16
Douglas h. Knight επιμέλεια: Ιωάννης Γρ. Πλεξίδας δρ Θεολογίας, δρ Φιλοσοφίας ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Ἡ Θεολογία τοῦ Ἰωάννη Ζηζιούλα Πρόσωπο, Ἐκκλησία καὶ Ἐλευθερία DEGIORGIO

Zizioulas Promo

  • Upload
    petmix

  • View
    101

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Zizioulas Promo

Douglas h. Knightεπιμέλεια: Ιωάννης Γρ. Πλεξίδας

δρ Θεολογίας, δρ Φιλοσοφίας

ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣΠ Ρ ΟΣΕ Γ Γ Ι ΣΕ Ι Σ

Ἡ Θεολογία τοῦ Ἰωάννη Ζηζιούλα

Πρόσωπο, Ἐκκλησία καὶ Ἐλευθερία

DEGIORGIO

Page 2: Zizioulas Promo

Σειρά: Προσεγγίσεις | Φιλοσοφία, Θεολογία, Ἐπιστῆμες Διευθυντής: Ἰ ω άν νης Γρ. Πλε ξί δας, Δρ Θε ο λο γί ας, Δρ Φιλοσοφίας

Τίτ λος πρω το τύ που: D o u g l as H. K n i g ht (ed. ), T e T e o l o gy of J o hn Z i z i o u l as.

P e r s o n h o od a nd t he C h u r ch.

Με τά φρα ση: Δέ σποι να Κα λο γε ρά κη, Δρ Θε ο λο γί ας

Ἀμαλία Κα λομ πά τσου Δι α μαν τῆς Κρυ ω νί δης, δι κη γό ρος, ὑ ποψ. δρ Θε ο λο γί ας

Ἀ να στα σί α Μπύ ρου Δήμητρα Παπαδημητρίου, Δρ Φιλοσοφίας

Βασιλικὴ Τσακίρη, Δρ Φιλ ο σο φί ας

Ἐπιμέλεια-δι ορ θώ σεις κειμένων: Ἀ να στα σί α Μπύ ρου

Τυ πο γρα φι κὴ ἐ πι μέ λεια: Λαυρέντιος Ντετ ζι όρ τζιο, ἐκ δό της

Μα κέ τα ἐ ξω φύλ λου: Γρη γό ρης Ντετ ζι όρ τζιο, ζω γρά φος

Διανομὴ-διεκπεραίωση: Αἰμίλιος Ντετζιόρτζιο

i s bn : 978-960-98009-2-1

C o p y r i g ht © A s h g a te P u b l i s h i ng L i m i t ed, 2007

Tis translation of «Te Teology of John Zizioulas» is published by arrangement with Ashgate Publishing Limited.

C o p y r i g ht © 2008, γιὰ τὴν ἑλ λη νι κὴ γλώσ σα: Λαυ ρέν τιος Ντετ ζι όρ τζιο Ε ΠΕ

Ἔκδοση πρώτη: 11/2008

Ἔκδοση καὶ κεντρικὴ διάθεση: Ἐκ δό σεις D e g i o r g io

Δρο σε ρό, [Τ.Θ. 135] 421 00 Τρί κα λα, Τηλ. Κέν τρο: 24310-43622

w ww.d e g i o r g io.gr | i n fo@d e g i o r g io.gr

Ἡ πνευματικὴ ἰδιοκτησία ἀποκτᾶται χωρὶς καμμία διατύπωση καὶ χωρὶς τὴν ἀνάγκη ρήτρας ἀπα-γορευτικῆς τῶν προσβολῶν της. Ὡστόσο σημειώνεται, πὼς σύμφωνα μὲ τὸν νόμο ν. 2387/20 (ὅπως ἔχει τροποποιηθεῖ ἀπὸ τὸν ν. 2121/93 ποὺ ἰσχύει σήμερα), καὶ σύμφωνα μὲ τὴ Διεθνῆ Σύμβαση τῆς Βέρνης (ποὺ κυρώθηκε μὲ τὸν ν. 100/1975), ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀποθήκευση σὲ κάποιο σύστημα διάσωσης καὶ ἐν γένει ἡ ἀναπαραγωγὴ τοῦ παρόντος ἔργου σὲ ὁποιαδήποτε μορφὴ καὶ μὲ

ὁποιονδήποτε τρόπο, περιληπτικῶς ἢ τμηματικῶς στὸ πρωτότυπο ἢ σὲ μετάφρα-ση ἢ σὲ ἄλλη διασκευή, χωρὶς τὴν γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότη.

Page 3: Zizioulas Promo

Ἡ Θεολογία τοῦ Ἰωάννη ΖηζιούλαΠρόσωπο καὶ Ἐκκλησία

Douglas H. KnightΕκδοτης

Επιμελεια Ελληνικης ΕκδοσεωςἸωάννης Γρ. Πλεξίδας

Δρ Θεολογίας, Δρ Φιλοσοφίας

DEGIORGIO

Page 4: Zizioulas Promo

Περιεχόμενα

Οἱ συγγραφεῖς τοῦ τόμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0Εὐχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0

Εἰσαγωγή, D o u g l as H. K n i g ht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0

1. Ἐ σχα το λο γί α καὶ ἀ λή θεια, R o b e rt T u r n er . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 2. Γιὰ τὴν κρι τι κὴ ποὺ ἀ σκή θη κε στὸ B e i ng as C o m m u n i on στὴν

ἀγ γλό φω νη ὀρ θό δο ξη θε ο λο γί α, A l an B r o wn . . . . . . . . . . . . . . 0 3. Θεί α Οἰ κο νο μί α καὶ Αἰ ώ νια Τριά δα,W o l f a rt P a n n e n b e rg . . . 0 4. Τὸ ἔρ γο τοῦ Ἁ γί ου Πνεύ μα τος: Ἡ δι α φο ρο ποί η ση τῶν ἀν θρω-

πί νων καὶ τῶν θε ϊ κῶν σω τη ρι ω δῶν πρά ξε ων στὴν πνευ μα το-μα χι κὴ σύγ κρου ση, M a r k us M ü h l i ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0

5. Πρό σω πα καὶ ἑ τε ρό τη τα, C o l in G u n t on . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 6. Πρό σω πο καὶ φύ ση: Ἡ δι α λε κτι κὴ ἀ ναγ και ό τη τας-ἐ λευ θε ρί ας

στὸν Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα, D o u g l as F a r r ow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 7. Χρι στι α νι κὴ ζω ὴ καὶ θε σμι κὴ ἐκ κλη σί α, π. Νι κό λα ος Λου δο βῖ-

κος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 8. Ἐκ κλη σί α, Εὐ χα ρι στί α, Ἐ πί σκο πος: Ἡ ἀρ χαί α ἐκ κλη σί α στὴν

ἐκ κλη σι ο λο γί α τοῦ Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα, π. Δη μή τριος Μπαθρέλ-λος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0

9. Ἐ ξου σί α καὶ Οἰ κου με νι σμός, P a ul C o l l i ns . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 10. Ἡ χει ρο το νί α τῶν βα πτι σμέ νων: Οἱ λα ϊ κοὶ ὡς μιὰ τά ξη τῆς ἐκ-

κλη σί ας, P h i l ip R o s a to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 11. Ἡ Το πι κὴ καὶ ἡ Παγ κό σμια Ἐκ κλη σί α: ὁ Ζη ζι ού λας καὶ ἡ Ἀν-

τι πα ρά θε ση R a t z i n g er-K a s p er, P a ul M c P a r t l an . . . . . . . . . . . . . 0 12. Τὸ Ἅ γιο Πνεῦ μα καὶ τὰ Πρό σω πα στὴ Λει τουρ γί α, D o u g l as H.

K n i g ht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0

Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0Εὑρετήριο ἐννοιῶν καὶ ὀνομάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0

Page 5: Zizioulas Promo

Οἱ συγγραφεῖς τοῦ τόμου

Ὁ π. Δη μή τριος Μπα θρέλ λος, μέ χρι πρό σφα τα ἐ πο πτεύ ων ἐ φη μέ ριος τοῦ Ἑλ λη νι κοῦ Ὀρ θό δο ξου Κα θε δρι κοῦ Να οῦ τῆς Ἁ γί ας Σο φί ας στὸ Λον δί νο, εἶ ναι ἐ πι σκέ πτης λέ κτο ρας στὸ K i n g ’s C o l l e ge τοῦ Λον δί νου καὶ συγ γρα φέ ας τοῦ ἔρ γου T e B y z a n t i ne C h r i st: P e r s on, N a t u re a nd W i ll in t he C h r i s t o l o gy of St M a x i m us t he C o n f e s s or (O UP, 2005).

Ὁ A l an B r o wn εἶ ναι ἐ πι σκέ πτης συ νερ γά της στὸ Τμῆ μα Θε ο λο γί ας καὶ Θρη σκεί ας στὸ Πα νε πι στή μιο τοῦ D u r h am, ὅ που δι δά σκει Βυ ζαν τι νὴ καὶ Με σαι ω νι κὴ Θε ο λο γί α καὶ Ἱ στο ρί α. Τὸ βι βλί ο του T e L i fe of W i s d om: C l a s- s i c al P h i l o s o p hy a nd E a r ly C h r i s t i a n i ty ἀ να μέ νε ται νὰ κυ κλο φο ρη θεῖ ἀ πὸ τὸν ἐκ δο τι κὸ οἶ κο I.B. T a u r is.

