikir değişikliğine yol açtı. Chmel'nyckyj daha 1660'da Polanya tarafına geçerek saf değiştirdi. Kırım ve Babıali ile yeniden ilişki kuruldu. Varşova'daki Papalık temsilcisinin raporları, Tatar ve Kazakların 1661 'de Moskova topraklarına sürekli olarak ortak talan akınları yaptıklarını

bildirmektedir.55 Moskova'ya yöneltilmiş olmakla beraber, Tatar ve Kazakların ortak hareketleri, bu saldırıların kendi topraklarına da yapılabileceğinden korkulduğundan Polanya'da belirli bir rahatsızlıkla takip edilmekteydi. 1662'de Babıali ile doğrudan görüşmelere geçilecek aşamaya gelindi. Aynı senenin Mart ayına ait Edirne menşeli bir havadis, buraya yüksek rütbeli bir Kazak papası ( "Prelato Cosacco ") idaresinde 15 kişilik bir Kazak elçilik heyetinin vas ıl olduğunu ve Padişah ile Sadrıazam'a Retman'ın mektuplarını getirdiği bildir­mektedir.56 Polanya'daki Papalık temsilcisinin raporlarına göre, Padişah, Nisan ayında Kırım Ranı'na, Kazakların tekrar himayeye girmeye razı olmaları ve kendisine sadakat yemini etmeleri halinde, 200 bin kişilik bir ordu ile Ukrayna'ya yürümesini ve oradan hareketle Ruslarla savaşa girişmesini teklif etmiş

53

54

55

Lıtterae Nuntıorum, ı O, s. 100

Lıtterae Nwıtıorwn. ı O. s ı 22-123

Litterae Nuntıorum, ı O, s ı 73 vd.

56 Lıtterae Nwıtiorwn, ı o, s. 266-267.

KAZAK DEVLETI VE OSMANLI IMPARATORLUGU 315

bulunuyordu.57 Chmel'nyckyj önceleri buna rıza göstermiş gibi görünmektedir. Temmuz/Ağustos 1662'de Hetman'ın, Sultan'ın elınden Bayrak ve Hetnuuılik Bulavast'nı ("stendarto e hastane di Commondo") aldığı hakkında Posen:i~, Hamburg59 ve Bolonya60 kaynaklı olarak aynı ıçerikli haberler yayılmı~tır. Ancak, Hetman, muhtemelen Polanya'nın tavsiyesi üzerıne, sonunda Babıali'nin gönderdiği teşrifatı kabul etmekden ımtina etti.61

Türkler ise bu sıralarda Kazakları kontrollerine alma gayretlerini artırınak­taydılar. Türklerin, Moskova ve Polanya'dan bağımsız bir Kazak devleti oluştu­rulması hedefi ile ilgili planları hakkında 23 Ekim 1662 tarihli olarak Papalık temsilcisinin Lemberg'den yazdığı bir mektup, teyid bulmamış olmakla beraber ilgi çekici bir muhtevaya sahib olması cihetiyle buraya aynen alınmıştır:

"Leopoli, 23-X-1662: Sultan Erde! meselesini62 hallettikten başka, Inırada dunmıwıu kuvvetlendirmek üzere Kazaklarla yakm ilişkilere girmiştir. Kazaklur, Polonya eğenıenliğinde kaldıkları sürece sonu gelmeyen bir kölelik içinde olacaklardtr. Moskova ve Kazakların içinde bulunduklan Polanya arastnda yapt!aaLk hir barışın sadece Polanya'yı güçlendireceği ve hu köleliği daha da artttracağt söylentileri yayılmaktadır. Arzu edilen özgürlüğe kavuşulmast için bir Ukrayna/ının prens olarak seçilmesinin çok daha iyi olacağt ve bu prensin hükümran niteliği içinde dost olarak tanınacağt ve vergi taleb edilmeyeceği; böyle bir gelişmeyi gerçekleştirmek için karar verdiklerinde Tatarlar tara.fuıdan desteklenecekleri ve kendilerine her türlü yardunuı yapılacağt ifade edilmektedir". 63

Lemberg kaynaklı bu havadise göre, üstelik Türkler, Yeniçeri lerden oluşan bir kuvveti Çıhrin'e sevketmişler veya hiç olmazsa böyle bir sevkin tehdidinde bulunmuşlardı.64 Bununla beraber, Chmel'nyckyj kendisini Türklere bağlı kılmak istememekteydi. 1662 senesi Kasım'ı ortasından it i b aren, Chmel' nyckyJ'ııı feragat ederek bir manastım kapanma niyetinde olduğuna dair söylentiler yoğunluk kazanmıştı.fi5 Polanya tarafı ise, kendisini her halükfırda yerinde tutmak istemekte, hatta vazifesine devam etme şartıyla para teklifinde dahi bulunmuş

57

58

59

60

61

62

63

fı4

65

Lıtterae Nwztiorıım, ı O. s. 230

Lztterae Nıuıtıorum, ı O, s 248

Lıtterae Nııntiorum, ı O. s 250

Litterae Nwllıorum, ı O, s 256.

Luterae Nwztıorıım, ı O, s 256.

Burada muhtemelen Georg II Rak6czy'nin 1660 scnesı Mayıs sonunda Klauscnburg'da uğradığı hezımet kastcdilmekdedır.

Lwerw: Nwıtıorum. ı O. s 279.

Lıtıerae Nwıtıorwn, ı O, s 286-287

Lllterae Nwıtıorwn, 1 O, s 286.

316 PETER BARTL

olduğu söylenmekteydi.66 1663 senesi Ocak ayı başında Chmel'nyckyj ikinci defa olarak feragat etti ve keşiş Gedeon ismiyle Çihrin manastırına çekildi.67 Ancak seneler sonra tekrar siyaset sahnesine çıkacaktır.

Chmel'nyckyj'in feragat etmesinden sonra, önceleri sabık Hetman Vyhovskyj tekrar iktidarı ele alacak gibi görünüyordu.68 Vyhovskyj iktidardan uzaklaştırıldığından sonra (1659) Kiev Voyvodası ve Polanya senatosu üyesi olmuştu. Bununla beraber, Türklerle ilişki içinde bulunduğu söylentilerinden ötürü Polanya için şüphe duyulan biriydi.69 Bu yüzden tekrar Hetman olarak seçilmedi. Kazak devleti içindeki anlaşmazlıklar ve hizipleşmeler iki ayrı Hetman'ın

seçilmesiyle kendini gösterdi: Dinyeper'in Sağyakası Ukrayna'sında Pavlo Tetarja, Solyaka Ukraynası'nda [Doğu Ukrayna] ise ivan Brjuchveckyj seçilmiş­lerdi. Bu ise Ukrayna'nın fiili olarak ikiye bölünmesi anlamına gelmekteydi.

Tetarja hakkında Ukrayna tarihleri pek iyi şeyler anlatmazlar ve kendisini Polanya'ya karşı teslimiyetci bir inkıyad içinde olmakla suçlarlar.70 Tetarja, Polanya'nın hararetli bir taraftarı olarak kendini gösterdi ve Türk tarafına yöneleniere karşı sert bir politika izledi. 1663 senesi Nisan ortalarında Lemberg kaynaklı olarak bildirildiğine göre, Tetarja, iki Kazak reisini Türklerle gizli irtibat içinde olduklarından ötürü ("per segrete intelligenze co 'Turc hi") idam ettirmişti.7 ı Bununla beraber, Kazaklada Türkler ve dolayısıyla Tatarlar arasındaki irtibat sona ermedi.72 Hatta, bizzat Tetarja'nın, Hetman seçimini destekiemiş olan Tatarlar73 vasıtasıyla Türkler ile irtibat içinde olduğuna dair emareler bulunmaktadır. Kendisinin, İmparatora karşı savaşta kullanılmak üzere bir Kazak kuvvetini (bunun sayısı çeşitli kaynaklarda 50074 ile 400Q75 arasında değişmektedir)

Padişah'ın emrine tahsis ettiği ileri sürülmüştür.76 Tetarja'nın takib ettiği siyaset içindeki yeri pek belirlenemeyen ve çeşitli Papalık temsilcilerinin raporlarında

66

67

68

69

70

7 ı

72

73

74

75

76

Lıtterae Nııntiorwıı. I O. s. 297

N. I. Kostomarov, "Getmanstvo Jurıja Chmcl' nıckago" (jurij Ch me!' nyckyj'in Hetmanlığı), Sobranie Socüıenij (Toplu Eserler) 5/12. St Peterburg I 905, s. I 65

Lııterae Nııntıorum, iO, s 297-298.

