AGROŠUMARSTVO – AGROŠUMARSKI SISTEMI

Definicija: Agrošumarstvo je sistem korišćenja zemljišta gde se na istoj površini gaji drveće i poljoprivredne vrste.

- Sistemi su stari oko 6000 godina- Posebno je intenzivno razvijeno u tropskoj zoni gde je neophodno harmonizovati

brz rast ljudske populacije, potrebe u hrani i šumi- U umerenoj klimatskoj zoni težište je posvećeno razvoju održivih farming sistema

(farme)- Agrošumarstvo ima vodeću ulogu u šumsko poljorpivrednim ekosistemima a

naročito u promociji konzervacije zemljišta

UVOD

- U agrošumarstvu se obezbeđuje ekološka i ekonomska interakcija različitih komponenti

- Agrošumarski pristup korišćenju zemljišta koji uključuje drveće u farme i omogućava istovremenu proizvodnju drveta, stočarsku, ratarsku i povrstarsku proizvodnju

- Agrošumarstvo je prisutno mnogo godina a jedan od primera u Kanadi je i taj da se na farmama koriste grupe stabala za proizvodnju javorovog sirupa

- Jedna od kljčnih odrednoca u definisanju agrošumarstva je reč ekološki- Zadatak agrošumarskih sistema je da povećaju korsine ekološke interakcije koje se

manifestuju kroz povećanje prinosa, stabilnosti zemljišta, diverziteta...- Karakteristike:- 1. Agrošumarstvo je biološki mnogo produktivnije nego monokulture u

poljoprivredi i šumarstvu- 2. Agrošumarstvo je mnogo produfitabilnije nego monokulture u

poljoprivredi i šumarstvu- 3. Agrošumarstvo je održivije nego monokulture u poljoprivredi i šumarstvu- 4. Ponašanje vrsta (biljke, životinje, inskti) u agrošumarskom sistemu je

drugačije nego kada su pojedinačne

ISTORIJAT- Nastalo je u tropskoj zoni- Porast ljudske populacije i harmonizacija potreba za hranom i drvetom- Značaj organske materije u održavanju plodnosti zemljišta- Agrošumarski sistemi mnogo efikasnije konzerviraju zemljište nego monokulture- U umerenoj klimatskoj zoni mnogi problemi u životnoj sredini nastali su usled

intenzivne poljoprivrede- Intenzivirana istraživanja u održive farming sisteme- Agrošumarstvo je u umereneoj kliatskoj zoni integrativni pristup koji treba da

omogući bolji kvalitet voda, redukuje zagađenje, poveća proizvodnju drveta, omogući rekreaciju

- Dosadašnja shvatanja su da ukoliko se npr. gljive sakupljaju u šumi to nije agrošumarstvo, ali ukoliko se one gaje

- Nema jasne granice kada su parcele pod drvećem na farmama šumarstvo a kada su agrošumarstvo

- Svi zasadi na poljoprivrednom zemljištu- EU Direktive EC 1257/1999 I EEC 2080/1992

- Multifunkcionalnost-

KLJUČNI SISTEMI I VRSTE- kombinacija drveća i poljoprivrednih vrsta- kombinacija drveća i stoke- „ekološki sistemi“ pojasevi za zaštitu zemljišta, voda, modifikaciju mikroklime

AGROŠUMARSKI SISTEMI I ZNAČAJ U FARMING SISTEMIMA (ZNAČAJ U POLJOPRIVREDI)

- tokom istorije ljudi su upotrebljavali požare kako bi umanjili površinu šuma radi razvoja poljoprivrede i lova

- U Severnoj Americi su najćešće korišćene vrste javor (Acer sp.) kesten (Castanea), hrastovi (Quercus), borovi (Pinus), orah (Juglans)

- Ove vrste su upotrebljavane za hranu, građu, a neke druge vrste i za protiverozione radove, sadnjom reznica

- Do dolaska doseljenika iz Evrope u Severnu Ameriku, nije bilo organizovanog stočarstva

- Doseljenici iz Evrope su doneli agrošumarske tehnologije

AGROŠUMARSTVO U EVROPI

- osnovna karakteristika agrošumarstva u Evropi u poslednja tri veka je da su smanjene površine agrošumaskih sistema u odnosu na poljoprivredne