Ὁ P a ul C o l l i ns εἶ ναι Ὑ φη γη τὴς Θε ο λο γί ας στὸ C h i c h e s t er U n i v e r s i ty C o l­l e ge, στὸ C h i c h e s t er τοῦ Ἡ νω μέ νου Βα σι λεί ου καὶ συγ γρα φέ ας τοῦ ἔρ γου T r i n i t a r i an T e o l o gy W e st a nd E a st: K a rl B a r th, t he C a p p a d o c i an F a t h e rs a nd J o hn Z i z i o u l as (O UP, 2001).

Ὁ D o u g l as F a r r ow εἶ ναι Ἐ πί κου ρος Κα θη γη τὴς στὸν το μέ α τῆς Χρι στι α νι­κῆς Σκέ ψης στὸ Πα νε πι στή μιο M c G i ll, στὸ Μόν τρε αλ, καὶ συγ γρα φέ ας τοῦ ἔρ γου A s c e n s i on a nd E c c l e s ia: On t he S i g n i f c a n ce of t he D o c t r i ne of t he A s c e n s i on f or E c c l e s i o l o gy a nd C h r i s t i an C o s m o l o gy (T&T C l a rk, 1999).

Ὁ C o l in G u n t on ἦ ταν Κα θη γη τὴς Συ στη μα τι κῆς Θε ο λο γί ας στὸ K i n g ’s C o­l l e ge τοῦ Λον δί νου καὶ συγ γρα φέ ας πολ λῶν τό μων θε ο λο γί ας, συμ πε ρι λαμ­βα νο μέ νων τῶν T e P r o m i se of T r i n i t a r i an T e o l o gy, καὶ T e O ne t he T r ee a nd t he M a ny καὶ πιὸ πρό σφα τα τοῦ T e C h r i s t i an F a i th (B l a c k w e ll, 2001).

Ὁ D o u g l as H. K n i g ht δί νει δι α λέ ξεις πά νω σὲ θέ μα τα ποὺ ἀ φο ροῦν στὸ Χρι­στι α νι κὸ Δόγ μα, στὸ Λον δί νο, καὶ εἶ ναι συγ γρα φέ ας τοῦ ἔρ γου T e E s c h a - t o l o g i c al E c o n o my: T i me a nd t he H o s p i t a l i ty of G od (E e r d m a ns, 2006).

Ὁ π. Νι κό λα ος Λου δο βί κος εἶ ναι Κα θη γη τὴς Δογ μα τι κῆς Θε ο λο γί ας καὶ Χρι στι α νι κῆς Φι λο σο φί ας στὴν Ἀ νώ τα τη Ἐκ κλη σι α στι κὴ Ἀ κα δη μί α τῆς Θεσ σα λο νί κης στὴν Ἑλ λά δα, καὶ ἐ πι σκέ πτης ἐ ρευ νη τὴς­συ νερ γά της στὸ Ὀρ θό δο ξο Ἰν στι τοῦ το τοῦ Πα νε πι στη μί ου τοῦ C a m b r i d ge.

Ὁ P a ul M c P a r t l an εἶ ναι Ἐ πί κου ρος Κα θη γη τὴς στὸ Κα θο λι κὸ Πα νε πι στή μιο

Page 6: Zizioulas Promo

Ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννη Ζηζιούλα6

τῆς Ἀ με ρι κῆς καὶ συγ γρα φέ ας τοῦ ἔρ γου T e E u c h a r i st M a k es t he C h u r ch: H e n ri de L u b ac a nd J o hn Z i z i o u l as in D i a l o g ue (E d i n b u r gh: T&T C l a rk, 1993).

Ὁ M a r c us M ϋ h l i ng εἶ ναι ἀ νε ξάρ τη τος Ὑ φη γη τὴς στὴ Σχο λὴ Θε ο λο γί ας τοῦ Πα νε πι στη μί ου τῆς Χα ϊ δελ βέρ γης καὶ συγ γρα φέ ας τοῦ ἔρ γου G o tt i st L i e be. S t u d i en z um V e r s t ä n d n is d er L i e be a ls M o d e ll d es t r i n i t a r i s c h en R e d e ns v on G o tt (M a r b u rg, 2005).

Ὁ W o l f a rt P a n n e m b e rg εἶ ναι Ὁ μό τι μος Κα θη γη τὴς στὴ Σχο λὴ τῆς Εὐ αγ γε­λι κῆς Θε ο λο γί ας στὸ Πα νε πι στή μιο τοῦ Μο νά χου, καὶ συγ γρα φέ ας πολ λῶν ἀ ξι ό λο γων βι βλί ων θε ο λο γί ας, ἐκ τῶν ὁ ποί ων ἀ ξι ο πρό σε χτοι εἶ ναι οἱ τρεῖς τό μοι πε ρὶ S y s t e m a t ic T e o l o gy (E d i n b u r gh: T&T C l a rk, 1991­94).

Ὁ P h i l ip R o s a to SJ, Ὁ μό τι μος Κα θη γη τὴς τῆς Δογ μα τι κῆς Θε ο λο γί ας στὸ P o n t i f c al G r e g o r i an U n i v e r s i ty τῆς Ρώ μης, εἶ ναι πά ρε δρος στὸ W o o d s t o ck T e o l o g i c al C e n t re, καὶ δί νει δι α λέ ξεις στὸ Πα νε πι στή μιο τοῦ St J o s e ph, στὴ Φι λα δέλ φεια. Εἶ ναι συγ γρα φέ ας τοῦ ἔρ γου T e L o rd is t he S p i r it: T e P n e u m a t o l o gy of K a rl B a r th (E d i n b u r gh: T&T C l a rk, 1982).

Ὁ R o b e rt T u r n er ἀ πέ κτη σε τὸ δι δα κτο ρι κό του δί πλω μα (P hD) στὸ C a t h o l ic U n i v e r s i ty τῆς L o u v a in, καὶ εἶ ναι πά στο ρας στὴν ἐ νο ρί α τοῦ H o ly R o s a ry, στὸ P o m e r oy τῆς Οὐ ά σιν γκτον.

Page 7: Zizioulas Promo

Ε ἰ σ α γ ω γ ὴ[ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ]

Douglas H. Knight

Ὁ Ἰ ω άν νης Ζη ζι ού λας εἶ ναι ἕ νας ἀ πὸ τοὺς πιὸ γνω στοὺς θε ο-λό γους τῆς σύγ χρο νης Ὀρ θό δο ξης Ἐκ κλη σί ας, μιὰ κεν τρι-κὴ μορ φὴ στὴν οἰ κου με νι κὴ σκη νὴ καὶ ἕ νας ἀ πὸ τοὺς ἐν

ἐ νερ γεί ᾳ θε ο λό γους στὸν ὁ ποῖ ον γί νον ται οἱ περισσότερες παραπομπὲς στὶς μέρες μας. Ὁ πα ρὼν τό μος καταδεικνύει τὴν ἑ νό τη τα τοῦ ἔρ γου του πα ρα θέ τον τας τοὺς συ σχε τι σμοὺς ποὺ κά νει ἀνάμεσα στὴ θε ο-λο γί α, τὴ φι λο σο φί α καὶ τὴν Ἐκ κλη σί α. Οἱ δώδεκα συγγραφεῖς ποὺ ἀρθρογραφοῦν στὸν πα ρόν τα τό μο ἀ να λύ ουν ζη τή μα τα θε ο λο γί ας, ὀν το λο γί ας καὶ ἀν θρω πο λο γί ας, προ κει μέ νου νὰ ἀ ξι ο λο γή σουν τὴν ἄ πο ψή του γιὰ τὴ σχέ ση τῆς κοι νό τη τας καὶ τῆς ἐ λευ θε ρί ας. Εἰση-γούμενοι ὀρ θό δο ξες, ρω μαι ο κα θο λι κὲς καὶ προ τε σταν τι κὲς ὀπτικές, κα τα λή γουν σὲ μιὰ σει ρὰ συμ πε ρα σμά των σχε τι κὰ μὲ τὸν βαθ μὸ ποὺ ὁ Ζη ζι ού λας συναρθρώνει ὅ λα αὐ τὰ τὰ ζη τή μα τα, γιὰ νὰ διαμορφώσει μιὰ συ νε πῆ θε ο λο γι κὴ ἐκ κλη σι ο λο γί α, ἀλ λὰ συμ φω νοῦν ὅ τι ἐκφέρει τὴ σύγ χρο νη σκέ ψη μέσα ἀπὸ μιὰ ἀ πα ρά μιλ λη ἔκφραση τῆς χρι στι-α νι κῆς θε ο λο γί ας. Ἡ ἐν λό γῳ εἰ σα γω γὴ θὰ καταθέσει τὸ θε ο λο γι κὸ καὶ φι λο σο φι κὸ πλαί σιο τῆς ξεχωριστῆς πρό τα σης τοῦ Ζη ζι ού λα.