Lıtterae Nwıtıorwn, I O, . 297-298: "Turklerle surekli bilgi alışverışı ıçwde olduğu ve onlara topraklarını bır prenslık halıne getırnıe onerısınde bulwıdıığwıdwı kuşkulanıldığı "

KrupnyckyJ, aynı yer, s. I I 3: "muhterıs ve vıcdansız bır karakter"

Lıtterae Nuntıorum, I O, s 306

Lıtterae Nııntıorum, 10, s 308, Lemherg, 23 Nisan I 663 tarihli rapordan: "Babw/ı ıle bırçok Kazak ileri gelenlerı arasmda gittıkçe artan oranda bır ırtıbatlaşma olduifıı ve Turk/erin b uras mı bır prenslık halıne getirmek ıstedikle rı ortaya çıkıyordu"

Lıtterae Nunıwrwn, I O, s 30 I.

Lıtterae Nunıwrum, I O, s 3 I 7, 320

Lıtterae Nwıtıorıım, I O, s 321-322

1663- I 665 arasında devam eden Tıirk savaşları

KAZAK DEVLETI VE OSMANLI IMPARATORLUGU 317

teyid bulan bu geçici politikası, ancak kendisinin Tatarlar tarafından baskı altında tutulduğu veya her iki tarafa da kapısını açık tutmak istemi~ olmasıyla açıkla­nabilir. 1665 yazında takib ettiği politikaların iflasından sonra, önce Polonya'ya geri donmesı ve daha sonra ise Boğdan'a yerleşmiş olması, bu son hususu teyid edilebilir. Teterja 1670'de Edirne'de ölmüştür.??

Teteıja'nın infisatiyle Sağyaka Ukraynası'nda önce Tatctrların desteği ıle

Stepan Opara Retınan seçildi.78 Kendisinin, yalnızca Tatarların gücüne dayanan hetmanlığı ancak iki ay devam etti. Önce Kırım'a çekilmek zorunda kaldı ve Doroşenko'nun iktidarı ele geçirme üzerine Polonya'ya teslim edildı ve Marien­burg kalesinde gözetim altında tutuldu. 1665 Aralık'ında ise idam eclildi.79

Daha 1665 senesi nihayetinde Sağyaka Ukraynası'na müteallik belgelerele sözü edilen biri, bundan sonraki senelerde Kazak Devleti'nin mukadderatını tayın edecektir. Bu, Çerkassy'de albay olan Petro Doroşenko'clur. Bu da yükseli~ini muhtemelen Tatarların desteği ne borçlu idi. so 1666 senesi başında Çihrin'de Sağyaka Ukraynası şurası tarafından resmen Retman olarak onanmıştır. Kendisinin açıklanan hedefi Sağyaka Ukraynası'nı Solyaka Ukraynası i le birleştirmek idi. Bu amacın gerçekleşmesi için hem Polonya hükümranlığından kurtulmaya hem de Moskova himayesine girmekten kaçınmaya teşebbüs etti. Bu durumda, tekrar Chmel'nyckyj'in politikasına dönmek ve Babıali ile ittifaka gitmek yegane imkan olarak ortaya çıkmaktaydı. Önce, Kırım ile olan ilişkiler takviye edildi. Bu, Zaporog kazaklarının Retman Sirko idaresinde Rusların safında yer tutmaya devam ettikleri, dolayısıyla Doroşenko'nun kendi gücünün sınırlı olduğu bir dönemde özellikle daha da bir önem kazanıyordu. 1666 seııesı Ekim'inde, Kırım Ranı üç kardeşinin kumandasında olarak, Doroşenko'ya yardım etmek üzere Çihrin'e kuvvet sevk etti. 8! 1666 Kasım'ında Varşova'dakı Papalık temsilcisi, nihayet"Kazaklann Tatarlarla bir savunma ittifakt yapnıtş olduklarını" yazmaktaydı. 82

77

78

7Y

80

8 i

82

Litterae Nuntıorum, ll. s 79, n. 104

Lttterae Nuntıorwn. 11, s. 95

Lıtterae Nwıtiorum, 11, s 102.

Lıtterae Nııntiorum. 11. s. 106: "Doroşenko, Kamemet Mır::a tarafuıdaıı asılerıli en o nde gelen ve değer verıfen bırı olarak gorulmekteydi"; Haziran 1660'da Doroşenko ıle konu~ıııu~ olduğunuılerı slırcn Ivan Svijazcv ısmındc bıri tarafından vcrılen bilgılcrc gorc. Moskava ıle savaşa neden son vermediği hakkındaki sorusuna. Doroşenko, kendısını hclınanlığa Polanya Kralının veya haleflerının değıl Kırım Ham'nın gelırdığı nı ı fade ederek cevaplaını~ Bkz Akty otnosjasciesja k tstorii JuznoJı ZapadtıoJ Ros.\'11 (Guney ve Batı Rusya'ya daır vesikalar), V. St Peterburg 1867, s 128 (Bundan sonra Akıy olarak gösterilecektır 6-15 ariljındaki cıltler St Peterburg'da 1869-1892 arasında yayınlanmıştır)

Akty. 6, s 156

"che lı Cosacehi havessero fatto Jega dıferısıva con Tartarı", Lıtterae Nwıtıorum. 11, s 130

318 PETER BARTL

1666 senesi sonunda Doroşenko Babtali'ye bir elçilik heyeti gönderdi ve Ukrayna üzerindeki Türk himayesinin yenilenmesini rica ettı. Kazak heyeti Babıali tarafından gayet dostane bir şekilde kabul edildi ve kendilerine Polanya'ya karşı Tatar desteği sağlanacağı tarninatı verildi.83

Bu arada meydana gelen bir olay, Doroşenko'yu tamamen değişmiş bir siyasi ortam ile karşı karşıya bıraktı ve Ukrayna'nın birleştirilmesiyle ilgili planlarının gerçekleşmesini şüpheli bir duruma soktu: Polonya ve Rusya 30 Ocak 1667'da Andrussava Barışı'nı akdetınişler ve Ukrayna'nın şimdiye kadar fiili olarak rnevcud olan taksimine hukuki bir hüviyet kazandırmak hususunda mutabık kalmışlardı. Sağyaka Ukrayna'sı Polonya elinde kalmakta, Kiev dahil olmak üzere Solyaka Ukraynası ise Ruslara bırakılrnaktaydı.84

Bu durumda Doroşenko izole edilmiş bulunuyordu. Polonya ve Mos­kova'nın muhalefetine karşı elinde yalnızca pek de güvenilir olmayan Tatar müt­tefiki ve Türklerin kendi lehine müdalıale edeceklerine dair beslediği ümid bulun­maktaydı. Keşişlik yaşantısından bıkkın olarak, 1667 senesi sonundan beri, önemli bir başarı sağlayamasa da Ukrayna'da Doroşenko'nun rakibi olarak tekrar zuhur eden Jurij Clımel'nyckyj ise kendisi için yeni bir gaile kaynağı oluşturmuş olmalıdır. ss

