Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas
May-akdaMarites B. CruzJulia T. GorobatNorma C. Avelino
EditorFlorencia C. Domingo, PhD
PAG-AARI NG PAMAHALAANHINDI IPINAGBIBILIINILAAN PARA SA
Distrito/Paaralan: ______________________________Dibisyon: _____________________________________Unang Taon ng Paggamit: _______________________Pinagkunan ng Pondo (pati taon): _________________
Binagong Edisyon 6GOP - Textbook Funds
Yaman ng Pilipinas 6Batayang Aklat sa Heograpiya, Kasaysayan, at Sibika 6
Binagong Edisyon 2010Muling Limbag 2014
ISBN: 978-971-0421-30-5Karapatang-Ari © 2007EdCrisch International, Inc.
Ang aklat na ito ay pag-aari ng EdCrisch International, Inc. at alin mangbahagi nito ay hindi maaaring ilathala sa anumang anyo nang walang nakasulat napahintulot ng tagapaglathala.
Inilimbag ng:
EdCrisch International, Inc.5059 Filmore St., Cor. Arellano St.,Palanan, Makati CityTel. No. (02) 407-5953; 834-1334email: [email protected]
iii
PAUNANG SALITA
Ang batayang aklat na ito, Yaman ng Pilipinas 6, ay inihanda para sa mgabatang mag-aaral ng Heograpiya, Kasaysayan at Sibika sa Ikaanim na Baitang.
Ang aklat ay binubuo ng limang yunit na may iba’t ibang aralin para sa paglinangng mga kasanayang itinakda ng 2002 Basic Education Curriculum.
Sa Unang Yunit ng aklat ay matatanto ang kahalagahan ng populasyon,kalusugan, at edukasyon, ang pagkilala sa tao bilang pinakamahalagang yaman ngbansa, at masusuri ang mga bumubuo sa sambayanang Pilipino. Matatalakay rinang tungkol sa mga pagpapahalaga at paniniwala ng mga Pilipino.
Mapag-aalaman sa Ikalawang Yunit ang heograpiya ng Pilipinas, angkahalagahan ng teritoryo at lokasyon ng bansa, gayundin ang wastong pangangalagasa kalikasan at mga likas na yamang biyaya ng Maykapal. Mapahahalagahan angmatalinong pagpapasya sa paggamit at pagtulong sa pangangalaga ng likas nayaman.
Sa Ikatlong Yunit ay matatalakay ang pag-unlad ng pamahalaan ng bansa atmamamayang Pilipino sa iba’t ibang panahon at ang mga uri ng pamahalaan saiba’t ibang bahagi ng daigdig, ang mahahalagang katangian ng bansang demokratiko,sistemang pampulitika ng Pilipinas, at kahalagahan ng pamahalaan sa isang bansa.Higit ding mauunawaan ang halaga ng mga karapatan at kalayaan upangmapangalagaan ang mga ito.
Makikilala nang lubusan ang dalawang uri ng soberanya ng ating bansa saIkaapat na Yunit. Mababatid din ang mga karapatang tinatamasa ng Pilipinasbilang malayang bansa at ang mga pagtatanggol ng mga makabayang Pilipino labansa mga dayuhang mananakop. Sa yunit ding ito ay mapag-aaralan ang pakikipag-ugnayan ng bansang maunlad at papaunlad gayun din ang mga samahangpangrehiyon at pandaigdig.
Sa Ikalimang Yunit ay masusuri ang pagsisikap ng pamahalaan at mamamayanupang mapatatag ang ating bansa. Malalaman dito ang mga paraan ng pagigingproduktibo, pagpapaunlad at pangangalaga sa sarili, wastong paggamit ng mgakalakal o serbisyo, pagtitipid ng enerhiya, at paglutas sa pambansang suliranin namakatutulong sa pagpapaunlad ng ating bansa ayon sa taglay na kakayahan.
Mga May-akda
iv
Nilalaman
YUNIT I PILIPINO SA PAGSIBOL NG BANSAKabanata 1 Populasyon ng Bansa
Aralin 1 Katangian ng Populasyon: Malusog at MatalinongMamamayan...............................................................2
Aralin 2 Populasyon ng Pilipinas.............................................. 5Aralin 3 Distribusyon at Kapal
ng Populasyong Urban at Rural ................................. 11Aralin 4 Pandarayuhan .......................................................... 15
Kabanata 2 Mga Pilipino na Bumubuo sa BansaAralin 5 Pagka-Pilipino .......................................................... 21Aralin 6 Iba’t Ibang Pangkat Etniko ........................................24
Kabanata 3 Pagtataguyod ng Tao sa BansaAralin 7 Pagsasaalang- alang sa Kalusugan at Edukasyon ....32Aralin 8 Pagpapahalaga at Paniniwala .................................. 36Aralin 9 Mga Tradisyunal na Pagpapahalaga at Paniniwala....39
YUNIT II ANG HEOGRAPIYA NG PILIPINASKabanata 4 Teritoryo ng Bansa
Aralin 10 Hangganan at Lawak ................................................ 43Aralin 11 Ang Lokasyon ng Pilipinas........................................49
Kabanata 5 Topograpiya at mga Biyayang Yamanng Kapuluan
Aralin 12 Ang Topograpiya at mga Likas na Yamanng Pilipinas...............................................................52
Aralin 13 Mga Likas na Yaman Ayon sa Uri .............................. 57Aralin 14 Matalinong Paggamit ng mga Likas na Yaman.......... 62
Kabanata 6 Pangangalaga sa Teritoryo at mgaLikas na Yaman
Aralin 15 Mga Suliraning Pangkabuhayan ............................... 66Aralin 16 Mga Paraan ng Pangangalaga sa Teritoryo
at mga Likas na Yaman Nito .....................................70
v
YUNIT III ANG PAMAHALAAN AT ANG MAMAMAYANG PILIPINOKabanata 7 Ang Pamahalaan ng Pilipinas
Aralin 17 Ang Pamahalaan at Layunin sa Pagtatatag Nito .......76Aralin 18 Mga Uri ng Pamahalaan ...........................................83Aralin 19 Mga Katangian ng Bansang Demokratiko ................88Aralin 20 Sistemang Pampamahalaan ng Pilipinas .................91Aralin 21 Kahalagahan ng Pamahalaan .................................. .96
Kabanata 8 Ang Mamamayang PilipinoAralin 22 Ang Mamamayan ng Pilipinas ..................................99Aralin 23 Ang Karapatan at Kalayaan
ng mga Mamamayang Pilipino ...............................104Aralin 24 Mga Tungkulin o Pananagutan
ng Mamamayang Pilipino ....................................... 111Aralin 25 Paraang Nakatutulong sa Pangangalaga
ng mga Karapatan .................................................. 115Aralin 26 Mga Pangyayaring Nakahahadlang
sa Pagtatamasa ng mga Karapatan ....................... 119Aralin 27 Kahalagahan ng Pagtatamasa
ng mga Kalayaan at Karapatan ng Tao ...................124
YUNIT IV PAGPAPAHALAGA SA KALAYAAN AT SOBERANYA NG PILIPINASKabanata 9 Ang Soberanya ng Bansa
Aralin 28 Ang Kahalagahan ng Panloob at Panlabasna Soberanya ng Pilipinas ......................................127
Aralin 29 Mga Karapatang Tinatamasa ng Pilipinas ..............132Aralin 30 Pagbawi ng Kalayaan mula sa mga Espanyol .........136Aralin 31 Pagkamit ng Kalayaan mula sa Amerikano .............142Aralin 32 Pagtatanggol sa mga Hangganan at Teritoryo ng Bansa ..............................................147
Kabanata 10 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa Iba’t Ibang Bansa
Aralin 33 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa Ibang Bansasa Iba’t Ibang Panahon ...........................................150
Aralin 34 Kalagayan ng Pakikipag-ugnayan ng Pilipinassa mga Bansang Maunlad at Papaunlad .................154
Aralin 35 Kontribusyon ng Pilipinas sa mga SamahangPanrehiyon at Pandaigdig ......................................158
vi
Aralin 36 Mga Kabutihang Dulot sa Pilipinas ng Pagsapisa mga Samahang Panrehiyon at Pandaigdig ........162
YUNIT V PAGSISIKAP NG MAMAMAYAN AT PAMAHALAAN SA PAGPAPATATAG
NG BANSAKabanata 11 Paraan ng Pagtataguyod
sa Kaunlaran ng BansaAralin 37 Mga Palatandaan ng Kaunlaran ..............................165Aralin 38 Katangian ng Isang Maunlad na Bansa ...................169
Kabanata 12 Paraan ng Pagpapabuti ng EdukasyonAralin 39 Mga Patakaran at Programang Pangkabuhayan
ng Pamahalaan ......................................................174Aralin 40 Mga Paraan para sa Pagpapabuti ng Edukasyon ...178Aralin 41 Mga Paraan ng Pagpapaunlad ng Agham at
Teknolohiya.............................................................182
Kabanata 13 Pagiging ProduktiboAralin 42 Kahulugan ng Pagiging Produktibo .........................186Aralin 43 Pagiging Produktibo ng Tao ...................................191Aralin 44 Pagtitiwala sa Sariling Kakayahan ..........................195Aralin 45 Katangian ng Taong may Tamang
Saloobin sa Paggawa ............................................199Aralin 46 Pangangalaga sa Sarili ..........................................202Aralin 47 Katangian ng Matalinong Mamimili .........................205Aralin 48 Paraan ng Wastong Paggamit
ng mga Kalakal at Paglilingkod...............................208Aralin 49 Pagtangkilik sa Sariling Produkto ...........................212Aralin 50 Muling Paggamit ng Bagay na Patapon Na .............215Aralin 51 Enerhiya: Salik ng Kaunlaran .................................219Aralin 52 Pagpapanatili at Pagpapaunlad sa Kultura ng Bansa................................................222Aralin 53 Paglutas ng mga Pambansang Suliranin ................224Aralin 54 Mga Proyekto sa Paglutas ng Pambansang Suliranin .......................................228
Talahuluganan .........................................................................231
Talasanggunian .......................................................................233
76
YUNIT IIIANG PAMAHALAAN
AT ANG MAMAMAYANG PILIPINO
Kabanata 7 Ang Pamahalaan ng Pilipinas
Aralin 17 Ang Pamahalaan at Layunin sa Pagtatatag Nito
Ang pamahalaan ang nagbibigay buhay at nangangalaga sa isang bansa. Sinu-sino ang namamahala sa pamahalaan? Sa barangay, sino o ano ang tawag sanamamahala rito?
Alamin ang inyong pamahalaan at kilalanin ang mga pinuno sa barangay,lungsod, lalawigan, at bansa.
Ang Pamahalaan
Ang pamahalaan ay isang institusyong pinatatakbo ng mga taong inihalal opinili ng mamamayan upang magpatupad o magsagawa ng mga gawain at desisyonpara sa kapakanan at kabutihan ng mga taong nasasakupan nito. Naitatag angpamahalaan upang may mamuno sa paggawa at pagpapatupad ng mga programangtumutugon sa iba’t ibang pangangailangan ng sambayanan.
Ang Pilipinas sa ilalim ng pamahalaanni Pangulong Gloria Macapagal-Arroyo
Magsimula ka
Alamin mo
77
Maraming pangyayari ang lumipas at marami ang naganap sa kasaysayan bagolubusang naging maayos at matatag ang pamahalaang Pilipino.
Pamahalaan Noon
Ang Pamahalaang Barangay
Bago pa man dumating ang mga Espanyol saPilipinas, ang ating mga ninuno ay mayroon nangpamahalaan. Ito ay tinawag na barangay. Ang
pamahalaang itong mga Pilipinoay karaniwangbinubuo ng mga magkakamag-anak. Ang bawatpinuno ay nag-aangkin ng sariling lupain oteritoryo.
Ang pinuno ay tinutulungan ng sanggunianng matatanda sa paggawa ng mga tuntunin obatas at sa paghukom o pagpataw ng parusa.
Pamahalaan sa Panahon ng Espanyol
Dumating ang mga Espanyol noong 1521 atunti-unti nilang sinakop ang iba’t ibang barangay.Itinatag nila ang sariling pangkalahatangpamahalaan noong 1565 sa pamumuno ng isangGobernador Heneral na siyang kinatawan ng Haring Spain. Nasa ilalim ng pamumuno ng mgaEspanyol ang Pilipinas sa loob ng tatlong daan attatlumpu’t tatlong taon. Marami ang nag-alsa saiba’t ibang panig ng Pilipinas laban sa mgamananakop dahil sa nawalang kalayaan ng atingmga ninuno. Naging matagumpay ang rebolusyongPilipino sapagkat sa huli ay naideklara ang kalayaan ng kapuluan noong Hunyo12, 1898 sa Kawit, Cavite.
Pamahalaan Pagdating ng mga Amerikano
Sa pagkatalo ng mga Espanyol noong 1898, naipailalim naman ang ating bansasa mga Amerikano. Nagkaroon ng Kasunduan sa Paris at inilipat ng mga Espanyolsa mga Amerikano ang pamamahala sa bansa sa halagang $20,000,000. Naunangitinatag ng mga Amerikano ang pamahalaang militar, ngunit nang lumaon ay napalitan
Ang Pamahalaang Barangay
Sanggunian ng mga Matatanda
Ang Labanan sa Mactan sa pagitan ngpangkat ni Lapu-Lapu at ni Magellan
78
ng Pamahalaang Sibil. Naibigan ito ng ilangmga Pilipino dahil binigyan sila ngpagkakataong makibahagi sa pamumunosa pamahalaan, at nagkaroon rin ng pag-asang matamo ang kasarinlan. Nangpinagtibay ang Batas Tydings-McDuffie,nabigyan ng sampung taong transisyon angPamahalaang Commonwealth sa Pilipinas.Nagsimula ito noong 1935. Pinamunuan itoni Manuel Luis M. Quezon hanggang 1944.Kahit paano’y nakadama ng kalayaan sailalim ng pamahalaang Commonwealth angmga Pilipino.
