Download pdf - dil ve anlatım 3

Transcript
Page 1: dil ve anlatım 3

ANKARA 2014

DİL VE ANLATIM3

DERS NOTU

T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞIAÇIK ÖĞRETİM OKULLARI

AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ

YAZARAylin H. BAŞARAN YILMAZ

Page 2: dil ve anlatım 3

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Aylin H. BAŞARAN YILMAZ

Grafik : Hatice DEMİRER

Resimleme :

Kapak : Güler ALTUNÖZ

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ

Page 3: dil ve anlatım 3
Page 4: dil ve anlatım 3
Page 5: dil ve anlatım 3
Page 6: dil ve anlatım 3
Page 7: dil ve anlatım 3

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE

İLETİŞİM, SUNUM, TARTIŞMA, PANEL

1. GÜNÜMÜZDE İLETİŞİM _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13

2. SUNUM_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19

3. TARTIŞMA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22

4. PANEL _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33

DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 34

2. ÜNİTE

ANLATIM ÖZELLİKLERİ

1. ANLATIMA HAZIRLIK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41

2. ANLATIMDA TEMA VE KONU _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46

3. ANLATIMDA SINIRLANDIRMA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49

4. ANLATIMIN VE ANLATICININ AMACI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51

5. ANLATIMDA ANLATICININ TAVRI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59

6. ANLATIMIN ÖZELLİKLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65

7. ANLATIM BOZUKLUKLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 69

8. ANLATIMIN OLUŞUMU _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78

9. ANLATIM TÜRLERİNİN SINIFLANDIRILMASI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 81

NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89

DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 90

CEVAP ANAHTARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95

KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96

Page 8: dil ve anlatım 3
Page 9: dil ve anlatım 3

1. ÜNİTE

İLETİŞİM, SUNUM, TARTIŞMA, PANEL

Bilgiye sahip olmak kadar, sahip olunan bilgiyi insanlara etkili bir şekilde iletebilmek de önemlidir. Hatta bazen “iletmek” eylemi “bilmek” eyleminin önüne geçebilmektedir.

Page 10: dil ve anlatım 3

10

DİL VE ANLATIM 3

NASIL ÇALIŞMALIYIZ?

Bu ünitenin sonunda:

1. İletişimin ne olduğunu ve ögelerini öğrenecek,

2. İletişim ile teknolojik gelişme arasındaki ilişkiyi açıklayabilecek,

3. Sunumun amacını belirleyebilecek,

4. Sunumda teknik imkânların nasıl kullanılabileceğini fark edebilecek,

5. Konuşmada slaytların önemini fark edebilecek,

6. Sunumda dikkat edilmesi gereken hususları açıklayabilecek,

7. Sunum sonunda sorulan sorular karşısında konuşmacının nasıl davranması gerektiğini açıklayabilecek,

8. Sunumun nasıl sonlandırılacağını açıklayabilecek,

9. Tartışmanın amacını belirleyebilecek,

10. Tartışmada amaca ulaşmak için nelere dikkat edilmesi gerektiğini belirle-yebilecek,

11. Tartışma başkanının görevlerini öğrenecek,

12. Topluma açık tartışmaların ortak amaçlarını belirleyebilecek,

13. Panelin özelliklerini açıklayabilecek,

14. Panel yöneticisinin işlevlerini belirleyebileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

PANEL

SLAYT SUNUM

DİL

MESAJ

MÜNAZARA

BAŞKAN

TARTIŞMA

İLETİŞİM

Page 11: dil ve anlatım 3

11

Sizinle aynı düşüncede olmayan kişilere düşüncelerinizi anlatırken nasıl bir tutum izlemelisiniz?

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

1. GÜNÜMÜZDE İLETİŞİM

2.1. İletişim Nedir?

İLETİŞİMİN TÜRLERİ

KİŞİLER ARASI İLETİŞİM

SÖZLÜ

DİL BEDENSEL TEMAS

MEKÂN KULLANIMI

DİL ÖTESİ YÜZ VE BEDEN HAREKETLERİ

ARAÇ KULLANIMI

SÖZSÜZ

İLETİŞİM

Keyfin nasıl?

İyi, ya senin?

Page 12: dil ve anlatım 3

12

DİL VE ANLATIM 3

İletişim, iletilen bilginin hem gönderici hem de alıcı tarafından anlaşıldığı or-tamda bilginin bir göndericiden bir alıcıya aktarılma sürecidir. Organizmaların çeşitli yöntemlerle bilgi alışverişi yapmalarına olanak tanıyan bir süreçtir. İletişim, tüm ta-rafların üzerinden bilgi alışverişi yapılacak ortak bir dili anlamalarına ihtiyaç duyar.

Belirli mesajların kodlanarak bir kanal aracılığıyla bir kaynaktan bir hedefe/alı-cıya aktarılması sürecidir. Örneğin bir konuşmacı (kaynak) ortak bir dil aracılığıyla (örn. Türkçe) kodladığı belirli kelimeleri (mesaj/ileti) ses dalgaları ve hava yoluyla (kanal) dinleyiciye/alımlayıcıya (hedef ) aktarır. Bu süreçte geribildirim hedefleniyor-sa iletiyi gönderen başat kaynak, hedef/alımlayıcı ise sonat kaynak olarak tanım-lanır.

3.1. İletişimin Ögeleriİletişimi açıklamak için altı temel öge kullanılır:

Kaynak (Gönderici) Alıcı (Hedef ) İleti (Mesaj) Bağlam (Ortam)

Dil ile İletişim:İnsanların duygu ve düşüncelerini sözcükler ya da semboller yolu ile aktarma ve an-

lamlandırma biçimine denir.Dil Ötesi İletişim:Sesin niteliğiyle ilgilidir; ses tonu, sesin hızı, şiddeti, hangi kelimelerin vurgulandığı,

duraklamalar vb. özellikler dil ötesi iletişim sayılır.

SÖZLÜ İLETİŞİM

Dil ile iletişimde kişilerin “ne söyledikleri”, Dil-ötesi iletişimde ise “nasıl söyledikleri” önemlidir.Araştırmalar, insanların günlük yaşamda birbirlerinin ne söylediklerin-den çok nasıl söylediklerini dikkat ettiklerini göstermektedir.1981 yılında Los Angeles California Üniversitesinde Albert Mehrabian tarafından yapılan bir araştırmada normal iletişimin:

%55 beden dili%28 ses tonu%7 ‘ si kullanılan kelimelerle yapıldığı ortaya konmuştur.

Page 13: dil ve anlatım 3

13

DİL VE ANLATIM 3

Dönüt (Geri bildirim) Kanal (Araç)

Gönderici, duygu düşünce ve isteğin aktarılmasında sözü söyleyen kişi veya topluluklara denir. Alıcı, iletilen sözü alan kişiye veya topluluğa denir. Aynı şekil-de ileti, gönderici ile alıcı arasında aktarılmakta olan duygu, düşünce ya da isteğe denmektedir. Bu temel iletişimin gerçekleştiği ortama bağlam; gönderici ile alıcı arasındaki iletinin gönderilme şekline kanal denmektedir. Eğer varsa iletiye verilen her türlü yanıt da dönüt olarak adlandırılmaktadır. Eğer sistemde bir tür şifreleme söz konusuysa ve konuşan iki kişinin birbirini anladığı seslerden oluşan ve belli ku-ralları olan her doğal dile de kod denir.

İLETİŞİMDE DİLİN İŞLEVİGöndergesel işlev: İletinin, dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi amacıy-

la oluşturulmasıdr. Dilin bilgi verme işlevidir. Amaç, gönderge konusunda doğru, nesnel gözlemlenebilir bilgi vermektir. Daha çok kullanma kılavuzlarında, bilimsel metinlerde,nesnel anlatımlarda karşımıza çıkar.

Heyecana Bağlı İşlev: Göndericinin iletinin konusu karşısındaki duygu ve he-yecanlarını dile getirme amacıyla iletisini oluşturmasıdır. Bu işlev, göndericinin ken-di iletisine karşı tutum ve davranışını belirtir. Bu işlevde duygular, heyecanlar söz konusudur. Özel mektuplar, lirik şiirler, eleştiri yazıları dilin bu işleviyle oluşturulur.

Alıcıyı Harekete  Geçirme İşlevi:  İleti, alıcıyı harekete geçirmek üzere düzen-lenir. Amaç, alıcıda bir tepki ve davranış değişikliği yaratmaktır. Propaganda amaçlı siyasi söylevler, reklâm metinleri, el ilanları genellikle dilin bu işleviyle oluşturulur. Bu işlevde olan göndergelerde gönderici, iletiyi alanı işin içine sokmayı, sorgulama-yı iter.

Kanalı Kontrol İşlevi:  İletinin, kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenmesidir. Gönderici ve alcı arasında iletişimin kurul-masını, sürdürülmesini ya da kesilmesini sağlayan işlevdir. İletinin içeriğinden çok iletinin devam etmesi amaçlıdır. Törenlerde, uzun söylevlerde aile yakınları ya da sevgililer arasındaki konuşmalarda kullanılır.

İletişimle ilgili bilgileri hem sunum şeklinde hem de metin şeklinde okudunuz. Oku-nan metinle yapılan sunumu etkisi bakımından karşılaştırarak hangisinin daha etkili olduğunu söyleyiniz.

ETKİNLİK

Page 14: dil ve anlatım 3

14

DİL VE ANLATIM 3

Dil Ötesi İşlev: İletinin dille ilgili bilgiler vermek, dili açıklamak üzere düzenlen-mesidir. Bilimsel metinlerde ve öğretme amaçlı konuşmalarda karşımıza çıkan “Yani, demek istiyorum ki, bir başka deyişle…”  gibi sözcüklerde kendini gösteren dil ötesi işleve günlük yaşamda da rastlanır. Dil ötesi kavram,  üst dil ifadesiyle de karşılanır.

Şiirsel (Sanatsal) İşlev:  İletinin iletisinin  kendinde olmasıdır. Bu durumda ileti, kendi dışında herhangi bir şeyi, herhangi bir olguyu ifade etmez, yansıtmaz. Obje, iletinin kendisidir ancak bu; iletinin insandan, hayattan ve yaşanılandan soyutlanması değildir. Burada sanata özgü gerçeklik vurgulanır.

Örneğin dilin şiirsel işlevde kullandığı metinler olan şiirlerde şiirin amacı, o şiirin kendisidir. Dilin şiirsel işlevini kullanan gönderici alıcıda hissettirmek istediği etkileri uyandırmak için bu işlevi harekete geçirir. Edebi sanatlardan, çağrışımlı sözcüklerden yararlanarak imgeler oluşturur, sözcükleri daha farklı anlamlarda kullanır. Edebî metinlerde dil, şiirsel işlevde kullanılır.

4.1. İletişim ve TeknolojiÇağımızda bilimsel ve teknolojik gelişmeler sayesinde iletişim olanakları

çeşitlenmiş, bu da iletişimi hiç olmadığı kadar kolaylaştırmıştır. Hayatımızın her aşamasında var olan iletişim, bilişim teknolojilerinin yaygınlaşmasıyla birlikte küreselleşen dünyanın en temel ögesi hâline gelmiştir. Teknoloji, ciltlerce ansiklopediye ancak sığabilecek bilgi, resim ve grafikleri bir CD’ye ya da taşınabilir bir belleğe yüklemeye olanak sağlamaktadır.

İletişimde seçeneklerin çoğalması, benzer anlamsal içerik taşıyan iletilerin farklı ve etkileyici şekillerde sunulmasını bir zorunluluğa dönüştürmüştür. Bu du-rumu bir örnekle açıklayacak olursak bundan yüzyıl önce televizyon satan biriyle bunu günümüzde yapan birinin amaçları aynı olsa da bu kişilerin iletişim etkinlikle-ri, iletileri ve bu iletilerin dile getiriliş biçimleri farklı olacaktır.

Page 15: dil ve anlatım 3

15

DİL VE ANLATIM 3

1. “İyi ve akıcı bir konuşma hazırlamak üç hafta sürer. (Mark TWAIN)” sözüne katılı-yor musunuz? Açıklayınız?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

2. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz.İletilen bilginin hem gönderici hem de alıcı tarafından anlaşıldığı ortamda bilginin

bir göndericiden bir alıcıya aktarılma sürecine (…………………) denir.Duygu düşünce ve isteğin aktarılmasında sözü söyleyen kişi veya topluluklara

(…………………) denir. 3. İletişim araçları nelerdir? Bu araçların, hangi yönleriyle iletişim aracı sayıldığını

yazınız.