Τὸ κύριο ἐνδιαφέρον τοῦ Ζη ζι ού λα εἶ ναι ἡ ἀν θρώ πι νη ἐ λευ θε ρί α καὶ ἡ σχέ ση τῆς ἐ λευ θε ρί ας καὶ τῆς ἑ τε ρό τη τας. Ἡ ἐ λευ θε ρί α δὲν πε ρι-ο ρί ζε ται ἀλ λὰ κα θί στα ται ἐνεργὴ μέσα ἀ πὸ τὶς σχέ σεις μας μὲ τὰ ἄλ λα πρόσωπα, ἰ σχυ ρί ζε ται ὁ Ζη ζι ού λας, καθὼς ἡ κοι νό τη τα μέσα στὴν ὁ ποί α ὁ Θε ὸς μᾶς περιχωρεῖ εἶ ναι ὁ τόπος ὅ που ἡ προ σω πι κή μας ταυ τό τη-τα καὶ ἐ λευ θε ρί α ἀναδύονται στὴν ὕπαρξη. Ὁ Θε ὸς εἶ ναι οὐ σι α στι κὰ κοινωνῶν καὶ ἐ λεύ θε ρος καὶ μᾶς κάνει μετόχους τῆς κοι νω νί ας καὶ τῆς ἐ λευ θε ρί ας του. Ὁ Πα τέ ρας, ὁ Υἱ ὸς καὶ τὸ Ἅ γιο Πνεῦ μα εἶ ναι ἡ πη γὴ τῆς κοι νω νί ας τῆς οἰκουμενικῆς Ἐκ κλη σί ας καὶ ἡ ἐπαγγελία τῆς πραγ μα-τι κῆς ἐ λευ θε ρί ας γιὰ τὸν κό σμο. Αὐ τὴ ἡ κοι νω νί α πραγματώνεται ἀ πὸ τὸν Θε ὸ μέσα στὸν κό σμο, στὰ πλαίσια τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας. Τὰ πρό σω πα ποὺ συναθροίζονται σ’ αὐ τὴν τὴν κοι νω νί α θὰ κληθοῦν νὰ συμ με τέχουν στὴν ἐ λευ θε ρί α τοῦ Θε οῦ καὶ μέ σω αὐ τῶν ὁ κό σμος θὰ γίνει ἐπίσης μέτοχος τῆς ἴδιας ἐ λευ θε ρί ας.

Page 8: Zizioulas Promo

Ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννη Ζηζιούλα8

Ἡ θε ώ ρη ση τοῦ Ζηζιούλα γιὰ τὰ ἀνθρώπινα ὄντα βρίσκεται σὲ διά-σταση μὲ με γά λο μέ ρος τῆς Δυ τι κῆς πνευ μα τι κῆς πα ρά δο σης, γιὰ τὴν ὁ ποί α βα σι κὴ προ κα τά λη ψη ἀ πο τε λεῖ τὸ γε γο νὸς ὅ τι δὲν μπο ροῦ με νὰ εἴ μα στε ταυτόχρονα μα ζὶ καὶ ἐ λεύ θε ροι. Ἡ ἐν λό γῳ πα ρά δο ση ἀν τι λαμ-βά νε ται τὸν ἄν θρω πο ὡς μία ἀ πο μο νω μέ νη μο νά δα, χωρισμένη ἀ πὸ ὅ λα τὰ ἄλ λα ὄν τα, καὶ πι στεύ ει ὅ τι ὁ κα θέ νας ἀ πὸ ἐ μᾶς πρέ πει νὰ ἐπιβάλλει τὸν ἑαυτό του ἔ ναν τι τῶν ἄλ λων καὶ ἔ ναν τι τῆς κοι νω νί ας ὡς συ νό λου. Τὸ ἄ το μο ἀ γω νί ζε ται ἐ ναν τί ον τῶν πολ λῶν, ἀλ λὰ δὲν μπο ρεῖ τε λι κὰ νὰ ἐ ξα σφα λί σει τὴν ταυ τό τη τά του. Δὲν εἶ ναι κἂν βέ βαι ο ἂν ἡ ἑ τε ρό-τη τα καὶ ἡ πολ λα πλό τη τα τοῦ κό σμου θὰ ὑ φί σταν ται μα κρο πρό θε σμα.

Ὁ Ζη ζι ού λας ἑ στιά ζει τὴ σκέ ψη του σὲ μιὰ ἀρ κε τὰ δι α φο ρε τι κὴ κα τα νό η ση τῆς κοι νω νί ας καὶ τῆς ἐ λευ θε ρί ας. Αὐτές, εἶναι ἡ ἐπαγγε-λία τοῦ Θεοῦ στὸν ἄν θρω πο καὶ ὁ σκοπὸς τοῦ παρόντος καὶ τοῦ ἐν προόδῳ ἔρ γου τοῦ Θε οῦ γιὰ τὸν ἄν θρω πο, καὶ μὲ τὴ συνεργία του. Ἡ ἀν θρω πό τη τα δὲν εἶ ναι ἀ κό μα ἐ λεύ θε ρη. Ἡ πραγ μα τι κὴ ἐ λευ θε ρί α καὶ ποι κι λότητα ποὺ ἀναγγέλθηκαν στὴν ἀν θρω πό τη τα ἔ χουν ἐγκαινιαστεῖ μέσα στὴν Ἐκ κλη σί α, στὴν κοι νω νί α ὅ που τε λει ώνεται κά θε διαφορά καὶ ἑ τε ρό τη τα, καὶ μέ σω τῆς ὁ ποί ας γεννιέται ἡ διαφοροποίηση καὶ αὐτὴ ἡ ὕ παρ ξη τῆς δη μι ουρ γί ας. Ἡ πρώ τη ἄκρως διορατικὴ πρόταση ποὺ εἰσηγεῖται ὁ Ζη ζι ού λας εἶ ναι πὼς ἡ κοι νω νί α καὶ ἡ ἐ λευ θε ρί α δὲν βρί σκον ται σὲ ἀν τί θε ση.

Κοι νω νί α ση μαί νει ἀμφοτέρως, ἑ νό τη τα καὶ ἑ τε ρό τη τα, δι α φο ρὰ καὶ σύμ πνοι α. Ὁ Πα τέ ρας, ὁ Υἱ ὸς καὶ τὸ Ἅ γιο Πνεῦ μα εἶναι τὸ κρι τή ριο καὶ οἱ ἐγ γυ η τὲς αὐ τῆς τῆς ἑτερό τη τας. Μό νον αὐ τὰ τὰ θεῖ α πρό σω πα εἶ ναι ἀληθινὰ δι α φο ρε τι κὰ καὶ ἡ πη γὴ κά θε ἑ τε ρό τη τας. αὐ τὰ ἱδρύουν καὶ ἐπιβεβαιώνουν τὴ διαφορετικότητά μας ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ τὴ διακρι-τότητα τοῦ ἑνὸς ἀπὸ τὸν ἄλλον. Τὰ θεῖα πρό σω πα εἶ ναι ἡ ἐγ γύ η ση ὅ τι ὑ φί στα ται πράγματι ἡ ἀ νο μοι ό τη τα καὶ πὼς ἡ ποι κι λότητα ποὺ παρου-σιάζει ἡ δη μι ουρ γί α δὲν ἀ πο τε λεῖ πα ρέκ κλι ση, ἀλ λὰ θὰ ἐ ξα κο λου θή σει νὰ ὑ πάρ χει καὶ νὰ εὐ δοκιμεῖ. Ὁ Θε ὸς θεμελίωσε τὴν κοι νω νί α του ὡς μία κοι νό τη τα μέσα στὸν κό σμο, ὡς ἀ πό δει ξη τῆς πρό θε σής του νὰ μᾶς διατηρεῖ καὶ νὰ προάγει τὴν ποι κι λότητα καὶ τὴ δι α φο ρε τι κό τη τά μας. Αὐ τὴ ἡ κοι νό τη τα εἶ ναι ἡ Ἐκ κλη σί α, τὸ σημεῖο καὶ τὸ ἀφετηριακὸ γε γο νὸς τῆς διαφορετικότητας καὶ ἑ νό τη τας.