Pamamahala ng mga Japanese
Natigil ang Pamahalaang Commonwealthnoong 1942 nang pumasok sa Pilipinas ang mgaJapanese at tinalo ang mga Amerikano na noonay hindi nakahanda. Ang bansang Japan aymalapit sa Pilipinas. Hinangad nitong mapalawakang sariling teritoryo at maipatupad ang East AsiaCo-Prosperity Sphere kaya nilusob ang karatigbansa. Nasakop ng bansang Japan ang Pilipinasdahil lumikas mula sa bansa sina Heneral Dou-glas MacArthur kasama ang Pangulong ManuelLuis M. Quezon at nangako sa mga gerilyangPilipino na sila’y maghahanda sa Australia at sila’ybabalik.
Itinatag ng mga Japanese angisang Puppet Republic at ipinahayagang kasarinlan ng Pilipinas noongNobyembre 13, 1943. NagingPangulo ng Ikalawang Republika siPangulong Jose P. Laurel.
Noong Oktubre 1944, bumaliksi Heneral MacArthur at hukbo nitosa Pilipinas kasama sina SergioOsmeña at Carlos Romulo. Nataloang mga kaaway, ibinalik angPamahalaang Commonwealth saPilipinas at naging pangulo si SergioOsmeña.
Ang Kasunduan sa Paris, 1898
Sina Pangulong Manuel LuisM. Quezon at PangulongFranklin D. Roosevelt ngUnited States of America
Ang pagbabalik ni Heneral DouglasMacArthur noong Oktubre 1944
79
Pamamahala sa Ikatlong Republika
Ipinahayag ng mga Amerikano ang kalayaan ng Pilipinas noong Hulyo 4, 1946.Tuwang-tuwa ang mga Pilipino. Ito ang Ikatlong Republika at nahalal na unangpangulo si Manuel A. Roxas. Sinundan siya ni Elpidio Quirino. Naging pangulorin sina Ramon Magsaysay, Carlos P. Garcia, Diosdado Macapagal, at FerdinandMarcos.
Noong Setyembre 21, 1972 idineklarani Pangulong Marcos ang Batas Militar saPilipinas, at ang pagbuwag sa Kongreso.Ang uri ng pamamahala ay nagingawtoritaryan. Noong 1973, nabago angSaligang Batas at ginawang Parliamentaryoang pamahalaan mula sa pamahalaangpampanguluhan. Ganunpaman, hindiganap na sinunod ang pamahalaangParliamentaryo. Si Pangulong FerdinandMarcos ang nanatiling makapangyarihan,at batas ang turing sa kanyang mga utos.
Si Cesar Virata ang nahirang na Punong Ministro samantalang si Marcos pa rinang pangulo ng bansa.
Noong Enero 17, 1981 inalis ang Batas Militar sa Pilipinas. Pinaslang angdating Senador Benigno Aquino, Jr. noong Agosto 21, 1983. Tumaas ang halagang mga bilihin at bumagsak ang ekonomiya pagkaraan nito. Nagkaroon ng SnapElection noong Pebrero 7, 1986 at ang biyuda ni Senador Benigno Aquino, Jr. nasi Corazon C. Aquino ang lumaban kay Marcos sa pagkapangulo. Hindi nagustuhanng tao ang resulta ng halalan. Si Ferdinand E.Marcos pa rin ang nanalo. Naganap angPeople Power Revolution sa EDSA noongPebrero 22-25, 1986 na nagpaalis kayPangulong Marcos sa kapangyarihan.
Ang pagdedeklara ngMartial Law ni Pangulong Ferdinand E. Marcos
Pagpaslang kay Senador BenignoAquino, Jr. noong Agosto 21, 1983
Ang paghatid ng sambayanan kaySenador Benigno Aquino, Jr. sakanyang huling hantungan
80
Pamahalaan sa Ikaapat na Republika
Ang People Power ang nagluklok kay Corazon C. Aquino sa pagkapangulong bansa. Sa ilalim ng kanyang pamamahala, muling naitatag ang pamahalaangdemokratiko. Ito ang simula ng Ikaapat na Republika ng Pilipinas.
Maraming pagbabagong nagawa ang dating pangulong Corazon C. Aquino.Napataas ang pasahod sa mga kawani ng pamahalaan, nabago ang Saligang Batas(1987), at naitatag ang Presidential Commission on Good Governance (PCGG).
Pamahalaan sa Kasalukuyan
Ipinagpatuloy ng dating Pangulong Fidel V. Ramos ang mga nasimulan niPangulong Corazon C. Aquino. Naging pangulo siya ng bansa mula 1992 hanggang1998.
Noong Hunyo 1998, naupo bilang pangulo ng Pilipinas ang nahalal na si Jo-seph Ejercito Estrada. Ngunit di siya nagtagal sa panunungkulan. Nawala angtiwala sa kanya ng sambayanang Pilipino dahil sa inihaing impeachment laban sakanya Noong Enero 2001. Sa bisa ng People Power o EDSA II, napilitan angPangulong Estrada na lisanin ang Malacañang, at hinirang bilang pangulo ng Pilipinasang noo’y pangalawang pangulong si Gloria Macapagal-Arroyo.
Sa kanyang panunungkulan, naging pangunahing tuon ng kanyang mgaprograma ang mga pabahay para sa mahihirap, patubig sa mga walang malinis natubig, paghuli at pagpaparusa sa mga kriminal, at iba pang gumagawa ng labag sabatas. Noong halalan ng Mayo 2004 nagwagi siya bilang presidente ng Pilipinas.
Bilang pangulo, sinikap ni Pangulong Arroyo na malutas ang mga suliranin ngbansa at maitaas ang antas ng pamumuhay ng mga Pilipino. Subalit ang patuloy nakahirapan ng mga tao ay naging sanhi ng patuloy na pagdami ng krimen at mgakaguluhan tulad ng kidnapping, coup d’ etat, robbery, at iba pang krimen nadulot ng pang-aabuso sa droga. Hindi rin nakaligtas ang Unang Pamilya sa mgakritiko o puna na may kinalaman sa jueteng at isyu ng graft at corruption.
Ang EDSA People Power noong Pebrero 1986
81
Layunin sa Pagtatatag ng Pamahalaan
May ilang mga layunin sa pagtatatag ng isang pamahalaang republika tulad ngating bansa. Nakasaad ang mga ito sa Saligang Batas ng 1987.1. Makapagtatag ng isang pamahalaang kakatawan sa ating mga mithiin at mga
lunggati;2. Magkaroon ng pamahalaang magtataguyod ng kabutihan ng bawat isa;3. Mangangalaga at magpapaunlad ng ating patrimonyo; at4. Magpapatatag ng mga biyaya ng kalayaan at demokrasya para sa ating sarili
at sa angkang susunod.
A. Pumili ng salitang angkop para sa patlang upang maging ganap na pangungusapang mga sumusunod. Gawin ito sa iyong notebook.1. Bago pa man dumating ang mga Espanyol sa Pilipinas, mayroon nang pa-
mahalaan ang ating mga katutubong Pilipino. Tinawag itong ________.2. Pagdating ng mga Espanyol, sinakop nila ang Pilipinas at itinatag ang pama-
halaang pinamumunuan ng ________________.3. Ang Pamahalaang ____________________ ay nagbigay ng mas malawak
na pakikibahagi ng mga Pilipino sa pamumuno.4. Nangakong babalik si _____________ sa Pilipinas noong lumikas sila ng
Pangulong Quezon.5. Ibinalik ng United States ang kasarinlan ng Pilipinas noong __________.6. Ang People Power ay naganap noong Pebrero 22-25, 1986 at napaalis
nito bilang pangulo si __________.
Gloria Macapagal-Arroyo, nanumpa bilang pangulomatapos mapatalsik si Joseph Estrada sa pagkapangulosa pamamagitan ng People Power noong Enero, 2001.
Isagawa mo
82
B. Balangkasin ang data retrieval chart.Kasaysayan ng Pamahalaan ng Pilipinas
Ang kasaysayan ng ating pamahalaan ay mabisang patnubay upang maiwa-san ang mga pagkakamaling nagawa ng ilan nating naging pinuno at isabu-hay ang mga dakilang gawaing nasimulan ng marami sa kanila.Ang sapat na kaalaman sa mga uri ng pamahalaang pinagdaanan ng atingbansa at sa mga nagawa ng mga naging pangulo ay makapagtuturo ng masmabisang paraan ng pamamahala sa mga susunod pang mga lider.Ang anumang uri ng pamahalaan ay may mabuti at di-mabuting epekto sabansa. Higit na mahalaga ang uri ng pagkatao at taglay na kakayahan ngisang pangulo upang maisulong ang bansa sa kaunlaran at pagkakaisa.
Pag-isipan at sagutin ang mga tanong.1. Sa palagay mo, bakit kaya hindi lubusang nagtagumpay ang dating Pangulong
Ferdinand Marcos sa isang Pamahalaang Parliamentaryo?2. Sa opinyon mo, tama kaya ang desisyon ni Pangulong Corazon C. Aquino sa
pagpapatupad ng bagong Saligang Batas noong 1987?
1. Kasama ang dalawang kamag-aral, pag-usapan ninyo ang paksang ito:“Makatwiran ba ang pagpapaalis sa tungkulin bilang pangulo ng Pilipinas kinaFerdinand Marcos noong 1986 at Joseph Ejercito Estrada noong 2001?”
2. Isulat sa iyong diary ang mga katangiang sa palagay mo ay nararapat taglayinng isang pangulo ng bansa.
C. Sagutin ang sumusunod na mga tanong:1. Ano ang pamahalaan?2. Bakit mahalaga ang pamahalaan sa mga mamamayan?3. Ilan ang sangay ng pamahalaan ng Pilipinas?4. Paano nagkakaiba-iba ang mga uri ng pamahalaan?
Mahahalagang NagawaPamahalaan NamumunoBarangaySentralisadoCommonwealthIkatlong RepublikaRoxas - MarcosPangkasalukuyan
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
83
Aralin 18 Mga Uri ng Pamahalaan
May iba’t ibang uri ang pamahalaan. Nakikita natin sa telebisyon at nababasanatin sa mga pahayagan ang uri ng pamahalaan ng iba’t ibang bansa.
Sa ating bansa nababakas natin ang uri ng pamahalaang ating kinamulatan atnaiibigan hanggang sa kasalukuyan. Mayroon bang dahilan upang palitan ang uring pamamahala sa ating bansa?
Uri ng Pamahalaan ayon sa Tunay na Pinanggalinganng Kapangyarihan
May mga pamahalaan na tinutukoy na Pamahalaang Awtoritaryan. Angpamahalaang tulad nito ay pinamumunuan ng isang tao o maliit na pangkat ng mgatao. Sa ilalim ng pamahalaang ito, walang kalayaan ang mga mamamayangmagpahayag o sumalungat sa namumuno. Mga halimbawa ng pamahalaang ito ayMonarkiya, Aristokrasya, at Totalitaryan.
Monarkiya
Ito ay isang uri ng pamahalaan kung saan tanging iisang tao lamang anggumagamit ng kapangyarihan. Ang iisang taong ito ay ganap na monarko. Anghalimbawa nito ay ang kapangyarihan ng hari o reyna noon at punong ministro ngbansa. Sa pamahalaang ito, walang laya sa pagpapahayag ang mga mamamayan.Nasa ilalim ng kapangyarihan ng pamahalaan ang pahayagan, radyo, at telebisyon.Walang bahagi sa pagpapasya ang mga mamamayan, sa pamahalaan lamang angpagpapasya. Ang mga mamamayan ay walang karapatang sumalungat sapamahalaan.
Dalawa ang uri ng Monarkiya: absolute monarchy at limited monarchy.Kapag lahat ng kapangyarihan ay nasa nag-iisang namumuno, ito ay ganap namonarkiya o absolute monarchy. Kung ang kapangyarihan ng namumuno ayayon sa konstitusyon, ito ay natatakdang monarkiya o limited monarchy.
Aristokrasya
Pinamumunuan ito ng ilang opisyal na nabibilang sa mataas na lipunan at maykayamanan o kapangyarihang minana sa magulang.
Magsimula ka
Alamin mo
84
Totalitaryan
Ang pamahalaang pinamumunuan ng isang diktador o isang pangkat ng mgamakapangyarihang tao ay tinatawag na totalitaryan. Sa ganitong uri ng pamahalaan,sumasangguni ang isang pinuno sa lupon ng mga tagapayo sa pagtatakda ng mgapatakarang pambansa. Ang mga tagapayo ng pinuno ay nabibilang sa iisangpartidong pulitikal. Walang ibang oposisyon o partido ang maaaring sumalungatsa kanila. Sila ang nagtatakda at nagpapatupad ng mga batas. Tinitiyak nila naang kilos ng mga taong bayan ay naaayon sa paniniwala ng pamahalaan. Sapamahalaang ito kinikilala agad ang mga matatalino, mahuhusay, at may kasanayangkabataan. Itinatakda sa kanila ang uri ng edukasyon para sa pangangailangan ngbansa. Walang makatatanggi dahil kadalasang pinapatawan ng kaukulang parusaang humahadlang o sumasalungat.
Ang halimbawa ng pamahalaang ito ay ang Pamahalaang Komunista ng Rus-sia, China, at North Korea.
Demokrasya
Ang pamahalaang nasa mgamamamayan ang kapangyarihan aytinatawag na demokrasya. Sapamahalaang ito, ang mga taonginihalal ng mamamayan angnamamahala sa pagpapalakad ngbansa. Sa pamamagitan ng halalan,ang mga tao ang nagpapasya kungsino ang mamamahala sa kanilangbansa. Ang iboboto ng nakararamiang nagwawagi at siyang humahawakng tungkulin.
Sa pamahalaang demokrasya, lahat ay pantay-pantay sa pagkakataon maginganuman ang kulay at katayuan sa buhay. Iginagalang ng demokrasya ang dangalat kahalagahan ng isang tao pati na kagalingan ng bawat isa.