- najveće površine evropskog predela su bile agrošumarske jer je drveće zadržano na površinama gde su gajene poljoprivrdene vrste

- hrastovi su gajeni zbog ploda, bukva za izgradnju brodova, jasen za stočnu hranu, divlje voćkarice kao što su divlja trešnja, sorbusi za ishranu

- ovo drveće je imalo funkciju ograde a sadnja se odvijala duž parcela (međe), puteva, reka, kanala...(Goya, francuski slikar)

- napasanje stoke (ovce, svinje, krave) su imale svoju ulogu- intenzifikacija poljoprivredne proizvodnje je dovela do toga da međe nestanu i da se

izmeni predeo uz sve posledice po životnu sredinu- zahvaljujući tome došlo je do izmene mikroklime, smanjenja diverziteta i

narušavanja održivosti poljoprvredne proizvodnje, nagomilavanja pesticida u zemljištu i vodama...

- najveće agrošumarsko područje u Evropi se nalazi u Portugalu (2 miliona ha) gde se zajedno gaje hrast plutnjak i cerealije (žita)

- razvojem mehanizacije drveće se gaji u redovima u širokom razmaku a između neke druge poljoprivredne vrste

- hiperprodukcija hrane u Evropi dovela je do potrebe za diversifikacijom prihoda i gajenja i drveća na farmama

- istraživanja iz 1970. godine su pokazala da su viševrsne kulture mnogo produktivnije od monokultura što dovodi do smanjenja upotrebe đubriva i pesticida

- današnji interes u agrošumarstvu se ogleda u uvođenju novih agrošumarskih tehnologija kao što je izvođenje proreda u šumama radi stimulisanja rasta trave za

napasanje stoke, gajenje visoko vrednih drvnih sortimenata mešano sa drugim poljoprivrednim vrstama (intercrops), kao i gajenje oplemenjenih drvenastih i žbunastih vrsta za proizvodnju drveta i plodova

- nažalost rezultati dosadašnjih istraživanja su od skora tako da značaj agrošumarstva još uvek nije prepoznat u potpunosti

- Očekivani pravac u budućnosti bi mogao biti:- Drveće u evropskim agro predelima: Proizvodnja iz diverziteta

Paša u šumama

- zasadi četinara u mnogim krajevima (humidnim) imaju veliki broj stabala po jedinici hektaru (1100-3000)

- u zasadima ili prirodnim šumama smrče i duglazije nema dovoljno svetlosti tako da nema ni trave koja bi se mogla koristiti kao stočna hrana

- proreda na nivo 600 stabala po ha, finalno na 200 po ha (slika 184)- proreda se može uraditi i redovima a u tom slučaju se poljoprivredne vrste seju

između redova- posle prorede stabla ponovo teže da formiraju pun sklop tako da bi se postigla

proizvodnja stočne hrane neophodne su stalne prorede- u Mediteranu nema dovoljno kvalitetnih šuma kestena i hrastova (u smislu

proizvodnje drveta)- zato se primenjuju agrošumarske metode kako bi se poboljšala proizvodnja stočne

hrane a istovremeno smanjila opasnost od požara- primarni cilj je da se diversifikuje izvor paše, omogući rekreacija- u predelu najbolje je kombinovati otvorene prostore (poljoprivredne vrste) i

šumsko drveće (silvopastoralni sistem), EU podržava finansijski i kroz politiku ovakve sisteme

Kvalitetno drvo u silvopastoralnim sistemima (šuma-paša)

- brojne studije upućuju na to da se farmerima mnogo više isplati ukoliko drvo proizvode u agrošumarskim sistemima nego u čistim šumama ili zasadima drveća

- neka istraživanja su pokazala značajno povećanje prinosa prilikom gajenja ovaca ukoliko su napasane u na površinama na kojima su postojali pojasevi – linijski zasadi drveća

- u Velikoj Britaniji istraživanja u zasadu od 100 biljaka po hektaru (F. excelsior, P. avium, A. pseudoplatanus) travnjak u 10. godini je imao prinos od 83% u odnosu na kontrolu,a u 40. godini prinos je bio nula. Medjutim vrednost drveta na ovoj površini je bila izuzetno visoka (100.000 EUR)