Ἡ κοι νω νί α δὲν ὑ πάρ χει σὲ βά ρος τῆς ἐ λευ θε ρί ας, ἀλ λὰ ἐ λευ θε ρί α καὶ κοι νω νί α μα ζὶ προ έρ χον ται ἀ πὸ τὸν Θε ό, καὶ ἐ φό σον ὁ ἄν θρω πος τὰ ἔ χει παραλά βει ἀ πὸ τὸν Θε ὸ μπο ρεῖ ἐ λεύ θε ρα νὰ τὰ ἀ πο λαμβάνει. Ἡ ὕ παρ ξη τῆς Ἐκ κλη σί ας καὶ τὸ γε γο νὸς τῆς εὐ χα ρι στια κῆς σύναξης εἶ ναι δύ ο ὄψεις τῆς ἐνέργειας καὶ τοῦ ἔρ γου τοῦ Θε οῦ. Ἡ Ἐκ κλη σί α προσφέρει εὐχαριστία στὸν Θε ὸ γιὰ ὅ λα ὅ σα συμβαίνουν καὶ ὅσα θὰ ἐπιτρέψει ἐκεῖνος νὰ συμβοῦν καί, κα θὼς πράττει ἔτσι, λαμ βά νει αὐ τὰ τὰ πράγ μα-τα γιὰ λογαριασμὸ τοῦ κό σμου. Λαμ βά νον τάς τα εὐγνωμόνως, ὡς δῶ ρο

Page 9: Zizioulas Promo

Εἰσαγωγὴ 9

ἀ πὸ τὸ ἕνα πρόσωπο στὸ ἄλλο, τὰ δη μι ουρ γή μα τα παύ ουν νὰ ἀ πο τε λοῦν ἁ πλὰ δε δο μέ να γιὰ τὰ ὁ ποῖ α δὲν μπο ροῦ με νὰ κά νου με τί πο τα, καὶ γί-νον ται τεκμήρια μιᾶς σχέ σης συναινούντων με ρῶν ποὺ συμ με τέ χουν ἐ λεύ θε ρα σ’ αὐ τὴ τὴ σχέ ση. Ἡ Ἐκ κλη σί α δι α κη ρύσ σει δη μό σια ὅ τι ὁ Θε ὸς εἶ ναι ἡ αἰτία ὅ λων τῶν πραγμάτων, ὅ τι αὐτὸς ὑ πάρ χει ἐ λευθέρως γιὰ ἐμᾶς καὶ ὅ τι ἐ πε κτεί νει τὴν ἐ λευ θε ρί α του σ’ ἐμᾶς ὥ στε νὰ μᾶς δώ-σει τὴ δυνατότητα νὰ συμ με τέ χου με σ’ αὐ τήν. Ὁμολογώντας τὸν Θεό, ἀ να γνω ρί ζου με ὅ τι δὲν εἴμαστε ἐμεῖς οἱ δημιουργοὶ τοῦ κόσμου μέσα στὸν ὁ ποῖ ον βρι σκό μα στε, καὶ ὅ τι εἴ μα στε ἀ πο δέ κτες καὶ ὄ χι γεννήτορες τῆς ὕ παρ ξής μας. Μὲ αὐτὴ τὴν παραδοχὴ μᾶς δίνεται ἡ ἐλευθερία νὰ ὑποδεχτοῦμε τὴ ζω ὴ ποὺ μᾶς προ σφέ ρε ται. Καθὼς ἐπιδοκιμάζουμε καὶ προθύμως συγκατανεύουμε, γινόμαστε μέτοχοι αὐτῆς τῆς ἐλευθερίας.

Ὁ Ζη ζι ού λας ὁμοίως ἀντιτίθεται στὴν τάση τῆς Δυ τι κῆς πα ρά δο-σης μέσα ἀπὸ μιὰ δεύ τε ρη ὀξυδερκῆ σκέψη. Ὁ ἕ νας δὲν προ η γεῖ ται τῶν πολ λῶν, ἑ πο μέ νως τὸ ὂν δὲν εἶ ναι κα τὰ κά ποι ον τρό πο πιὸ οὐ σι ῶ δες ἀ πὸ τὴν πλειοψηφία: ἡ ποι κι λότητα δὲν εἶ ναι ἁ πλὰ ἕ να προ σω ρι νὸ φαι-νό με νο ποὺ πρέ πει τε λι κὰ νὰ ἐκλείψει. Ὁμοίως, οἱ πολ λοὶ δὲν εἶ ναι πιὸ οὐ σι ώ δεις ἀ πὸ τὸν ἕ ναν: τὸ γε νι κὸ καὶ τὸ συλ λο γι κὸ δὲν ὑπερτεροῦν τῆς ἰ δι αι τε ρό τη τας ὁ ποι ασ δή πο τε ἑνικῆς ὀν τό τη τας. Ἕ νας κό σμος γε-μά τος ἀ πὸ ἰδιαίτερα πράγ μα τα καὶ μο να δι κοὺς ἀν θρώ πους θὰ ἀν τέ ξει ἀπέναντι σὲ ὅ λες τὶς ἀ πει λὲς ποὺ ἀφοροῦν στὴν ὕ παρ ξή του.

Ὁ Ζη ζι ού λας κομίζει καὶ μία τρί τη ἐμβριθῆ πρόταση: πὼς τὸ εἶναι (τὸ ὁ ποῖ ο μπο ροῦ με ἐξίσου νὰ ἀ πο κα λοῦ με «οὐ σί α» ἢ «φύ ση») δὲν προ-η γεῖ ται τῆς σχέ σης. Δὲν ἰσχύει ὅτι, ἀρ χι κὰ κά τι εἶ ναι αὐ τὸ ποὺ εἶ ναι, καὶ ἐν συνεχείᾳ εἰσχωρεῖ σὲ δι ά φο ρες σχέ σεις, ἀλ λὰ μᾶλ λον ὅτι, τὸ εἶναι καὶ ἡ σχέ ση συνυπάρχουν ταυ τό χρο να. Οἱ συ νέ πει ες τῶν τρι ῶν αὐ τῶν διεισδυτικῶν προτάσεων εἶ ναι τε ρά στι ες καὶ ποι κίλ ες. Ὡ στό σο, δὲν πρόκειται γιὰ ἁ πλὰ ἰδεώδη, ἀλ λὰ γιὰ ἐκφράσεις μιᾶς πραγματικότητας ποὺ τώ ρα ἐκπληρώνεται γιὰ τὸν κό σμο μέ σα στὴν Ἐκ κλη σί α. Ἡ Ἐκ-κλη σί α εἶ ναι τὸ ἔρ γο τοῦ Θε οῦ, ποὺ ἀποκαθιστᾶ τὴν κοι νω νί α καὶ τὴν ποι κι λο μορ φί α, τὴν ἑ νό τη τα καὶ τὴν καθολικότη τα, τὴν ἑτε ρό τη τα καὶ τὴν ἐ λευ θε ρί α, γιὰ ἐμᾶς.

Ἡ ρι ζο σπα στι κὴ φύ ση τοῦ ἔρ γου τοῦ Ζη ζι ού λα προ έρ χε ται ἀ πὸ τὴν ἀ πο φα σι στι κό τη τά του νὰ μι λή σει ἐκ τῶν ἔν δον τῆς Χρι στι α νι κῆς πα ρά δο σης. Ὁ Ζη ζι ού λας θέ λει τὴν Ἐκ κλη σί α νὰ διδάσκεται ἀ πὸ τὶς προ η γού με νες γε νι ὲς τῆς Χρι στι α νι κῆς κοι νό τη τας, ἔ τσι ὥ στε οἱ πα ρα-με λη μέ νες ἀ πό ψεις καὶ φω νές τους νὰ μπο ροῦν νὰ εἰ σα κου στοῦν στὴ σύγχρονη συ ζή τη ση. Ἡ τρέχουσα αὐ το συνειδησία μας στρέ φει τὸ ἄ το μο ἐ νάν τια στὸ πλῆ θος καὶ ἐνάντια στὸν θε σμό, ἀλ λὰ ἡ ἐμ πει ρί α καὶ οἱ πη γὲς τῆς Ἐκ κλη σί ας βο η θοῦν νὰ ἀ πε λευ θε ρω θοῦ με ἀ πὸ ἕ ναν τέ τοι ον ἐνδεῆ δυ α λι σμό. Ὁ Ζη ζι ού λας πι στεύ ει ὅ τι οἱ Καπ πα δό κες Πα τέ ρες ἀν τι προ σω πεύ ουν μία ζω τι κῆς ση μα σί ας πα ρά δο ση στὴν εὐ ρω πα ϊ κὴ

Page 10: Zizioulas Promo

Ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννη Ζηζιούλα10

σκέ ψη, ἡ ὁ ποί α μὲ ἕναν μο να δι κὸ τρό πο κατορθώνει νὰ μὴν ὑ πο τάξει τὸν ἕ ναν στοὺς πολ λούς, ἢ τὴν ἐ λευ θε ρί α στὴ φύ ση.