Aynı sıralarda Moskova tarafından da Doroşenko'yu kazanmak için girişimde bulunulmaktaydı. Bu amaçla, muhtemelen Rusların hizmetinde olan lıetmanın kardeşi Hryhoryj devreye sokulmuştu. 86 Rus kaynaklarına göre, Ki ev metropolidi Tukal'skyj de Moskova'ya yönelinmesi doğrultusunda destek vermekteydi.87 Doroşenko'nun politikası ise belirliydi: Babtali'nin desteği ile bütün Ukrayna'nın bağımsızlığı kazanılacaktı. Bu amaç uğruna Padişalı'a ve Kırım Ham'na vergi ödemeye hazırdı.88 Solyaka Ukrayna'sındaki ve Siç'deki gelişmeler planlarının tahakkukuna yardım etti: O ana kadar Moskova yanlısı Hetman Brjuchoveckyj idaresi altında olan Solyaka Ukraynası'nda Rus idaresine karşı bir halk ayaklanması meydana gelmişti. Kendi konumunun, hem Moskova idaresinin Kazak bölgesini diğer vilayetlerle aynı duruma getirmeyi amaclayan politikasının, hem de kendisinin takip ettiği siyasetten hoşnut olmayan Kazakların tehdidi altında olduğunu gören Brjuchoveckyj tamamen tutum değiştirmiş ve Babıali'ye bir elçilik heyeti göndererek, Padişah'ın himayesini rica etmiştir. Bu teklif kabul edilerek, ayaklanmayı desteklemek için Tatar kuvvetleri Ukrayna'ya

83

84

85

86

87

88

Lıtterae Nuntiorum, 11, s. 133. Ayrıca bkz. Akty, 6, s 158

Bu konuda bkz, Zbigniev W6jcik, Traktat andruszowskı 1667 rokıı ı Jego geneza (1667 tarıhlı Andrusovo Barışı ve meydana gelişi), Warszawa 1959.

Lıtterae Nuntiorum, 11, s 176, 180

Akty, 6, s 213-214, 236.

Akty, 6, s. 236.

Akty, 7, s 30-31.

KAZAK DEVLETI VE OSMANLI İMPARATORLUGU 319

sevkedildi. 89 Brjuchoveckyj, aynı zamanda Zaporog ve Don Kazaklarına başvurarak, bunların da Moskova ile bozuşmalarını temin etmeye çalıştı. Buna gerekçe olarak, Rusların, Kazakları başka yerlere nakletmeyi ve Yahudilerin Ukrayna'ya yerleştirilmelerine izin vermeyi planladıklarını, ileri sürmekteydi. Bunun için Ruslar Polonyalılar ile çoktandır aniaşmış bulunmaktaydı.90 Koşovyj'leri olan Sirko idaresindeki Zaporoglar bunun üzerine ayaklanmaya karar verdiler.91 Bu yeni siyasi gelişmelerden istifade eden ise Solyaka Ukraynası Hetmanı olan Brjuchoveckyj değil, kendisini bu vazifeden ayrılmasını taleb ederek üzerine yürüyen Doroşenko oldu. Brjuchoveckyj, askerlerinin isyanı neticesinde kendi adamları tarafından öldürüldü. 92 Doroşenko ise, 1668 senesi yaz sonunda Bütün Ukrayna'nın Hetmanı oldu.

Bununla beraber hetmanlığı tartışılmaz değildi. Babıali'de bütün bu gelişmeler, önceleri herhangi bir müdahalede bulunulmamakla beraber ilgi ile takib edilmekteydi ve sonunda Polanya tarafına iltihak edebileceğinden endişe duyulduğundan Doroşenko'ya güvenilmiyordu. Hatta bazı havadisler, Babıali'nın kendisınİn ortadan kaldırılması veya devrilmesini ve yerine koyu bir Polanya muarızı olarak tanınan Jaroşenko adında birinin hetmanlığa getirilmesini dahi planlamakta olduğu ihtimalini vermekteydi.93 Doroşenko'yu tehdideden diğer bir tehlike Tatarlardan gelmekteydi: Kırım Ham, 1688 senesi sonunda Zaporogların sabık genel sekreteri (Pysar) Suchovyj'i karşıt Retman olarak ortaya çıkartmıştı.94 Şubat 1669'da Doroşenko, Suchovyj ve bir Tatar ordusu tarafından Çihrin'de muhasara altına alındı. Bu teşebbüs arzu edilen başarıyı vermeyince Suchovyj geri çekildi. Rus ve Polanya kaynaklı havadislere göre Suchovyj müslümanlığı kabul etmişti.95 Yerine geçen Uman'da albay olan Michael Chanenko ise, Doroşenko'nun can düşmanı oldu.96

Türklerin, Doroşenko'nun Polanya himayesine girebileceğine dair olan tahminlerinin ise, tamamen asılsız olmadığının altını çizmek lazımdır. Görünüşe bakılırsa, Doroşenko kesin kararını vermeden önce Polanya'daki kral seçiminin

8 9 Golobuckj, aym yer, s. 312-3 ı 6.

90 Akty, 7, s 60-62 91

Lıtterae Nuntiorum, ı ı, s. ı 88. 92 Akty, 7, s. 87-99 93

Lıtterae Nwıtiorum, ı ı, s 222 94 Akty, 7. s ı08-109 95

96

Lıtterae Nuntıorum, ı ı, s. 230, Akty, 7, s ı5ı-ı52. lhtıda ettıkten sonra "Osemaj'' ısmını alınış olduğu soyıenınektedir Başka bır bılgiye gore (Akty, s 157) Tatarlarca "Aşpat Murza" adıyla anııınaktaydı

Krupnckyj, aym eser, s 12ı-122

320 PETERBARTL

neticesini beklemeyi uygun görmüştü.97 Varşovu'daki Papalık temsilcisinin raporlarına göre, kral seçimine iştirak etmek istediğini bildirmek üzere Polanya'ya bir elçilik heyeti göndermişti.98 Bununla beraber, Doroşenko'nun Polanya kozunu Türklere karşı bir baskı aracı olarak kullanmak istemiş olabileceği de ihtimal dahilindedir. Kaynaklann güvenilmezliğinden ötürü kesin bır şey söylemek mümkün olmamakla beraber, Tatarlar tarafından desteklenen Suchovyj'e karşı kazandığı zaferden hemen sonra, Padişah tarafından Bütün Ukrayna'nın Hetmanı olarak tanınması, bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. 1669 yazında bir Türk elçisi Doroşenko'ya hetmanlık teşrifatını (Bulava) getirdi.99 Kaynakların birbirini tekzib etmesi yüzünden Doroşenko'nun padişah ile nasıl bir bağımlılık içine girdiğini tam olarak söylemek mümkün değildir. Anlaşıldığı kadarıyla, 1669'da söz konusu olan yalnızca gevşek bir vasallik ilişkisidir. Kazakların Türklere vergi ödemek zorunda olup olmadıkları da kesin değildir. Daha 1668 senesi Aralık'ında başlayan görüşmeler esnasında, Rus kaynakların bildirdiğine göreı()(J Türkler vergi ödenmesinden vaz geçmişlerdi. Ancak bunun karşılığında 3000 kişilik bir Yeniçeri garnizonunun Dinyeper'in sağ yakasında yer alan Kodak kalesine yerleştirilmesini taleb etmişlerdi. Aneona'daki Papalık temsilcisinin bir raporunda da aynı doğrultuda bilgi verilmektedir.ıoı Buna karşılık, Kazakların Padişah'a vergi verdiklerini belirten kaynaklarda aynı derecede çoktur: Varşova'daki Papalık temsilcisinin bildirdiğine göre, 1669 Eylül'ünde Silistre Paşası Kazakların verdıkleri haraçı ("L'hommaggio") tahsil etmek üzere Ukrayna'ya gelmişti.ıo2 Aynı temsilci 4 Mart 1671 'de şunları yazmaktadır: "Doroşenko, Babtali'yi daha yatk1n ve iyi niyetli kılahilrnek için kendine bağlı Kazaklan adam başına birbuçuk florin olmak üzere vergiye bağladı ve ayrıca hayvan vergisi ihdas etti ve Babtali'ye ağır hediyeler gönderdi. "ı03 Türk-Kazak mutabakatının sair maddeleri hakkında yalnızca Rus kaynaklarında bilgi bulunabilmektedir. Buralarda, dini serbestiyet ve karşılıklı askeri dayanışmadan söz edilmektedir. Taratlar yaptıkları barış antlaşmalarında birbirlerinin çıkarlarını gözeteceklerdir.ı04 Kazak şGrası ("Rada"), Padişah'ın onayı olmadan toplanamıyacaktır. Bunlara karşılık,

Doroşenko kaydı hayat şartı ile Hetman olacak ve ölümünden sonra hetmanlık halefine geçecekti. Doroşenko'nun, kiliselerdeki ayinler esnasında Padişah 'm

97

98

99

ıoo

Johan n lll Kasimir ı 6 Eyltil 1668'de ölmıişttir Kendı~inın halefi olarak 19 Nisan 1669'da Michael Wisnıowıeckı kral olarak seçilmıştır.