Uri ng Pamahalaan Batay sa Saklaw na Kapangyarihan
Unitaryo
Ang pamahalaang unitaryo ay may malawak na kapangyarihan sa mga gawainng pamahalaang lokal. Ang Pilipinas ay isang halimbawa nito. Ang kontrol ng mgagawaing pambansa at lokal ay ginagampanan ng pambansang pamahalaan. NasaMaynila ang sentro ng pamahalaan.
Maging matalinong botante
85
Federal
Sa pamahalaang Federal nahahati ang kapangyarihan sa pambansa at sa lokal.Ang bawat isa ay nakahihigit ng kapangyarihan sa mga saklaw nilang pook. Anghalimbawa nito ay ang Pamahalaang Federal ng United States kung saan angbawat estado ay may kapangyarihang hindi saklaw ng pamahalaang nasyonal.Ganito rin ang uri ng pamahalaan ng Germany at Malaysia.
Uri ng Pamahalaan Batay sa Ugnayan ng Tagapagpaganapo Tagapagbatas
Batay sa mga ugnayan ng mga sangay tagapagpaganap at tagapagbatas okongreso, ang pamahalaan ay maaaring parliamentaryo o pampanguluhan.
Parliamentaryo
Sa pamahalaang parliamentaryo, ang tagapagbatas ay may kapangyarihangtagapagpaganap. Ang punong ministro na hinirang ng tagapagbatas ay siyangpunong tagapagpaganap, samantalang ang pangulo na inihalal ng bayan ay nagigingpinunong nominal o titular o pinuno lamang sa turing. Ang halimbawa ng bansangmay ganitong pamamalakad ay ang Australia at Malaysia.
Pampanguluhan
Kapag ang saligang batas ang nagtakda ng paghihiwalay ng tagapagpaganapat ng tagapagbatas, ang sistema ng pamahalaan ay pampanguluhan. Ito ang uri ngpamahalaang umiiral sa Pilipinas.
Uri ng Pamahalaan Ayon sa Panahon ng Panunungkulanng Pinuno
Minana
Ang pamumuno sa pamahalaan ay inililipat sa tagapagmana ng korona ngkapangyarihan. Ang panganay na anak na lalaki ang karaniwang nabibigyan ngganitong pamana. Ang may ganitong uri ng pamahalaan ay ang bansang Bruneiat Saudi Arabia. Karaniwang ang prinsipe ang itinatakdang maging susunod napinuno ng isang bansa.
Halal
Ang mga kwalipikadong botante ang pumipili ng mga pinuno ng pamahalaan.Ang paghahalal ay maaaring tuwiran o hindi tuwiran.
86
Tuwirang PaghahalalPumipili ang taong bayan ng mamumuno sa pamamagitan ng halalan o
eleksyon.
Hindi Tuwirang PaghahalalAng mga kinatawan ng taong bayan ang siyang pipili ng mamumuno sa
pamahalaan.
A. Buuin ang chart upang maipakita ang iba’t ibang uri ng pamahalaan. Isulat sanotebook ang sagot.
Ang sumusunod ay uri ng pamahalaan batay sa pinanggalingan ngkapangyarihan:
Isang tao
Isang pangkat
Nasa mga tao - demokrasya (nasa mamamayan)
Ang pamahalaan batay sa saklaw na kapangyarihan ay maaaring:
monarkiya
totalitaryan (diktador)aristokrasya (mayayaman/matatalino)
komunista (isang partido)
1.2.
Panahon ngpanunungkulan
1.2.
1.2.
1.2.3.4.
Bilang ngpinanggalinganng
kapangyarihan
Saklaw ngkapangyarihan
Ugnayan ng tagapagbatas at tagapagpaganap
Uri ng Pamahalaan
Pamamahala
Unitaryo Pambansa
FederalNahahati-hati napamahalaang lokal
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
87
Ang pamahalaan ayon sa ugnayan ng tagapagbatas at tagapagpaganap ayang sumusunod:
Ang pamamahala ayon sa panahon ng panunungkulan ng pinuno:
Sa lahat ng uri ng pamahalaang natutuhan mo, aling uri ang naibigan mo? Isulatsa isang papel ang sagot mo.
Gumawa ng balangkas ng pamahalaang lokal sa inyong barangay at lungsod.Gawin ito sa sagutang papel.
Pinuno
Minana Inihalal
Ang kapangyarihan ay isinalinmula sa magulang tungo sa anako pinakamalapit na kamag-anak.
Ang sambayanan angpumipili sa lider sapamamagitan ng halalan.
Pamamahala
Pampanguluhan Parliamentaryo
Hiwa-hiwalay ang kapangyarihanng mga sangay ng pamahalaan
Ang punong ministro anggumagawa at nagpapatupad ngbatas
Barangay
Namumuno
Gumagawa ngOrdinansa
Nagpapatupadng Ordinansa
Lungsod
Subukan mo
Kaya mo ito!
88
Aralin 19 Mga Katangian ng Bansang Demokratiko
Maraming bayani ang nagbuwis ng buhay para sa ating bayan sa paghahangadng kalayaan. Naranasan kasi nila ang pait ng mabuhay nang walang kalayaan.
Sa lahat ng uri ng pamahalaan na naranasan ng ating mga ninuno, angpamahalaang demokrasya o demokratiko ang nakitaan nila ng pagpapahalaga sakalayaan at pagkakapantay-pantay ng taong bayan.
Ibig mo bang lubusang malaman ang mga katangiang ito ng bansangdemokratiko?
Malinaw at mahalaga para sa ating mga Pilipino ang mga katangian ng bansangdemokratiko. Nakita at namana natin ito sa mga Amerikano.
Unang Katangian: Ang Pamahalaan ng mga TaoAng kapangyarihan sa pamamahala ay nasa mga mamamayan. Sila ang
namamahala sa pagpapalakad ng bansa. Sa pamamagitan ng halalan, nagpapasyaang taong bayan kung sino ang mamamahala sa bansa. Ang iboboto ng nakararamiang nagwawagi at siyang hahawak ng tungkulin. Tinawag itong “Pamahalaan ngmga Tao” dahil mga tao ang nagluklok sa mga pinuno sa tungkulin.
Pangalawang Katangian: Pamahalaang Galing sa mga TaoAng mga nahalal na pinuno ng pamahalaan ay mga kinatawan ng taong bayan.
Ang kagalingan at kabutihan ng lahat ang kanilang layunin sa pamamahala. Maypananagutan sila sa bayan at kung naging matapat sila sa panunungkulan, maaarisilang mahalal muli.
Pangatlong Katangian: Pamahalaan Para sa mga TaoPara sa kapakanan ng mga tao kaya may pamahalaan. Ang pinuno ay dapat
maglingkod sa lahat ng tao nang pantay-pantay at walang kinikilingan.
Pang-apat na Katangian: Pagkilala sa Pasya ng Nakararamiat Paggalang sa Karapatan ng Sumasalungat
Ang pagpapahayag ng pagtutol sa panukalang batas ng pamahalaan aykarapatan ng isang tao at iginagalang o dinirinig ang pagbibigay paliwanag ukoldito. Ngunit ang pasya ng nakararami ang nakapananaig sa lahat. Ang majorityo nakararami ay kalahati at isa ng kabuuang bilang.
Magsimula ka
Alamin mo
89
Ikalimang Katangian: May Karapatan ang mga Taong Sumasalungatsa Pamahalaan
Ang sinumang tumututol o sumasalungat sa pamahalaan ay may karapatangmaipahayag ang kanilang panig. Maaari silang magprotesta, magmartsa, omagpakita ng iba pang paraan ng hindi pagsang-ayon. Ngunit ang pagsasagawanito ay sa paraang hindi nakasasagabal sa kalayaan ng iba.
Ikaanim na Katangian: Isinasaalang-alang ang mga Saloobin ng mgaMamamayan Tungkol sa Pamamahala
Sa anumang desisyon, isinasaalang-alang ang mga saloobin ng mga mamamayankaya iniharap sa mga tao ang panukalang Saligang Batas ng 1986 sa isang plebesito.Ang isang reperendum ay isinasagawa upang iharap sa mga tao ang isang panukalaat upang malaman ang kanilang pananaw hinggil dito.
Ikapitong Katangian: Pamahalaan ng mga BatasSa demokratikong pamahalaan,walang taong nangingibabaw sa batas. Lahat
ay pantay-pantay sa ilalim ng batas maging anuman ang katayuan ng tao sa buhay.
Ikawalong Katangian: Lahat ng Tao’y Pantay-pantayAng pagkakapantay-pantay ay nangangahulugang pagbibigay ng pantay na
karapatan at pagkakataon sa lahat ng tao, mayaman man o mahirap, malusog omay sakit, kilala o hindi. Iginagalang ng demokrasya ang dangal at karapatan ngisang tao.
Isulat ang salita o lipon ng mga salita na nararapat sa patlang.
1. Sa pamahalaang demokratiko, ang kapangyarihan sa pamamahala ay nasamga _______________________.
2. Ang iboboto ng nakararami ang siyang ___________________________.3. Ang mga nahalal na tao ang siyang ___________________ng taong bayan.4. Para sa kapakanan at kagalingan ng tao kaya may __________________.5. Ang pagpapahayag ng pagtutol sa panukalang batas ay _______ng isang tao.6. Ang pagtutol ay ginagawa ng sumasalungat na mamamayan sa paraang hindi
nakasasagabal sa ____________________ ng iba.7. Ang demokratikong pamahalaan ay pamahalaan ng mga_____at hindi ng tao.8. Ang mga batas na pagtitibayin ay dapat alinsunod sa _________________.9. Ang bawat pinuno ay may ______________________________sa bayan.10. Ang pagkakapantay-pantay ay nangangahulugang pagbibigay ng pantay na
_______________ sa lahat ng tao.
Isagawa mo
90
Ang mga katangian ng demokratikong bansa tulad ng Pilipinas ay ang mgasumusunod:
1. Pamahalaan ng mga tao, galing sa mga tao, at para sa mga tao2. Kumikilala sa pasya ng nakararami3. Gumagalang sa karapatan ng sumasalungat4. Isinasaalang-alang ang saloobin ng mga mamamayan tungkol sa pamamahala5. Walang sinumang nakapangingibabaw sa batas6. Lahat ng tao ay binibigyan ng pantay-pantay na karapatan at pagkakataon
Isalaysay mo sa ladder chart ang kahulugan ng sumusunod:Ang Pilipinas ay pamahalaan ng tao, galing sa mga tao, at para sa mga tao.
Pag-isipan kung ang mga katangian ng bansang demokratiko ay taglay ngPilipinas. Makipagpalitan ng kuru-kuro sa iyong mga kamag-aral tungkol dito.
Pamahalaangaling sa mga taoPamahalaan
ng mga tao
Pamahalaanpara sa mga tao
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
91
Aralin 20 Sistemang Pampamahalaan ng Pilipinas
Ngayong alam mo na ang sistema ng pamahalaan ng ilang bansa dapat ay masalam mo ang sistema ng ating sariling bansa.
Sistemang pampanguluhan o presidensiyal ang uri ng pamahalaan ng atingbansa. Alam mo bang may tatlo itong sangay na naghahati sa kapangyarihan?
Sistemang Pampamahalaan ng Bansa
Ayon sa ating Saligang Batas ng 1987 ang pamahalaan ng Pilipinas ay isangrepublika at demokratiko. Sa ganitong uri ng pamahalaan, may kalayaan ang mgamamamayan na pumili ng mga taong mamumuno sa bansa. Sa pamamagitan ngeleksyon pinipili ang pangulo at iba pang pinuno ng bansa. Sila ang kakatawan sataong bayan sa pagsasagawa ng mga batas at desisyon para sa lahat.
Ang sistema ng pamahalaan ay pampanguluhan na may tatlong sangay nanaghati-hati sa kapangyarihan.
Unang Sangay ng Pamahalaan: Tagapagpaganap o ExecutiveBranchAng pangulo ng Pilipinas ang siyang tagapagpaganap at puno ng bansa. Siya
ang commander-in-chief ng Sandatahang Lakas ng Pilipinas o Armed Forces ofthe Philippines. Ang mga tungkulin niya’t kapangyarihan ay ang sumusunod:
1. Pamahalaan at kontrolin ang mga kagawarang tagapagpaganap, mgakawanihan, at tanggapan;
2. Ipatupad ang lahat ng mga batas;3. Hirangin ang mga karapat-dapat sa tungkulin;4. Makipagkontrata at managot ng mga pag-utang sa labas ng bansa;5. Pumasok sa kasunduang pambansa o kasunduang pandaigdig;6. Iharap sa kongreso ang pambansang badyet;7. Ipasailalim sa Batas Militar ang bansa o alinmang bahagi nito; at8. Magkaloob ng kapatawaran sa nagkasalang nagpakabuti.
Magsimula ka
Alamin mo
92
Dalawa ang lupong tagapayo ng pangulo: ang sanggunian ng estado at gabinete.Ang sanggunian ng estado ay binubuo ng mga pinunong pambayan at mga pribadongmamamayang hinirang ng pangulo. Ang gabinete ay binubuo ng mga kalihim ngmga kagawarang tagapagpaganap.
Katangian ng Pangulo
Ang nais maging pangulo ng bansa ay dapat may katangiang tulad ng sumusunod:1. Katutubong ipinanganak na mamamayan ng Pilipinas;2. Apatnapung taong gulang man lamang sa araw ng halalan;3. Nakababasa’t nakasusulat;4. Rehistradong botante; at5. Naninirahan sa Pilipinas sa loob ng sampung taon bago sumapit ang
araw ng eleksyon.
Ayon sa Saligang Batas ng 1987, ang pangulo ng Pilipinas ay tuwirang inihahalalng taong bayan para sa terminong anim na taon na walang muling paghahalal.Pinaniniwalaang sapat na ang anim na taon upang matapos ng isang pangulo angkanyang mga programa at proyekto para sa sambayanan.