Obrazloženje- motivi za sistem „drvo na pašnjaku“ (silvopastoralni sistem) su bili:1. da se održi paša u područjima u kojima bi vlasnici imali samo šumu2. da se diversifikuju prihodi na farmama kroz proizvodnju visokokvalitetnog drveta

– „multiple used trees“ (pčelarstvo)3. da se obezbedi hlad za životinje i zaštita od vetra 4. da se produži produkcija trava i u leto u zaseni drveća, naročito u područjima sa

suvljom klimom

- prilikom sadnje drveća u neophodna je zaštita od životinja- zaštita je u nekim slučajevima neophodna i do 20. te godine starosti stabala- najbolja je insdividualna zaštita (tube, mreže, pletena žica, trska)- visina zaštite zavisi od vrste životinja koje su prisutne (ovce 1,5 m, goveda 2,5 m)- brzina rasta u debljinu i visinu je veća ukoliko stabla imaju individualnu zaštitu- eksperimenti sa orahom čija su stabla bila zaštićena do visine od 170 cm a gde je

između redova oraha rastao kukuruz su pokazali da su sadnice oraha imale veći visinski prirast za 25 %, tokom prve godine ali i manji prečnik za 20%

- posle 8 godina prečnici i visine stabala se izjednače (indivisulana zaštita ili bez nje)- ukoliko nema individualne zaštite pojačano je grananje- repelenti- „silvopastoral network“- ogledi sa A. pseudoplatanus sa različitim gustinama biljaka , 100, 400 i 2500 biljaka

po hektaru. Sva stabla su imala individualnu zaštitu. Utvrđeno je da je prinos trave bio najveći u zasadu od 100 stabala po hektaru kao i da nije bilo razlika u pogledu uzgoja stabala u šumskoj ili agrošumarskoj varijanti

- ogledi sa P. avium i Juglans regia su pokazali da stabla koja su rasla u agrošumarskom sistemu imaju mnogo veće visine

Drveće kao stočna hrana

- plodovi i lišće- hrastovi, bukva, jasen, kesten- neravnomeran urod po godinama- gledičija, halomorfna zemljišta, ogledi sa ishranom goveda- po hektaru produkcija mahuna je oko 2 t (200 biljaka po ha, u 10. godini)- gledičija ne fiksira azot ali ima visoku produkciju proteina- sadržaj varljivih proteina ide i do 70% (nešt manje od soje), ali samo kod formi koje

imaju meko seme!!!- u Mediteranu se koristi i lišće

Zaključci

- još uvek nema pouzdanijh višegodišnjih istraživanja- evropski istraživački program u agrošumarstvu je pokrenut 1992. godine- EU 37% šumovitost, agrošumarski sistemi su specifični više za malo šumovite

države- Srbija 32%, Vojvodina 6% šuma- EC Direktive- Održivost, stabilnost

POLJEZAŠTITNI POJASEVI

- usklađivanje poljoprivredne proizvodnje i zahteva zaštite životne sredine- optimizacija ulaznih troškova i proizvoda- poljezaštitni pojasevi su način da se povećaju prinosi i povećaju prinosi i unapredi

životna sredina- poljezaštitni pojasevi smanjuju brzinu vetra i poboljšavaju mikroklimu u

zaštićenom području, smanjuju eroziju vetrom i oštećenja biljaka

- povećavaju WUE (Water Use Efficiency) – efikasnost korišćenja vode, umanjuju rizik od suše i „upravljaju kretanjem snega“

- obezbeđuju pozitivan ekonomski uticaj za proizvođača: npr. površina zaštićena šesto-redim poljezaštitnim pojasom koji zauzima 2% obradive površine, počev od sedme godine obezbeđuje povećanje prinosa

- poljezaštitni pojasevi daju mogućnost prirodne kontrole insekata (repina pipa) i povećavaju diverzitet kao stanište za razne životnje i insekte