Litterae Nwıtıorum, ı ı, s. 223, 230

Lıtterae Nwıtıorum, 1 ı. s. 244.

Akty, 7, s ı54.

ı 0 ı Litterae Nııntiorıun, ı ı, s 25 ı ı 02 Lıtterae Nuntıorum. ı ı, s 248

ı 03 Litterae Nuntiorum, ı 2. s ı 26

ıo4 Akty, 8, s 2ı8-220

KAZAK DEVLETi VE OSMANLI IMPARATORLUGU 321

aduun amlmasını ("Molimsja o velikom najasn~jsem cesareve vsem carem velikanı carevnuku Boziem i strazu groba Gospodnja") kabul etmiş olduğuna dair ileri sürülen iddialar ise pek muhtemel görünmemektedir.ıos

Türklerin kendisini tanımış olmasına rağmen Doroşenko'nun durumu eskisine göre daha güvenli değildi. Solyaka Ukrayna'sında Damjan Mnohohrişnyj Retman olarak seçilmiş, Sağyaka Ukraynası'nda Polanya tarafından desteklenen Chanenko, Doroşenko için ciddiye alınması icab eden bir rakip olarak ortaya çıkmış idi. ivan Sirko liderligindeki Zaporoglar ise kararsız bir tavır içindeydiler. Doroşenko, Türkler ile yaptığı ittifakın Kazak halkının çoğunluğu tarafından pek hoş karşılanmadığını ve Padişah yerine Polanya veya Moskova'ya tabi olmayı daha iyi karşılayan kuvvetli bir eğilimin mevcud olduğunu anlamış görünmek­tedir. Önce, Mnohohrişnyj ile uzlaşmayı denedi,I06 daha sonra Polanya ile arasının düzeltmeye gayret etti. Bu son girişimi, yalnızca Chanenko'nun kıştırt­maları neticesi olmamak krrydıyla ("c apo d ella fattione me110 contraii a questa Republica [=PolonyaJ")!07 akim kaldığındaıos, kendisine Türk ittifakına sıkıca sarılmaktan başka bir seçenek kalmamıştı. Polanya'daki Papalık temsilcisinin raporlarına inanmak gerekirse, Doroşenko daha 1 669'da 2000 kişiden olduğu söylenen bir Kazak kuvvetini Türk muhasara ordusuna destek olmak üzere Girit'c yollamış, ıo9 ayrıca, fethi 1672'de gerçekleşecek olan Kamaniçe'nin ele geçirilmesi için Türkleri teşvik etmişti. ı 10

Türkler ise genelde Tatarları Doroşenko'ya yardım etmeye yöneltmekle yetinmişlerdir. Ukrayna'yı doğal olarak gözden çıkartmak istemeyen Türkler, Tatarlar tarafından Belgorod'da şerefli bir esaret içinde tutulan ve günün birinde tekrar Retman olabileceği ümidini taşıyan, daha önceleri de iki defa bu makama geçmiş bulunan Jurij Chmel'nyckyj'i ellerinde tutınakla, Doroşenko'ya karşı üstün bir durumdaydılar. ı ı ı 1670 sonbaharından beri Chmel'nyckyj'in kendi planları için Türklerin desteğini kazandıgına dair olan söylentiler giderek artmış

ıos Akty, 8, s. 138 ıo6

Akty, 8, s.164-165. 1671-1672 arasında her iki hetman arasında bir uzlaşma vi.ıcuda gelmi~ olmalıdır: Mnohohrişnyj da Padişah'ın hakimiyeti tanımaya hazır olduğunu beyan eder İdaresindekı Kazakları ise, Moskova'nın Polonyalılarla ittifak içinde olduklarını ve Rusların Kazakları sürgi.ın edecekleri ve şehirlerini yıkacakları gibi gerekçelerle ikna etmek istemekteydi. (Akty, 9, s. 367, 751-753) Mnohohrişnyj bunun i.ızerine aziedildi ve Sibirya'ya si.ıriildü. (Akty, 12, s. 889-890).

ı 07 Lıtıerae Nuntıorum, ll. s 281. ı os Litterae Nuntiorwn, 12, s 69-70: Ayrıca Doroşcnko'nun. kendisine Padişah tarafından

gonderilmış olan teşrifalı, saf değıştirmesının bir ışaretı olarak Varşova'ya yollamayı teklı!" etmiş olduğu da ileri si.ınilınuştur Bkz. Lıtterae Nwıtıorwn, ı 1. s 277. 12. s ı 06, ı 09

ı 09 Litterae Nwıtıorum, 11, s. 252

1 ı 0 Lıtterae Nıuıııorum. 12, s. 213

ı ı ı Lıtterac Nuntiorum, 1 2. s ı 3

322 PETER BARTL

bulunuyordu. Eylül 1670'de Kırım'dan yayılan bir havadise göre, Chmel'nyckyj Padişah tarafından Retman olarak atanmış ve bir Yeniçeri birliği refakatinde İstanbul'dan hareketle Tavan'a* ayak basmıştı. ı ı2 2 Eylül 167 I tarihli Polanya kaynaklı bir habere göre ise, Padişah, "sözlerinde durmadığı ve boşfetih umutları verdiği için" Kırım Ham'na Doroşenko'nun öldürülmesini emretmişti .113 Fakat, bütün bunlara rağmen Doröşenko, Ukrayna'nın Padişah tarafından resmen tanınan tek hetmanı idi. Chmel'nyckyj ise arka planda olarak yedekte tutulmak­taydı. 1671 Aralık'ında Padişah ve Sadrıazam'ın birer mektubunu hamilen bir Osmanlı elçisi Varşova'ya geldi ve Ukrayna'nın terkini ve Doroşenko'nun tanınmasını taleb etti. ı ı4 Doroşenko, Polanya'nın Bucak Barışıyla (Ekim 1672) Sağyaka Ukraynası'ndan vaz geçmek zorunda kalmasını da bır başarı olarak kar hanesine yazabilirdi. Kamaniçe dahil olmak üzere Podolya'nın bir kısmı her ne kadar doğrudan Osmanlı toprakları arasına katılmışsa da, kendisi de buna mukabil Braclav ve Kiev voyvodalıklarına sahib olmuştu. ı ıs Buna rağmen taraftarlarının sayısı giderek azalmaktaydı. ı ı 6 Halk, Türk ve Tatarların süregelen istilasından, Polonyalıların saldırılarından ve Doroşenko ile çeşitli rakip hetmanların mücadelelerinden giderek yorgun düşmüştü ve Dinyeper'in solyaka­sında daha sakin yaşam şartiacı bulmak üzere çok sayılarda olarak Sağyaka Ukraynası'nı terk etmekteydi.