Ang mga punong tagapagpaganap ng mga pamahalaang lokal ay ang Kapitanng Barangay, Alkalde at Bise Alkalde ng lungsod o bayan, Gobernador at BiseGobernador ng lalawigan, at mga opisyal ng rehiyon.
Ikalawang Sangay: Tagapagbatas o Legislative Branch
Ang Kongreso ng Pilipinas ang humahawak ng kapangyarihan ng tagapagbatas.Ang paggawa, pagsusog, at pagwawalang-bisa ng mga batas ang pangunahinggawain o kapangyarihan nito. Binubuo ng dalawang kapulungan ang Kongreso –ang Mataas na Kapulungan o Senado at ang Mababang Kapulungan o Kapulunganng mga Kinatawan.
Katangian ng Mambabatas
Ang nais maging senador ay dapat may katangiang tulad ng sumusunod:1. Katutubong ipinanganak na mamamayan ng Pilipinas;2. Tatlumpu’t limang taong gulang man lamang sa araw ng halalan;3. Nakababasa’t nakasusulat;4. Rehistradong botante; at5. Naninirahan sa Pilipinas sa loob ng dalawang taon bago sumapit ang araw
ng eleksyon.
93
Ang nais maging kinatawan o kongresista ay dapat may mga katangiang tuladng sa senador maliban sa edad na 25 taong gulang sa halip na 35 taong gulang atisang taong paninirahan sa Pilipinas sa halip na dalawang taon.
Ang iba pang tagapagbatas ay nasa pamahalaang lokal tulad ng SangguniangPanlalawigan para sa lalawigan, Sangguniang Bayan o Lungsod para sa bayan olungsod, at Sangguniang Pambarangay para sa barangay.
Pangatlong Sangay: Tagapaghukom o Judiciary Branch
Ang Korte Suprema at mabababang korte ang bumubuo ng kapangyarihangpanghukuman. Ang hukuman ang nagpapasya upang mapangalagaan ang mgakarapatan, buhay, at ari-arian ng bawat tao. Ang katarungan ay sinisikap ibigay sadapat tumanggap nito.
Mga Katangian ng mga Kasapi ng Korte Suprema
Ang nais maging kasapi ng Korte Suprema ay dapat may katangiang tulad ngsumusunod:
1. Apatnapung taong gulang man lamang;2. Katutubong ipinanganak na mamamayan ng Pilipinas;3. Naging hukom ng isang hukuman o nagpraktis bilang abogado sa Pilipinas
sa loob ng 15 taon o mahigit pa; at4. May subok na kakayahan, kalinisan ng budhi, katapatan, at malayang
pag-iisip.
Mga Kapangyarihan ng Korte Suprema
1. Magtalaga ng mga pansamantalang hukom sa mga mababang hukuman;2. Humirang ng lahat ng mga pinuno at kawani ng mga hukuman ayon sa
batas ng serbisyo sibil;3. Magkaroon ng superbisyon sa lahat ng mga hukuman at sa mga tauhan ng
mga ito;4. Disiplinahin ang mga hukom ng mga mababang hukuman o iatas ang
kanilang pagkatiwalag sa tungkulin;5. Iatas ang pagbabago ng lugar ng paglilitis upang maiwasan ang pagbabago
ng pagpapairal ng batas;6. Gumamit ng orihinal na hurisdiksyon sa usaping may kinalaman sa mga
ambassador at iba pang mga ministro;7. Muling pag-aralan, rebisahin, baligtarin, o pagtibayin ang pag-apela sa
isang kaso;8. Magtakda ng mga alintuntunin tungkol sa pangangalaga at pagpapatupad
ng mga karapatang konstitusyonal; at9. Lumikha at pangasiwaan ang isang Judicial at Bar Council.
94
Isulat sa notebook sa loob ng balloon ang mga gawain ng bawat sangay ngpamahalaan na nasa ibaba.
Tagapaghukom Tagapagbatas Tagapagpaganap_____________ _____________ ___________________________ _____________ ___________________________ _____________ ___________________________ _____________ ___________________________ _____________ ______________
1. Pag-aralan at rebisahin ang hatol2. Ipatupad ng mga batas3. Magkaroon ng superbisyon sa lahat ng hukuman4. Disiplinahin ang mga hukom5. Humirang ng mga kagawad ng gabinete6. Gumawa ng mga batas7. Pagtibayin ang badyet8. Ipatupad ang Batas Militar9 Ipawalang bisa ang mga batas
Ang Pilipinas ay may sistemang pampanguluhan.Tatlo ang sangay ng pamahalaan na naghahati ng kapangyarihan:Tagapagpaganap, Tagapagbatas, at Tagapaghukom.Ang Tagapagpaganap ay ginagampanan ng pangulo ng Pilipinas ayon saSaligang Batas. Siya ay tinutulungan ng pangalawang pangulo at ng mgamiyembro ng gabinete.Ang Sangay Tagapagbatas o Kongreso ang siyang gumagawa ng bataspara sa kapakanan ng sambayanan.Ang Sangay Tagapaghukom ay pinamumunuan ng Korte Suprema oKataas-taasang Hukuman. Ito ang nagpapaliwanag ng batas na ipinasa ng Kongreso.
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
95
Bakit kaya ibinalik sa pampanguluhan mula sa parliamentaryo ang sistema ngating pamahalaan? Isulat sa isang papel ang iyong haka-haka.
A. Isulat sa talahanayan ang kapangyarihan at ilang kwalipikasyon ng bawatsangay ng pamahalaan. Gawin ito sa sagutang papel.
B. Magtanungan
Kinatawan SenadorKapangyarihan
Edad
Edukasyon
Pagkamamamayan
Paninirahan sa Pilipinas
Kwalipikasyon Tagapagpaganap Tagapaghukom Tagapagbatas
Subukan mo
Kaya mo ito!
1. Magtanungan tayo. Sinu-sino ang mga punong tagapagpaganap sa Pilipinas? 2. Alam ko ang sagot.
Sa pambansa ay ang____, sa lalawigan ay ang ____, sa lungsod ay ang _____.
3. Sinu-sino naman ang mga tagapabatas?
4. Madali iyan! Sa barangay, ang tagapagbatas ay ang _____, sa bayan o lungsod ay ang ____, at sa lalawigan ay ang ____.
5. Sinu-sino naman ang namamahala sa gawaing panghukom?
6. Nasa kamay ito ng_________ at iba pang ___________ itinatag ng bansa.
96
Aralin 21 Kahalagahan ng Pamahalaan
Ang pamahalaan ay itinatag para sa kapakanan ng lahat ng mga taong sakopnito. Kung wala nito, walang kapanatagan sa bawat lipunan dahil walang susupilsa masasamang gawain at mga kaguluhan.
Kung may pamahalaan, may pag-asang umunlad ang sambayanan at magigingmaganda ang ekonomiya o kabuhayan ng bansa. Sa oras ng kagipitan ay maymatatakbuhan ang isang mamamayan at may handang tumulong sa kanya.
Napakahalaga talaga ng pamahalaan dahil sa pagbibigay halaga nito saedukasyon, kalusugan, kaligtasan, at iba pang pangangailangan ng taong bayan.
May naiisip ka pa bang dahilan kung bakit umiiral ang isang pamahalaan?Maging matatag kaya ang ating bansa kung wala itong pamahalaan? Bakit?
Ang Kahalagahan ng Pamahalaan
Mahalaga at kailangan ng bansa ang pamahalaan dahil sa iba’t ibang nagagawanito para sa sambayanang Pilipino. Kabilang dito ang mga sumusunod:
Pinapangalagaan ng pamahalaan ang bansa sa pamamagitan ng pagkakaroonnito ng sariling hukbong sandatahan na magtatanggol sa bansa at magpapanatili ngkatatagan nito. Ang ahensya ng pamahalaang namamahala rito ay tinatawag naHukbong Sandatahan ng Pilipinas o Armed Forces of the Philippines.
Sa pamamagitan ng pamahalaan, ang Pilipinas ay nagkakaroon ng ugnayangdiplomatiko sa ibang bansa kung saan ito ay nakikipagtulungan upang mapabutiang kabuhayan ng mga mamamayang Pilipino. Ito ay tungkulin ng Department ofForeign Affairs (DFA).
Magsimula ka
Alamin mo
Hukbong-Sandatahan ng Pilipinas: Tagapagtanggol ng kalayaan atkapayapaan ng bansa
97
Pinangungunahan at itinataguyod ng pamahalaan ang maingat na pagtanggapsa mga dayuhang nais manirahan sa bansa. Ang Bureau of Immigration and De-portation (BID) ang sumusuri kung dapat payagan ang pagtigil ng mga dayuhan sabansa. Ginagawa ito upang mapangalagaan ang mamamayan ng bansa sa mgadayuhang masasama o gumagawa ng mga labag sa batas.
Ang pagdinig sa salungatan ng interes at sigalot ay isa ring mahalagang tungkulinng pamahalaan. Ang mababang hukuman ay tumutugon sa reklamo opangangailangan ng isang mamamayan laban sa isang tao o institusyon. Upangmaiwasan ang pang-aapi sa sinuman at mabigyan ng pantay na karapatan atpagkakataon ang bawat isa, dinidinig ang panig ng dalawa. Ang mga hukuman aynasa ilalim ng Department of Justice (DOJ).
Ang gobyerno din ang nagtatakda ng mga batas upang maiwasan ang pang-aabuso ng mga tao sa mga tinatamasang karapatan. Ang Kongreso at Senadoang may gawain nito.
Itinataguyod din ng pamahalaan ang kaunlaran ng bansa sa pamamagitan ngpagtulong sa maliliit na industriya at pagbibigay ng iba’t ibang tulong at pondoupang ang mga ito ay umunlad at sumulong. Gawain ito ng Department of Tradeand Industry (DTI).
Binibigyang prayoridad din ng gobyerno ang edukasyon sa pamamagitan ngpagpapatayo ng mga paaralan at pagbibigay ng libreng pag-aaral sa mga paaralangpampublikomula mababang paaralan hanggang sa mataas na paaralan. Ang De-partment of Education (DepEd) ang namamahala rito.
Ang pamahalaan din ang nagbibigay ng mga babala sa taong bayan bagosumapit ang kalamidad tulad ng bagyo, baha, lindol, pagsabog ng mga bulkan, atepidemya. Tumutulong ang pamahalaan sa mga nasalanta ng kalamidad sapamamagitan ng pagbibigay ng mga pagkain at gamot. Ang Department of SocialWelfare and Development (DSWD), Department of Health (DOH), PhilippineInstitute of Volcanology and Seismology (PHIVOLCS), at Philippine Atmospheric,Geophysical and Astronomical Services Administration (PAGASA) angnagtutulungan para dito.
Pinapangasiwaan din ng pamahalaan ang pisikal, pangkabuhayan, panlipunan,at pangkulturang kaunlaran. Ang pamahalaan ay gumagawa ng mga kalsada, tulay,at mga gusaling pampubliko para sa kaunlaran ng bansa. Pinangangasiwaan dinnito ang mga negosyante at kalagayan ng mga manggagawa. Ang Department ofPublic Works and Highways (DPWH), Department of Labor and Employment(DOLE), National Commission for Culture and the Arts (NCCA), at ang Na-tional Economic Development Authority (NEDA) ang mga ahensyang namamahalasa mga ito.
Pinangangalagaan ng pamahalaan ang mga tao at kanilang mga ari-arian. Maymga alagad ng batas na nangangalaga sa bawat pamayanan sa umaga at sa gabiupang maprotektahan ang buhay ng mga tao, pagkain, ari-arian, at naipundar nakabuhayan. Pinamamahalaan ito ng Philippine National Police (PNP).
98
Pumili ng tatlong ahensya ng pamahalaan at isalaysay kung paano nakatutulongsa mga mamamayan ang bawat isa. Isulat sa isang papel ang iyong sagot.
Ahensya ng Pamahalaan Tungkulin
1. 1. 2. 2.3. 3.
Mahalaga ang pamahalaan sa bansa dahil ito ang nagsisilbing gabay samga mamamayan sa pagtahak sa tamang direksyon.Pinapangalagaan ng pamahalaan ang kapakanan ng bansa at ng buongsambayanang Pilipino.Isinasaalang-alang ng pamahalaan ang nararapat na pagpapatupad ng mgabatas.Itinataguyod ng pamahalaan ang kaunlaran ng bansa. Nagtuturo ito ngiba’t ibang paraang nakatutulong sa pagsulong ng kabuhayan ng mamama-yan.Binibigyan ng pamahalaan ng pantay na pagkakataon at karapatan angbawat mamamayan.
1. Maraming bagay ang ginagawa ng pamahalaan para sa iyo. Maibibigay moba ang tatlong pinakamahalaga? Bakit pinakamahalaga ang mga ito para saiyo?
2. Bilang ganti, ano ang magagawa mo para sa ating bansa?
Mangalap ka ng mga larawang nagpapakita ng kahalagahan ng pamahalaan.Lagyan ng caption sa ibaba ng bawat larawan. Humanap ng kapareha. Pag-usapan ninyo ang inyong ginawa.
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
99
Kabanata 8 Ang Mamamayang Pilipino
Aralin 22 Ang Mamamayan ng Pilipinas
Hindi lahat ng mga tao sa Pilipinas ay mamamayang Pilipino. May mgapamantayan at kwalipikasyon na dapat makamit upang maituring na isangmamamayang Pilipino. Ang pagkamamamayang Pilipino ay maaari ding mawala.Alam mo ba ito?
Ang Pagiging Mamamayang Pilipino
Ang isang bansa ay tulad ng isang pamilya na ang mga kasapi ay ang mgamamamayan nito. Ang pagiging mamamayang Pilipino ay pagiging miyembro ngbansang Pilipinas.
Ayon sa Saligang Batas ng 1987 Artikulo IV, Seksiyon I, ang mga mamamayangPilipino ay yaong mga mamamayan ng Pilipinas sa pagkakatibay ng Saligang Batasna ang ina o ama ay mga mamamayan ng Pilipinas, yaong mga isinilang bagosumapit ang Enero 17, 1973 na ang ina ay Pilipino, at yaong mga nagingnaturalisadong Pilipino.