Τὸ γε γο νὸς αὐ τὸ δη μι ουρ γεῖ ἕ να πα ρά δο ξο. Ὁ λό γιος στὸν ὁ ποῖ-ον ἀφιερώνεται ἡ συζήτηση τοῦ παρόντος τόμου, ἐπιθυμεῖ διακαῶς νὰ ἀ πο φύ γει τὴν ἐ ξο νυ χι στι κὴ ἔ ρευ να. Ὁ Ζη ζι ού λας ἐ πι μέ νει ὅ τι δὲν ἔ κα νε κά τι πε ρισ σό τε ρο ἀ πὸ τὸ νὰ μᾶς μεταβιβάσει τὴν πα ρά δο ση τῆς Ἐκ κλη σί ας, ἑ πο μέ νως δὲν μπο ρεῖ νὰ τοῦ ἀναλογοῦν εὔσημα γιὰ τὴ θε ο λο γί α ποὺ δι α τυ πώ νει. Δὲν πι στεύ ει ὅ τι ὅποιος λογίζεται θεολόγος μπορεῖ νὰ εἶναι δημιουργὸς δικῶν του κατασκευῶν. Ὁ θε ο λό γος ἁ πλῶς ἑ στιά ζει σὲ αὐτὸ ποὺ λέ ει ἡ Ἐκ κλη σί α κατὰ τὴ Θεί α Λει τουρ γί α, για τὶ ἡ δη μό σια ὁ μο λο γί α τῆς πη γῆς τῆς ἐ λευ θε ρί ας μας εἶ ναι ἡ ἀφετηρία τῆς θε ο λο γι κῆς συ ζή τη σης. Μό νον ἡ λα τρεί α τῆς Ἐκ κλη σί ας ποὺ ἀνα-πέμπει εὐχαριστία στὸν Θε ὸ μπο ρεῖ νὰ πεῖ ἀ πὸ ποῦ προ έρ χον ται ἡ ἐ λευ θε ρί α καὶ ἡ ἀ λή θεια. Χω ρὶς αὐ τὴν τὴν ὁ μο λο γί α, ἡ θε ο λο γί α δὲν μπο ρεῖ νὰ προχωρήσει στὴν πρώ τη οὐ σι α στι κὴ πα ρα δο χὴ πώς, ἂν δὲν ὁμολογήσουμε τὸν ἀ λη θι νὸ Θε ό, θὰ ἐ ξα κο λου θή σου με νὰ πα ρα δέρ νου-με ἀνάμεσα σὲ πολ λοὺς ψεύ τι κους θε ούς, ἐκ τῶν ὁ ποί ων ὁ πρῶτος καὶ πιὸ ἐπαχθὴς εἶ ναι ὁ ἴ διος μας ὁ ἑ αυ τός. Ἡ θε ο λο γί α ποὺ ἀφουγκράζεται τὴ Θεί α Λει τουρ γί α θὰ ἀ να γνω ρί σει τὸν ἐ πα να στα τι κὸ χα ρα κτή ρα τοῦ χρι στι α νι κοῦ μο νο θε ϊ σμοῦ καὶ θὰ τὸν κα λω σο ρί σει ὡς ἀνακούφιση καὶ ἀ πε λευ θέ ρω ση, καὶ γιὰ τὸν λό γο αὐ τὸν κάθε θε ο λο γι κὸ ἔρ γο πρέ πει νὰ ἀποφεύγει τὴν ὑπογράμμιση τοῦ ἑαυτοῦ. Ὡ στό σο, στὴ σύγ χρο νη ἀ κα δη μα ϊ κὴ σκη νή, ἡ θεολογία τοῦ Ζη ζι ού λα εἶναι βέβαιο ὅτι ἀν τι προ-σω πεύ ει μιὰ ἀ πὸ τὶς πιὸ αὐστηρὲς στὴν ἀκρίβειά τους ἐκ φραστικὲς τῶν πα ρα με λη μέ νων θε μά των τῆς χρι στι α νι κῆς πί στης. Συ νε πῶς, εἶ ναι ἡ κατάλληλη στιγμὴ νὰ πα ρα τε θοῦν ὁ ρι σμέ νες βι ο γρα φι κὲς λε πτο μέ ρει ες γιὰ τὸν ἴδιο τὸν λόγιο.

Ὁ Ἰ ω άν νης Δ. Ζη ζι ού λας γεν νή θη κε τὸ 1931 καὶ σπού δα σε στὴ Θεσ-σα λο νί κη καὶ τὴν Ἀ θή να. Ἡ δι δα κτο ρι κή του δι α τρι βὴ γιὰ τὴ θέση τοῦ ἐπισκόπου στὴν ἀρχαία Ἐκ κλη σί α ἔ γι νε δε κτή τὸ 1965 καὶ δη μο σι εύ τη κε πρό σφα τα στὰ ἀγ γλι κὰ μὲ τὸν τί τλο E u c h a r i st, B i s h op, C h u r ch: T he U n i ty of t he C h u r ch in t he D i v i ne E u c h a r i st a nd t he B i s h op D u r i ng t he F i r st T h r ee C e n t u r i es (Ἡ Ἑ νό της τῆς Ἐκ κλη σί ας ἐν τῇ Θεί ᾳ Εὐ χα ρι στί ᾳ καὶ τῷ Ἐ πι σκό πῳ κα τὰ τοὺς τρεῖς πρώ τους αἰ ώ νας). Διετέλεσε Κα θη γη τὴς Συ-στη μα τι κῆς Θε ο λο γί ας στὸ Πα νε πι στή μιο τῆς Γκλα σκώ βης καὶ κα τό πιν Ἐ πι σκέ πτης Κα θη γη τὴς στὴ Γε νεύ η, στὸ K i n g ’s C o l l e ge τοῦ Λον δί νου καὶ στὸ Γρη γο ρια νὸ Πα νε πι στή μιο τῆς Ρώ μης. Χει ρο το νή θη κε Μη τρο πο-λί της Περ γά μου τὸ 1986 καὶ ἀν τι προ σώ πευ σε τὸ Οἰ κου με νι κὸ Πα τρι αρ-χεῖ ο στὰ δι ε θνῆ ἐκ κλη σι α στι κὰ συμβούλια γιὰ πολ λὰ χρό νια. Εἶ ναι μέ λος τῶν ἐ πι τρο πῶν δι α λό γου μὲ τὴ Ρω μαι ο κα θο λι κὴ καὶ τὴν Ἀγ γλι κα νι κὴ Ἐκ κλη σί α καὶ ἦ ταν Γραμ μα τέ ας τῆς Ἐ πι τρο πῆς «Πί στη καὶ Τά ξη» στὸ Παγ κό σμιο Συμ βού λιο τῶν Ἐκ κλη σι ῶν στὴ Γε νεύ η... [ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ]

Page 11: Zizioulas Promo

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Ἐ σχα το λο γί α καὶ Ἀ λή θεια[ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ]

R o b e rt T u r n er

Ἡ ἀν τί λη ψη τοῦ Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα γιὰ τὴν Ἐκ κλη σί α ὡς κοι - νω νί α ἔ χει προ σελ κύ σει τὴν προ σο χὴ θε ο λό γων ἀ πὸ δι-α φο ρε τι κὲς πα ρα δό σεις, οἱ ὁ ποῖ οι κα τέ λη ξαν σὲ εὐ ρέ ως

ἀ πο κλί νου σες ἐ κτι μή σεις τῆς συ νει σφο ρᾶς του. Κα θὼς τὰ δη μο σι εύ μα τα ποὺ ἀ να πτύσ σουν τὴν ἐκ κλη σι ο λο γί α τοῦ Ζη ζι ού λα συ χνὰ προ ε τοι μά-ζον ταν γιὰ συ νέ δρια ἢ θε ο λο γι κὲς ἐ πι τρο πές, εἶ ναι δί και ο νὰ ποῦ με ὅ τι τὸ ἄ θροι σμα τῶν δο κι μί ων του δὲν ἔ χει ἀ κό μα ἀ πο τε λέ σει ἕ να ἔρ γο σύν-θε σης. Εἶ ναι δι κό μας κα θῆ κον νὰ βροῦ με τὴν ἑ νό τη τα τοῦ ἔρ γου του.1

Στὸ πα ρὸν κε φά λαι ο, δι α τυ πώ νω τὴν πρό τα ση ὅ τι τρεῖς εἶ ναι οἱ ἀρ χὲς ποὺ δι έ πουν τὴν ἐκ κλη σι ο λο γί α τοῦ Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα: μί α ὀν το-λο γι κή, μί α ἐ σχα το λο γι κὴ καὶ μί α ἐ πι στη μο λο γι κὴ ἀρ χή. Ἡ ὀν το λο γι κὴ ἀρ χὴ ἔ χει τὶς ρί ζες της στὴ δι α φο ρὰ με τα ξὺ Δη μι ουρ γοῦ καὶ κτί σε ως καὶ το νί ζει τὴν ὀν το λο γι κὴ ση μα σί α τῆς σω τη ρί ας. Ἡ ἐ σχα το λο γι κὴ ἀρ χὴ αἰ τι ο λο γεῖ τὴ σχέ ση τῆς ἐ σχα το λο γι κῆς ἀ λή θειας ὡς πρὸς τὴν ἱ στο ρί α καὶ δεί χνει πὼς ἡ σω τη ρί α ἐκ πλη ρώ νε ται σὲ ἱ στο ρι κὰ καὶ ἐκ κλη σι α στι-κὰ γε γο νό τα χω ρὶς νὰ κα θο ρί ζε ται μό νον ἀ πὸ τὴν ἱ στο ρι κὴ αἰ τι ό τη τα. Ἡ ἐ πι στη μο λο γι κὴ ἀρ χὴ ἑ δραι ώ νει τὸν ρό λο τῆς ἐκ κλη σι α στι κῆς ζω ῆς στὴ θε ο λο γι κὴ συ ζή τη ση, ἐ πι βε βαι ώ νει τὰ ὅ ρια αὐ τῆς τῆς συ ζή τη σης ἀλ λὰ καὶ τὸ κα θῆ κον νὰ ἀρ θρώ σου με τὸ εὐ αγ γέ λιο τῆς σω τη ρί ας ἐν Ἰ η σοῦ Χρι στῷ.

Ἡ Ὀν το λο γί α τοῦ Δη μι ουρ γοῦ καὶ τῆς Κτί σε ως

Στὸν συλ λε κτι κὸ τό μο τοῦ B e i ng as C o m m u n i on, ὁ Ζη ζι ού λας ξε-κι νᾶ τὴν εἰ σα γω γή, μὲ τὴ θέ ση ποὺ ἀ πο τε λεῖ τὴ βά ση τοῦ ἔρ γου

1. Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα, L’ êt re e c c l és i al, P e r s p e c t i ve ο r t h o d o xe, 3 (G e n è ve: L a b or et F i d es, 1981), σ. 19. Ὁ Ζη ζι ού λας ὑ πεν θυ μί ζει στὸν ἀ να γνώ στη ὅ τι αὐ τὴ εἶ ναι μιὰ συλ-λο γὴ δο κι μί ων καὶ ὄ χι μιὰ σύν θε ση.