Solyaka Ukrayna'sında ise Mart 1672'de bir iktidar değişikliği

gerçekleşmişti: Retman Mnohohrişnyj,ı ı7 ivan Samojlovyç tarafından yerinden edilmişti. Samojlovyç, Moskova'nın yardımı ile Sağyaka Ukraynası'nı ele geçirmeği amaçlamaktaydı. Tehlikeyi gören Doroşenko Türklerden yardım rica etti. ı ı 8 Yardım isteğini İstanbul'a götüren oğlu, 1673 senesi Eylül'ünde, "mutad hil'at ve kılıç hediyesiyle ve Ukrayna'ya doğru inmekte olan Moskovalı/ara karşı koyabilmek için babasının yakınlardaki paşalardan yardım göreceği sözünü almış olarak" Ukrayna'ya geri döndü. ı ı9 Nitekim, 15000 kişilik bir Türk kuvveti Doroşenko'ya yardım için harekete geçirildi. ı 20

* Tavan (Tuğan), Öziı (Dinyeper) nehri boyunda yer alan bir palanka. Bkz. A. N. Kurat, Prut Seferi ve Barışı, Ankara 1951, s. 45. [Ç. N].

ı ı2 Akty, 9, s. 265-266:. bkz. ayrıca, Lıtterae Nuntiorıım, 12. s. 91.

ı ı 3 Litterae Nwıtiorum, 12, s. 156. ı ı4

Litterae Nımtiorwr.ı, 12, s 176, 181-182.

ı ı 5 Litterae Nuntiorıını, 12, s. 239; Krupnyckyj, ayTll eser, s I 23.

ı ı 6 Lıttet'ae Nuntıorıım, 12, s. 212; Akty, 11, s 295· "A Pcır de Dorosenok v Cıgirınc, a vojska pri nem net".

ı 1 7 Bkz. dipnot, 1 06.

ı 18 Litterae Nuntiorwn, 12, s. 256.

ı 19 Litıerae Nwıtiorwn, 12, s. 273.

120 Lıtterae Nuntıorum. 12, s. 260.

KAZAK DEVLETI VE OSMANLI İMPARATORLUGU 323

Bunun üzerine, 1674 senesi başında Samojlovyç'in Kazakları ve bir Rus or­dusu Dinyeper'i geçti ve ciddi birdirenişle karşılaşmadan Sağyaka Ukraynası'nı işgal etti. Doroşenko paytahtı Çihrin'e kapanmak zorunda kaldı. Kırım Hanı'na, Nogaylarına121 ve Padişah'al22 yardım edilmesi için tekrar başvurdu.

Çihrin'deki durum ise giderek dayanılmaz hale gelmişti. Kıtlık hüküm sür­mekteydi. Doroşenko, az sayılardaki adamlarını (2940 Kazak ve 2000 Çih­rinJil23), ancak Türklerin, dolayısıyla Tatarların yakında yardıma gelecekleri va­adleri ile yanında tutabilmekteydi.124 Bu yüzden Doroşenko, Polonya ve Mos­kova ile aynı anda görüşmeye girişti. İleride kendisi de Retman olacak olan baş­yaveri (General-Osavul) ivan Mazepa'yı, Çihrin'i muhasara eden Rus kuvvetleri kumandanı Prens Romodanovskij'e yolladı. Mazepa, Doroşenko'nun Çar'ın hi­mayesine girmesi için ileri sürülecek şartların neler olabileceğini tahkik edecekti. Doroşenko kendisi için Sağyaka Ukraynası üzerindeki hetmanlığının tanınmasını istemekteydi.125 15 Ağustos 1674'de verdiği cevapta Çar, Doroşenko'dan hima­yesine girmesini taleb ve Kazakların şimdiye kadar sahib oldukları tüm hak ve serbestiyyetlerini teyid ve Doroşenko ve Çihrin ahalisi için genel bir af çıkartılma­sını tekeffül etmekteydi. Sadakat yemininden sonra Doroşenko'nun Perejaslav'da mahpus tutulan kardeşi Rryhoryj serbest bırakılacaktı. Bütün Ukrayna'nın Ret­ınanı ünvanı ise Samajlovyç'e verilecekti.ı26 Yakında bir Türk yardımının gele­ceğini uman Doroşenko için ise, bu teklifler kabul edilir gibi değildi.

Polonya ile yapılan görüşmeler ise, başlangıç safhasını aşmamış görünmek­tedir. Doroşenko, Polonya tarafına geçmenin şartları arasında, Ortodoks kilisesinin haklarının mahfuz tutulmasını, Kazak Devleti'nin kesin sınırlarının belirlenınesini ve Ukrayna'da Polonya kıtalarının konuçlandırılmasının

yasaklanmasım taleb etmekteydi. ı27

Polonya ve Moskova ile kurulan irtibatın pek başarı vaad etmediği ortaya çıkınca, Doroşenko, ivan Mazepa'yı Sadrıazam'a yollamaya karar verdi. Rus kaynaklannın bildirdiğine göre, Babıali ile tekrar görüşmelere başlanması kararı almasında etkili olan bir gelişme de, bir Zaporog elçilik heyetinin Çihrin'e gelmesi ve Doroşenko'yu, Koşevyj'leri Sirko adına Moskova'nın himayesine girme

ı 2 ı Akty, II, s 498-506

ı 22 Akty, 11, s 506-508. 510-512

ı 23 Akty, ı ı, s. 565-566 124

Akty, ı ı, s. 533-535.

ı 25 Akty, ı ı, s. 556-558. Yalerıanus Meysztowicz ve W anda Wykowska de Andreıs (Yay.) Docıımenta polonica ex Arclııvo Parmensı ll pars. Roma 1970 (Eiementa ad fontıum edıtıones 23). s. 73

126 Aktr, 1 1. s 563-564 127 A/..ty. ll, s. 563-564

324 PETER BARTL

konusunda ikaz etmesiydi; Zaporoglar Chmel'nyckyj zamanında olduğu gibi Retman-Kazakları ile ortak faaliyet içinde olmak istemekteydiler. 128

Mazepa, Doroşenko'nun talimatı doğrultusunda İstanbul'da, yeniden askeri destek ve aynı zamanda Kameniçe'den hububat satın alınması için para verilmesi ricasında bulunacaktı. Bunun yanında, Babıali'nin dikkatini, Çihrin'de hüküm sürmekte olan kıtlığa ve sebebten ötürü şehrin daha fazla dayanmasının mümkün olmadığı hususuna çekecekti. Ancak savaşın sona ermesinden sonraki zaman için anlamı olabilecek sair talebi ise şöyleydi: Bir Türk ikamet elçisinin gönderilmesi ve Kazak meclisinde ("Rada")l29 Tatar temsilcisinin yer alınasının önlenmesi. Bununla beraber, bu Kazak taleblerinin İstanbul'a erişme şansı hiç olmadı. Muhtemelen Kırım üzerinden İstanbul'a seyahat etmek isteyen Mazepa, stepte Saınojlovyç'in kazakları tarafından yakalandı ve Moskova'ya götürüldü. 130

1674 senesi Ağustos sonunda nihayet uzun zamandır beklenen Türk ve Tatar yardım kuvvetleri Ukrayna'ya geldi. Samojlovyç, Dinyeper'in solyakasına çekilmek mecburiyetinde kaldı. Sağyaka Ukrayna'sındaki halk, Samojlovyç tarafını tutmuş olmasından ötürü ağır bir şekilde cezalandırılmayı göğüsicrnek zorunda kaldı ve Solyaka Ukraynası'na doğru kitlesel bir göç oluştu.