Uri ng Mamamayang Pilipino
Dalawa ang uri ng mamamayang Pilipino. Una ay ang mga Pilipino sapamamagitan ng kapanganakan at pangalawa ay ang mga Pilipino sa pamamagitanng batas naturalisasyon.
Mga Katutubong Mamamayang Pilipino
Ang mga taong natamo ang pagkamamamayan simula sa kanilangkapanganakan ay mga katutubong mamamayang Pilipino.
Dalawa ang basehan ng pagkamamamayan ayon sa kapanganakan - ang JusSanguinis at ang Jus Soli.
Magsimula ka
Alamin mo
100
Jus Sanguinis - Ang Jus Sanguinis ay ang pagkamamamayan ayon sarelasyon sa dugo. Ayon dito, ang batang isinilang ay sumusunod sapagkamamamayan ng kanyang mga magulang o ng isa man lang sa kanila. Angbatang isinilang ng isang Pilipinong magulang ay isang Pilipino kahit na siya’y isinilangsa ibang bansa. Kapag isinilang naman sa Pilipinas na ang mga magulang ayparehong dayuhan, ang pagkamamamayan ng sanggol ay ibabatay sapagkamamamayan ng kanyang mga magulang.
Jus Soli - Ang Jus Soli ay ang pagkamamamayan ayon sa lugar ngkapanganakan. Ang mga magulang ay walang kinalaman sa pagkamamamayanng batang isinilang. Ang halimbawa nito ay ang batang ipinanganak sa UnitedStates. Ang mga batang isinilang sa U.S. ay kinikilalang mamamayan ng Americaanuman ang pagkamamamayan ng mga magulang nila.
Mga Naturalisadong Pilipino
Ang mga taong nakuha ang pagkamamamayan sa pamamagitan ng batas ngnaturalisasyon ay mga naturalisadong Pilipino.
Naturalisasyon
Ang bansa ay may kapangyarihang magbigay ng pagkamamamayan sa mgadayuhan sa pamamagitan ng naturalisasyon. Ito ay paraan ng pagtanggap ng bansasa isang dayuhan at pagkakaloob sa kanya ng mga karapatang tinatanggap ngmga mamamayan.
Maaaring makamit ang naturalisasyon sa pamamagitan ng hatol ng hukuman obatas ng kongreso. Dapat masusing alamin ang pagkatao ng isang banyaga nanais maging mamamayang Pilipino.
Mga katangiang kailangang taglayin ng isang dayuhan para sa naturalisasyon
Edad na 21 taong gulang sa araw ng pagdinig sa kasoAng isang dayuhan ay dapat na may 21 taong gulang dahil pinapaniwalaang
nasa hustong edad na siya at may sapat nang pagpapasya sa edad na iyon.
Sampung taong nakapanirahan sa Pilipinas nang tuluy-tuloySa loob ng 10 taong paninirahan sa Pilipinas matututuhan na ng isang ban-
yaga ang paraan ng pakikipamuhay sa mga Pilipino.
:
101
May mahusay at malinis na record ng pagkataoMaingat ang hukuman sa pagbibigay ng pagkamamamayan sa isang banya-
ga. Tinitiyak nito na siya ay may mabuting pag-uugali at kalagayang moral nanaaayon sa batas upang maiwasan ang suliranin at krimeng dulot ng kaduda-dudang pagkatao.
Naniniwala sa Saligang Batas ng PilipinasDapat na maunawaan ng isang banyaga ang konstitusyon ng Pilipinas at
ganap siyang sumasang-ayon dito. Ang Saligang Batas ang gagabay sa kanyaupang maging matapat sa Pilipinas.
Nagmamay-ari ng lupain o matatag na trabahoKung ang isang banyaga ay may lupain at matatag na trabaho, walang da-
hilan ang korte para hindi siya bigyan ng naturalisasyon. Kung nagbibigay siyang hanapbuhay sa maraming Pilipino, siya ay itinuturing na isang pakinabangsa bansa.
Nakapagsasalita ng isa sa mga pangunahing wika sa bansaKung magaling siyang umunawa at magsalita ng Ingles, Tagalog, o Bisaya,
walang dahilan para hindi siya maunawaan. Mahalagang alam niyang makipag-talastasan o makipag-ugnayan sa wikang ginagamit sa Pilipinas.
Nagnanais na matutuhan at tanggapin ang kulturang PilipinoAng isang banyaga na nagpapahalaga sa kulturang Pilipino, nag-aaral ng
wikang Pilipino, pinag-aaralan ang mga pagpapahalagang demokratiko, o nag-papakita ng pagnanais na tanggapin ang kulturang Pilipino, ay pinapayagangmaging naturalisadong Pilipino.
Nagpapaaral ng mga anak sa paaralang itinuturo ang kasaysayanat kultura ng Pilipinas
Naniniwala ang Kataas-taasang Hukuman na ang mga anak ng isang dayu-han ay dapat pinapag-aral sa Pilipinas upang matuto at mahubog sa mga kau-galian at tradisyong Pilipino. Kung magiging naturalisadong Pilipino siya, magi-ging Pilipino na rin ang kanyang mga anak na wala pa sa hustong gulang.
Maaaring gawing limang taon ang kailangang bilang ng taon ng paninirahankung ang dayuhan ay ipinanganak sa Pilipinas, nakapag-asawa ng mamamayangPilipino, nakapagtatag ng bagong imbensyon o industriya, nakapagturo ng dalawangtaon sa paaralang pribado, o may hinahawakan siyang katungkulang pampublikosa bansa. Mahalaga para sa ating bansa ang seguridad o kaligtasan ng ating mgamamamayan, kung kaya ipinatutupad nang mabuti at maayos ang mga panuntunanpara sa pagkamamamayang Pilipino.
102
Pagkawala ng Pagkamamamayang Pilipino
Ang mga sumusunod ay sitwasyon na maaaring maging dahilan ng pagkawalang pagkamamamayang Pilipino:
1. Pagtataksil sa Armed Forces of the Philippines sa oras ng digmaan2. Tahasang pagtakwil sa pagkamamamayan3. Pagsumpa ng katapatan sa konstitusyon ng ibang bansa4. Pagiging naturalisadong mamamayan ng ibang bansa5. Pagsisilbi o pagtanggap ng komisyon sa hukbong sandatahan ng ibang bansa
Muling Pagkakamit ng Pagkamamamayan
Ang nawalang pagkamamamayang Pilipino ay maaaring makamit muli sapamamagitan ng alinman sa mga ito: muling naturalisasyon, pagbabalik sa sarilingbansa at pagsumpa ng katapatan sa Republika ng Pilipinas, at tuwirang aksyon ngkongreso.
Sagutin ang mga tanong:
1. Sinu-sino ang mga mamamayang Pilipino?2. Ano ang kaibahan ng naturalisadong Pilipino sa katutubong Pilipino?3. Ano ang kaibahan ng Jus Soli sa Jus Sanguinis?
Ang pagkamamamayan ay pagiging miyembro ng isang estado o bansa.Ayun sa Seksiyon 1, Artikulo IV ng Saligang Batas ang mamamayang Pi-lipino ay yaong mga sumusunod:a. Mga mamamayan ng Pilipinas sa pagpapatibay ng Saligang Batasb. Ang ama o ina ay mamamayan ng Pilipinasc. Mga isinilang bago sumapit ang Enero 17, 1973 na ang ina ay Pilipinod. Mga naging mamamayan ayon sa batasDalawa ang batayan ng pagkamamamayan ayon sa kapanganakan:Jus Sanguinis at Jus Soli.Ang Jus Sanguinis ay nagsasaad na ang bata ay sumusunod sa pagkama-mamayan ng kanyang mga magulang o ng isa sa kanila. Kung ang isa sakanyang mga magulang ay Pilipino, siya ay mamamayang Pilipino saanman siya isinilang.
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
103
Ang Jus Soli ay pagkamamamayan batay sa lugar ng kapanganakan. Ayondito ang mga magulang ay walang kinalaman sa pagkamamamayan ng ba-tang ipinanganak.Ang naturalisasyon ay isang legal na paraan ng pagtanggap sa isang dayuhanat pagbibigay sa kanya ng mga karapatang tulad ng tunay na mamamayanng bansa.
Ipaliwanag at bigyan ng halimbawa.
1. Ang kahulugan ng naturalisasyon2. Ang pagiging mamamayang Pilipino
A. Lagyan ng tsek ( ) ang mamamayan ng Pilipinas. Gawin ito sa sagutangpapel.
_____ 1. Ang magulang na lalaki ay isang Espanyol at ang ina ay Pilipina_____ 2. Ang mga magulang ay parehong Amerikano at ipinanganak siya
sa Pilipinas_____ 3. Ang ina ay ipinanganak sa Mindanao at ang ama ay isinilang sa
Bisayas_____ 4. Ang tatay ay tubong Canada at ang ina ay tubong Vietnam_____ 5. Ipinanganak sa Pilipinas noong 1969 at ang ina ay Pilipino
B. Itala sa notebook ang mga paraan ng:
Pagkawala ngPagkamamamayang
Pilipino
Muling Pagkamit ngPagkamamamayang
Pilipino
Subukan mo
Kaya mo ito!
104
Aralin 23 Ang Karapatan at Kalayaan ng mga Mamamayang Pilipino
Mapalad ang mga mamamayan sa isang demokratikong bansa dahil sa mgakarapatan at kalayaang tinatamasa nila.
Anu-ano ang iyong mga karapatang pantao? Anu-ano ang iyong mga kalayaan?Nauunawaan mo ba ang bawat isa?
Mga Karapatan ng Mamamayang Pilipino
Ayon sa Artikulo III ng Saligang Batas ng 1987 ang mga sumusunod aykarapatan ng bawat mamamayang Pilipino:
• Karapatan sa kaparaanan ng batas• Karapatan sa pantay na pangangalaga ng batas• Karapatan laban sa di-makatwirang paghahalughog o pagsasamsam• Karapatan sa pagiging lihim ng komunikasyon at korespondensya• Karapatan sa paglalakbay• Karapatang bumuo ng mga unyon, samahan, at kapisanan• Karapatang pumasok sa mga kasunduan• Karapatan sa malayang pagdulog sa mga hukuman• Karapatan laban sa sapilitang paglilingkod• Karapatan laban sa malawakang kaparusahan sa iisang paglabag
Mga Kalayaan ng Mamamayang Pilipino• Kalayaan sa pananalita• Kalayaan sa pagpapahayag• Kalayaan sa mapayapang pagtitipon• Kalayaan sa relihiyon• Kalayaan sa paninirahan
Ang Karapatang Pantao
Nauuri ang karapatang pantao sa:Karapatang sibil at pampulitikaKarapatang pangkabuhayan, panlipunan, at pangkultura
Pinagtibay ang mga karapatang pantao sa pangkalahatang kapulungan ng UnitedNations noong Disyembre 16, 1966.
Magsimula ka
Alamin mo
105
Karapatang Sibil at Pampulitika
Ang mga karapatang sibil at pampulitika ay ang mga sumusunod:
Karapatan sa buhay, kalayaan, at kagustuhan sa sariliAyon sa ating Saligang Batas bawat tao ay may karapatan sa buhay. Walang
sinuman ang maaaring pumatay sa isang tao dahil ang buhay ay sagrado.Maging masama man ang isang tao dapat pa ring bigyan siya ng pagkakataong
magbago at mabuhay. Labag sa batas ang kumitil ng buhay ng isang tao. May ka-rampatang parusa ang sinumang lalabag dito.
Bawat mamamayan ay may karapatan sa kalayaan at kagustuhan sa sarili.Malaya niyang magagamit ang sarili niyang kakayahan, kasanayan, at kaalamanbasta’t naaayon sa batas at hindi nakapipinsala sa kapwa. Ang kapakanan nglahat o nakararami ang dapat isipin sa paggawa ng sariling kagustuhan.
Karapatan laban sa pagiging alipinWalang sinuman ang maaaring gawing alipin ng kahit na sino. Dahil demokratiko
ang ating bansa ang lahat ay kinikilalang pantay-pantay bilang tao.Anuman ang laki ng pagkakautang ng isang tao sa isang pinagkakautangan ng
loob hindi siya sapilitang mapagtatrabaho dito bilang alipin. Gayumpaman, angsinumang nagpasyang maglingkod sa mga pinagkakautangan ay kinakailangangbigyan din ng sapat na kaukulang sahod. Kung kakaltasan man ang sahod niyaupang makapagbayad nang paunti-unti, kinakailangan din ang kanyang kusangpagsang-ayon o pahintulot nito.
Karapatan laban sa malupit na parusaAng isang tao ay di dapat bigyan ng malupit na parusa tulad ng labis na
pambubugbog, pananakit, o pag-aalis ng isang bahagi ng katawan. Ang sinumanggumawa ng ganito ay maaakusahan ng severe physical injury at mapapatawanng mabigat na kaparusahan.
Karapatang kilalanin bilang isang tao Ang isang mamamayan, mahirap man o mayaman, ay may karapatang
tanggapin ang respeto o paggalang na nauukol sa isang tao. Tungkulin din niyangipakita ang nararapat na asal o ugali upang walang dahilan ang iba na siya’y di-igalang.
Pantay-pantay na pangangalaga sa batasKung ang isang tao ay nasa katwiran, nararapat lamang na magkamit siya ng
katarungan anuman ang kalagayan o katayuan niya sa buhay. Anuman ang lipingkinabibilangan, ang lahat ng mamamayan sa bansa ay nararapat na bigyan ng pantay-pantay na pangangalaga sa batas.
106
Ang isang halimbawa nito ay sa pagbabayad ng buwis. Ang lahat ng taongpare-pareho ang dami at edad ng mga anak, hanapbuhay, at kinikita ay pantay-pantay ang pataw na buwis na babayaran sa pamahalaan.