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

size anlatılması ilginizi çeker mi?

kalıcı kılmada görselliğin önemli oldu-ğu düşüncesine katılıyor musunuz?

ETKİNLİK

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Page 16: dil ve anlatım 3

16

DİL VE ANLATIM 3

1. Metin

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

Hava kirliliği, insan ve diğer canlılara zarar verecek miktar ve süredeki kirleticilerin atmosfere karışması olarak tanımlanabilir.

Hava Kirliliğinin Nedenleri Hava kirliliğini kaynaklarına göre üçe ayırabiliriz:Isınmadan kaynaklanan hava kirliliği Motorlu taşıtlardan kaynaklanan hava kirliliği Sanayiden kaynaklanan hava kirliliği 

Hava Kirliliği Nasıl Önlenir? 1. Hava kirliliğine sebep olan en önemli etkenler olan fosil yakıtların az kullanılması

gerekir. Fosil yakıtların yerine doğal gaz, güneş enerjisi gibi enerjiler kullanılması ge-rekmektedir.

2. Karayollarındaki taşımacılık yerine demiryolu ve deniz taşımacılığının yaygınlaşması gerekmektedir. Büyük şehirlerde ( metropollerde ) şehir toplu taşıma yaygınlaştırıl-malıdır. Bu şekilde arabalardaki egzoz gazları azalır.

3. Sanayi kuruluşlarındaki atıkların havaya gitmesi engellenmelidir.4. Ülkede yeşil ağaçlık vs. gibi alanların arttırılıp orman yangınlarının önüne geçilmesi

gerekmektedir. 5. Ozon tabakasına zarar vermekte olan maddeler kullanılmamalıdır.

Page 17: dil ve anlatım 3

17

DİL VE ANLATIM 3

Yukarıda “hava kirliliği” konulu bir sunum örneği verilmiştir. Sizce bu sunumda amaç nedir? Sunum hazırlanırken ne tür teknolojilerden yararlanılmış olabilir?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

ETKİNLİK

KAVRAMLAR

2. SUNUMGüncel herhangi bir konu hakkında herhangi bir grup ya da topluluğa bilgi

vermek amacıyla yapılan etkinliklerin tümüne verilen addır Sunum zamanımızda gruplara ve topluluklara hitap edebilmek için kullanılan en önemli sözlü anlatım türleri arasında yer alır Aslında yapılan bütün etkinlikler, törenler veya toplantılar sunumun içerisine girer O hâlde konferanslar, sempozyumlar, dinî ve resmî bay-ramlardaki kutlamalar birer sunumdur

Sunum önceden hazırlanmış ve planlanmış bir konunun etkili ve anlaşılır bi-çimde dinleyicilere aktarılmasıdır Teknolojik gelişmelerle bir hayli çeşitlenen su-numlarda amaç bir meseleyi anlatmak, konu hakkında dinleyicileri ve izleyicileri bilgilendirmektir

Bir sunumda görsel malzemenin kullanım amaçları ise şunlardır:Dinleyicilerin verilen bilgileri iyi algılamalarını sağlamak Fikirleri, kavramları anlatırken zaman kazanmak Yanlış anlamalardan kaçınmak Fikirleri sağlamlaştırmak Sunuma tat ve espri katmak

İyi hazırlanmış görsel malzemeyi konuşmacı, konuyla güzel ve uyumlu bir şekilde kullandığı zaman başarılı olur. Aksi durumlarda görsel araçlar dinleyicinin dikkatini dağıtabilir. Başka konuşmacı görsel malzeme kullanıyor diye değil, sizin konuşmanız görsel malzeme gerektiriyorsa kullanmalısınız.

Rakamlar, söylendiklerinde anlaşılmaları güç şeylerdir. Görsel olarak sergilen-diklerinde daha kolay anlaşılır.

Konuşmada; % 55 görüntü, % 38 ses, % 7 sözler etkili olduğuna göre buradan slaytın önemi daha iyi ortaya çıkar.

Page 18: dil ve anlatım 3

18

DİL VE ANLATIM 3

Peki slayt nedir?

Slayt, saydam bir yüzey üzerine alınmış, projeksiyonda kullanılmaya özgü po-zitif görüntü, diyapozitiftir. Sunum esnasında, slaytlarda, konunun önemli yönlerini belirten özlü, açık ve etkili ifadeler yer almalıdır. Slayt metinlerini dinleyiciler dikkat-le okurlar. Slaytlarla konuşma eş zamanlı olarak verilmelidir.

Sunumdan Önce Yapılması Gerekenler

Sunumu yapan kişinin sunumdan önce bazı noktalara dikkat etmesi gerekir: Öncelikle bir konu seçilmeli, bu konu da güncel olmalıdır. Sunumun hazırlığında bol ve değişik kaynaktan yararlanılmalıdır. Sunum yerinin önceden görülmesi gerekir. Prova yapma, kullanılacak malzemelerin kontrolü, sunumu yapan kişinin amacına ulaşmasında yararlı olacaktır.

Sunum Sırasında Yapılması Gerekenler: Sunum esnasında ciddi, ağırbaşlı, temiz ve derli toplu görünüm önemlidir.Sunum yapacak kişi konuşma anında ses tonuna, jest ve mimiklerine, sah-neyi veya kürsüyü rahat kullanmaya özen göstermelidir.Konuşmacının dinleyicilerle, başta bakışlar olmak üzere, vücut diliyle ileti-şim kurması daha etkili olur.Konuşmacının ses ve kelimelerini doğru telaffuz etmeye özen göstermesi gerekir.Sunumda, bilgisayar, CD, disket, projeksiyon cihazı, slayt makineleri, mikro-fon gibi teknolojik araçlardan faydalanmak etkili olacaktır.Görsel malzemenin en az espri kadar konuşmaya ilgi ve tat katacağı unut-mamalıdır.

Sunum Sonrasında Yapılması Gerekenler: Sunum yapan konuşmacı, sunumdan sonra dinleyicilerin soru sormalarına müsaade etmelidir.Konuşmacı, sorulan sorulara tartışmaya girmeden doyurucu, açık ve net ce-vaplar vermelidir.

İyi bir sunum için nelere dikkat etmeliyiz? 1. Sunumdan önce konuşmacı topluluğa kısaca kendini tanıtmalıdır. Bu, top-

lulukla bir bağ kurulmasını sağlar, bir iletişim kanalı otomatik olarak açılır. 2. Sunumdan önce seyircili prova yapılmalıdır. Bu sayede konuya, slaytların

sırasına ve ne kadar süre harcadığına hâkim olunur. 3. Yanardöner grafiklerden, aşırı sayfa animasyonlarından ise kaçınma-

lıdır. Arka plan rengine ve onun üzerine yazılan metnin rengine özen

Page 19: dil ve anlatım 3

19

DİL VE ANLATIM 3

gösterilmelidir. 4. Çok küçük yazı fontu kullanılmamalıdır. 5. Sunum için 15-20 dakika en ideal süredir. Bu süre mümkün olduğu kadar

aşılmamalıdır.6. Hâkim olunmayan bir konuda sunum yapmaktan kaçınılmalıdır. Yavaş ko-

nuşulmamalı, canlı ve hızlı konuşulmalıdır.

Sunumlarda kullanılabilecek teknik olanaklar neler olabilir?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

Sunum öncesi hazırlıklar nelerdir?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

ETKİNLİK

Sunumu yapacak kişideki sunum kaygısı ne düzeyde olmalıdır? Açıklayınız.

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM

Page 20: dil ve anlatım 3

20

3. TARTIŞMAHAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1. Metin

Konu: Edebiyatımızın teorik meseleleri ve metotTartışmacılar: Doç. Dr. Orhan OKAY- Doç. Dr. Şerif AKTAŞ- Yrd. Doç.

Dr. Mustafa İSENİSEN: Efendim, ben öncelikle sizinle başlamak istiyorum ve şöyle bir soru

yöneltmek istiyorum konuya: 20. Yüzyıl Türk edebiyatının en çok sıkıntı çeki-len konularından biri, onu dayandırabileceğimiz teorik prensiplerden mahrum oluşumuzdur. Yapılan en ileri seviyedeki şey bu konuda; hazır ve çevresi başka kültür adına çizilmiş meseleleri tercüme yoluyla bize aktarmak olmuştur. Özel-likle bu bağlamda düşünüldüğünde Şerif Bey’in kitabını nasıl değerlendiriyor-sunuz? Genel çerçevesini çizmenizi istirham edebilir miyiz?

OKAY: Şimdi, gerçekten bizim Batı ile temaslarımızdan beri de, ondan evvel de teori kitaplarımızın azlığı görülmektedir. Teori kitabı deyince neyi an-layacağız? Edebî sahada tabii. Yahut genel olarak bütün güzel sanatlar saha-sında bir edebî eserin yahut bir sanat eserinin değeri. Neden güzeldir? Daha

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

nasıl davranmaları gerekir?

nelerdir?

Page 21: dil ve anlatım 3

21

DİL VE ANLATIM 3

büyük eserlerden bahsedelim. Mimar Sinan’ın eseri diyelim. Hani Süleymaniye tarihimizin, mimari tarihimizin en büyük eserlerinden biridir. Onun üzerinde, bu mimari eserlerin güzelliği hakkında ne yapılmış?

Geçmiş zamanda da, günümüzde de şahane, harikulâde bir eser. Evliya Çelebi’nin “Seyahatname”sine bakarsanız böyle camilerin, çeşmelerin, türbe-lerin güzelliği hakkında ifadeler var fakat kendi kanaatlerinden başka bir şey değil. Edebiyatımızda da aşağı yukarı böyle bir karakter var. Zannediyorum eski tezkireler büyük kısmıyla şiirin güzelliği, beliğ oluşu, zarafeti vs. üzerinde duruyor fakat bunun kıymet ölçüleri hakkında bize bir şey vermiyor. Yahut biz bugün anlayamıyoruz. Tezkireler üzerindeki dikkatlerimizi belki derinleştirdi-ğimiz, başka türlü değerlendirme yaptığımız zaman o devrin kıymet ölçüleri hakkında bir şey ortaya çıkacak ve belki o zaman bir teori kitabı hâline gelebile-cek ama bugün anladığımız manada sanat eserinin, edebî eserin güzelliği hak-kında gerçekten teorik bir eser bulunduğu kanaatinde değilim. Tanzimat’tan sonra bu biraz daha gelişiyor. Tenkit sahasını bu teorik eserlerin küçük ça-lışmaları olarak kabul edelim. Aşağı yukarı modern manada ilk teori kitabı Recaizâde Ekrem’le başlıyor: Talim-i Edebiyat. Aşağı yukarı aynı yıllarda, aynı yıl içinde Muallim Naci’nin İslâhat-ı Edebiyye’si çıkıyor. İkisi de birbirine rakip değil. Yani farkına varılmadan, kendiliğinden ortaya çıkmış bu aynı oluşu. Biri öbürüne reaksiyon değil. Ama ikisi de birbirinden habersiz. Recaizâde Ekrem’in kitabı aşağı yukarı bir ortaokul, nihayet lise seviyesinde bir Fransızca retorik kitabı tercümesinden ibaret. Bizim meselelerimize yabancı bir teori kitabı gö-rünüyor. Muallim Naci, Batı edebiyatı ile ilgisi olmasına rağmen o da, gelen tesirlere yabancı görünüyor. İlgisiz görünüyor en azından. Birbirinden ayrı bir bölünme. Tam Tanzimat devrini ortaya koyan, Tanzimat düşüncesini ortaya koyan bir ikilem. Birinin öbürüyle ilgisi olmayan bir ikilem. Şimdi, sorunuzda daha çok tercüme yoluyla girmiş teori kitaplardan bahsettiniz. Aslında bunlara ihtiyacımız var. Şerif Aktaş’ın önümüzdeki kitabı da kısmen tercümeye dayanı-yor. Onu inkâr etmemiz mümkün değil, kabul etmek ve bağlamak zorundayız. Tıpkı işte müminin kaybolmuş malı gibi ilim ne ise bu da ilmin bir parçasıdır. Bu da bizim malımızdır, ondan istiğna göstermemiz (önerilen bir işe karşı naz-lanma) mümkün değil.