KONTROLA EOLSKE EROZIJE- Istorijski gledano poljezaštitni pojasevi su osnivani radi zaštite zemljišta od

odnošenja usled dejstva vetra kao i za zaštitu useva- Jak vetar odnosi fine čestice zemljišta, plodni sloj. Ukoliko ga vetar odnese mora se

dodatno uraditi đubrenje što izaziva dodatne troškove.- Odnošenje zemljišta usled dejstva vetra dovodi do oštećivanja i čupanja mladih

biljaka tako da je neophodna ponovna setva ili sadnja- Eolska erozija se javlja uglavnom na velikim otvorenim površinama gde nema

vegetativnog pokrivača. Ovo se najčešće događa kada se zemljište priprema za setvu- Oranjem se se potpomaže održavanje eolska erozija- Poljezaštitni pojasevi redukuju eroziju na tri načina:- 1. redukuju brzinu vetra i sprečavaju kretanje čestica zemljišta- 2. redukuju širinu polja i prekidaju kretanje vetra - 3. stvaraju stabilnu zonu i prekidaju erozioni proces--- „UPRAVLJANJE SNEGOM“- U nekim krajevima sneg je značajan (neophodan) izvor vlage za biljnu proizvodnju- Više od polovine snega može biti oduvano usled dejstva jakog vetra i nagomilano na

putevima i na ostalim nepoželjnim mestima- Poljezaštitni pojasevi gustine 25-35% (jednoredi pojas do četinara) pomaže

„hvatanje“ snega i distribuira ih ravnomerno po polju, što povećava vlagu zemljišta i povećava prinos

- UNAPREĐENJE PRINOSA POLJOPRIVREDNIH KULTURA- Brojna istraživanja su pokazala pozitivan efekat poljezaštitnih pojaseva na prinose.

Uvećanje prinosa je različito u zavisnosti od godine ali prosečno iznosi od 5-45% gledano na duži period

- Veći prinos je prvenstveno posledica boljeg koriščenja vlage od strane poljoprivrednih vrsta

- Povećanje temperature u zaštićenoj zoni ubrzava rast i vodi ka ranijem sazrevanju poljoprivrednih biljaka

- Redukcija vetra dovodi i do povećanja kvaliteta proizvedenih plodova- Jedno od značajnih pitanja vezano za poljezaštitne pojaseve je i pitanje

konkurencije između biljaka u zaštitnom pojasu i poljoprivrednih vrsta. U uslovima velikog nedostatka vlage dolazi do smanjenja prinosa poljoprivrednih vrsta neposredno uz pojas. Stepen gubitka zavisi od vrsta i tipa zemljišta. Međutim povećanje prinosa u preostalom delu parcele je toliko da višestruko premašuje ovaj gubitak. Da bi se smanjila konkurencija neophodno je stalno prikraćivanje korenovog sistema vrsta koje rastu pojasu i to najmanje svakih 3 do 5 godina.

- STANIŠTE ZA ŽIVOTINJE

- Poljezaštitni pojasevi su idelano stanište za mnogobrojne vrste ptica, glodara, insekata...jer obezbeđuju hranu. Ukoliko u pojasevima sade niske, žbunaste vrste zbog obezbeđenja plodova za ptice, u tom slučaju je zaštitna zona mala. Ovo se rešava kombinovanjem više vrsta različitih dimenzija.

- GLOBALNE KLIMATSKE PROMENE- Osnivanje poljezaštitnih pojaseva omogućava da se u drvnoj masi vezuje ugljenik

kao i da ovakbi zasadi imaju karakter CDM zasada po Kyoto protokolu. Direktan uticaj vetrozaštitnih pojaseva se ogled i u tome da je na taj način smanjena površina koja se obrađuje što smanjuje potrošnju goriva, pesticida i đubriva. Sa ekonomskog aspekta, dobijanje većih prinosa sa manjim troškovima ima ekonomskog smisla.