Ang isang magulang ng bata na pinagkaitan ng edukasyon o di tinanggap sapaaralan dahil sa pagiging mahina nito at pagiging mahirap ay puwedeng magreklamosa punong barangay laban sa namamahala ng paaralan. Isang paraan ito upangmabigyan ng pantay na pagkakataon sa edukasyon ang bawat tao.
Karapatan sa isang makatarungang pasyaAng mahihirap at mayayaman na naakusahan ng krimen ay nararapat na bigyan
ng parehong pagkakataon upang maipagtanggol ang sarili at madinig ang parehongpanig upang magkaroon ng makatarungang pasya o desisyon. Ang isang mahirapna walang pambayad sa abogado ay maaaring humingi sa hukuman ng librengpaglilingkod na legal.
Karapatan laban sa di-makatwirang pagdakip, pagkulong, o pagpapataponKung minsan ang isang tao ay napagkakamalan lamang sa isang kasalanan.
Dapat na humingi siya ng warrant of arrest mula sa hukuman bago siya sumamasa mga pulis o sinumang humuhuli sa kanya. Kung siya ay sapilitang ikinulong oipinatapon, maaari niyang akusahan ng illegal detention ang mga taong dumakipat nagkulong sa kanya.
Karapatan sa isang makatarungan, hayagan, at walang kinikilingangpaglilitis
Ang isang taong inirereklamo sa hukuman ay pinapayagang kumuha ng isangabogado na magtatanggol sa kanya. Malayang makahihiling ang taong ito na ilipatang paglilitis sa ibang hukuman kung nakikita niyang may kinikilingan ang nasabinghukumang dumidinig sa kanilang kaso.
Karapatang maituring na walang sala hangga’t hindi napapatunayanAng isang nademandang tao ay hindi puwedeng paratangang isang kriminal
hangga’t hindi natatapos ang imbestigasyon sa hukuman at hindi pa naibababa anghatol ng hukuman.
Karapatan sa pagiging lihim ng pamilya, tirahan, at liham o Right to PrivacyMalayang mailihim ng isang tao ang kanyang mag-anak, liham, at tirahan kung
kinakailangan upang mapangalagaan ang mga ito. Hindi maaaring basahin ninumanang isang liham o dokumento kung hindi kagustuhan ng may-ari nito. Ang lalabagsa karapatang ito ay tatanggap ng kaukulang parusa sa batas.
Kalayaan sa paggalawAng isang Pilipino ay puwedeng kumilos nang naaayon sa batas. Maaari
siyang gumalaw, maglakbay, pumasok sa isang kalakalan, at magbigay ng
107
suhestiyon sa isang pagpupulong. Maaari niyang gawin lahat huwag lamang masak-lawan ang karapatan at kalayaan ng ibang tao.
Karapatan sa kanlungan o Right to RefugeAng isang taong tumitestigo sa hukuman laban sa masasamang loob o sindikato
ay kadalasang nanganganib ang buhay pati na ang buhay ng kanyang pamilya.Binibigyan ng pamahalaan ng kanlungan ang taong ito pati na ang kanyang pamilyaupang maipagpatuloy nito ang pagtestigo tungo sa ikalulutas ng krimen. Bibigyandin siya ng mga security guards na magsisilbingproteksiyon laban sa mga taongmaaaring manakot at magtangka ng masama sa kanya at sa kanyang pamilya.
Karapatan sa pag-aasawa at pagbuo ng pamilyaAng isang dalaga o binata na may gulang na 18-21 ay maaaring mag-asawa
kung may kasulatang nagpapahayag ng pagpayag ng kanilang mga magulang. Yaongnasa gulang na 21-25 ay kailangang mayroong kasulatan buhat sa mga magulangna nagsasaad na alam nila ang kasalang magaganap. Ayon sa nirebisang FamilyCode of the Philippines na binigyang-bisa noong ika-4 ng Agosto, 1988,ipinagbabawal ang pag-aasawa kung wala pang 18 taong gulang.
Karapatan sa pagmamay-ariAng mga Pilipino ay may karapatang magmay-ari at gumamit ng sariling ari-
arian. Malaya silang makabili ng sarili nilang tahanan, lote, o anumang ari-arian nanaaayon sa batas.
Ang mga dokumento ng pagmamay-ari ang magiging katunayan ng kanilangkarapatan.
Kalayaan ng pag-iisip, budhi, at relihiyonKinikilala ng Saligang Batas ng Pilipinas ang malayang pagpili ng relihiyon at
pananampalataya ng mga Pilipino. Iba’t iba ang relihiyon ng mga tao, may mgaKatoliko, Protestante, Iglesia ni Kristo, Saksi ni Jehovah, at iba pa.
Sinumang Pilipino, Kristiyano o Muslim, ay malaya sa kanyang pag-iisip. Maysariling konsensya ang bawat isa. Walang makapagdidikta ng anumang paniniwalana laban sa kanyang budhi.
Walang pambansang relihiyon kaya makapagtuturo lang ng Katesismo sa mgapampublikong paaralan kung may pahintulot ang mga magulang ng mga bata.
Kalayaan sa pagpapahayagAng kalayaan sa pagpapahayag ay pinagtibay ng konstitusyon. Ang karapatang
ito ay nagbibigay ng pagkakataon sa mga tao na iparating sa pamahalaan angkanilang mga karaingan. Ang mapayapang pagtitipon ay pinapayagan tulad ngrally, kilos protesta, hunger strike, at iba pa.
Isinasagawa ang mga pamamahayag na nasabi upang tugunan ng pamahalaanang mga karaingan at mapagbuti ang paglilingkod sa sambayanan.
108
Kalayaan sa pagtitipon at pagsapi sa samahanAng mga bata, matanda, babae, o lalaki ay may kalayaang sumapi sa isang
samahan na makatutulong sa kanilang pag-unlad.Ang mga batang lalaki ay maaaring sumapi sa Boys Scout of the Philippines
gayundin ang mga batang babae ay puwedeng maging Girls Scout of the Philip-pines. Ang Scouting Movement na ito ay makatutulong upang sila’y mahasa atmasanay sa pagiging mabuting mamamayan. Maraming mga samahan angpuwedeng lahukan ng mga bata ayon sa kanilang interes tulad ng Science Club,English Club, Drama Club, Mathematics Club, Dance Troupe, Choir, Swim-ming Club, at marami pang iba.
Malayang makadadalo sa pagpupulong o pagtitipon ang mga batang kasapisa samahan. Kinakailangan lang ang permiso o pagsang-ayon ng kanilang mgamagulang.
Karapatang makilahok sa pamahalaanAng isang mamamayang Pilipino ay may karapatang kumandidato upang
manungkulan sa pamahalaan. Hindi siya maaaring hirangin kung wala sa kanyaang kakayahang nararapat.
Ang isang nahalal ay may karapatang manungkulan sa loob ng panahongitinakda ng batas. Hindi siya maaalis sa tungkulin kung lahat ng gawain niya aynaaayon sa batas at kinakitaan siya ng matapat na paglilingkod.
Ang mga karapatang ito ay magbibigay proteksyon sa bawat tao upang angating pamahalaan ay hindi umabuso sa kapangyarihan. Tungkulin ng pamahalaangibigay ang mga karapatan ng tao.
Ang sumusunod ay mga karapatang pangkabuhayan, panlipunan, at pangkultura:• Karapatan sa kasiguruhang sosyal• Karapatang maghanapbuhay• Karapatang magpahinga at mag-aliw• Karapatan sa isang pamantayan ng pamumuhay• Karapatan sa edukasyon• Karapatang lumahok sa pamumuhay pangkultura
Pangangalaga sa Karapatan
Sino ang dapat mangalaga sa mga karapatan ng mga mamamayan? Ang panguloba? Ang kongreso? Ang hukuman? Ang kapulisan? Walang sinuman sa mga itoang lubos na makapangangalaga sa mga karapatan ng mga tao. Mismong ang mgamamamayan ang tunay na makapagbibigay ng proteksyon sa kanilang mgakarapatan. Mahalagang alam ng mga tao ang kanilang mga karapatan at manindiganpara dito. Kapag may mga isyu kung saan direkta silang maaapektuhan, kailangannilang ihayag ang kanilang opinyon sa tamang paraan at gawin ang lahat ngmakakaya upang mapangalagaan ang interes ng taong bayan.
109
Limitasyon sa Kalayaan at Karapatan
May mga limitasyon sa kalayaang pangrelihiyon. Ang mga gawain sapananampalataya na makasasakit o makasisira sa katahimikan ng bayan ay hindipinahihintulutan.
Ang pagtatayo ng mga bahay sa mga lansangang bayan, liwasan, lupangpambayan, at mga pribadong lupa na walang pahintulot ng may-ari ayipinagbabawal.
Ang mga samahang may layuning maghimagsik laban sa pamahalaan ay hindipinahihintulutan. Ang isang taong gumawa ng maling pahayag at mga paninirang-puri tungkol sa iba ay maaaring ihabla ng libelo. Maaari namang akusahan athulihin sa salang sedisyon ang isang tao kung hinihimok niya ang taumbayan naibagsak ang pamahalaan.
Walang sinumang tao ang may karapatang magbukas ng liham ng iba malibankung iutos ng hukuman o kapag hinihingi ang kaligtasang pambayan. Hindi maaaringgumalaw ang isang tao nang naaayon lagi sa sariling kagustuhan bagkus ay dapatding isaalang-alang ang kagustuhan ng ibang tao at ang itinakda ng batas. Dapattingnan ang kapakanan ng pambansang kalusugan, kaayusan, kaligtasan, atkagalingan ng lahat, bago gawin ang anumang sensitibong bagay.
Isulat sa papel ang house chart na ito. Itala sa ginawang house chart angmga karapatan mo bilang mamamayang Pilipino at mga kalayaan mong tinatamasa.
1.
2. 3. 4.
7. 8.
9.10.
5. 6.
Mga Karapatan
Mga Kalayaan
Isagawa mo
110
Nakasaad sa Artikulo III ng Saligang Batas ang katipunan ng mgakarapatan at kalayaan ng tao. Protektahan natin ito laban sa mga pang-aabuso ng pamahalaan at ibang tao.Ang ilan sa mga karapatan natin bilang mamamayan ay ang sumusunod:1. Karapatan sa pantay na pangangalaga ng batas2. Karapatan sa di-makatwirang paghahalughog3. Karapatan sa pagiging lihim ng komunikasyon4. Karapatang bumoto5. Karapatan para sa kaligtasan ng buhay, pamamahay, mga ari-arian,
papeles, atbp.Ang ilan sa ating kalayaan ay:1. Kalayaan sa relihiyon2. Kalayaan sa paninirahan3. Kalayaan sa pananalita4. Kalayaan sa pagpapahayag5. Kalayaan sa mapayapang pagtitipon
• Nauuri ang karapatang pantao sa karapatang sibil at pampulitika; at kara-patang pangkabuhayan, panlipunan, at pangkultura.
• Dapat malaman at maunawaan ng isang tao ang kanyang mga karapatanat kalayaan upang mapangalagaan ang sariling kapakanan.
Isalaysay mo ang kahalagahan ng pagboto. Ibahagi sa katabing kamag-aralang iyong sagot.
1. Isipin mo at ilista sa notebook ang mga karapatang pantao na iyong tinatamasabilang mamamayang Pilipino.
2. Gumupit ng mga larawan na nagpapakita ng mga karapatan na dapat makamitnang lubusan at maayos para sa pag-angat ng katayuan sa buhay ng isang tao.
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
111
Aralin 24 Mga Tungkulin o Pananagutan ng Mamamayang Pilipino
Kung alam mo ang kalipunan ng iyong mga karapatan at kalayaan, higit nadapat alamin at unawain mo ang iyong mga tungkulin o pananagutan bilangmamamayang Pilipino. Sumasang-ayon ka ba?
Ang masiglang paglahok sa mga gawaing pampamayanan ay nangangahuluganng pakikipagtulungan sa pamahalaan. Ang pagpapaunlad ng sarili at pagiging kapaki-pakinabang sa bansa ay isang makabuluhang tungkuling dapat maisakatuparan.
Mga Tungkulin ng Mamamayang Pilipino
Maagap na pagbabayad ng buwis
Ang buwis ay ibinabayad ng bawat mamamayang Pilipino na may hanapbuhayat ari-arian sa bansa. Ang buwis ay perang panggugol ng pamahalaan para sa mgaproyektong nagtataguyod sa kapakanan ng mga mamamayan.
Magsimula ka
Alamin mo
Ang pagbabayad ng buwis ay mahalaga sa pagpaparating samga mamamayan ng kailangang serbisyo at paglilingkod.
112
Pagtulong sa mga nangangailangan
Tungkulin ng bawat mamamayan na tumulong sa kapwa na nangangailanganng tulong sa abot ng kanyang kakayahan. Ito ay tungkuling panlipunan at pansibiko.
Paggalang sa karapatan ng iba
Di dapat abusuhin ang ating sariling karapatan at kalayaan. Igalang dinang karapatan at kalayaan ng ibang tao.
Maayos na paggamit ng mga ari-ariang pampubliko
Tayo ay may tungkuling gamitin nang maayos at pangalagaan ang mga gamitpampubliko tulad ng paaralan, parke o liwasan, at iba pa upang may magamit dinang mga mamamayan sa hinaharap.
Matapat na paglilingkod ng mga manggagawang pampubliko atpampribadoAng tungkuling ito ay maipakikita sa pamamagitan ng mga sumusunod:
• Pagpasok sa takdang oras• Pagkakaroon ng mabuting saloobin sa paggawa• Pakikipagkapwa o pakikisama sa mabubuting gawain
Makatarungang paggamit ng karapatan
Ang paghahanapbuhay na nakapipinsala sa iba ay dapat ilipat sa pook nawalang mapipinsala o itigil kung kinakailangan. Hindi natin puwedeng tirhan oariin ang pag-aari ng iba ng walang pahintulot ang may-ari o pamahalaan. Hindinatin puwedeng pilitin ang iba na sumanib sa isang relihiyon. Ito ay kalayaan niyaayon sa kanyang paniniwala.