AKTAŞ: Müsaade ederseniz teorik planda ben bazı şeyler söylemek isti-yorum. Bizde teori meselesi üzerinde hakikaten yakın devirde de, geçmişte de durulduğu kanaatinde değilim. Özellikle edebiyat sahasında bu böyle. Çünkü elimizde teoriyi kuracak malzeme var. Sahası çok geniş bir divan edebiyatı var (…) Düşünmek lazım: Acaba divan şiiri üzerinde teorik manada düşünülse idi, divan şiiri kendi içerisinde kalıplaşıp kalacak mıydı? Yoksa belli bir devrede arz ettiği özelliklerden hareketle yeni bir şiir karakteri ortaya çıkacak mıydı? Teoride bunun için iki şey söz konusu: Bir, mevcuttan hareketle ölçüleri tespit etme. Bu, güzel sanat eserini güzel yapan, edebî eseri edebî yapan unsurları, hususiyetleri tespit etme. Bir de bundan daha sonraki çalışma sahası… bu saha-

Page 22: dil ve anlatım 3

22

DİL VE ANLATIM 3

da daha hangi eserler gerçekleştirilebilir? Yani sanatkâra bir yerde yol gösterici olma, onun ufkunu açma, onu zenginleştirme. Bizde ikinci karakterdeki teori faaliyetlerine rastlamak güç. Özellikle Batıdan veya başka dünyalardan alınan unsurlarla bizim dünyamızda mevcut olanları birleştirip yeni bir teori, yeni bir terkip hâlinde ortaya konulan eserle karşılaştığımızı söylemek mümkün değil gibi geliyor bana.

(…)İSEN: Ben konuyu çok fazla dağıtmak istemiyorum. Yalnız soruyla ilgi-

li bir hususun altını çizmek istiyorum. Sizin konuşmanızı özellikle o noktaya çekmek istiyorum. Elbette tercüme meselesinin özellikle bu konudaki önemini inkâr etmek mümkün değil. Yalnız dikkat edildiyse ben şunu belirtmek istedim: çerçevesi başka bir kültür adına çizilmiş meseleleri tercüme. Örneğin bir Fransız edebiyatının meselelerini ihtiva eden eseri, Türk edebiyatı ile en küçük münase-bet kurmaksızın doğrudan doğruya çevirip okuyucunun önüne almak şeklinde olmuştur.

OKAY: Yani tatbikat.İSEN: Evet, müteakip sorulardan bir tanesi bu tatbikat çerçevesinde ola-

cak. Yalnız ben, hemen şunu söylemek istiyorum: Dikkat edildiyse Şerif Bey’in örnekleri daima Türk edebiyatından seçilmiş. Bu bağlamda düşünüldüğünde, kitabı bu genel kategorinin içine yerleştirmek ve önemini vurgulamak bakımın-dan söyleyecekleriniz ne olabilir?

OKAY: Tabii yani şimdi meseleye sadece millî edebiyat gözüyle bakarsak bu değerlendirmenin de gene Batı edebiyatına ve Batı sistemine bağlı olduğunu görürüz. Evvela metot orada geliyor. O da muhakkak, yeni hiçbir şey yok. Yani, daha doğrusu bizim edebiyatımızdan gelen metot yok. Bizde zaten metot yoktu. Diyoruz ya, hani tezkireden bir şey çıkacaksa bir gün çıkacak. Onu bilemiyo-rum. Şu ana kadar çıkmadı. Birtakım alametler var. Oradan hareket edebilir miyiz ve bu bizi sadece şiire bağlayacak belki de. Yani oradan çıkaracağımız şey şiir teorisi olacak diyoruz.

İSEN: Büyük ölçüde.OKAY: Herhâlde roman ve öykü şuradaki anlatma esasına bağlı olan me-

tinler için kafi gelmeyecek. Buna mecburduk teorik olarak. Tatbikata gelince, tatbikat da burada Şerif Bey’in kitabında “Hüsn ü Aşk”ın dışında bizim kendi millî romanımız, yani yerli romanımız olabilecek bir şeyimiz yok. Yani itiraz vaki olacaksa, eğer Ahmet Cemil’den başlayarak Yakup Kadri’ye hepsine kadar, Emine Işınsu’ya kadar bile az çok Batı kokusu almış bir edebiyatın mahsullerini, örneklerini vermiş oluyor. Ama ben bu kanaatte değilim. Bunu yani belki aşırı millî bir düşünceye bağlı olanlar için söylüyorum. Hepsi bizim edebiyatımızdır. Yani mesele gerçekten bu yabancı metotla bizim eserimizin incelenmesi ise, Şerif Aktaş’ın çalışması yenidir, değerlidir, millîdir.

(…)

Page 23: dil ve anlatım 3

23

DİL VE ANLATIM 3

İSEN: Peki efendim; teşekkür ederim. Son bir soru yönelteceğim yine Şerif Bey’e: Bu yeni çalışma, ilk kitap ve hemen arkasından ilk kitapla gelen bir ödül. Bu noktada kalacak mı? Nasıl tamamlamayı düşünüyorsunuz? Mümkün mertebe kısa ve toparlayıcı bir şekilde izah eder misiniz?

AKTAŞ: Kısa konuşmayı herhalde beceremiyorum.İSEN: Lütfen.AKTAŞ: Elbette zihnimde bazı şeyler var. Hatta masanın üzerinde bazı

şeyşer, çalışmalar var. Strüktüral çalışmayı yalnız başına bıraktığımız zaman çok kategorik olur. Hakikaten bir bakıma eserin iskeletini tespit etmektir bu. Bu, üslup çalışması ile zenginleştirilmelidir. Bu bakımdan benim ikinci çalışmam “Üslup Araştırma Yolları” adını taşıyacak. Belki bu ad değişecek ama muhteva değişmeyecek.

(…)İSEN: Teşekkür ederiz. Yeni çalışmaların ortaya çıkması dileğiyle…AKTAŞ: Sağ olun.

Boğaziçi Dergisi, N.47, Mayıs 1986

KAVRAMLAR

Sözlü anlatımın türlerinden biri de tartışmadır. Kendine özgü bir yapısı, akı-şı olan konuşma biçimi de diyebiliriz. Günlük yaşamda sık sık başvurduğumuz tar-tışmayı aynı konu ya da sorunu olumlu ve olumsuz yönleriyle belirtme işi diye de tanımlayabiliriz. Bu yönden düşüncelerin, gözlem, kanı ve inançların etkilenmesini amaçlar tartışma. Bir konu üzerinde bizim gibi düşünmeyen bir kişinin o konu üze-rindeki bilgilerini, düşüncelerini yenileyerek değiştirmesini sağlama amacıyla yöne-liriz tartışmaya. Tartışmayı, bu niteliğine bakarak bir tür etkileme sanatı olarak da görebiliriz.

Tartışmayı, zıtlaşmadan ayırmak gerekir. Zıtlaşmada gerekçelere, kanıtlara boş verme, onları önemsememe vardır. Yalnız karşısındakine kızdığı, öfkelendiği için

Bu tartışma örneğinden yola çıkarak tartışmanın amacı hakkında neler söyleyebi-lirsiniz?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

ETKİNLİK

Page 24: dil ve anlatım 3

24

DİL VE ANLATIM 3

onun söylediklerine ters düşen şeyler söylenir zıtlaşmada. Bizim sözünü ettiğimiz tartışma bu değildir.

Tartışma, karşımızdakinin düşünce, duygu ve kanılarını yenileyerek değiştir-meyi amaçlayan bir konuşma biçimidir. Duyguya, coşkuya değil; kanıtlara yaslanı-larak yapılır. Tartışmalarda dil, gönderme ve anlatım işleviyle kullanılır. Tartışma, bir başkan ve konuşmacılardan oluşur. Bazı tartışmaların sonuçları yalnızca basın aracı-lığıyla duyurulur; bazıları ise basına ve halka açık olur. Dinleyicilerin huzurunda, din-leyiciler için gerçekleştirilen bu tartışmalarda konuşmacılar tartışma konusundaki bilgi, birikim, görgü, düşünce ve kanaatlerini halka iletirler; onları bilgilendirmeyi, yönlendirmeyi amaçlarlar. Bu tip tartışmalarda kamuoyu yaratma endişesi konuş-macı-dinleyici ilişkisini belirleyen önemli faktördür. Tartışmalar düzenleniş amaçları-na, hedef dinleyici kitlesinin zevk, kültür ve anlayışına göre değişik nitelikler kazanır.

Tartışmayı sağlıklı bir şekilde yürütebilmek için yapılması gerekenler şunlardır:

1. Tartışılacak konu önceden belirlenmelidir. 2. Tartışmayı yönetecek, tartışmacılara sırayla söz verecek bir başkan seçilme-

lidir.3. Tartışma; bilgiye, bilimsel verilere, kanıtlara dayanmayı gerektirdiğine göre

tartışılacak konuyla ilgili kaynaklar gözden geçirilmelidir.4. Öne sürülen düşüncelerin inandırıcılıktan yoksunluğu ve yetersizliği kanıt-

lara bağlanarak gösteriliyorsa o düşünceler üzerinde direnmemek gerekir.5. Konuşan taraf sabırla dinlenmeli, söylenenler hoşgörüyle karşılanmalıdır.6. Tartışmanın amacı, gerçeğe ulaşmak, düşünceyi düşünceyle çürütebilmek-

tir. Bu yüzden tartışırken duygusallığa kapılmamalı, konu dışına çıkılmama-lıdır.

7. Konuşmalar sözlü anlatımın temel ilkelerinde ifade edildiği gibi kısa, öz ve anlaşılır bir dille yapılmalı, uzun ve süslü cümlelerden kaçınılmalıdır.

Tartışmalarda başkanın görevleri ise şunlardır:1. Konuyu özellikleri ve sınırlarıyla dinleyicilere belirtmek2. Konuşmacıları dinleyicilere tanıtmak3. Tartışmayı başlatmak4. Konuşmacıların konu dışına çıkmalarını engellemek5. Herkese eşit konuşma süresi vermek6. Konuşmacılara yerine göre sorular yöneltmek7. Tarafsız olmak8. Tartışma kurallarına uymayanları uyarmak9. Kısa özetler yaparak konuyu toparlamak

Page 25: dil ve anlatım 3

25

DİL VE ANLATIM 3

10. Tartışmanın sonucunu açıklamak

Tartışma Yönteminin Aşamaları

1. Tartışma Probleminin Seçimi: Tartışma problemi seçilirken katılımcıların ilgi ve tutumları ile konuyla ilgili ön bilgileri göz önünde bulundurulmalıdır. Konu katılımcılar için ilgi çekici olmalı ve tartışmaya karşı güdülenmelidir. Bunun yanı sıra problem cümlesinin açık olması konuyu tam olarak belirtmesi konuyu sınırlaya-bilmesi gerekir. Problem cümlesi soru ya da düz cümle olarak ifade edilebilir. Ancak soru cümlesi katılımcıların ilgisini çekmede ve onları araştırma yapmaya teşvik et-mede daha etkilidir.

2. Tartışmayı Yönlendirecek Soruların Belirlenmesi: Tartışma yönteminde eğiticiler katılımcıları sorularla yönlendirmezse tartışmadan elde edilen sonuçlar hedefler doğrultusunda olmayabilir, konu dağılabilir. Bu nedenle eğiticinin tartış-mayı yönlendirecek açılış, gelişme ve kapanış bölümüyle ilgili anahtar soruları ön-ceden hazırlaması gerekir.

3. Araç ve Tekniklerin Belirlenmesi: Tartışma sürecinde birçok öğretim araç ve tekniğinden yararlanılabilir. Bu amaçla tartışmadan önce probleme uygun dra-matizasyonlar yapılabilir, sergiler ve yakın çevre gezilebilir, yazılı materyaller oku-nabilir, radyo dinlenebilir ve film izlenebilir. Bu tür etkinlikler katılımcılarda ortak yaşantı oluşmasını sağlar ve tartışmaya katılımı arttırır.

4. Tartışmanın Yapılacağı Fiziksel Ortamın Düzenlenmesi: Tartışmanın ya-pılacağı fiziksel ortam ve katılımcı sayısı tartışmanın niteliğini etkiler. Çok kalabalık gruplarda tartışmalar bazı katılımcıların tartışma dışında kalmasını sağlar. Tartışma ortamında sağlıklı iletişim kurulmasında katılımcıların birbirlerini görmeleri önemli rol oynar. Bu nedenle katılımcıların daire ya da yarım ay biçiminde oturmasının sağ-lanması gerekir.

5. Değerlendirme: Tartışma sonunda tartışma, eğitici ya da katılımcılar tara-fından değerlendirilmeli ve sonuç başkan tarafından özetlenmelidir.

Belli bir konuda uzmanlaşmış kişilerin, kendi alanlarına ait herhangi bir prob-lemle ilgili olarak hazırladıkları bildirilerini sundukları toplantılara “sempozyum” denir. Aslında sempozyum bir tek toplantı ya da tartışma değil, bir toplantılar ve tartışmalar dizisidir.