Page 12: Zizioulas Promo

Ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννη Ζηζιούλα12

του: «Ἡ Ἐκ κλη σί α δὲν εἶ ναι ἁ πλὰ ἕ νας θε σμός. Εἶ ναι ἕ νας “τρό πος ὑ-πάρ ξε ως”, ἕ νας τρό πος τοῦ εἶ ναι. Τὸ μυ στή ριο τῆς Ἐκ κλη σί ας, ἀ κό μα καὶ στὴ θε σμι κή του δι ά στα ση, εἶ ναι βα θιὰ συν δε δε μέ νο μὲ τὸ εἶ ναι τοῦ ἀν θρώ που, τὴν ὕ παρ ξη τοῦ κό σμου καὶ τὴν ἴ δια τὴν ὕ παρ ξη τοῦ Θε οῦ».2 Αὐ τὴ ἡ ὀν το λο γι κὴ προ ο πτι κὴ ἀρ θρώ νει τὴ ση μα σί α τῆς σω τη ρί ας. Ὁ Ζη ζι ού λας εἶ ναι μᾶλ λον θε ο λό γος, πα ρὰ φι λό σο φος. «Ἡ αἰ ώ νια ἐ πι βί-ω ση τοῦ προ σώ που ὡς μιᾶς μο να δι κῆς, ἀ νε πα νά λη πτης καὶ ἐ λεύ θε ρης “ὑ πό στα σης”, ἀ γα πη τι κῆς καὶ ἀ γα πώ με νης, ἀ πο τε λεῖ τὴν πεμ πτου σί α τῆς σω τη ρί ας, τὸ φα νέ ρω μα τοῦ Εὐ αγ γε λί ου στὸν ἄν θρω πο».3 Ἡ δι κή του κα τα νό η ση γιὰ τὴ σω τη ρί α ἱ δρύ ει τὴν ἐ λευ θε ρί α τοῦ κτι στοῦ ὄν τος ἀ πὸ τὸ μὴ-ὂν ἢ τὴν ἀ νυ παρ ξί α. Προ κει μέ νου νὰ φω τί σει τὸ γε γο νὸς τῆς λύ τρω σης ἀ πὸ τὸν θά να το μέ σω τῆς ἕ νω σης μὲ τὸν Χρι στό, ἐ ξη γεῖ τὴν ἱ κα νό τη τα τοῦ θεί ου ὄν τος νὰ προ σφέ ρει τὴ σω τη ρί α στὴν κτι στὴ ὕ παρ ξη καὶ πε ρι γρά φει τὸν ὀν το λο γι κὸ χα ρα κτή ρα τῆς ζω ῆς ἐν Χρι-στῷ. Ὁ Ζη ζι ού λας βα σί ζει τὴν προ σέγ γι σή του στὴν ὀν το λο γί α πά νω σὲ τρεῖς προ τά σεις, θε με λι ώ δεις γιὰ τὴν ἐκ μέ ρους του κα τα νό η ση τοῦ ὄν τος, τό σο τὸ θεῖ ο ὅ σο καὶ τὸ κτι στό: α) στὴν ἐ λευ θε ρί α τοῦ ἀ λη θι νοῦ ὄν τος ἀ πὸ τὴν ἀ ναγ και ό τη τα, β) στὸ εἶ ναι ὡς κοι νω νί α προ σώ πων καὶ γ) στὸ πρό σω πο ὡς αἰ τί α τῆς ὕ παρ ξης.

Ὁ Χρι στι α νι σμὸς ἐ ξέ φρα σε τὴν πί στη του μέ σα σ’ ἕ ναν κό σμο ἑ-δραι ω μέ νων κο σμο λο γι ῶν. Ἡ ἑλ λη νι κὴ κο σμο λο γί α ἦ ταν βα σι κὰ μί α μο νι στι κὴ ὀν το λο γί α. «Ἀ κό μα καὶ ὁ Θε ὸς δὲν δύ να ται νὰ δι α φύ γει ἀ πὸ αὐ τὴ τὴν ὀν το λο γι κὴ ἑ νό τη τα καὶ νὰ στα θεῖ ἐ λεύ θε ρα ἐ νώ πιον τοῦ κό σμου, “πρό σω πο μὲ πρό σω πο” σὲ δι ά λο γο μα ζί του. Ἐ ξαι τί ας τῆς ὀν το λο γι κῆς ἀ ναγ και ό τη τας εἶ ναι καὶ αὐ τὸς “δέ σμιος” τοῦ κό σμου καὶ ὁ κό σμος δέ σμιος σ’ αὐ τὸν».4 Μί α μο νι στι κὴ προ σέγ γι ση ἐ ξα λεί φει τὴν ἀ λη θι νὴ ἐ λευ θε ρί α τοῦ Θε οῦ, για τί παύ ει νὰ ὑ πάρ χει ἀ πό λυ τος δι α χω-ρι σμὸς με τα ξὺ τοῦ θεί ου ὄν τος καὶ τοῦ κό σμου. Στὴν μο νι στι κὴ ἄ πο ψη, ἡ πρά ξη τῆς δη μι ουρ γί ας ἀ πὸ τὸν Θε ὸ εἶ ναι μιὰ αἰ σθη τι κὴ πρά ξη χω ρὶς ὀν το λο γι κὴ ση μα σί α. Ἐ πι τυγ χά νει τὸ κάλ λος μὲ τὴν ἀ να δι ά τα ξη τῆς προ ϋ πάρ χου σας ὕ λης. Χω ρὶς γέν νη ση δὲν ὑ πάρ χει ἀ λη θι νὴ δυ να τό τη-τα γιὰ τὴ μὴ ὕ παρ ξη τοῦ κτι στοῦ ὄν τος, καὶ κα τὰ συ νέ πεια ἡ ὕ παρ ξη τοῦ Θε οῦ βρί σκε ται ἀν τι μέ τω πη μὲ μί α ἀ ναγ κα στι κὴ σχέ ση ὡς πρὸς τὴ μὴ-θεί α πραγ μα τι κό τη τα. Ἡ βι βλι κὴ κα τα νό η ση τῆς δη μι ουρ γί ας δι α χώ ρι σε τὸν Θε ὸ ἀ πὸ τὴν κτί ση. Ἡ ἔν νοι α τῆς δη μι ουρ γί ας «ἐκ τοῦ μη δε νὸς» ἐ ξέ φρα σε τὴ δι α φο ρε τι κό τη τα τῆς ὕ παρ ξης τοῦ Θε οῦ ἀ πὸ τὴν

2. Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα, B e i ng as C o m m u n i on: S t u d i es in P e r s o n h o od a nd t he C h u r ch (C r e s t w o od: St V l a d i m i r ’s S e m i n a ry P r e ss, 1985), σ. 15. Ἡ ἴ δια εἰ σα γω γὴ βρί σκε ται στὸ ἔρ γο τοῦ Ζη ζι ού λα, L’ êt re e c c l és i al.

3. Ζη ζι ού λα, «P e r s o n h o od a nd B e i ng», στὸ B e i ng as C o m m u n i on, σσ. 49-50.4. Αὐ τό θι, σσ. 29-30.

Page 13: Zizioulas Promo

Ἐσχατολογία καὶ Ἀλήθεια 13

ὕ παρ ξη τοῦ κό σμου. Ἡ ὕ παρ ξη τῆς δη μι ουρ γί ας εἶ ναι τὸ ἀ πο τέ λε σμα τῆς βού λη σης τοῦ Θε οῦ. Ὁ Θε ὸς δὲν εἶ ναι ὑ πο χρε ω μέ νος νὰ δη μι ουρ γή σει τὸν κό σμο γιὰ νὰ εἶ ναι Θε ός, οὔ τε ἡ πρά ξη τῆς δη μι ουρ γί ας εἶ ναι ἁ πλὰ ἡ πρά ξη τῆς ἀ να δι ά τα ξης καὶ ρύθ μι σης τῶν ἤ δη ὑ παρ κτῶν ὄν των. Ἡ ἐ λευ θε ρί α τοῦ Θε οῦ σὲ σχέ ση μὲ τὸν κό σμο εἶ ναι ἀ προ ϋ πό θε τη. Κα-τὰ τὴ χρι στι α νι κὴ ἄ πο ψη τῆς δη μι ουρ γί ας, ὁ Θε ὸς δη μι ουρ γεῖ ἐ πει δὴ « . ..il v e ut q u’ e x i s te q u e l q ue c h o se d’ a u t re en d e h o rs de L ui, “q u e l q ue c h o se” a v ec q u oi s’ e n t r e t e n ir et s’ u n i r’ 5 […βού λε ται νὰ ὑ πάρ χει κά τι ἔ ξω ἀ πὸ τὸν ἑ αυ τό του, “κά τι” μὲ τὸ ὁ ποῖ ο νὰ μπο ρεῖ νὰ σχε τι στεῖ καὶ νὰ μπο ρεῖ νὰ ἑ νώ σει τὸν ἑ αυ τό του] ». Ἡ δη μι ουρ γί α ἔ χει ὀν το λο γι κὴ καὶ ὄ χι ἁ πλὰ αἰ σθη τι κὴ ση μα σί α, ἐ πει δὴ ἡ θεί α πρά ξη τῆς δη μι ουρ γί ας γεν νᾶ τὸν κό σμο στὴν ὕπαρξη.