Ang pagtulong sa kapwa atsa mga nangangailangan aytungkuling panlipunan ngbawat mamamayan
113
Pangangalaga sa kalikasan
May tungkulin ang isang tao na pangalagaan ang kalikasan dahil ito aypinagkukunan ng kabuhayan ng marami.
Paggalang sa batas
Tungkulin nating igalang ang batas at ang maykapangyarihan. Kung wala angmga alagad ng batas, maaaring mawala ang kapanatagan at kapayapaan ngpamayanan. Tungkulin nating tulungan sila sa pagsasakatuparan ng batas. Tungkulindin nating ipagbigay-alam sa kinauukulan ang mga pulis at iba pang lingkod-bayanna naliligaw ng landas.
Pagpapaunlad sa sarili
Tungkulin nating mapaunlad ang atingsarili upang maging kapaki-pakinabang sabansa. Dapat tayong maging yaman ng bansakaya’t kailangang mag-aral nang mabuti,kumain nang sapat, at mag-pahinga satakdang oras. Ibahagi natin sa iba ang atingmga kaalaman, kasanayan, at talino.
Ang pagtatanim ngpuno at pangangalagasa iba pang likas nayaman ay pagpapakitang pagpapahalaga sakapaligiran, isa samga tungkulin ng mgamamamayan.
Maging mapanuri, tuklasin angmga makabagong kaalaman namakatutulong sa pag-unlad
114
Matapat at matalinong pagboto
Sa panahon ng halalan, gamitinnatin ang ating karapatan sa pagboto.Tungkulin natin na mailagay sa posisyonang mga taong karapat-dapat upangumunlad ang ating pamahalaan atbansa.
Isulat mo sa isang papel ang mga tungkulin ng mga mamamayan ayon sa hinihinging talahanayan.
Ang bawat mamamayan ay may tungkulin o pananagutan na dapat gampa-nan para sa bayan.Dapat maunawaan na sa bawat karapatan na tinatamasa, may katumbasna mga gawain at tungkuling tumutugon sa layunin at adhikain ng pamahalaanat ng sambayanan.Ang ilan sa mga tungkulin ng mga mamamayan ay pagmamahal sa sarili,mabuting pakikipagkapwa-tao, pagsunod sa batas, at pangangalaga sakalayaan ng bansa.
Sagutin ang sumusunod na mga tanong:
1. Bakit dapat gamitin ang katapatan at talino sa pagboto?2. Paano mo mapauunlad ang iyong sarili? Bakit mo gagawin ang mga ito?
Itala ang ilan sa iyong mga tungkulin bilang batang mamamayan. Humanap ngmakakaparehang kamag-aral at talakayin ninyo ang sagot ng bawat isa.
Maging matapat at matalino sa pagbotoIsagawa mo
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
115
Aralin 25 Paraang Nakatutulong sa Pangangalaga ng mga Karapatan
Alam mo na ang iyong mga karapatan ayon sa Saligang Batas ng 1987. Batidmo na rin ang iyong kalayaan at mga tungkulin pati na ang pananagutang kaugnaynito.
Pero alam mo na ba ang mga paraang nakatutulong sa iyo sa pangangalaga ngiyong mga karapatan? Sa araling ito, malalaman mo ang mga paraan upangmapangalagaan ang iyong mga karapatan.
Paraang Nakatutulong sa Pangangalaga ng Karapatang Pampulitika
Ang karapatang pampulitika ay karapatan ng mga mamamayang makilahoksa pamamalakad ng pamahalaan. Ito ay ang mga karapatang bumoto, karapatanng pagkamamamayan, at karapatan sa tungkuling pampubliko.
Mapangangalagaan ang karapatang bumoto sa pamamagitan ng pakikipag-ugnayan sa Commission on Election (COMELEC). Makapagtatanong doon ngmahahalagang bagay hinggil sa mga isyung may kinalaman sa eleksyon at sa mgakarapatan ng mga botante. Ang pakikinig sa radyo o telebisyon ng mahahalagangisyu ay magbibigay ng sapat na kaalaman bukod pa sa pagbabasa o pakikipanayamsa kaukulang tanggapan.
Kapag may tanong tungkol sa pagkamamamayan, maaaring magtanong saguro, sa punong guro, at sa mga ahensya ng pamahalaan na may sapat na kasanayantungkol dito. Sa pakikipag-ugnayan sa barangay sa pamamagitan ng mga opisyalesnito ay malalaman ang mga bagay na dapat matamasa tulad ng pagtanggap nglibreng bigas at grocery sa panahon ng pangangailangan at marami pang iba.
Ang isa pang karapatang pampulitika ay karapatan sa tungkuling pampubliko.Kung may magandang hangarin ka na magsilbi sa sangguniang barangay upangmapaunlad lalo ang pamayanan, maaari mong kontakin ang kalihim ng barangay oang kapitan ng barangay. Makipag-ugnayan sa kanila at ipaalam ang layunin.Dapat na ikaw ay nasa wastong gulang na at alamin mo pa ang ibang kailangan okwalipikasyon para maipatupad ang gusto mong gawin.
Magsimula ka
Alamin mo
116
Pangangalaga ng Karapatang SibilAng karapatang sibil ay ang karapatang makipag-ugnayan ng mamamayan sa
bawat isa. Pinangangalagaan ito ng pamahalaan upang makasiguro sa kaligtasanat kapayapaan ng isip ng mga mamamayan.
Kalayaan sa Pananalita at PamamahayagMapangangalagaan ang karapatang ito basta tama at nasa ayos ang pananalita
at pamamahayag ng isang tao o pangkat. Kapag nakakapanakit at nakasisira ngpuri ang pahayag ng isang tao, maaari siyang maakusahan ng libelo at maparusahankapag napatunayang nagkasala.
Kalayaan sa Paninirahan at Pagbabago ng TirahanKapag nakita ng isang pamilya na nanganganib sila sa kanilang lugar na
tinitirhan, malaya silang humanap ng malilipatan. Mapangangalagaan nila angkarapatang ito kung wala silang hangad na takbuhan ang kanilang pananagutan samay-ari ng kanilang tirahan at kung lilipat sila nang maayos at walang maiiwangobligasyon.
Kalayaan Laban sa Sapilitang PaglilingkodAng isang anak na sapilitang ipinasok ng ama bilang katulong sa isang mayaman
dahil sa pagkakautang dito ay puwedeng umalis sa kanyang amo sa maayos napagpapaalam. Ito ay kanyang karapatan lalo na kung bata pa siya at gusto niyangmakapag-aral.
Karapatan Laban sa Pagkabilanggo nang dahil sa PagkakautangKung ang isang tao ay nagkautang sa kanyang amo o kaninuman at di niya
nabayaran ito dahil sa kanyang paghihirap sa buhay, di siya puwedeng idemandaat ipabilanggo. Ito ay sa dahilang wala siyang kakayahang magbayad. Bibigyansiya ng kaukulang panahon upang mabayaran niya ang kanyang pagkakautang.Mapapangalagaan niya ang karapatang ito sa pamamagitan ng pagsangguni niyasa abogado ng pamahalaan, pagbabasa, at panonood ng mga programa satelebisyon na may talakayan patungkol dito.
Karapatang Magtatag ng mga Samahang Hindi Labag sa BatasMay karapatan ang isang taong magtatag ng isang samahan kung may
magandang layunin ito at makatutulong sa pag-unlad ng isang pamayanan, at higitsa lahat hindi kakakitaan ng paglabag sa batas. Mapangangalagaan ito ng sariliniyang legal na papeles.
Karapatang Magtipon at Magpetisyon upang Ipaabotat Malunasan ang Karaingan
Sa mapayapang paraan maaaring magpulung-pulong ang isang pangkat upangmaiparating sa kinauukulan ang kanilang hinaing. Mapapangalagaan nila angkarapatang ito kung may pahintulot sila sa Kapitan ng Barangay at punong-bayan.
117
Pangangalaga ng Karapatang Pangkabuhayan at PanlipunanMapangangalagaan ang karapatan sa pag-aari kung may papeles ang isang
tao na nagpapatunay na siya ang may-ari ng isang bahay, sasakyan, mga alahas, osalapi. Dapat ay may kopya siya ng sariling assets and liabilities.
Dapat ay may sapat na kaalaman ang isang tao tungkol sa wastong kabayaranpara sa mga pribadong ari-ariang kinuha ng pamahalaan para sa gamit pambayanupang siya ay mabayaran nang sapat.
Pagtanggap ng Katarungang PanlipunanAng katarungang panlipunan ay dapat maibigay sa isang mamamayan upang
walang sinumang maaapi. Sinuman ay dapat magkamit ng katarungan bilangmamamayan ng demokratikong bansa.
Pangangalaga at Paggamit ng Likas na YamanHindi dapat aksayahin ang likas na yaman tulad ng tubig, elektrisidad, mineral,
at pagkain. Tipirin ito kung kinakailangan upang hindi tayo mauubusan.Pangalagaan ang ating mga yamang lupa, yamang tubig, at iba pa upang maiwasanang labis na paghihikahos.
Karapatan sa EdukasyonIpinapahayag ng ating Saligang Batas ang ating mga karapatan sa edukasyon.
Ang mga bata ay libre sa pag-aaral mula sa elementarya hanggang sa sekundaryasa mga paaralang pampubliko. Kaya walang dahilan ang mga magulang na di-pag-aralin ang mga anak. Mapangangalagaan ng mga magulang ang karapatangito kung kanilang ire-report sa kinauukulan ang mga tiwaling opisyal ng paaralan.
Proteksyon sa Makatarungang PaglilitisKarapatan ng nasasakdal na maprotektahan laban sa labis na pagpapahirap,
dahas, pagbabanta, o ano pa mang paraan na hahadlang sa kanyang malayangpagpapasya. Kaya dapat ay may abogado ang isang nasasakdal upangmapangalagaan siya sa karapatang ito.
Karapatan Laban sa Di-makatwirang Pagdakip o PaghalughogWalang sinuman ang maaaring pumasok sa bahay ng isang pribadong
mamamayan upang maghalughog o dumakip sa isang tao na walang warrant ofarrest. Kailangang ipakita ang kasulatan ng paghahalughog o kasulatan ng pagdakipbago gawin ito. Kailangang mabasa ng isang tao na nakasulat ang kanyang pangalano ang gamit na sasamsamin. Ang mamamayan ay maaaring dakpin ng walangipinakikitang kasulatan kung siya ay nakita sa aktong nakagawa ng krimen okasalukuyang gumagawa ng krimen o may matibay na batayan na siya ay gagawang krimen. Pag may kaalaman tungkol dito mapapangalagaan ng isang mamamayanang kanyang karapatan.
118
Suriin ang mga pangungusap at isulat sa notebook ang mga paraangnakatutulong sa pangangalaga ng mga karapatan. 1. Kalayaan na makakuha ng tama at mahalagang impormasyon sa pahayagan,
radyo, at telebisyon 2. Makapag-aral ng libre mula elementarya hanggang sekundarya 3. Makapagsarili at magtago ng mga lihim o sikreto (privacy) 4. Tuklasin ang talento upang mas mapaunlad o malinang 5. Pigilin na magsabi o magsiwalat ng nararamdaman, opinyon, o paniniwala 6. Pumili ng relihiyon 7. Mamasyal at manood sa mga lugar na bawal para sa mga menor de edad o
batang wala pa sa hustong gulang 8. Samantalahin ang mga pagkakataon upang mapaunlad ang sariling talento at
maging malikhain 9. Sumali sa mga samahan o organisasyong nakapagpapaunlad ng sarili10. Magkamit ng magandang edukasyon at malusog na pangangatawan
Sulyapan ang mga paraang makatutulong sa pangangalaga sa mga karapatan.Pagtatanong sa COMELEC tungkol sa karapatang bumotoPagbabasa ng dyaryo, pakikinig sa radyo at panonood ng telebisyonPakikipanayam sa mga responsableng mamamayanPagsasangguni sa abogadoPagtitipid sa likas na yaman upang di maubusanPaghingi ng search warrant o warrant of arrest sa mga alagad ng batasna magtatangkang umaresto o maghalughog sa iyong bahayPaghingi ng tulong sa mga alagad ng batas at iba pang sangay ng militar
Pag-isipan ang sagot sa tanong.1. Paano mo mapangangalagaan ang iyong mga karapatang:
a) Pampulitika? b) Sibil? c) Pangkabuhayan at Panlipunan?
Kasama ang isang kaklase, pag-usapan ninyo ang sumusunod na mga paksa:“Paraang puwedeng gawin ng nasasakdal upang maipagtanggol ang sarili”“Mga naranasan tungkol sa paglabag sa karapatang pantao”
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
Subukan mo
Kaya mo ito!
119
Aralin 26 Mga Pangyayaring Nakahahadlang sa Pagtatamasa ng mga Karapatan
Natutunan mo na ang mga paraang makatutulong sa iyo sa pangangalaga ngiyong mga karapatan. Maliwanag na rin sa iyo ang kahalagahan ng pangangalagasa iyong karapatan. Ngayon naman ay pagtuunan natin ng pansin ang mgapangyayaring nakahahadlang sa pagtatamasa ng ating mga karapatan. Mahalagangmaunawaan mo ang mga ito upang malaman mo kung paano haharapin ang mgahadlang na maaari mong maranasan sa hinaharap.
Mga Hadlang sa Pagtatamasa ng mga Karapatan
Kahirapan
Ayon sa mga pag-aaral, dahil sa kahirapan ay maraming mga Pilipino angnamamatay sa kalye, sa hospital, o sa sariling tahanan. Malimit na ang isangmahirap ay napagdaramutan ng kanyang karapatang mabuhay o malapatan nglunas sa karamdaman.
Magsimula ka
Alamin mo
Isa sa napakaraming slum areas sa Kamaynilaan
120
Dahil din sa kahirapan at kasalatan sa pamumuhay, ang isang tao ay maaaringhindi makapag-aral, dahilan upang siya ay maging mangmang at walang pinag-aralan. Napagkaitan siya ng kanyang karapatan sa edukasyon.