Bir cümle hâlinde ifade edilen bir görüş (tez) ile bir karşı görüşün öğrenciler-den oluşan iki ekip arasında, bir hakem kurulu huzurunda tartışılması ise “münaza-ra” adını alır.

Page 26: dil ve anlatım 3

26

DİL VE ANLATIM 3

Topluluk karşısında yapılan tartışmalar hangileridir?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

Tartışmada başkanın görevleri nelerdir?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

Tartışma konuları seçilirken nelere dikkat edilmelidir?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

Topluma açık tartışmaların ortak amaçları nelerdir?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

ETKİNLİK

Page 27: dil ve anlatım 3

27

4. PANELHAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI1. Metin

MİLLİ EGEMENLİK DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ PANELİ /12 MAYIS 1986, İZMİR

Prof. Dr. SERMET AKGÜN - Büyük Millet Meclisimizin Sayın Başkanı, sayın milletvekilleri, Sayın Vali Muavini, Sayın Büyükşehir Belediye Başkanı, Sayın Rektör, çok değerli öğretim üyeleri, sayın panelistler, sayın konuklar, sev-gili öğrenciler; demokrasimizin temeli Büyük Millet meclisimizin açılışının 66. yılı ve anayasalı parlamenter döneminin 100 üncü yılı kutladığımız bugünlerde Büyük Millet Meclisimizle birlikte Üniversitemizin tertip etmiş olduğu, “Millî Egemenlik Düşüncesinin Gelişimi” konulu panele hoş geldiniz. Şahsım ve üni-versitem adına, başta Sayın Başkanımız olmak üzere, hepinize saygılarımı, teş-riflerinizden dolayı teşekkürlerimi arz ederim.

Panelin neden bir tartışma türü olabileceğini söyleyiniz.Topluma açık tartışmalarda konuşmacıların kamuoyu yaratma endişesi taşımaları, konuşmacı-dinleyici ilişkisini nasıl etkiler?

Page 28: dil ve anlatım 3

28

DİL VE ANLATIM 3

Değerli konuklar, insanlık tarihine bir göz attığımız takdirde, fertlerin bir-leşerek toplumlar teşkil etmeleri, toplumların sayıca fazlalaşmaları sonunda, halledilmesi gereken bir problem, doğal olarak kendini göstermiştir. Bu problem: Toplumları teşkil eden fertlerin hak ve hürriyetlerini düzenleyecek, belirleyecek bir arayış; bu arayışta bulunmak istenen, egemenliğin kimde olması sorunu idi. Acaba egemenlik bir kişide mi olsun, bir aile, bir zümre, bir sınıfta mı olsun; yoksa toplumu teşkil eden tüm fertlerde mi olsun? Yüzyıllar boyu bir hüküm-darın egemenliğinde varlığını sürdürmüş olan Türk toplumu, aradan geçen bu zaman zarfında ve özellikle 19 uncu asırda kendini gösteren bağımsızlık müca-delesi, egemenlik mücadelesi ki, 19. asra, demokrasi mücadelesi, anayasacılık mücadelesi asrı da diyoruz. Türkiye, akımlarından etkilenmiş ve sonunda bun-dan 66 yıl önce, 23 Nisan 1929’de, Büyük Millet Meclisini kurarak, “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir”, düsturu ile tercihini belli etmiştir.

Konuşmamın başında da belirttiğim gibi, demokrasinin gerçekleşebilmesi için, millî birlik, iç güvenlik, ekonomik gelişme ve istikrar, halkın demokratik kültür birikimine ihtiyaç vardı. Başka bir deyimle, çağdaş uygarlık düzeyine çıkabilmek için bu unsurlar gerekliydi. İşte, bu sebeple sosyal, ekonomik ve siyasî alanlarda bir dizi köklü değişikliklere geçildi ki dünyanın hayranlıkla, takdirle karşıladığı Büyük Türk inkılâbı gerçekleşti.

Atatürk’ün ideali demokrasi idi. 1946 yılında çok partili demokratik hayata geçtiğimiz devrede, 1924 Anayasasında herhangi bir değişikliğin yapılması gereğinin duyulmamış olması buna gayet güzel bir kanıttır. Bugüne kadar, son Anayasamız dâhil, bütün anayasalarımızda yer alan demokrasi ve millî egemenlik fikri, Atatürkçü dünya görüşünden kaynaklanmıştır. Ülkemiz bu tercihini İstiklal Savaşı ile yapmış ve aynı inançla sürdürmektedir, yürütmektedir. Bizlere düşen, Ulu Ata›mızın armağan ettiği bu kutsal emaneti korumak, yaşatmak ve yüceltmektir. Bu hususta, muhakkak ki, üniversitelerimize büyük görevler düşmektedir. Bu münasebetle, bu panelde üniversitemizin yer almış olmasından dolayı duyduğum mutluluk çok büyüktür.

Panelin düzenlenmesinde emeği geçenlere, lütfedip panele iştirak eden sayın panelistlerimize teşekkür ve takdirlerimi sunarken, panelin, millî ege-menlik ve demokrasi davamıza olumlu katkılarının bulunması, halkımızın de-mokrasi duygu ve inançlarını artırması dileğiyle, başta Türkiye Büyük Millet Meclisinin Sayın Başkanı olmak üzere, hepinize, şahsım ve üniversitem adına saygılarımı, teşriflerinizden dolayı teşekkürlerimi arz ederim.

BİROL AKŞİT - Türkiye Büyük Millet Meclisi Kültür, Sanat ve yayın Ku-rulu Genel Koordinatörü Hatay Milletvekili Sayın Murat Sökmenoğlu konuşa-caklar.

Buyurun efendim.MUSTAFA MURAT SÖKMENOĞLU (TBMM Kültür, Sanat ve Yayın

Kurulu Genel Koordinatörü) - Sayın Başkan, sayın milletvekilleri, muhterem konuklar, basının ve TRT’nin değerli mensupları; ülkemizi çağdaş medeniyete

Page 29: dil ve anlatım 3

29

DİL VE ANLATIM 3

ulaştırmayı hedef alan eşsiz Atatürk’ün millî irade limanına sığınarak çıktığı yolda, yegâne makam olarak gördüğü millî iradenin tecelligâhı Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılışının 66. yılının kutlama programları içinde gerçekleştiri-len bir dizi panellerin sonuncusunu bugün icra ediyoruz.

Cumhuriyetimizin Kurucusu, Devletimizin Banisi Yüce Atatürk’ün ilke-leri doğrultusunda ilerleyerek, değişen, gelişen, büyüyen çağdaş Türkiye’nin geleceğinin teminatı gençlerin yetiştiği irfan yuvası üniversiteler ile Türkiye Büyük Millet Meclisinin işbirliği içerisinde gerçekleştirilen bu panellerin sonun-cusu olan “Millî Egemenlik Fikrinin Gelişimi” konulu paneli gerçekleştiren Ege Üniversitesi’ne, Sayın Rektörüne ve değerli öğretim üyelerine huzurlarınızda teşekkür ediyor ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin Sayın Başkanı Necmettin Karaduman’ı kürsüye davet ediyorum.

NECMETTİN KARADUMAN (TBMM Başkanı) - Sayın konuklar, de-ğerli öğretim üyeleri, sevgili gençlerimiz, evlatlarımız; Türkiye Büyük Millet Meclisinin kuruluşunun 66. yıldönümünü kutlama programları uyarınca bu yılki Millî Egemenlik Haftasında üniversitelerimizle işbirliği yapılarak millî Egemenlik Haftasında üniversitelerimizle işbirliği yapılarak millî egemenlik fikri konusunda düzenlenen bilimsel toplantılardan sonuncusunu bugün, Millî Mücadelemizin büyük ıstırabını yaşamış ve o nispette de şerefini taşımış olan Batı Anadolumuzun incisi güzel İzmir şehrinde yapıyoruz. Türk Millî Müca-delesinin zafer simgesi olarak kabul ettiğimiz İzmir’de bu bilimsel toplantının yapılmasını sağlayan Ege Üniversitesi’nin değerli mensuplarına, başta Sayın Rektör olmak üzere, bütün öğretim üyelerine ve bugünkü toplantıya katılan de-ğerli panelistlere teşekkür ediyor ve bugün aranızda bulunmaktan, İzmirlilerin arasında bulunmaktan büyük bir sevinç ve mutluluk duyduğumuzu belirtiyor ve beraberimde İzmir’e gelen parlamento heyetimiz adına sizleri devrin sevgiler ve saygılarla selamlıyorum.

Üniversitemizle işbirliği yapılarak yurdumuzun çeşitli yörelerinde düzen-lenen Millî Egemenlik Haftalarında düzenlenen bu tür toplantıların, millî ege-menlik fikrini çeşitli yönleriyle ve değişik boyutlarıyla tanıtılıp, anlatılması ve değerlendirilmesi bakımından büyük yararlar sağlayacağı, bunun da demokra-simizin güçlenmesine ve yücelmesine katkılarda bulunacağı kanaatini taşımak-tayız. Bu nedenle, bu tür toplantıları büyük bir memnuniyetle karşılıyoruz ve Türkiye Büyük Millet Meclisi olarak hep teşvik ediyoruz.

Ege Üniversitesi tarafından düzenlenen bu panelin, millî egemenlik ilkesinin daha geniş boyutlarda tanıtılıp, değerlendirilmesine yardımcı olacağına ve böylece bu yüce kavramın güçlenmesine ve daha da benimsenip, gelişmesine katkıda bulunacağına ilişkin inancımı bir kere daha tekrar ediyor; panele katılan değerli bilim adamlarımıza teşekkür ediyor; ayrıca, bu toplantının düzenlenmesini sağlayan Ege Üniversitesinin tüm yetkililerine, değerli bilim adamlarına tekrar teşekkürü bir borç sayıyor ve sizleri sevgiler ve saygılarla selamlıyorum.

Page 30: dil ve anlatım 3

30

DİL VE ANLATIM 3

Panelle açık oturum arasındaki farkı araştırınız.

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

Aşağıdaki cümlelerdeki bilgiler doğru ise “Doğru” kutucuğunu, yanlış ise “Yanlış” kutucuğunu işaretleyiniz.

Panel açık oturumla kıyaslandığında daha ciddi bir ortamda gerçekleştirilen bir tartışma biçimidir. Doğru YanlışPanelde herkes konuşmacı olabilir. Doğru Yanlış Panelde herkesi ilgilendiren sosyal problemlerle ilgili konular ele alınır.

Doğru Yanlış Panelde kanıtlama amacı güdülmez. Doğru Yanlış

ETKİNLİK

ETKİNLİK

KAVRAMLAR

Toplumu ilgilendiren bir konunun dinleyiciler önünde, sohbet havası içinde uzmanları tarafından tartışıldığı konuşmalara panel denir. Açık oturum ile panel, özellikleri yönüyle birbirine çok benzer. Arada sadece üslup farkı vardır.

Panelde amaç, bir konuda karara varmaktan ziyade sorunu çeşitli yönleriyle aydınlatmak, farklı görüşleri, farklı anlayışları ortaya koymaktır. Panelde karar değil, açıklama amaçlanır.

Panelde de bir başkan bulunur. Konuşmacı sayısı 3 ile 6 arasında değişebilir. Konuşmacılar, uzmanı oldukları konunun ayrı birer yönünü ele alırlar. Konuşmalar, açık oturumda olduğu gibi başkanın verdiği sıraya ve süreye göre yapılır.

Panelin sonunda, dinleyiciler panel üyelerine soru sorabilirler. Tartışma seyirci-lere de geçerse o zaman tartışma, forum şekline dönüşür.

Panel başkanı; konuşmacıları yönetmek, konuyu ortaya koymak, dinleyicilerin görüş belirtmelerine izin vermek ve söylenenlere kendi düşüncelerini de ilave ede-rek toplantıyı sonuçlandırmakla görevlidir.

Page 31: dil ve anlatım 3

31

DİL VE ANLATIM 3

NELER ÖĞRENDİNİZ?