Doroşenko'nun durumu ise giderek daha zayıf bir hal almaya başladı. En yakın dostları ve maiyet efradı dahi kendisini terk etmekteydi.l31 Bu durumda Doroşenko, Türk ittifakından kurtulmaya teşebbüs etti. 1675 senesi başında Polonya ile görüşmelere başlandı.l32 Doroşenko, Polanya'ya Babıali ile arasındaki anlaşmazlıklarda arabuluculuk yapınayı teklif etmekteydi. m 13 Mart 1675 tarihli olarak Varşova'daki Papalık temsilcisinin bildirdiğine göre, müteakiben başlayan barış müzakerelerine kendisinin bu teklifi doğrultusunda girişiimiş ve Türklerin barış şartlarından biri, Doroşenko'nun, Türk-Polonya himayesine alınan Ukrayna'nın prensi olduğunun tasdik edi lınesiydi .134 Bu yeni ittifaktasavvurlarıda kendisini kurtarmaya yetmedi: Kendisi için bütün kapıları açık tutmak isteyen ve daha Aralık l675'de Koşevyj Sirko vasıtasıyla Moskova ile irtibata geçmiş135 bulunan Doroşenko, 1676 senesi başında bütün hetınanlık haklarından Solyaka Ukraynası Hetmanı Saınojlovyç lehine olmak üzere feragat edeceğine dair söz vermişti. Bununla beraber hetmanlığı ancak, aynı senenin

128 Akıy, ll. s. 558-559. Sirko tamamen iki taraflı tıir tutum ıçindedir. Soylentiye gore M aze pa, Sirko tarafından Samojlovyç'e teslim edilnıi~ti. Bkz. Krupyckyj. aynı eser. s. I 33.

ı29 Akty. I I, s. 560. ı3o

Akıy, I I, s. 629.

ı 3 ı Krupnyckyj, aynı eser, s. I 26- I 27.

132 Litterae Nwıtıorum, 13, s. 7, ı2, ı6. ı 33 Litterae Nwıtıorum, ı3, s. ı3, 15.

ı 34 Lııterae Nıınliorum. ı 3. s. ı 9.

135 Litterae Nwıtiorum, ı 3, s. 50-53.

KAZAK DEVLETI VE OSMANLI İMPARATORLUÖU 325

Eylül'ünde bir Kazak-Rus ordusunun Çihrin'i kuşatmasından sonra terk etti.l 36

Doroşenko 1698'de Moskova'da sürgünde iken öldü. Kendisinin hetmanlığı devretmesi ile, Kazak Devleti tarihinin, gelişmelerin sıhhatte takibinin en zor ve bu sebebten ötürü de en az tetkik edilmiş bir satlıası olan Ukrayna karmaşasi devri sona erdi.

Zunivne Barışı ile (1 7 Ekim 1676) Podolya ve Sağyaka Ukraynası'nın büyük bir kısmı kendilerine devredilen Türkler, 1677 baharında Jurij Chmel' nyckyj'i sağyaka Ukraynasının ("minor Sarmazia e Russia ") Hetınanı olarak ilan ettiler. ı 3 7 Bu J urij'in üçüncü hetınan lı ğı idi. 1677 yazında

Chmel'nyckyj bir Türk ordusu ile beraber Ukrayna'ya doğru ilerledi ve Çlhrin'i muhasara etmeye başladı.L18 Bununla beraber ancak ikinci teşebbüsünden sonra başarılı olabildi. Chmel'nyckyj'in pek fazla taraftarı yoktu. Birkaç ay süre ile, söylenti ye göre Koşevyj Sirko'yu para güçü ile elde etmiş olarak, 139 Zaporogları kendi tarafına çekmeyi başarmış olmakla beraber, bu kısa süreli beraberliğin pek önemi olmadı. Daha Ekim'de Sirko tekrar Moskova'nın tarafına geçmişti.140 Chmel'nyckyj paytahtı olan Nemyriv'de (Çihrin Türkler tarafından tahrib edilmişti) az sayılardaki taraftarı ile beraber bulunuyor ve yalnızca Türk ve Tatar kuvvetine dayanıyordu. ı41 Bu sıralarda artık bir Hetman Devletinden söz etmek mümkün değildir. Bir Türk paşasının gözetimi altında bulunan Chmel'nyckyj'in hetmanlığı, farazi bir iktidar görüntüsü içindeydi. 1679 senesinde Sirko gibi Chmel'nyckyj de Polanya ile irtibat kurmaya teşebbüs etmiş olmalıdır.142 Bu girişimlerden herhangi bir başarılı netice çıkmış olması mümkün değildir. 13 Ocak 1681 'de Türkler ve Kırım Hanlığı Rustarla Bahçesaray Barışı'nı

akdettiklerinde ve Buğ ile Dinyeper arasındaki bölgeyi, herkes için iskana kapalı, müstahkem mevki inşası yasak ve hiçbir tarafa ait olmayan bir arôzf-i hôlfye ilan ettiklerinde, Türkler nezdinde artık bir önemi kalmamış olan Chmel'nyckyj aziedildi ve az sayıda Kazak'ın re fakatinde olarak İstanbul'a sevkedildi _143

Chmel'nyckyj'in yerine Türkler Sağyaka Ukraynası hetınanlığına Bağdan Voyvodası III. Georg Duka'yı getirdiler. Bahçesaray'da varılan mutabakatın hilafına kendisi Padişah tarafından, arazi-i haliye'yi tekrar iskana açınakla

ı 36 Litterae Nuntıorum, 13. s. 82

ı 3 7 Litterae Nwıtiorunı, ı 3, s. ı 04.

138 Lıtterae Nııntınrwn, ı3. s. ı09. 139 Llllerae Nwıtıorum, 13, s. ı 14- ı 15; Sirko'nun 20.000 Taler aldığı ı ddia edilmektedu·ı 1 40 Lıtterae Nwıtiorwn, 13. s. ı 22 ı41

Lıtterae Nuntiorum, 13, s. ı72; N. I. Kostomarov, "Ruina. Getmanstva Bruchoveckago. Mnogogresnago i Samojlovica" (Tahribat. Bruchoveckij, Mnogogresnij ve Samojlovyc'ııı Hetmanlıkları), Sosranie Socinenji (BLitün Eserler), 6/15, St. Petcrburg ı 905. s. 3 ı 9-328

142 Lıttcrae Nwıtiorwn, 13. s. ı86, 203.

143 Kostomarov, "Ruina". s. 328

326 PETER BARTL

vazifelendirildi. Bu konuda Varşova'daki Papalık temsilcisinin lO Aralık 1681 tarihli bir raporunda, "Sultan, Ukrayna'yi Boğdan Prensi'ne balışetti ve ona, daha önce burada oturan Kazaklar Boristene'ye geçtikleri için bölgenin ni(fusunu arttuma görevini verdi" denilmektedir.1 44 Eflak V ayvadasından da Ukrayna'nın tekrar iskanı için yerleşecek insan temin edilmesi istenmişti. 1 4-" ı 683 senesi sonunda Bağdan Voyvodası Duka Polonyalılara esir düştüğünde, Chmel'nyckyj dördüncü defa olmak üzere tekrar Retman yapıldı. Hetmanlığı sırasındaki

korkunç icraati, Türk paşasını dahi infiale sevketti. Kameniçe'ye getirilen Chmel'nyckyj 1685 sonunda idam edildi.146

Müteakip seneterin konumuz için önemi yoktur: Polanya ile Rusya arasında ı 686'da akdedilen Ebedi Sulh uyarınca Ukrayna bu iki ortak arasında paylaşıldı. Osmanlı Devleti 1699 Karlofça Antiaşması ile yalnızca Kameniçe'yi değil aynı zamanda işgali altında tutmakta olduğu Ukrayna'nın bütün kısımlarını kaybetti. Solyaka Ukrayna'sında ivan Mazepa 1687'de iktidarı ele geçirerek, Moskova'dan Kazak Hürriyetlerini mümkün mertebe temin etmeye çalıştı.14 7 Sağyaka Ukrayna'sında ise Polanya, Dinyeper bölgesinin tekrar iskan edilmesine gayret ile bazı başanlar elde etti. Dış politika yönünden her iki Ukrayna metbularının Türk karşıtı siyaseti içinde birleştirildi. Bununla beraber, Kazaklar arasında Türk ittifakının henüz tamamen unutulmadığına, 1692'de Mazepa'nın kançılaryasında

vazife görmekte olan ve Petryk olarak anılan Petro ivanenka'nun akim kalan ayaklanma teşebbüsü bir delildir.