Upang maiwasan ang kahirapan, ang bawat mamamayan ay dapat magsikapmag-aral, maghanapbuhay, at umisip ng paraan kung paano uunlad.
Maling Pagpapahalaga
Ang mga iringan sa pamahalaan at mga isyung pampulitika ang mgapangunahing salik na umuubos sa panahon at atensiyon ng bayan. Kadalasan,higit na napagtutuunan ng pansin ng ilang lider ng pamahalaan ang mga hidwaankaysa mas mahahalagang bagay.
Katiwalian sa Pamahalaan
Hindi kaila sa marami na may mga katiwaliang nagaganap sa kahit saang sangayng pamahalaan, maging sa ibang bansa. Bagamat may mga mabubuting namumuno,mayroon ding mga opisyal na umaabuso sa kapangyarihan at gumagawa ng hindimabubuting bagay. Ginagamit nila ang kanilang kapangyarihan para sa pansarilingkapakanan. Maraming opisyal na ng pamahalaan ang napabalita o direktangnaakusahan ng paggamit ng pondo ng bayan para sa pansariling layunin.
Ang mga katiwalian at pandarayang ito ay lubos na nakapagpapabagal sapag-unlad ng bansa, kaya’t marapat lamang na ang taong bayan ay magingmapagbantay at maging marunong sa pagpili ng mga mabubuting pinuno.
Terorismo at mga Kaguluhan
Isa sa mga suliraning kinakaharap ng bansa ay ang terorismo. Ilan sa mgakaraniwang aktibidad ng mga terorista ay ang pagdukot sa mga dayuhan at paghinging ransom para sa kanilang kalayaan. Kasama rin dito ang paghahasik ngkarahasan sa pamamagitan ng pambobomba at pananakot sa mga mamamayan .Isang pangkat ng mga terorista ang Abu Sayyaf na patuloy na tinutugis ng mgasundalo upang magkaroon ng katahimikan sa Mindanao.
Isa rin sa mga suliraning hinaharap ng bansa ay ang mga krimeng katulad ngpagnanakaw, pagpatay, pang-aabuso, at iba pa na nakapagbibigay pangamba samga mamamayan.
Sa kasalukuyan, pinipilit ng mga alagad ng batas na gampanan ang kanilangmga tungkulin upang maprotektahan ang mga mamamayan laban sa mgapagsasamantala at kaguluhan.
121
Pagkukulang sa Pangangasiwa
May ilang di-magagandang bagay ang nagaganap bunga ng kapabayaan atkakulangan sa mabuting pangangasiwa. Isang halimbawa ay ang di-iilang besesna insidente ng paglubog ng ilang mga barko. Kung mahigpit na ipinatutupad ngpamahalaan ang regular na inspeksyon sa mga sasakyan at sa mga delikadongpanig ng bansa, maraming buhay ang maililigtas sa kapahamakan. Ang maayos napakikipag-ugnayan sa mga sasakyang panghimpapawid, pandagat, at panlupa aydapat na isinasagawa upang maiwasan ang mga sakuna at pagkawala ng maramingbuhay at ari-arian.
Di-wastong Pangangalaga sa Kalikasan
Maraming kagubatan sa iba’t ibang panig ng kapuluan ang nakakalbo na.Dahil sa pagkaubos ng kakahuyan na sumisipsip sa tubig na umaagos mula sakabundukan, malaking pinsala ang hatid ng mga bagyo at malalakas na pag-ulan.
Ang Department of Environment and Natural Resources (DENR) angnangangasiwa sa kalikasan upang maiwasan ang mga maling gawain ng mgakaingero, nagmimina, at nagtotroso. Ang madalas na pagsubaybay sa mga ito aymakatutulong sa pagkakaroon muli ng kakahuyan sa kagubatan at kabundukan.
Ang mga pangisdaan ng ating bansa ay dapat ding regular na masubaybayandahil sa maling pamamaraan ng pangingisda. Ang Bureau of Fisheries and AquaticResources ay tumitiyak na ang mga isda at iba pang yamang dagat aynapangangalagaan laban sa pagkalason at paggamit ng dinamita. Ang pagpaparaming mga pagkaing dagat ay makatutulong sa papalaki nating populasyon.
Di-pantay na Proteksyon sa Batas
Ang mga mamamayan ay dapat tumanggap ng pantay-pantay na proteksyonsa batas. May mahihirap na nabibilanggo nang walang kasalanan dahil wala silangabogadong tagapagtanggol. Maraming mayamang nagkasala ang nasa labas ngbilangguan dahil sa malakas nilang koneksyon. Hindi dapat na ang mahihirap nasalat na sa buhay ay salat pa rin sa katarungan. Dapat pagtuunan ng pansin angpangangailangan gayun din ang pantay na proteksyon sa batas ng mga mahihirap,salat, at api. Dapat pairalin ang patakarang walang kinikilingang sinuman angbatas.
Maagang Paghahanapbuhay ng mga Bata (Child Labor)
Dala ng kahirapan o kaya’y pagiging iresponsable ng ilang magulang, maramingkabataan ang napipilitang sumabak sa maagang pagtatrabaho. Sa halip na pag-aralin, pinaghahanapbuhay sila ng kanilang mga magulang. Ang iba ay pumapasokna katulong sa bahay, ang iba nama’y katulong sa tindahan, o kargador sa palengke.
122
Ang walang mapasukang trabaho ay humihingi ng limos sa labas ng pintuan ngsimbahan, sa kalsada, o sa mga nakahintong sasakyan. Ang masakit, ang iba sakanila ay naaaksidente o nabibiktima ng masasamang elemento ng lipunan dahil sakanilang maagang paghahanapbuhay.
Nararapat na higpitan ng pamahalaan ang mga magulang. Tiyakin na nasapaaralan ang mga bata. Dapat tulungan ang malalaking pamilya at pagsikapangmabigyan ng edukasyon ukol sa family planning upang maprotektahan ang mgabata.
Anu-ano ang mga pangyayaring nakahahadlang sa pagtatamasa ng mgakarapatan? Isulat mo sa iyong notebook.
Ang mga paglabag sa mga karapatang pantao ay mga pangyayaring naka-hahadlang sa pagtatamasa ng mga karapatan.Ang mga dahilan o sanhi ng paglabag sa mga karapatan ay maaaring dulotng mga kapabayaan at pang-aabuso.
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
Ilan sa mga batang lansangan, na sa murang edad ay naghahanapbuhay na okaya’y namamalimos, sa halip na mag-aral.
123
Ang lipunan at indibidwal ang maaaring maging sanhi sa paglabag ng mgakarapatan.Ang hindi pagtupad sa tungkulin ng mga lingkod-bayan ay maituturing nadahilan upang mahadlangan ang pagtatamasa ng mga karapatan.
Kung pagkakaitan ka ng iyong karapatan sa edukasyon dahil sa iyong maagangpaghahanapbuhay, ano ang gagawin mo? Bakit?
A. Makipangkat sa dalawa mong kaklase at magpalitan kayo ng opinyontungkol sa paksa ng:
Mga Hadlang sa Aking Pangarap: Paano Maiiwasan
B. Ipaliwanag ang inilalarawan sa balangkas.
Balangkas ng mga Paglabag sa Karapatang Pantao
mga inabuso
batababae o lalakimanggagawaagrabiyadongindibidwal
Pang-aabuso
Krimen/Kaguluhan
Mga Epekto ng Paglabag
indibidwal
kalungkutanpagkabigokahirapanhinanakit
lipunan
kabiguankaguluhankahirapan
mga lumabag
kapamilyaawtoridadibang tao
Subukan mo
Kaya mo ito!
124
Aralin 27 Kahalagahan ng Pagtatamasa ng mga Kalayaan at Karapatan ng Tao
Tinatamasa mo ba ang mga kalayaan at karapatan ng mamamayang Pilipino?Bakit mahalagang matamasa mo ang iyong mga karapatan at kalayaan?
Sa araling ito, iyong malalaman kung bakit kailangang maranasan mo ang iyongmga karapatan at kalayaan sa isang demokratikong bansang tulad ng Pilipinas.
Kahalagahan ng Pagtatamasa ng mga Kalayaan
Mahalagang matamasa mo ang iyong karapatan at kalayaan. Kung ikaw aynagpipigil ng iyong emosyon at mga nais sabihin dahil sa iyong pagiging mahiyain odahil sa takot, ikaw ay nagkakait sa iyong sarili ng iyong kalayaan. Panahon napara gumising ka, magsalita at alisin ang takot, makikita mo na magiging maligayaka kapag nagawa mong ilabas ang iyong ninanais at lalo kang masisiyahan sabuhay.
Gusto mong makilahok sa isang mapayapang pagtitipon sa paaralan. Nakisalika at nahalal bilang kalihim ng samahan. Binawalan ka ng ilang kaibigan na alammong naiinggit sa iyo. Pinapili ka, makilahok sa samahang iyon o iiwasan ka nilabilang kaibigan. Makilahok ka dahil iyon ang pagkakataon mong makipagkaibigansa iba na di pipigil sa iyong karapatang makihalubilo. Ang tunay na kaibigan aynagpapahalaga sa karapatan ng iba.
Gusto mong tumiwalag sa iyong nakagisnang relihiyon. Ipaliwanag mo ito saiyong mga magulang upang maunawaan ang iyong panig. Pag-isipan mong mabutiang iyong gagawin. Magpasiya ka, kung sa iyong palagay ay nakita mo angkatotohanan sa bagong relihiyon, tumiwalag ka sa dati mong paniniwala atmagpokus sa napili mong relihiyon. Kalayaan mo ito na dapat mong tamasahin.
Naguguluhan ka sa iyong kapaligiran. Maingay at palaging nagbabangayanang iyong mga kapitbahay. Hindi ka makapag-aral nang mabuti. Ang iyong mgamagulang ay katulad mo ring naguguluhan. Magpanukala ka na lumipat kayo ngtirahan sa isang tahimik na lugar. Gawin ninyo ang inyong paglipat sa ikatatahimikng inyong pamumuhay o kaya’y iulat ang masasamang gawi ng mga kapitbahay.
May kalayaan kang lumipat ng tirahan kung ang iyong karapatan sa kapayapaanay di mo makamit sa tinitirhan mo ngayon.
Magsimula ka
Alamin mo
125
Kahalagahan ng Pagtatamasa ng mga Karapatan
Ang isang Pilipino ay dapat magtamasa ng mga karapatan dahil nasapamahalaang demokrasya ang ating bansa.
Pagdating sa edad na 15 taon, ang isang kabataang Pilipino ay maaari nangbumoto sa panghalalang pangkabataan. Pagsapit niya sa gulang na 18 taon maaarina siyang bumoto uli sa pambansang halalan. Dapat gamitin niya ang karapatangito upang maranasan niya ang kapangyarihan bilang botante at bahagi ng lakas ngtao.
Kapag naging mamamayan ka ng ibang bansa dahil nalipat ka ng paninirahandoon sa napakahabang panahon kapiling ang iyong dayuhang asawa, maaari kangbumalik at muling kamtin ang pagiging mamamayang Pilipino kung gugustuhin mo,sang-ayon sa batas na umiiral sa Pilipinas.
Halimbawang naging alkalde ka ng isang bayan sa kapuluan at nagustuhan kang mga tao dahil sa maganda mong nagawa at hinimok ka ng iyong mga kasamahanna tumakbong muli sa halalan sa parehong posisyon, dapat mong paunlakan ito.Karapatan mong ipagpatuloy ang iyong tungkulin kung ikinasisiya mo angpaglilingkod sa bayan at kung ito naman ay sang-ayon sa Konstitusyon.
Kung ikaw ay may sapat na kaalaman at tibay ng loob at napag-alaman mo namay mga hinaing ang iyong mga kasamahan sa trabaho na di nila maipahayagdahil sa kahinaan ng loob, nararapat lamang na tulungan mo sila. Mararamdamanmo ang tunay na kasiyahan kapag naiahon mo sila sa sitwasyong iyon.
Mahalaga talagang magtamasa ang bawat Pilipino ng kanyang karapatan atkalayaan upang hindi masayang ang mga pribilehiyong nararanasan lamang sabansang demokratiko.
Bakit mahalagang matamasa mo ang mga kalayaang para sa mamamayan ngbansang demokratiko? Isulat mo ang iyong sagot sa isang buong papel.
Unawain mo ang isinisiwalat sa bawat pangungusap.
Masisiyahan ka sa buhay kapag naipahahayag mo ang iyong damdamin atnilalaman ng kaisipan.Makilahok sa mga programa at gawain sa paaralan at pamayanan, atmatutong makipagkaibigan.
Isagawa mo
Bigyang pansin at suriin
126
Maging lider ng isang samahan. Maging gabay sa mga taong walang lakasng loob na magpahayag ng sariling hinaing o reklamo.Kung ibig mong lumipat sa ibang relihiyon, mag-isip kang mabuti bago kamagpasiya. May kalayaan kang pumili ng relihiyon na nagbibigay tiwasaysa iyong isipan at damdamin.Kung kasiyahan mong maglingkod nang buong katapatan sa bayan, kuman-didato ka at maglingkod sa bayan sa tamang panahon.
Basahin ang isang pangyayari. Sagutin mo sa isang papel ang tanong. Pumilika ng iyong kapareha at ihambing ang iyong desisyon.
1. Pag-usapan ninyo ng iyong kaklase ang paksang “Mga Dahilan ng HindiPagtatamasa ng mga Karapatan.”
2. Ireport ang inyong napag-usapan sa harap ng klase.
Subukan mo
Kaya mo ito!
Si Rowena, isang katulong, ay minaltrato ng kanyang amo.Mabait siyang bata pero isang araw ay di niya sinunod ang utosng kanyang amo sa dahilang masama ang kanyang pakiramdamat nilalagnat pa siya. Dahil nainis ang among babae, sinampal siRowena, ikinulong sa kwarto, at di pinakain ng isang araw. Kungikaw si Rowena, ano ang gagawin mo?
Recommended