İletişim bireyin toplumsallaşmasını sağlayan bir süreçtir. İletişim bir yandan toplumsal ilişkiler tarafından belirlenirken diğer yandan da toplumsal ilişkileri etkiler. İnsanın hayatta kalabilmesi, doğumundan ölümüne kadar bir şeyler üretebilmesi, kendini ifade edebilmesi hatta ölümünden sonra bile adını kalıcı kılabilmesi için kendi kişisel özellikleri, becerileri kadar diğer insanlarla olan ilişkileri de önemli bir etkendir. Birlikte yaşamanın temel şartı anlaşmaktır. Anlaşmak ise bir yönüyle kişinin kendini başkalarına anlatabilmesi, diğer tarafıyla başkalarını anlaması temeline dayanır. Bu ancak karşılıklı olarak gerçekleştirilebilen “anlama” eylemi, aynı zamanda iletişim dediğimiz kavramın özüdür. İletişimin ögeleri şunlardır: “Gönderici”, iletiyi sunan kişidir. (konuşan) “Alıcı” ise iletiyi sunmak istediğimiz kişidir. (dinleyen) “İleti”, anlatmak istediğimiz, bildirmek istediğimiz mesajdır. Bu iletilerin kullandığı somut araçlar “kanal”dır. İletişimin gerçekleştiği ortama “bağlam”, iletiye verilen her türlü yanıta “dönüt” denir. İletinin üretildiği şifreleme sitemi ise “kod” adını alır.

İletişimde dilin göndergesel, heyecana bağlı, alıcıyı harekete geçirme, kanal kontrol, dil ötesi, şiirsel gibi işlevleri vardır.

Sunum, güncel herhangi bir konu hakkında bir grup ya da topluluğa bilgi ver-mek amacıyla yapılan etkinliklere denir.

Tartışma bir konu çevresinde karşılıklı düşünceleri ortaya koyma, problemlere çözüm bulma, gerçek, doğru, iyi ve güzel olanı birlikte aramadır. Tartışmada konu-nun güncel olması önemlidir.

Toplumu ilgilendiren bir konunun dinleyiciler önünde, sohbet havası içinde uzmanları tarafından tartışıldığı konuşmalara “panel” denir. Konuşmaların bitimin-de konuşmacılar birbirlerine soru sorabilecekleri gibi dinleyiciler de konuşmacılara soru sorabilir. Ama bu süreç sadece soru sorma ve düşünceleri kısaca belirtmeyle sonuçlanmaz da dinleyicilerinde aktif olarak katıldıkları bir tartışmaya dönüşürse yani tartışma dinleyicilere de geçerse o zaman bu panel olmaktan çıkar ve “forum” adını alır.

Bütün tartışmalarda amaç gerçeği ve en uygun kararı bulmaktır. Katılanlar bir-birine saygılı davranmalı, karşıt görüşleri hoşgörüyle karşılamalıdır.

Page 32: dil ve anlatım 3

32

DİL VE ANLATIM 3

1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdakilerden hangisi sunumun amacına ulaşmasına engeldir?

A. Sunum yapılacak konuşmanın tümünün slaytlarda yer almasıB. Sunumu yapacak kişinin dinleyicilerin tümüne eşit uzaklıkta durmasıC. Sunum anında önemli kişilerin sözlerinden alıntılar yapılmasıD. Sunum yapılacak yerin önceden görülerek prova yapılması

2. Aşağıdakilerden hangisi bir tartışmanın verimli geçebilmesi için tartışmacılarda bulunması gereken özelliklerden biri olamaz?

A. Tartışılan konunun dışına çıkmamakB. Saygılı ve hoşgörülü olmakC. Konuşma kurallarına uymakD. Kendi düşüncelerini kabul ettirmeye çalışmak

3. Aşağıdakilerden hangisi iletişimin ögelerinden biri değildir?

A. İletiB. KanalC. AlıcıD. Bağdaşıklık

4. “Tartışmaların önemli bir bölümü basına ve halka açık bir ortamda düzenlenirken (…) çoğunlukla öğrenciler arasında ve sınıf ortamında düzenlenir.” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A. forum B. panelC. münazaraD. sempozyum

5. Aşağıdaki tartışma türlerinden hangisi, tartışmanın daha samimi bir ortamda gerçekleşmesi yönüyle diğerlerinden ayrılır?

A. MünazaraB. PanelC. SempozyumD. Açık oturum

6. Aşağıdakilerden hangisi bir tartışma çeşidi değildir?

A. SunumB. ForumC. PanelD. Münazara

Page 33: dil ve anlatım 3

33

DİL VE ANLATIM 3

7. Aşağıdakilerden hangisi tartışmada başkanın görevlerinden biri değildir?

A. Tartışma kurallarına uymayanları uyarmakB. Kısa özetler yaparak konuyu toparlamakC. Herkese istediği kadar konuşma süresi tanımakD. Tartışmanın sonucunu açıklamak

8. Aşağıdakilerden hangisi dilin alıcıyı harekete geçirme işlevinin amacıdır?

A. Duygu ve heyecanı dile getirmeB. Alıcıda tepki ve davranış değişikliği yaratmaC. Kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmeD. Dille ilgili bilgiler verme, dili açıklama

9. Duygu, düşünce ve isteğin aktarılmasında sözü söyleyen kişi ya da topluluklara ne ad verilir?

A. KanalB. DönütC. AlıcıD. Gönderici

10. Aşağıdakilerden hangisi sunumdan önce yapılması gerekenlerden biridir?

A. Güncel bir konu seçmekB. Ses tonuna, jest ve mimiklere dikkat etmekC. Dinleyicilerin sorularını yanıtlamakD. Bilgisayar, CD gibi teknolojik araçlardan yararlanmak

11. Aşağıdakilerden hangisi bir “panel”de olması gerekenlerden biri değildir?

A. Bilim, siyaset vb. konularda düzenlenmesiB. Karşı tarafın eleştirilerek suçlanmasıC. Dinleyicilerin soru sorarak ve açıklamalarla konuşmaya katılmasıD. Uzmanların, dinleyiciler karşısında bilgi ve görüş bildirmesi

12. Aşağıdaki kavramlardan hangisinin açıklaması yanlıştır?

A. Tartışma: Problemlere çözüm bulmaB. Panel: Sosyal problemlerin ele alındığı tartışma biçimi C. Sunum: Önemli bilgileri hatırlatma, öne çıkarmaD. Toplantı: Halkı belli konularda bilgilendirme

Page 34: dil ve anlatım 3

34

DİL VE ANLATIM 3

13. Aşağıdakilerden hangisi toplantının yapılma nedenlerinden biri değildir?

A. Sorunları paylaşmakB. Fikir alışverişinde bulunmakC. Var olan bir sorunu çözmekD. Kendi görüşümüzü karşı tarafa kabul ettirmek

14. Bir metinde amacın yoğunlaştırılarak yargıya dönüştürülüp bir önerme biçiminde belirmesine ne ad verilir?

A. TutarlılıkB. İletiC. TartışmaD. Önerge

15. Bir konuda karşıt düşüncelerin savunulmasına ne ad verilir?

A. TartışmaB. Sunum C. DemeçD. Tutanak

Page 35: dil ve anlatım 3

35

DİL VE ANLATIM 3

ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 36: dil ve anlatım 3

36

DİL VE ANLATIM 3

ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 37: dil ve anlatım 3

2. ÜNİTE

ANLATIM ÖZELLİKLERİ

Page 38: dil ve anlatım 3

38

DİL VE ANLATIM 3

NELER ÖĞRENECEĞİZ

Bu ünitenin sonunda:1. Yazma ve konuşmada hazırlığın önemini fark edecek,2. Tutarlı yazmayı ve konuşmayı etkileyen hususları açıklayacak,3. Anlatımda gözleme ne zaman başvurulduğunu ve anlatımda gözlemin

önemini belirleyebilecek,4. Bilgi toplama kaynaklarını belirleyebilecek,5. Anlatımda “tema” ve “konu” terimleriyle neler ifade edildiğini belirleyecek,

bu terimler arasındaki ilişkiyi açıklayabilecek,6. Metindeki anlatım türü ile tema ve dil ilişkisini açıklayabilecek,7. Aynı temada başka metinlerin yazılabileceğini fark edecek,8. Temanın sınırlandırılmasında anlatıcının tavrını ve amacını belirleyebilecek,9. Anlatımın nasıl oluştuğunu belirleyebilecek,

10. Anlatıcının öznel ve nesnel olarak ifade ettiği her düzeydeki sözlü ve yazılı anlatımın özelliklerini belirleyebilecek,

11. Anlatıcının dolaylı ve doğrudan ifade ettiği her düzeydeki sözlü veya yazılı anlatımın özelliklerini belirleyebilecek,

12. Anlatıcının soyut ve somut olarak ifade ettiği her düzeydeki sözlü veya ya-zılı anlatımın özelliklerini belirleyebilecek,

13. Anlatıcının kişisel düşünce, tasarı ve kanaatlerini ifade ettiği her düzeydeki sözlü ve yazılı anlatımların özelliklerini belirleyebilecek,

14. Anlatıcının gerçekleştirdiği farklı anlatımları karşılaştırabilecek,15. Açık bir anlatımın özelliklerini belirleyebilecek,16. Sözlü veya yazılı bir metni akıcı, duru ve yalın kılan hususları belirleyebilecek,17. Anlatımda bağdaşıklığı ve bağlaşıklığın önemini belirleyebilecek,18. Bağdaştırmaları gruplandırıp bağdaştırmaların işlevlerini belirleyebilecek,19. Metnin oluşumunda, anlatım bozukluklarının metni nasıl etkilediğini tartı-

şabilecek,20. Metin türlerinin oluşmasında anlatım türlerinin üstlendiği rolü belirleyebilecek,21. Anlatım türlerini gruplandırabileceksiniz.

ANLATICI

TARTIŞMA AÇIKLAMA

DİPNOT

ANLATIM BOZUKLUKLARI

BİRİNCİ KİŞİ ANLATIM

DURULUK

KONU

ÖZET

ANAHTAR KAVRAMLAR

Page 39: dil ve anlatım 3

39

DİL VE ANLATIM 3

1. ANLATIMA HAZIRLIK

-daki ilişkiyi değerlendiriniz.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

“Ancak yazıya geçmiş düşüncenin değeri vardır; geri kalanlar boş çırpınmalardan, rüzgârın alıp götürdüğü bir saatlik hayallerden başka bir şey değildir. (Emile Zola)”

Page 40: dil ve anlatım 3

40

DİL VE ANLATIM 3

KAVRAMLAR

İnsanlara iletmek istediklerimizi kusursuz ve en doğru şekilde anlatmak hepi-mizin arzu ettiği şeydir. Bu nedenle neyi, nerede ve ne şekilde söylememiz gerekti-ğini bilmemiz ve sözümüzü ona göre sıralamamız gerekir.

Neyi, niçin ve nasıl anlatmak gerektiği üzerinde düşünmeden konuşmak ve yazmak tutarlı olmaz. Kişi hem konuşurken hem de yazarken düşünerek hareket etmek zorundadır. Aksi hâlde konudan uzaklaşabilir, amacının dışına çıkabilir ve konuyla anlatım biçimi birbirine ters düşebilir. Bu da sözlü ve yazılı anlatımdaki ba-şarıyı engeller.

Herhangi bir anlatımı gerçekleştirmek için hazırlık aşamasında bilgi toplamak, deneyimlerimizi topladığımız bilgilerle zenginleştirmek, düşüncelerimizi gruplan-dırmak, anlatım için seçilecek türün okuyucu ve dinleyici üzerindeki etkisini belirle-mek gerekir.

Anlatıma hazırlık aşamasında bilgi toplamak için okumalı, araştırmalı, not al-malı, özet çıkarmalı ve mümkünse gözlem yapmalıyız. Konu tespiti bir bilgi gerek-tirir. “Yoksulluk”, “eğitim”, “gelişme”, “ekonomik gelişme”, “aile”, “aşk” vb. konularında yazı kaleme almak, başlangıçta kolay gibi görünür. Bu konuları bildiğimizi sanırız. Yazmaya başlayınca benzer cümleleri tekrar eder dururuz. Ancak araştırma, incele-me ve bilgi toplama işlerinin gerçekleştirdiği hazırlık döneminden sonra bu konu-larda ne söyleyebileceğimizi belirleme imkânına kavuşuruz. Bu, temadan konuya geçiştir ve yazı kaleme almada son derece önemlidir.

Bir kişinin okuduklarını, dinlediklerini, gözlemlediklerini kullanması ve böyle-likle de anlatışını daha verimli geçirmesi için şunlar faydalı olacaktır: not almak, alıntı yapmak, özet çıkarmak.

a. Not Almak:

Bir şeyin hatırlanması için yazılan kısa yazılara “not” denir. Kişinin gün içinde neler yapacağını kaydetmesi, okuduğu kitaplarla ya da araştırdığı konuyla ilgili de-ğerlendirmeleri yazması hayatı kolaylaştıracaktır. Ayrıca metin yazarken ve konuş-ma hazırlarken de gerekli olacaktır.