- KAKO POLJEZAŠTITNI POJASEVI VRŠE SVOJU FUNKCIJU- Nailaskom vetra na barijeru – poljezaštitni pojas, deo vetra prolazi kroz pojas, a

deo se izdiže i prelazi preko pojasa. Ovo dovodi do redukcije brzine vetra u zoni pre i posel poljezaštitnog pojasa. U zoni pre poljezaštitnog pojasa redukcija brzine se oseća na 2-5 visina pojasa, a u zoni posle pojasa 10-40 visina biljaka u pojasu. Unutar ovih zona mikroklima je promenjena. U zoni posle pojasa a do 10 visina biljaka u pojasu temperatura je vazduha i zemljišta je blago viša, evaporacija je redukovana a vlažnost povećana. Opšte gledano uslovi za rast biljaka su bolji jer je smanjen stres.

DIZAJN POLJEZAŠTITNIH POJASEVA- Dizajn poljezaštitnih pojaseva zavisi od namene pojasa. Prvenstvena i najvažnija

namena je zaštita od vetra. Najčešće nije dovoljan jedan pojas. Pojasevi se moraju ponoviti u prostoru, odnosno najbolji je niz od više paralelnih pojaseva. Rastojanje između paralelnih pojaseva treba da bude od 10 do 20 visina stabala u pojasu (oko 400 do 500 metara). Idealno je da se prave višeredni pojasevi, kombinovani od više vrsta koje razvijaju dubok korenov sistem, adaptiranih na domaće uslove. Gustina pojaseva treba da bude od 40-60% tokom vegetacionog perioda. Da bi se obezebedila efikasna zaštita neophodno je da se u pojasu nalaze lišćarske i četinarske vrste. Poljezaštitni pojasevi namenjeni za „upravljanje“ snegom imaju gustinu 25-35%, drvenaste vrste se sade u jednom redu a rastojanje između biljaka je oko 6m. Ukoliko se gustina pojasa poveća na 40% u tom slučaju je zaštita od vetra efikasna ali se javlja problema neravnomerne raspodele snega. Ovo je problem koji se često javlja i u tom slučaju na odluku koji će se dizajn pojasa primeniti treba da utiče odgovor na pitanje šta je primarna funkcija pojasa (zaštita od vetra ili upravljanje snegom).

EKONOMIJA POLJEZAŠTITNIH POJASEVA- Postavlja se pitanje da li se podizanje poljezaštitnih pojaseva isplati? Da bi se

isplatili povećanje prinosa poljoprivrednih kultura mora biti toliko da ono prevazilazi gubitak usled smanjenja obradive površine usled podizanja pojaseva. Ekonomska analiza mora obuhvatiti troškova osnivanja i održavanja pojaseva, gubitke usled smanjenja obradive površine, gubitak usled konkurencije, troškove uklanjanja pojasa i prihod od drvne mase. Istraživanja u kojima je gajen pasulj na površini pod zaštitom pokazala su uvećanje prinosa za 40%. Pored toga treba imati

u vidu da se pod dejstvom poljezaštitnih pojaseva formira posebna mikroklima koja omogućava gajenje šireg spetra poljoprivrednih vrsta. Veći diverzitet vrsta omogućava bolje i održivije korišćenje zemljišta. Veći diverzitet staništa omogućava veći diverzitet mikroorganizama, insekata i biljaka. Dobro isplanirani poljezaštitni pojasevi omogućavaju uvećanje zarade kao i povećano prisustvo insekata predatora i redukciju upotrebe pesticida.

- UPRAVLJANJE I ODRŽAVANJE POJASEVA- Poljezaštitni pojasevi su živi sistemi i zahtevaju održavanje kako bi na optimalnom

nivou ispunjavali svoju funkciju. Od radova je neophodno da se suzbija korov, vrši orezivanje, prati prisustvo štetnih insekata i oboljenja i vrši njihovo suzbijanje. U zavisnosti od vrsta od kojih su osnovani pojasevi primenuju se različite mere nege. U nekim slučajevima mere nege su usmerene na proizvodnju kvalitetnog drveta (orah, hrastovi) ili plodova (kleke, voćkarice). Osnovni cilj kojim treba težiti je multifunkcionalnost uz poštovanje ekonomskih kriterijuma.

-

ProgramRemedijacije, rekultivacijePoljezaštitni pojaseviEkološke mrežeAlejni zasadiZasadi za pčelarstvo, vrste drveća i žbunjaLovne remizeZasadi za proizvodnju biomase za energijuUredjenje predela