Petryk, kendisini Kırım Hanı tarafından rakip Retman olarak atıındırdı ve Tatarlarla, Bütün Ukrayna'nın Türk ve Tatar yardımıyla Rus ve Polanya hakimiyetinden kurtanlmasını amaçlayan bir antlaşma akdetti. (Nisan/Mayıs 1692). Ancak, Zaporoglar arasında gerekli desteği bulamadığından, bütün teşebbüs akim kaldı.148

Mazepa ise Doroşenko'nun akİbetinden ders almış ve Türk veya Tatariarta işbirliği yapmayı düşünmemiş görünmektedir. Onun, Haziran l 709'da Poltova

144 Lillerae Nuntıorwn. ı 3. s. 253. bkz. ayrıca, Kostoınarov, "Ruina", s 238-332

145 Litterae Nuntiorıım, ı 3, s. 253. 146

147

148

N. Vasilenko, Encıklopediçeskıj slovar (Brokgauz Efron) [Enzyklopüdısches Wörterbuch (Brockhaus cfron)], 73, St Petcı burg ı 903, s 464 Ayrıca kcLa Sovyet ansiklopcdilcri Ukrayna, Rus ve Sovyet literatüründe ölü ın tarıh i ı 68 ı olarak verilmektedir.

Mezapa hakkında ıncvcud olan çok sayılardaki araştırınalardan burada sadece şunlar zikredılccektir. N. I Kostoınarov, Mazepa, Sobranıe MJcuıemj, Vl/16 St Pctcrburg 1905, s 379-7 ı 6; Bori s Krupnyckyj. Helman Mazepa und seıne Zel/ ( 1687-1709) Lcipzig 1942; Claude J. Nordınann, Charles XII et L'Ukraine de Mazepa Paris 1958

Bkz O. P Ohloblın, "Doho~ır Pctra ıvaenka (Pctryka) z Krymoın ı 692 ro ku" 1 H ct ınan Peter Ivanenka (Pctryk)'rıun 1692'de Kırım ile yapuğı Antlaşma]. lııbılef11VJ zbırnlk na po.Çmııı Akademyka Dmytra /vanovyca Ba!ıalıJa (Akademi tiyesı Dmytro BahalıJ onuruna hazırlanan Armağan) Kı ev ı 927, s 720-744

KAZAK DEVLETi VE OSMANLI İMPARATORLUGU 327

hezimetinden sonra XII. Karl ile beraber Türklere sığınmış olması, Ukrayna üzerinde bir Türk himayesini amaçlamış olduğuna delil sayılamaz.

Mart 1709'da Hordienka Mazepa idaresi altında birleşen Zaporoglar için ise kesin olarak aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Zira, Hordienko'nun halefi olarak Koşevyj seçilen P. Soroçynskyj de aynı senenin Nisan'ında Tatarlarla görüşmek üzere Kırım'a gitmişti.149

1709 senesinin 21122 Eylül gecesinde Mezapa Bender'de öldüğünde, kançılaryasının başkanı olan Pylyp Orlyk kendisinin halefi seçildi. Orlyk'in hetmanlığı yaklaşık ikiyüz yıldır devam eden Türk-Kazak ittifak politikasının nihai' noktasını teşkil eder.150 Bunun zamanında ilk Kazak sürgün hükümeti kuruldu. Bununla beraber, bu hükümetin hakları, 5 nisan 1710 tarihli aynı seçim gününde kabul edilen Şartname ["Konstytucija prav i svobod Zaporoz.'koho Vijs'ka" (Pacta et constitutiones legum libertatumque Exercitus Zaporoviensis)l ile kısıtlanmıştır.15 1 Orlyk, 1 O Mayıs 171 O' da XII. Karl tarafından resmen Hetman olarak tanındı. İsveç Kralı, Kazak bağımsızlığının tekrar ihyası için destek vereceğini yazılı olarak taahhüd etti. ("Deduction des droits de l'Ucraine" veya "Vyvid prav Ukrainy").l52

Orlyk, İsveç-Polonya (Leszczynski'nin taraftarları), Tatar ve Türk ittifakının desteği ile yalnız Sağyaka Ukraynası'nı geri alınağı değil, Solyaka Ukraynası'nı da Rus hakimiyetinden kurtarınayı amaçlamaktaydı.

XII. Karl'ın mütereddid Türkleri Ruslara karşı savaşa itmekte başarı kazanması, bu planı müsait kılmaktaydı. Türklerin Kasım 171 O' da, Ruslar ise Şubat 1711 'de savaş ilanı ettiler. Muhasım ordular henüz yola çıkmadan, Orlyk'in, Kırım Hanı ile Ukrayna'nın bağımsızlığının tanınması yanında

karşılıklı elçilik i11dasını da öngören bir antlaşma153 yapmasından (Mayıs 1711) hemen sonra, Sağyaka Ukraynası'na bir Kınm-Kazak saldırısı gerçekleşti.

Sağyaka'daki alayların (regiment) tamamının Orlyk'in yanında yer almaları sebebiyle Braclav ve Vinnica dahil olmak üzere Podolya süratle ele geçirildi. İleri harekat, Kazaklar tarafından sonuçsuzca kuşatılan B ila Cerkva'da akamete uğradı. Öte tarafdan, Orlyk'in müttefiki olan Tatarlar'ın sergilemektc oldukları dehşet,

149 Reınhard Wittram, Peter 1 Czar und Kaıser. Zur Gescluclıte Peters des Grr!fletı in seın1'1 Zeıt I, Göttingen 1964, s 305

150 Orlyk'in biyografisı ıçin bkz Borys Krupnyc'kyj, Heı'mmı Pvplp Or/yk ( 1672-1742), Joho /.vttja ı dolja [Hctman Pylyp Orlyk ( 1672-1742), yaşamı ve yazgısı 1. Munchen 1956

151 Krupnyc'kyJ, Orlyk, s. 21; Mykola Vasylenko, "The Constıtution or Pylyp Orlyk". The Annals oj the Ukf(ltnian Academy of Art s and Scıences ın the U S., 6. ( 1958), s 1260-1295

152 Bkz E1ie Borsehak, "Pylyp Orlyks Devolutıon of the Ukıaıııe's Rıghts", The Allna/s of the Ukrainıall Academy of Art s and Scierıces 111 the U S. 6, ( 1958), s 1296-1312

153 Krupnyc'kyJ. Orlyk. s 24-25

328 PETER BARTL

sürgündeki Retman için başlangıçta mevcud olan sempatinin dağılmasına yol açtı. Nisan sonunda Orlyk tekrar Bender'de idi.154

Bizzat Çarın idaresinde olan Rus ordusu Temmuz'da Prut'a varınış ve nehrin sağ kıyısında mevzi almıştı. Bundan sonra cereyan edenler ise malumdur: Ruslar, Baltacı Mehmet Paşa kumandasındaki Türk ordusu tarafından tamamen sarıldılar ve 21 Temmuz'da teslim olmak zorunda kaldılar. Türk orclugahıncla bulunan Orlyk, Saclrıazaın'ı mütareke yapmaktan vaz geçirmek için nafile yere uğraştı.155 Hemen ertesi gün ise barış antiaşması imzalandı. Anlaşmanın yegane bağlayıcı nüshası olan Türkçe metnin (Rusca nüsha ziyadesiyle nıuğlaktır) 5. maddesi şöyle idi: Lelıistan'a ve ona bağli olan B arabaş ve Potka/ı kazaklarına ve saadetiii Kmm Hanı Devlet Giray Han'a tôhi olan Kazaklara bundan böyle müdahale olunmayacak ve öteden berü nice ise bütün ol yerlerden el çekilecektir. l56