Not almak okunulanı ya da dinlenileni olduğu gibi kâğıt üzerine aktarma de-ğildir. Yararlı bulunan temel noktalar ayrılmalıdır. Bunun için de şunlara dikkat edil-melidir:

1. Parçadaki anahtar sözcükler çok iyi seçilmelidir.2. Anlamı bilinmeyen sözcükler için sözlüğe başvurulmalıdır.3. Paragraflardaki düşünceler sınıflandırılmalıdır.4. Paragraflardaki düşünceler kendi sözcüklerinizle yeniden anlatılmalıdır.

Page 41: dil ve anlatım 3

41

DİL VE ANLATIM 3

Üç türlü not alınır: 1. Dinlenilenlerden Not Almak: Bu tür not almanın en önemli koşulu

“anlama”dır. Not alan kişi öncelikle anlamaya çalışmalı, daha sonra yazma-ya başlamalı, konuşmanın özünü veren bölümleri not almalıdır.

2. Okunanlardan Not Almak: Bu tür notların konunun özünü sonradan ko-layca hatırlatabilecek olmasına, kısa ve özlü ifadelerden oluşmasına dikkat edilmelidir.

3. Gözlemlerden Not Almak: Kişi bir taraftan gözlem yaparken bir taraftan da gözlemlediği varlık, olay, olgu vb. ile ilgili notlar almalıdır.

Aşağıdaki parçayı okuyup bunun üzerinde not alma denemesi yapınız:Ülkemiz, ulusumuz, insanımız hızla değişmekte. Ekonomik, toplumsal, siyasal geliş-

meler, değişmeler insan yaşamına girdikçe, kendini hissettirdikçe yeni yaşam biçimleri-ne, yaşam anlayışlarına ulaşıyoruz. Kısacası hızla değişiyoruz.

Değişim, doğal bir toplumsal eğilim. “Değişim durdurulamaz.” sözü sürekli tekrar-lansa da geçerliliğini yitirmeyen tek öge. Değişime inanmak bir dünya görüşü, bir inanç sorunu. Ama “değişim”e değiştirici olarak katılınmazsa “değişime inanç”ın bir anlamı yok. Bugünlerde “değişime inanma” ve “değiştirici olma” arasındaki farkın, “soru soran insan” çevresinde açılmasında yarar var.

Okuma yazma bilmek “okuryazar” olanların açısından abartıldığı kadar büyük an-lam taşımamaktadır. Gerçekte üzerinde durulması gereken şey, okuma yazma bilen toplumla “okuryazar aydın” arasındaki ayrılığın ve beraber olmanın zorlukları ve zo-runluluğudur.

ETKİNLİK

Page 42: dil ve anlatım 3

42

DİL VE ANLATIM 3

b. Özet Çıkarmak

Özetleme bir yazının temel özelliklerini, anlatmak istediklerini bozmadan kısaltarak yeniden yazmaktır. Bunu yapabilmek için yazının konusu, planı iyice kavranmalıdır. Özetlemenin not almadan ayrılan yanı maddelere bağlanmadan yapılmasıdır. Özetlemenin düşüncelere dokunmaksızın yazıyı yoğun hâle getirme işi olduğu unutulmamalıdır.

c. Alıntı Yapmak

Not alma ve özetlemenin yanında bilgi toplanırken yazılarda kullanılmak üze-re okunanlardan kimi cümleler veya bölümler olduğu gibi aktarılabilir. Aktarılan cümle ya da bölüm yazıda tırnak içinde gösterilmelidir. Alıntı yapılan kaynak da ya-zının içinde ya da sayfanın altında dipnot olarak gösterilmelidir.

Bu parçadan gözlemle ilgili ne tür sonuçlara ulaşabilirsiniz? Jean-Paul Satre, “Sözcükler” adlı yapıtında şunları söyler: “Maupassant’ın küçüklüğünde, Flaubert’in ona ne yaptığını biliyor musunuz? Bir

ağacın önüne oturtup ağacı anlatması için iki saat zaman veriyordu.” Arkasından da Satre şunları ekliyor:“Böylece görmeyi öğrendim. Aurillac anıtlarının doğuştan adanmış ozanıydım,

gönlüm yanarak bakıyordum öteki anıtlara: Yazı altlığı, piyano, saatin sarkacı; bun-lar da –neden olmasın- ilerdeki yazı cefalarımda ölümsüzleşecekti. Gözledim. Yürek karartıcı ve aldatıcı bir oyundu bu: Kaba kadifeden koltuğun önüne dikilmek ve uzun uzun bakmak gerekiyordu. Söylenecek ne vardı? Olsa olsa koltuğun yeşil ve pütür pü-tür bir kumaşla kaplı olduğu, iki kolu, dört ayağı, üzerinde iki tane ağaçtan çam ko-zalağı taşıyan bir arkalığı bulunduğu söylenebilirdi. Şimdilik bu kadardı ama yeniden dönecektim bu konuya; gelecek sefer daha iyisini yapacak, sonunda onu avucumun içi gibi tanıyacaktım. İlerde bu koltuğu anlattığım zaman okuyucular: “Aman ne kadar güzel incelenmiş, aman ne kadar iyi görülmüş, aman ne kadar doğru! İşte size uydurma olmayan çizgiler.” siyeceklerdi. Gerçek bir kalemin yazdığı gerçek sözcüklerle gerçek nesneleri anlatarak benim de gerçek olmamam için işe şeytanın karışması gerekirdi. Kısacası her zaman, bana bilet soracak biletçiye verilecek cevabı biliyordum ben.”

ETKİNLİK

Page 43: dil ve anlatım 3

43

DİL VE ANLATIM 3

1. Aşağıdaki parçayı dikkatle okuyunuz. Parçada geçen anlamını bilmediğiniz sözcükleri çıkartınız. Sözlüklere başvurarak bunların anlamlarını bulunuz. Parçadan Tevfik Fikret’in özelliklerini belirten ana noktaları saptayınız. Sonra bunları özetleyi-niz:

“Tevfik Fikret Rönesansımızı ikmal eden, bize Avrupa medeniyetinin vereceği ha-yat telâkkisini pürüzsüz, saf, nezih bir surette gösteren bir müceddidimizdir. Fikret’in bizdeki diğer Rönesansçılardan ziyade insancı ve insaniyatçı olması da bu hareke-te gayet samimi bir imana malik olduğunu gösterir. Fikret, ümmet ruhuna, ümmet medeniyetine ilk kati darbeyi vuran bir müceddittir. O, edebiyatımızı asrileştirerek, insanileştirerek hakiki rolünü hakkıyla ifşa etmiş bir dâhimizdir.

Tevfik Fikret bütün hayatında, münevver tabakanın şuuri ve usuli ahlaksızlığına karşı cihatla meşgul olmuştu. O, fertçiliğe karşı mücadele eden yegâne şairimizdir. Harsımızın başka sahalarında Fikretlerimiz olsaydı bugünkü ahlak buhranı olmaya-caktı.”

Ziya Gökalp2. Bilgiyi, okuyarak ve dinleyerek de elde etmek mümkünken gözlem yapmaya

niçin gerek duyulur?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

3. Özet ile not alma arasındaki farkları belirleyiniz.

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

4. Alıntıların metinlerde kullanılması ne tür yazım ve noktalama kurallarına bağ-lıdır?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

5. Dipnot nedir? Niçin kullanılır?

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

ETKİNLİK

Page 44: dil ve anlatım 3

44

2. ANLATIMDA TEMA VE KONU

UYGULAMA VE ALIŞTIRMALAR

Söyle sevda içinde türkümüzüAç bembeyaz bir yelkenNeden herkes güzel olmazYaşamak bu kadar güzelken?

İnsan dallarla, bulutlarla bir,Aynı mavilikten geçmiştir.İnsan nasıl ölebilir?Yaşamak bu kadar güzelken?

Bu şiirin teması “yaşama sevinci”dir. Siz de aşağıdaki şiirin temasını belirleyiniz:

Bir bıçak saplı durur göğsünde,Hangi su tasına uzansan boş;Hangi pencereye koşarsan koşAynı siyah güneş gökyüzünde.

Aynı siyah güneş, aynı siyah,Aynı susayış, aynı koşuş, aynı…Of… Hep aynı şey, aynı şey, aynı şey,Aynı, aynı, aynı, aynı, aynı…

Page 45: dil ve anlatım 3

45

DİL VE ANLATIM 3

KAVRAMLAR

“Konuşmada, yazıda eserde ele alınan düşünce, olay ya da durum, mevzu” (TDK Türkçe Sözlük, 2005) biçiminde tanımlanan “konu”; aynı zamanda üzerinde söz söylenen, düşünce yürütülen olay, varlık ya da kavramdır. Türü ve yazılış amacı ne olursa olsun her yazı bir konu üzerine kurulur. Çünkü konu, yazarın üzerinde durdu-ğu, hakkında yazı yazdığıdır. Yaşantı ve deneyimlerimizin yanı sıra özel ilgilerimiz, okuduklarımız ve düşündüklerimiz, dış dünyamızda konuşma ve yazma konuları bulmada bize kaynaklık eder.

Olay çevresinde gelişen edebî metinlerde tema, olay örgüsüne hâkim olan ça-tışmanın en kısa ifadesidir. Çatışma; kahramanların durumları, amaçları, hareketleri, kişilikleri bakımından birbirlerine karşı olmaları sonucunda ortaya çıkan hayat karşıtlığıdır.

Öğretici metinlerde tema, metinde üzerinde durulan düşünce, bilgi, gözlem ya da haberin en genel, en soyut ifadesidir. Bir temanın konuya dönüştürülmesi, o temanın daha somut hâle getirilmesine yani belli bir bağlamda kişi, yer, durum ve zaman bildiren sözcüklerle sınırlandırılmasına bağlıdır. Bir tema ne kadar sınırlandırılırsa metinde ele alınmaya o kadar uygun bir konuya dönüşmüş olur.

Konu bir yazıyı oluşturan ögelerin başında gelir. Ancak birincil nitelik taşımaz. Öyle ki birçok yazı ya da yapıtın konusu ortak olabilir. Buna karşın o yapıtların kimi-leri kalıcı bir değer kazanır, kimi unutulur gider. Öyleyse konu, yazının dışında bir ögedir. O yüzden yazma eylemi konudan sonra başlar.

Fevziye Abdullah Tansel temayı, “Sınırlanmış olan konuya, işlenilmek üzere tespit edilen fikre ‘ theme’ (tem) denilir.” şeklinde tanımlar. Konu her şey olabilir ama tema, konunun şekillenmesiyle ortaya çıkar. Tema, ham malzeme olan konunun bel-li bir amaç doğrultusunda biçimlendirilmesidir. Söz gelimi ölümün fizyolojik olarak anlatılması konudur ancak ölüm düşüncesinin sezdirilmesi, hatırlatılması temadır.

Page 46: dil ve anlatım 3

46

DİL VE ANLATIM 3

1. Ataç bir yazısında: ”Hani şiir okumayı boş iş sayıp da kendilerine yakıştırmayan insanlar vardır. Siz, onların arasında başkalarını anlayan, başkalarının dertlerine, kaygılarına ortak olan birini gördünüz mü hiç?” diyor.

Bu parçada Ataç’ın vurgulamak istediği, aşağıdakilerden hangisidir? A) Kimi insanların başkalarına karşı duyarsız olduğuB) Bencil insanların sanattan anlamadığıC) Sanatın kişiyi bencillikten kurtardığıD) Şiir okumayı gereksiz görenlerin sanata kaygısız yaklaştıkları

2. Ankara’nın asıl ilgi çekiciliği Cumhuriyet için yeni bir aydın kuşağı yetişmesidir. Yüzyıllar süren İstanbul egemenliğine karşın Kurtuluş Savaşı’nda örnek bir gazeteci-liği başlatan Ankara olmuştur. Garip şiiri, İkinci Yeni, Mavi Hareketi Ankara’da yeşer-miştir.

Bu parçaya göre Ankara’nın özellikle vurgulanan yönü, aşağıdakilerden hangisi-dir?A) Toplumun aydın kesiminin oluşmasında etkili olmasıB) Kurtuluş Savaşı’nda örnek bir gazetecilik anlayışı başlatmasıC) İstanbul’un sanatçı yetiştirmedeki öncülüğüne son vermesiD) Şiir akımlarının çıkış noktası olması

ETKİNLİK

Page 47: dil ve anlatım 3

47

3. ANLATIMDA SINIRLANDIRMA

“Gerçek ve sürekli dostluklar, düşünce ve duygu ortaklığının ürünüdür.” düşüncesini bir yazıda işleyecek olsaydınız hangi anahtar kavramlar üzerinde dururdunuz?