Γιὰ νὰ εἶ ναι ὁ Θε ὸς ἐ λεύ θε ρος, ἀ παι τεῖ ται ὄ χι μό νον ἐ λευ θε ρί α ἀ πὸ τὸν κό σμο ἀλ λὰ καὶ ἐ λευ θε ρί α ἐν τὸς τῆς ὕ παρ ξης τῆς θε ό τη τας, ἡ ὁ ποί α βα σί ζε ται στὴν ὀν το λο γι κὴ ση μα σί α τῶν θεί ων προ σώ πων καὶ στὸν Πα τέ ρα ὡς τὴν αἰ τί α τῆς ὕ παρ ξης τοῦ θεί ου προ σώ που. Τὸ δόγ μα τῆς δη μι ουρ γί ας ex n i h i lo δὲν ἑ δραι ώ νει ἀ πὸ μό νο του τὴν ἐ λευ θε ρί α τοῦ Θε οῦ. Ἡ βι βλι κὴ πα ρά δο ση τῆς δη μι ουρ γί ας καὶ ἡ ἐμ πει ρί α τῶν θεί ων προ σώ πων εἶ ναι τὰ στοι χεῖ α ποὺ ἀ παλ λάσ σουν τὸ θεῖ ο ὂν ἀ πὸ τὶς ἀ-παι τή σεις τῆς ἀ ναγ και ό τη τας. Ὁ Ζη ζι ού λας ἀ να πτύσ σει μιὰ κα τα νό η ση τοῦ προ σώ που μὲ ὀν το λο γι κὸ πε ρι ε χό με νο ποὺ θέ τει τοὺς ὅ ρους τῆς συ ζή τη σης πε ρὶ τῆς ἑ νό τη τας τοῦ θεί ου εἶ ναι. Τὸ θεῖ ο πρό σω πο εἶ ναι ἡ ἀ φε τη ρί α γιὰ τὴ συ ζή τη ση πε ρὶ τοῦ θεί ου ὄν τος.6 Δί νον τας προ τε-ραι ό τη τα στὸ θεῖ ο πρό σω πο μᾶλ λον πα ρὰ στὴ θεί α οὐ σί α, ὁ Ζη ζι ού λας ἐ πα λη θεύ ει τὴν ἐ λευ θε ρί α τοῦ θεί ου εἶ ναι. Ἡ μο να δι κό τη τα ἢ ἑ τε ρό τη τα τοῦ προ σώ που δὲν προ σμε τρᾶ ται στὸ εἶ ναι. του ναν τί ον κά νει τὸ ὂν νὰ ὑ πάρ χει καὶ εἶ ναι συ νε πῶς τὸ ση μεῖ ο ἀ πὸ τὸ ὁ ποῖ ο μπο ροῦ με νὰ ξε κι-νή σου με νὰ πραγ μα τευ ό μα στε τὴν ὕ παρ ξη. Τὸ πρό σω πο τοῦ Θε οῦ θὰ μπο ροῦ σε νὰ γί νει κα τα νο η τὸ ὡς ἕ να δευ τε ρεῦ ον χα ρα κτη ρι στι κὸ τοῦ Θε οῦ, μὲ τὴ θεί α οὐ σί α νὰ εἶ ναι τὸ πρω τεῦ ον. Ὁ Ζη ζι ού λας ἀ πορ ρί πτει αὐ τὴν τὴν προ σέγ γι ση: «…ἂν δὲν πα ρα δε χτοῦ με σὲ ἕ να φι λο σο φι κὸ ἐ πί πε δο ὅ τι τὸ πρό σω πο δὲν εἶ ναι δευ τε ρεῦ ον ὡς πρὸς τὸ εἶ ναι, πὼς ὁ τρό πος ὕ παρ ξης τοῦ ὄν τος δὲν εἶ ναι δευ τε ρο γε νῆς ὅ ρος ὡς πρὸς τὴν “οὐ σί α” του ἀλ λὰ εἶ ναι τὸ ἴ διο πρω ταρ χι κὸ καὶ συ στα τι κὸ τοῦ εἶ ναι, εἶ ναι ἀ δύ να τον νὰ κα τα νο ή σου με τὸ δόγ μα c r e a t i on ex n i h i lo».7 Τὸ ὂν εἶ ναι ἐμ πο τι σμέ νο μὲ τὴν ἀ ναγ και ό τη τα χω ρὶς νὰ ἀ πο δί δει ἀ λη θι νὴ ὑ πό στα-

5. Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα, «C h r i s t o l o g ie et e x i s t e n ce. La d i a l e c t i q ue c r éé-i n c r éé et le d o g me de C h a l c é d o i ne», μτφρ. M. S t a v r os, C o n t a c ts 36 (1984), σ. 157.

6. Ζη ζι ού λα, «P e r s o n h o od a nd B e i ng», σ. 39. 7. Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα, «H u m an C a p a c i ty a nd H u m an I n c a p a c i ty: A T e o l o g i c al

E x p l o r a t i on of P e r s o n h o od», S c o t t i sh J o u r n al of T e o l o gy 28 (1975), σ. 416.

Page 14: Zizioulas Promo

Ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννη Ζηζιούλα14

ση στὴ δι α φο ρε τι κό τη τα. Τὸ ἐ ρώ τη μα εἶ ναι «…ἂν ἡ ἑ τε ρό τη τα μπο ρεῖ νὰ ἔ χει νό η μα γιὰ τὴν ὀν το λο γί α, ἂν ἡ ὀν το λο γί α μπο ρεῖ νὰ κά νει κά τι πε ρισ σό τε ρο ἀ πὸ τὸ νὰ βα σι στεῖ στὴν ἰ δέ α τῆς ὁ λό τη τας».8 Ἡ ὀν το-λο γί α τῶν προ σώ πων σὲ κοι νω νί α, κα τὰ τὸν Ζη ζι ού λα, προσ δο κᾶ νὰ συ νει σφέ ρει μὲ ξε χω ρι στὸ τρό πο στὴν ὀν το λο γί α ποὺ ἱ δρύ ε ται μὲ τὴν ἐκ πλή ρω ση τῆς σω τη ρί ας ἐν Χρι στῷ.

Ἡ ὀν το λο γι κὴ δι α φο ρὰ ποὺ ἐ νυ πάρ χει στὴ θεί α ὕ παρ ξη ἐκ φρά-ζε ται μὲ τὴν ἔν νοι α τοῦ προ σώ που. Ἡ ἑ νό τη τα τῶν θεί ων προ σώ πων ἐκ φέ ρε ται διὰ τῆς μί ας θεί ας οὐ σί ας, ἀλ λὰ αὐ τὴ ἡ μί α οὐ σί α δὲν εἶ ναι ἡ ἀ φε τη ρί α γιὰ τὴ συ ζή τη ση πε ρὶ τοῦ θεί ου εἶ ναι.9 Ὁ Ζη ζι ού λας δὲν ἐγ κα-τα λεί πει τὴ ση μα σί α τῆς ἑ νό τη τας τοῦ θεί ου εἶ ναι ποὺ ἐκ φρά ζε ται διὰ τῆς μί ας θεί ας οὐ σί ας, ἀλ λὰ μι λᾶ γιὰ τὴν ἑ νό τη τα τῆς θεί ας ὑ πάρ ξε ως μέ σα ἀ πὸ τὴν κα τα νό η ση τοῦ προ σώ που ποὺ ἐκ φρά ζει τὴν ἑ νό τη τα τῆς οὐ σί ας μέ σω τῆς κοι νω νί ας τῶν προ σώ πων. Πρό σω πο ση μαί νει ἑ-τε ρό τη τα, δι α φο ρά, ἀλ λὰ ὄ χι σὲ ἀ πο μό νω ση, ἐ πει δὴ τὸ πλῆ ρες νό η μα τοῦ προ σώ που βρί σκε ται στὴν κοι νω νί α τῶν προ σώ πων. Τὸ πρό σω πο ὄ χι μό νο πε ρι γρά φει τὴν ὀν το λο γι κὴ δι α φο ρὰ ἀλ λὰ εἶ ναι καὶ ἡ ἀ φε-τη ρί α γιὰ τὴν ὀν το λο γι κὴ ἑ νό τη τα. Ἀν τὶ νὰ ἐ ξαρ τᾶ ται ἀ πὸ δύ ο ἀρ χές, ὁ Ζη ζι ού λας μᾶς δεί χνει ὅ τι τὸ πρό σω πο λει τουρ γεῖ ὡς βά ση τό σο γιὰ τὴ δι α φο ρὰ ὅ σο καὶ γιὰ τὴν ἑ νό τη τα, ἐ πει δὴ τό σο ἡ ἔκ στα ση ὅ σο καὶ ἡ κοι νω νί α συ νι στοῦν τὸ πρό σω πο.