Ruslar, Sağyaka Ukraynası'ndan ve Zoporog bölgesinden vaz geçmek mecburiyetinde kaldılar. Türkler ise, her iki bölgeyi Orlyk'in hakimiyetine sokmayı vaadetnıekteydiler ve bu 5 mart 1712 tarihli bir Ferman ile gerçekleşti.l57 Orlyk, Polonya meseleleri (Polonya Kralı II. August ile rakibi Stanislaus Leszcznynski arasındaki iktidar mücadelesi) kesin bir çözüme kavuşmadan Ukrayna'ya gitmekten inıtina etmekteydi. Bu tutumunda isabet olduğu, 24 Nisan 1714'de Babıali'nin II. August ile İstanbul'da bir antlaşma akdederek, Sağyaka Ukraynası'nı tekrar Polanya'ya bırakması ile ortaya çıktı.158 Orlyk'in, Türk himayesinde müstakil bir Sağyaka Hetmanlığı rüyası böylece sona erdi. 1714 Haziran'ında Bender'i terk etti ve Viyana ve Stralsund üzerinden İsveç'e gitti. Maiyetinde kalan 20 kadar Kazak ı buradan Siç'e geri gönderdi .159 Müteakip senelerde, Çar'ın ajanlarının devamlı takibi altında kalmış olarak, Rusya aleyhine bir koalisyon oluşturmak amacıyla bütün Avrupa ile görüşmelerde bulundu. 1721 'de Kaiser tarafından sığınma talebinin reeldedi !me si üzerine, önce S erez ve daha sonra da Selanik'te ikamete tabi tutulacağı Türkiye'ye geri döndü.160 Selanik'te geçirdiği zamanı Orlyk, esaret olarak nitelenıektedir. Burada, ailesinden

154 Krupnyc'kyj, aynt yer, s. 24-29, Akdes Nimet Kurat, "Dcr Prulfeld.mg und dcr Prutfrıeden von I 7 I I". Jalırbuclıer {ur Gesclııclıte Osteuropas, I O, (I 962). s. 24-25

155 Chantal Lemcrcıer-Quclqucjay, "La campagne de Pierre le Graııd sur Ic Prut d'aprcs !es dokuments des Archıvcs Ottonıanes", C ahiers de Monde Russe et Soviettqııe, 6, (I 966), s. 22 I; Krupnyc'kyj, Or/yk, s 30'da bunun aksini savunmaktadır.

156 Kurafta yer alan Alnıanca tercümesi nden, aym yer. s 57

157 Krupnyc'kyj, Orlyk, s 33

158 Krupnyc'kyj, Or/yk, s 38

159 Krupnyc'kyj, Or/yk, s 41

ı 60 Bkz. Eli e Borschak. "L'Hctman Or! yk a Salonique ı 723-1724 (d'aprcs son JOUrnal ıncdit)", Rev u e des E'tudes Slaves, 27, (1951 ). s. 52-60

KAZAK DEVLETi VE OSMANLI İMPARATORLUGU 329

ve siyasi faaliyetlerden uzak, bir tür şerefli evhapsi hayatı sürnıekteydi.161 Buna rağmen, Kırım Hanı, Boğdan Voyvodası, İsveç Kralı ve sair siyaseten önemli ş,ahsiyetlerle sıkı bir yazışma sürdürdü. Selanik'teki İngiliz ve Fransız konsolosları ile iyi bir dostluğu vardı. Sürgündeki seneleri hakkında -maalesef göremediğim- ayrıntılı bir günlük tuttu.162

Orlyk, Polonya tahtına ele geçirmekle ilgili ihtirasından hfila vaz geçmemiş bulunan ve Fransız desteğine sahib olan Leszczynski'den çok şeyler ummaktaydı. Il. August'un ölümünden sonra Orlyk, Leszczynski'yi desteklemek üzere bir Kazak kuvveti oluşturmak üzere Türklerin izniyle tekrar Bender'e gitti. Ancak. Leszczynski'nin Polanya'daki taraftarları, Zaporoglardan gelecek bir yardımı kabul etmediklerinden, bütün bu çabaları başarılı bir sonuç vernıedi.163 Oriyk, Hajdamakların ve Rakoczy'nin isyanlarında (J6zsef Rak6czy 1 737'de padişah tarafından Erde! Beyi olarak atanmıştır) yeni etkinlikler sergiledi. Daha sonraları ise, nakden devlete bağlanmış olarak, Rus meselelerinde danışmanlık vazifesi ile Babtali'ye hizmet verdi. Belgrad Barışından sonra (1739), sınırlardan uzak bir mahalde, Edirne'de ikamete mecbur edildi. 24 Mayıs 1742'de Yaş'da öldü_ICı4 Ölümüyle beraber, Rusya ve Polanya'nın üstünlük kurma faaliyetlerine karşı Kazak-Türk işbirliği devri de kesin olarak sona erdi. Türk topraklarında 1 775'den sonra oluşan sürgündeki Zaporog Siç'i, sadece bu işbirliğinin nüksetmesi anlamını taşıyan, konumuz için artık bir önemi kalmayan hatimedir.

Bobdan Chmel'nyckyj'in ortaya çıkışından itibaren Kazak tarihi özet olarak değerlendirilecek olursa, Güneye doğru yönelme, Hetmanların, etkinliği süreklili­ğinden kaynaklanan bir politikası olmuştur. Hemen bütün Kazak liderleri herhangi bir şekilde Osmanlı Devleti veya onun vasali Kırını Hanlığı ile ilişki içinde olmuşlardır. Öte yandan, Türk ittifakının Kazakların çoğunluğu tarafından muhabbetle karşılanmadığının da ifade edilmesi lazımdır. Bu yalnızca siyasi bir zaruretti: Retmanlar için Osmanlı De"Jeti (Mazepa zamanındaki kısa süren İsveç seçeneği bir tarafa bırakılacak olursa), Polonya ve Rus aristokrasisinin faaliyetlerine karşı Kazak serbestiyetinin korunmasını sağlayacak akla gelen tek müttefik idi. Türkler ise, Bağdan'dan Kırım'a kadar uzamın ve bağımlı devlet­Ierden oluşan bir zincirin en uç halkasında yer almakta olan vasal bir Ukrayna devleti düşüncesini, muhakkak ki ilgi ile karşılannıaktaydılar. Zira, böyle bir devlet, büyük bir ihtimalle Güney'e doğru yönelen Rus yayılma gayretlerine karşı çıkabilecek durumda olacaktı. -----------------

161

162 Krupnyc'kyj, Or/yk, s. 55.

Hiç olmazsa kısmen yayınlanmış olmalıdır. Bkz. Dijarij Hel'ınana Pylypa Orlyka (Hclman Pylyp Orlyk'in gimlüğü). Warszawa I 936 (Praci Ukrajinskoho Naukovoho lnstytutu 17) Eserin linvanını kontrol edemcdım

163 Bkz Gillcs Ycınstein, "Lcs Tatars de Crimee ct la scconde elcction de Staııi\las Lcszczynski" Cahıers dıı Monde Russe et Sovıetique, ll, ( 1970). s 24-92

164 Krupnyc'kyj, Or/yk, s. 62-68

330

DİNYEPER KAZAKLARI RETMANLARI 1648-1709

Bütün Ukrayna

Bohdan Chmeı 'nyckyj ı 648- ı 657

Jurij Chmcı'nyckyj ı 657 ( 1. defa)

ivan Yyhovskyj ı 657- ı 659

Jurij Chmel'nyckyj ı 659-1663 (2 defa)

Sağyaka Ukraynası

Pavlo Teterja ı 663-1665

Stephan Opara 1665

Petro Dorosenko 1666-1676;

1668-1669 (Bütün Ukrayna ıçın)

(Suchovyj) 1668-1669

(Chanenko) 1669-1674

Jurij Chmel'nyckyj 1677-1681 (3. defa)

Gcorg III. Duka 1681-1683

Jurıj Chme1'nyckyj 1684-1685 (4. defa)

Py1yp Or1yk 1709 (Sürgündckı Hetman)

So1yaka Ukraynası

ivan Brjuchovcckyj 1663-1668

Damjan MnohohrisnyJ 1669-1672

ivan Samoj1ovyc 1672-1687

ivan Mazepa 1687-1709

PETER BARTL