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

Aşağıdaki konulardan hangisi sınırlandırılmamıştır?

İş eğitiminin önemi Eğitim

Yaparak öğrenmenin değeri Sevdiğim ders

Page 48: dil ve anlatım 3

48

DİL VE ANLATIM 3

KAVRAMLAR

Yazılı ve sözlü anlatım çalışmalarında görülen en yaygın yanlışlık konunun sı-nırlanmadan söze başlanmasıdır. Konuyu sınırlandırmamızı etkileyen birtakım et-kenler vardır. Bunlar, okuyucu ve dinleyicinin durumu, yazacağımız yazının ya da yapacağımız konuşmanın uzunluğu, kısalığı, konu üzerindeki bilgi, birikim ve ya-şantımızdır. İşte bunları da göz önünde tutarak genel bir konuyu basamak basamak daraltıp sınırlandırabiliriz:

Genel konu: Roman

I. Basamak II. Basamak III. Basamak

Edebiyatta roman Romancılığımızda Halit Ahmet Cemil( başkahraman) Ziya Uşaklıgil’in yeri üzerine düşünülenler

Bu basamaklar, bir genel konuyu sınırlamada nasıl bir yöntem kullanacağımızı göstermek içindir: Roman oldukça genel bir konudur. Böyle bir konuyu dört yüz söz-cük içerisinde tam olarak işleyemeyiz. İlk sınırlandırmada ortaya çıkan “ Edebiyatta roman” ve ikinci sınırlamada elde ettiğimiz “Romancılığımızda H. Ziya Uşaklıgil’in yeri” adlı konular da hâlâ genel olma durumlarını korumaktadır ama üçüncü basa-mak, ne söyleyeceğimizi sınırlayıp belirginleştirmiştir. Bu, “Mai ve Siyah” romanının temel kişisi Ahmet Cemil üzerine düşündüklerimizdir. Gerekirse bu da sınırlandırıla-bilir: “Ahmet Cemil’in aşkı” ve “ Ahmet Cemil’in yetiştiği aile ortamı” gibi.

Kimi konular da sınırlandırılmış olarak verilir. Konuyu sınırlandırmaya gerek kalmaz. Konuyu ister biz sınırlandıralım ister sınırlandırılmış olarak bize versinler, önemli olan konuyu anlamaktır. Konuyu anlamada bize yol gösterecek kimi noktalar vardır. Önce konuyu oluşturan anahtar kavramlar üzerinde durup düşünmeliyiz. Di-yelim ki “Bir kişiye yapılan haksızlık, herkese yöneltilmiş bir tehdit demektir.” düşün-cesini açıklayıp geliştiren bir yazı yazılacak. Bunun için öncelikle “haksızlık”, “tehdit”, “bir kişi”, “herkes” kavramları üzerinde durmalı; bunların anlamlarını düşünmeliyiz. Ayrıca bu kavramların birbirleriyle ilişkisini, ilgisini saptamak gerekir. Verilen düşün-ceyi de kendi sözcüklerimizle yeniden biçimlendirmek önemlidir.

Aşağıdaki sözcük dizilerinden hangisi tümüyle yarın kavramıyla ilgilidir?

İlerisi- gelecek- yakında

Giderek- geçende- öbür gün

Demincek- zamanla- eli kulağında

ETKİNLİK

Page 49: dil ve anlatım 3

49

4. ANLATIMIN VE ANLATICININ AMACI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI

Kuşkusuz insanlık özgürlüğünü dille elde etmiş, gittikçe soyutlaşan sözcükler dü-şünceyi güçlendirmiştir. Ne var ki şair, yaşama ve korunma zorunluluklarından doğdukları için faydacı bir özelliği olan sözcüklere yeni bir varlık kazandırdığı ve bu varlık içine dol-duğu oranda gerçekten şairdir. Böyle olunca, bizde eskiden olduğu gibi sözcükleri soylu-soysuz diye iki bölüm altında toplamak sadece gülünçtür. Çünkü her sözcük şairin “gel” demesini, dizede veya cümlede kendisine yer göstermesini bekler. Yerini bulan sözcüklerin de yalnız yüzeyi değil, bir de derinlikleri olur. Bu derinliği sözcüklerin düz kavramları dışın-da uyandırdığı çağrışımlar meydana getirir. Çağrışımlar ise kültürel bir topluluğa özgü bir dünya görüşünü yansıtan ve bilinçaltlarında kökleri olan sözcüklerle ancak gerçekleşebilir.

Bu nedenle her şiir kuşağının kendine özgü bir sözlüğü olması doğaldır. Servet-i Fü-nun kuşağının sözlüğünde hicran, hüsran, şikeste, hayal, eylül; Fecr-i Âti’nin sözlüğünde lâl, melâl, hazan, leyâl gibi sözcükler başta gelir. “Eylül” sözcüğünün serüvenine bakalım: Servet-i Fünun edebiyatı bu sözcüğü bir verem mevsimi olmaktan çıkarıp özgürlüğünü yitirmiş ezik bir kuşağın ruh hâli için kullanmakla bu sözcüğe bir derinlik boyutu kazan-dırmıştır. Zaten bu sözcük bütün bir kuşağın varlığına dolmamış, bilinç üstü kadar bilinçal-tına da sinmemiş olsaydı toplumda böyle derin yankılar uyandırmaz; şiirde tutunmazdı. Gerek Servet-i Fünun gerekse Fecr-i Âti bu ezikliği duymuştur. Ahmet Haşim’in:

Melâli anlamayan nesle aşina değilizdizesinde aynı eziklik duyulmuyor mu? Bu “melâl” sözcüğünde bütün bir istibdat

döneminin birikimi saklıdır. Her an dilin ucuna gelen odur. Mutlu yuva lânei melâle dö-nüşüyor, yaşam hayal içinde geçiyor. O zamanlar şiirimiz bu sözcüklerden vazgeçemezdi.

Page 50: dil ve anlatım 3

50

DİL VE ANLATIM 3

Çünkü halk gibi şair de onlarla doluydu. Sözcüklerin şiir akımına yol açmaları, bilinçaltına uzanmalarına, düşlerde bile bu sözcüklerle konuşulacak kadar bizden olmalarına bağlı-dır. Bu nedenledir ki bir dili konuşan topluluğun sayısız deneyleri, üzüntüleri, sevinçleri ile yüklü olmayan, o toplumun yadırgadığı ve benimsemediği sözcüklerle şiir yazmak boşu-nadır. Çünkü şiirin dokusu olan çağrışım ancak kökleri varlığımızın derinliklerine uzanmış sözcüklerle oluşur.

Üretilen bir sözcüğe, sonunda alışılır dememeli. Evet, geçim dünyasında alışılır ama şiirde bu yargının anlamı yoktur. Bir sözcük halkın duygu ve düşüncesi ile dolmamışsa, onun iç varlığından koparak gelmiyorsa boş bir kalıptan başka bir şey değildir. Tatlarını geçtiği topraktan alan sular gibi sözcükler de halk arasından geçerek zenginliklerini alır-lar. Yunus Emre’nin sözcükleri gibi.

Bu bakımdan şiirde temel sorun, üretilmiş yeni bir sözcüğü kimi yazarların kullan-ması, kendilerini ona alıştırması değil; bütün bir halkın kullandığı dil içinde duygu ve çağ-rışım kaynağı olan uyumlu sözcükleri bulup dizedeki yerlerine oturtmaktır.

Evet, yalnız halkın malı olan sözcükler dizelerin içinde yerlerini bulunca şairden bi-rer parça olurlar; unutulmuş sandığımız anılar, duygular, imgeler uykularından silkinirler, gerçek boyutlarını, derinliklerini, gizemli ilişkilerini kazanarak bizi şiir dünyasına götürür-ler.

Bakınız Victor Hugo bu gerçeği nasıl dile getiriyor:

Hugo’nun böyle tanımladığı sözcükler, toplumda yaşayan birer canlı varlıktır. Halk bunları sözcüklerle değil, kendi içinin derinliklerinde bulur; dolmuş sözcüğünü bulduğu gibi. Şair de hem halkı hem sıkıntısını tanıdığı için bu sözcüğü dilinin ucunda buluvermiş-tir. Aynı şeyi “gömüt” sözcüğü için de söyleyebilir miyiz?

Şair, toplumun ortak malı olan dil içinde kendi dilini yarattığı oranda şairdir ve şiir, duygu olmuş düşüncenin yürekten kopuşudur.

Suut Kemal Yetkin, Varlık, 795. Sayı

Bu yazıyı, “Yazarın amacı nedir?” sorusunu kendinize yönelterek değerlendiriniz.

Page 51: dil ve anlatım 3

51

DİL VE ANLATIM 3

KAVRAMLAR

Her yazı ya da konuşma belirli bir amaca yöneliktir. Neden konuşuyor ya da niçin yazıyoruz? Dinleyicimize, okuyucumuza neyi iletmek istiyoruz? Bunlar ve bun-lara benzer sorulara vereceğimiz karşılıklar bizi amacımızı saptamaya götürecektir. Çünkü bizi anlatmaya iten ana nedendir amaç.

Amacımızı belirleyen cümleye “ana düşünce cümlesi” denir. Ana düşünce cümlesinin yazmaya başlamadan önce düşüncemizde açıkça belirlenmesi gerekir. Söyleyeceklerimize genellikle bu cümle yön verir. Yazımızın düşünce yapısı onun üzerine kurulur.

Ana düşünce cümlesinin yazıda belli bir yeri yoktur. Yazının başında, ortasında ya da sonunda verilebileceği gibi, yazının tümüne sindirilmiş de olabilir. Bu, yazarın tutumuna bağlıdır.

Sık sık yinelediğimiz gibi anlatım, bir kimseye bir şey hakkında bir şey söyle-me, bir şey anlatma işidir ve gelişigüzel yapılamaz. Anlatımımızı amacımıza göre yönlendirir, amacımıza göre biçimlendiririz. Acaba söze ve yazıya başvururken ama-cımız ne olabilir? Karşımızdaki üzerinde ne tür bir etki yaratmak istiyoruz?

Konuşmaları ve yazıları bu sorular açısından değerlendirenler başlıca şu amaç-ları saptamışlar:

Bir şeyi açıklama, bir fikri aydınlatma, bir durum ya da karakteri inceleme, bir şeyi tanımlamak isteyebiliriz. Bu durumda amacımız okuyucuya ya da dinleyiciye bilgi vermektir.Okuyucunun ya da dinleyicinin bir konu ya da oldu üzerindeki yerleşmiş duygu, düşünce ve kanılarını değiştirmeyi amaçlarız.

(I) İlk okunuşlarında bize heyecan veren romanları yıllar sonra okuyabilmek kadar, onların sanat değerlerinin belirten şaşmaz ölçü az bulunur. (II) Gençliğinizde okuyup da sevdiğiniz eserlerden kaçı sizi olgunluk çağında ilgilendirmiştir. (III) Kaçı tatlı bir rüyadan uyanıyormuşsunuz gibi sizde bir hayal kırıklığı bırakmıştır. (IV) Vaktiniz ve tahammülü-nüz varsa “Zavallı Necdet”i bir kere daha okuyunuz. (V) Bana öyle geliyor ki sağ eserler, kalp eserlerin aksine, yaşlarla birlikte eskimeyen her yaşa bir şeyler söyleyebilen eserler-dir.

Bu paragrafta numaralarla belirtilmiş cümleler incelenirse en kapsamlı yargının yani asıl söylenmek istenenin V. cümle olduğu görülür. Bu da paragrafın ana düşünce cümlesidir.

ETKİNLİK

“Şairler ve Sözcükler” adlı metni, bir de ana düşüncesini bulma yönünden değer-lendiriniz?

Page 52: dil ve anlatım 3

52

DİL VE ANLATIM 3

Duyduklarımızı, gördüklerimizi okuyucu ve dinleyicinin de duymasını, an-lattıklarımızın içinde yer almasını isteriz. Bu durumda amacımız anlatılanları okuyucu ya da dinleyicinin zihninde canlandırmaktır.Okuyucu ya da dinleyiciye bir olayı oluş, gelişme hâlinde vermek isteriz. Bu durumda da amacımız okuyucu ya da dinleyiciyi olay içinde yaşatmaktır.