Τὸ πρό σω πο συγ κρο τεῖ ται διὰ τῆς ἔκ στα σης, τῆς κί νη σης ἔ ξω ἀ πὸ τὸν ἑ αυ τό. Εἶ ναι ἡ ἔκ στα ση ποὺ ἐ πι τρέ πει στὸ πρό σω πο νὰ με τα κι νη-θεῖ πέ ρα ἀ πὸ τὴν ἰ δι αι τε ρό τη τα τῆς ὀν το λο γι κῆς του ταυ τό τη τας. Τὸ πρό σω πο «…ἐ πι βε βαι ώ νει τὴν ἀ κε ραι ό τη τα καὶ τὴν κα θο λι κό τη τα τῆς ὕ παρ ξης (πβ. ὑ πό στα ση) καὶ ἡ ἀ παί τη ση τῆς ἀ ναγ και ό τη τας ὑ περ βαί νει τὴν ἀ πό στα ση τῆς ἐ ξα το μί κευ σης (πβ. ἔκ στα ση)».10 Ἡ ἀ λη θι νὴ ἐ λευ-θε ρί α ὑ πὸ μιὰ ὀν το λο γι κὴ ἔν νοι α δὲν εἶ ναι ἁ πλὰ ἡ εὐ χέ ρεια ἐ πι λο γῆς με τα ξὺ πε ρι ο ρι σμέ νων ἐ ναλ λα κτι κῶν δυ να το τή των. Ὁ ἐκ στα τι κὸς χα-ρα κτή ρας τῆς ἐ λευ θε ρί ας τοῦ προ σώ που ὑ φί στα ται πλή ρως μό νο στὴν ἐκ στα τι κὴ ἀ γά πη τῆς θεί ας ὑ πό στα σης.11 Ἡ κοι νω νί α μὲ τὴν ἑ τε ρό τη τα εἶ ναι μιὰ κί νη ση ἔ ξω ἀ πὸ τὸν ἑ αυ τό, ὄ χι κα τ’ ἀ νάγ κην, ἀλ λὰ λό γω τῆς ἐ λευ θε ρί ας ποὺ συγ κρο τεῖ τὴν ἀ γά πη. Τὰ πρό σω πα τοῦ Πα τρός, τοῦ Υἱ οῦ καὶ τοῦ Ἁ γί ου Πνεύ μα τος ἱ δρύ ουν τὴ δι α φο ρὰ καὶ τὴν ἑ νό τη τα διὰ τοῦ ἐκ στα τι κοῦ χα ρα κτή ρα τῶν προ σώ πων. Τὰ θεῖ α πρό σω πα δὲν εἶ ναι τρό ποι ἐ νέρ γειας ποὺ ἀ φο ροῦν στὴ δη μι ουρ γί α ἀλ λὰ μᾶλ λον τρό ποι ὑ πάρ ξε ως ποὺ συγ κρο τοῦν τὸ θεῖ ο εἶ ναι. [ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ]

8. Ζη ζι ού λα, «T r u th a nd C o m m u n i on», στὸ B e i ng as C o m m u n i on, σ. 86. 9. Πβ. αὐ τό θι, σ. 89.

10. Ζη ζι ού λα, «H u m an C a p a c i ty», σ. 417 καὶ ἐ πί σης βλ. σ. 408.11. Πβ. Ζη ζι ού λα, «P e r s o n h o od a nd B e i ng», σ. 46.

Page 15: Zizioulas Promo

Σειρά: Προσεγγίσεις | Φιλοσοφία, Θεολογία, Ἐπιστῆμες Διευθυντής: Ἰ ω άν νης Γρ. Πλε ξί δας, Δρ Θε ο λο γί ας, Δρ Φιλοσοφίας

Ε Τ Ο Ι Μ Α Ζ Ο Ν Τ Α Ι

Adam DrozdekΟἱ Ἀρχαῖοι Ἕλληνες Φιλόσοφοι

ὡς Θεολόγοι. Ἡ θεϊκὴ ἀρχὴ

Mark Julian EdwardsὨριγένης κατὰ Πλάτωνος

David Ivan RankinἈπὸ τὸν Κλήμη στὸν Ὠριγένη

Κοινωνικὲς καὶ ἱστορικὲς παράμετροι τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας

Teodore JenningsἈπὸ τὸν Ντεριντὰ στὸν Παῦλο

Σκέψεις πάνω στὴ Δικαιοσύνη

Ε Τ Ο Ι Μ Α Ζ Ε Τ Α Ι

Harold S. KushnerὍταν τὸ κακὸ συμβαίνει σὲ

καλοὺς ἀνθρώπους

Page 16: Zizioulas Promo

Ὁ Ἰωάννης Ζηζιούλας εἶ ναι εὐ ρέ ως ἀ να γνω ρι σμέ νος ὡς ὁ πιὸ ση μαν τι κὸς ὀρ θό δο ξος θε ο λό γος τοῦ δεύ τε ρου μι σοῦ τοῦ προ η γού με νου αἰ ώ να καὶ κα τα ξι ω μέ νος ὑ πέρ μα χος τοῦ Οἰ κου με νι σμοῦ. Μὲ βά ση τὴ βα θιὰ γνώ ση τῶν πνευ μα τι κῶν πη γῶν τῆς Ἐκ κλη σί ας, ὁ Ζη ζι ού λας ἔ χει ὑ πο στη ρί ξει ὅ τι οἱ Πα τέ ρες τῆς Ἐκ κλη σί ας ἐκ φρά ζουν μιὰ βα θυ στό χα στη θε ώ ρη ση τῆς ἐ λευ θε ρί ας καὶ τῆς κοι νό τη τας, ἡ ὁ ποί α ἀν τι προ σω πεύ ει μιὰ ρι ζο­σπα στι κὴ πρό κλη ση ἀ πέ ναν τι στὶς νε ω τε ρι κὲς ἀν τι λή ψεις πε ρὶ προ σώ­που. Ὁ Ζη ζι ού λας χρη σι μο ποι εῖ τὸ ἔρ γο τῶν Πα τέ ρων γιὰ νὰ κά νει ἕ ναν ση μαν τι κὸ δι α χω ρι σμὸ με τα ξὺ τοῦ προ σώ που, τὸ ὁ ποῖ ο ὁ ρί ζε ται ἀ πὸ τὴν κοι νό τη τα, καὶ τοῦ ἀ τό μου ποὺ ὁ ρί ζε ται σὲ ἀ πο μό νω ση ἀ πὸ τοὺς ἄλ λους καὶ θε ω ρεῖ τὴν κοι νό τη τα ἀ πει λὴ γιὰ τὴν ἐ λευ θε ρί α του. Ὁ Ζη ζι ού λας ὑ πο στη ρί ζει ὅ τι ὁ Θε ὸς εἶ ναι ἡ κα τα γω γι κὴ ἀρ χὴ τῆς ἐ λευ θε ρί ας καὶ τῆς κοι νό τη τας, καὶ πὼς ἡ Χρι στι α νι κὴ Ἐκ κλη σί α εἶ ναι ὁ χῶ ρος μέ σα στὸν ὁ ποῖ ον τὸ πρό σω πο καὶ ἡ ἐ λευ θε ρί α ἀ να δύ ον ται στὴν ὕ παρ ξη.

Ὁ πα ρὼν τό μος προ σφέ ρει μιὰ κρι τι κὴ ἀ πο τί μη ση τῆς θε ο λο γί ας τοῦ Ἰ ω άν νη Ζη ζι ού λα. Ἐ πι φα νεῖς Ἀγ γλι κα νοί, Με ταρ ρυθ μι στές, Κα­θο λι κοὶ καὶ Ὀρ θό δο ξοι δι ε θνεῖς λό γιοι, συμ πε ρι λαμ βα νο μέ νων τῶν C o l in G u n t on, π. Νι κο λά ου Λου δο βί κου, P a ul M c P a r t l an, W o l f a rt P a n n e n b e rg καὶ P h i l ip R o s a to, πα ρου σιά ζουν δο κί μια στὰ ὁ ποῖ α ἀ να­λύ ουν τὴν τρι α δο λο γί α τοῦ Ζη ζι ού λα καὶ τὴ θε ο λο γι κὴ προ σέγ γι σή του γιὰ τὴν Ἐκ κλη σί α ὡς τὸν χῶ ρο ὅ που γί νον ται πραγ μα τι κό τη τα ἡ ἐ λευ θε ρί α καὶ ἡ κοι νω νί α. Πολ λὰ ἀ πὸ αὐ τὰ πραγ μα τεύ ον ται τὸ ἔρ γο τοῦ Ζη ζι ού λα B e i ng as C o m m u n i on κα θὼς καὶ ἄλ λα λι γό τε ρο γνω στὰ ἔρ γα του, δι α θέ σι μα πλέ ον στὸν τό μο C o m m u n i on a nd O t h­e r n e ss. Τὰ κείμενα τοῦ παρόντος τόμου στὸ σύνολό τους ἀ πο τε λοῦν μιὰν ἀ πα ρά μιλ λη εἰ σα γω γὴ στὸ ἔρ γο αὐ τοῦ τοῦ με γά λου θε ο λό γου.

isbn : 978-960-98009-2-1

DEGIORGIO

Δρο σε ρό, [Τ.Θ. 135] 421 00 Τρί κα λα | Τηλ. Κέν τρο: 24310-43622 w ww.d e g i o r g io.gr | i n fo@d e g i o r g io.gr