Anlatımımıza yön veren bu dört amaç, dört “anlatım biçimi” yaratmıştır. Bun-lar, açıklama, tartışma, betimleme (tasvir etme), öyküleme (hikâye etme)dir. Amacı-mız okuyucuyu herhangi bir konuda bilgilendirmekse “açıklama anlatım biçimi”ni, verdiğimiz bilgilere okuyucuyu inandırmak istiyorsak “tartışma anlatım biçimi”ni, okurun düş dünyasını harekete geçirmek ve anlattıklarımızı göz önünde canlandır-mak istiyorsak “betimleme (tasvir etme) anlatım biçimi”ni, okuyucuyu heyecanlan-dırmak, olay içinde yaşatmak istiyorsak “öyküleme (hikâye etme) anlatım biçimi”ni seçmeliyiz.

1. Açıklama Anlatım Biçimi

Çok sık başvurulan bir anlatma biçimidir. Anlatılacak durum, varlık, konu, nes-ne tanımlama ve açıklama yoluyla anlatılır:

Aşağıdaki metinde yazarın amacının ne olduğunu belirleyiniz.…İvan İlyiç, Akim Petroviç’in yüzüne bakınca şaşırdı birden. Yarıda kesti sözünü.

Aklı başında bir insan bildiği masa şefi nedense birden aptallaşmıştı. Amirinin sözü-nü sonuna dek dinleyeceğine birden kulaklarına kadar kızarmış, telaşlı telaşlı dahası uygunsuz kaçacak bir biçimde öne eğilip doğrularak selam vermeye, bir yandan da geri geri kapıya doğru yürümeye başlamıştı. Oradan kaçıp kurtulmak, daha doğrusu bir an önce masasının başına dönmek istediği belliydi. İvan İlyiç yalnız kalınca şaş-kınlık içinde kalktı masasından. Aynaya baktı ama yüzünü göremedi…

İğrenç Bir Olay, Dostoyevski

ETKİNLİK

Aşağıdaki metinde “ne” üzerinde duruluyor? Belirleyiniz.MÖ VI. yüzyılda başlayıp yüzyılımızın başına dek etkisini yoğun biçimde sürdüren

türler arasında tiyatro, felsefe ve tarih vardır. İlk Çağ tiyatrosu tragedya ve komedya diye ikiye ayrılır: Tragedya, bağ bozumu tanrısı Dionyssos adına düzenlenen törenler-den doğmuştur. Tragedyanın amacı, seyircide korku ve acıma duygusu uyandırmak-tır. Bu da gerilimlerle sağlanır. Oyunun sonunda ise her şey çözüme kavuşturulur…

ETKİNLİK

Page 53: dil ve anlatım 3

53

DİL VE ANLATIM 3

2. Tartışma Anlatım Biçimi

Tartışma okuyucu ya da dinleyiciyi dilediğimiz davranış ve düşünüşe yönelt-mek için başvurulan bir anlatım biçimidir. Tartışmanın amacına varması, okuyanı ya da dinleyeni etkilemesine bağlıdır. Tartışma her şeyden önce bir düşünüş ve anlayış çatışmasının ürünüdür. Bu yönü, tartışmayı öteki anlatım biçimlerinden ayırır. Konu-nun işlenişinde zaman zaman sorular ve bu sorulara yine yazarın verdiği cevaplar kullanılır. Bunda amaç, okuyucu ya da dinleyicinin aklına gelmesi olası soruların ön-ceden cevaplandırılmasıyla okuyucuyu ya da dinleyiciyi ikna etmektir.

Aşağıdaki parçada yazarın tartışarak ele aldığı konu nedir? Yazar hangi düşün-celere karşı çıkmaktadır?

KİTAP, AZ YAŞAMAYI ÖNLERTürk vatandaşlarının tüm yaşamlarında ortalama kaç kitap okuduklarını biliyor

musunuz? Ben bilmiyorum.Sanırım kişilerin okudukları kitap ortalaması açısından dünyada sonuncu gelen

toplumlar arasındayız.Acaba uğradığımız çeşitli sıkıntıların bir nedeni de bu değil mi?Kitap, yaşamı genişleten ögelerin başında gelir. Altmış yaşına kadar bin kitap

okumuş biri, aynı yaşa kadar yüz kitap okumuş birinden çok daha enine boyuna, çok daha genişliğine algılamış olur dünyayı.

Türkiye’deki okuma eksikliği, bireylerin yeterince yaşamı kucaklayamamasına, olup bitenleri anlayamamasına ve takvim yaşlarına, dünyada birkaç yüzyıl kalmış-çasına engin bir zenginlikle donatamamasına neden olmaktadır.

Okuyamadığımız için az yaşayan insanlarız. Az yaşayanlar, hem genç kuşakları yetiştiremez hem de özlenen bir hızla gelişemez.

Ne yazık ki okuyamadığımız için ne kadar az yaşadığımızın bilincinde değiliz.Her hafta bir roman okuyan kişi, her hafta yaşamına bir değişik yaşam daha ka-

tıyor demektir.Bu konu ne vakit açılsa kişiler neden kitap okuyamadıklarına bir yığın gerekçe

göstermeye başlarlar:En başta:- Zaman mı var kardeşim, derler. Tanrı’nın kör karanlığında kalkıp akşamleyin

suyun çıkmış olarak dönüyorsun eve. Yok çocuğun zırıltısı, yok elektrik faturası, yok hanımın yakınması, bir oh demeye bile fırsat bulamıyorsun ki bir de oturup kitap okuyasın…

Bütün bunlar kitaba karşı olan genel sevgisizliği kapatmaya dönük bahaneler-

ETKİNLİK

Page 54: dil ve anlatım 3

54

DİL VE ANLATIM 3

dir.İçkiye, tavlaya, misafir çağırıp misafirliğe gitmeye, yemeye, uyumaya, banyo yap-

maya zaman bulabilen kişi, haftada kitap karıştırmaya da üç dört saat ayırabilir.İkinci gerekçe kitapların pahalılığıdır.- Yaşam zaten ateş pahası, bir de kitap almaya para yetmiyor ki, derler.Kitap, kavun karpuz gibi hemen o akşam yenmek için alınan bir şey değildir ki…

buzdolabı, TV alıcısı, elektrik süpürgesi alabilen bir aile, gerek duysa pekâlâ müteva-zı bir kitaplık oluşturabilir. Ucuz kitapların nerelerde satıldığını izler, bazı kitabevleri-nin taksitli satışlarından yararlanır yahut doğum günü armağanlarının kitaplardan seçilmesine dönük karşılıklı bir eğilim yaratır ve ne yapar yapar, ilginç yapıtlardan sevimli bir kitaplık kurar.

Ve bilir ki evinde kitap köşesi bulunmayan bir kişi, az yaşayan ve çevresine ışık vermeyen kişidir.

“Vakit mi var kardeşim?”, “Para yetiyor mu ki kardeşim?” gibi gerekçelerle en kes-tirme yoldan yaşamı genişletmek olanağı ıskalanır mı?

Her evde küçük bir kitaplık bulunursa inanın Türkiye bugün çok daha başka olur-du.

Yönetenleri de başka olurdu, yönetilenleri de başka olurdu.Çetin Altan, Güneş, 8 Haziran 1984

3. Betimleyici Anlatım

En yalın tanımıyla betimleme, sözcüklerle resim çizme işidir. Varlıkların nitelik-lerini, bu niteliklerin duyular üzerinde uyandırdığı izlenimleri belirtmedir.

Bu kısa paragrafta görüldüğü gibi betimleyici ögelerle anlatılanlar, belirginlik ve görünürlük kazanır.

Elif kız hâlâ kayanın üzerinde kıpkızıl duruyordu. Denizin koyu çelik mavisinin üzerinde ara sıra batan güneşin ışığını kapan kayıksa şimdi parlayan, şimdi sö-nen kızıl bir noktacıktı. Her seferinde daha uzakta parlıyordu. Sonunda görün-mez oldu.

Halikarnas Balıkçısı!

Page 55: dil ve anlatım 3

55

DİL VE ANLATIM 3

4. Öyküleyici Anlatım

Eylem hâlindeki olguların anlatılmasıdır. Bu anlatım biçimi yalnız öykü ve ro-manda kullanılmaz. Bunların dışındaki türlerde de özellikle yaşam öyküsü, öz yaşam öyküsü, tarih, anı, gezi türlerinde de kullanılır. Öykülemede olayların gelişimi ve bir-birine bağlanışı hareket ögesiyle olur.

Bu parçada fiil cümlelerinin fazlalığı kendini hissettirmektedir. Öyküleyici an-latımda fiillerin özel bir yeri vardır. Betimleyici anlatımda sıfat ve zarfların işlevi ney-se öyküleyici anlatımda da fiilin yeri odur.

… Metro treninin üstündeki reklama bakarken bir aydınlanma yaşadım. Diğer-lerinden farklı olduğunu iddia eden banka, tüketiciyi mutluluktan ağlatacak dü-şüklükte faiz oranlarıyla ev kredisi veriyordu. Bu haber anne, baba, çocuklardan oluşan sahtekâr gülüşlü aileyi yeşil panjurlu bir evin önünde havalara zıplatmış-tı. Gözümü iki katlı yeşil panjurlu evden ayıramıyordum. O sırada metro treni hareket etti, reklamın aydınlanma sağlayan görüntüsü karanlık tünele doğru yol aldı.

Yürüyen merdivene doğru hızla koşarken kararımı vermiştim. Goncagül’ü bul-mak için çocukluk kâbuslarımın üstüne gitmem gerekiyordu ama hiçbir korku beni durdurmayacaktı.

Mahalleye geri dönüyordum, şimdi oturduğum evden biraz aşağıya, çocukluğu-mun geçtiği sokağa gidiyordum. İşe gitmeyecektim, zaten çoktan gecikmiştim, ayrıca yokluğum yayınevindekilerin umurunda bile değildi. “Evde rahat rahat çalışmak dururken buraya niye geliyorsun anlamıyorum ki; otur masana, koy ça-yını kahveni, yap çevirini.” derdi Faruk…

Bir de Baktım YoksunYekta Kopan

!

Page 56: dil ve anlatım 3

56

DİL VE ANLATIM 3

1. Aşağıdaki metnin anlatım biçimini belirleyiniz.Eskiden uzaktan söylenenlerin geri dönmesine “aksiseda” denirdi. Bugün ise

“yankı” denmektedir. Bir sesin yankısı genellikle o sesin çıktığı yere döndüğü hâlde bazı seslerin yankıları hiç akla hayale gelmeyecek yerlere gider. Alp dağlarında kırk yıl evvel, tünel açmak için patlatılan tonlarca dinamitin gürültüsü birkaç kilometre uzaktan işitilmediği hâlde otuz kilometre uzaklıktaki İsviçre köylerinden işitilmiştir.

Betimleme Öyküleme

Açıklama Tartışma

2. Çalışma ve emek vermenin önemi konusunda bir yazı yazacak olsanız aşağıda-ki atasözlerinden hangisini amaç (ana düşünce) cümlesi olarak seçmezsiniz?

İşleyen demir ışıldar.

Emek olmadan yemek olmaz.

Zahmetsiz rahmet olmaz.

Ağır giden yol alır, hızlı giden yolda kalır.

ETKİNLİK

Page 57: dil ve anlatım 3

57

5. ANLATIMDA ANLATICININ TAVRI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI1.Metin

Bir hastahane odasında geçer olay. Çok ağır durumda iki hasta aynı oda-da yatmaktadır. Gri duvarlı hastane ve ilaç kokulu bu odada ilerleyen hastalık-larına rağmen birbirlerine destek olmaya, sohbet etmeye çalışırlar. Yerlerinden kalkamamakta, hastabakıcıya ihtiyaç duymaktadırlar. Hastalardan birisi cam kenarında, diğeri duvar kenarındaki yatakta yatmaktadır.

Bir gün sabah olup da hastabakıcı geldiğinde, onları biraz doğrultur. Cam kenarındaki hasta dışarıya bakar, öbürü sorar merakla ne gördüğünü. Cam kenarındaki anlatmaya başlar: ”Yemyeşil bir park görüyorum. Bankta oturan yaşlı  bir adam etrafta uçuşan kuşlara ekmek kırıntıları veriyor, çocuklar neşe

“Ne kadar bilirsen bil, anlattıkların karşındakinin anlayabildiği kadardır. (Mevla-na)” sözünü değerlendiriniz.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Page 58: dil ve anlatım 3

58

DİL VE ANLATIM 3

ile koşup oynuyor, genç bir çift geçiyor el ele…”Ertesi gün yine anlatmaya de-vam eder.”Dünkü çift yine geldi şimdi bankta oturuyorlar. Şu geçen gün gelen baba- oğul yine burada. Babası çocuğuna uçurtma uçurmayı öğretiyor. Harika bir hava var.”

Bu böyle günlerce sürer gider. Duvar kenarında yatmakta olan hasta baş-tan sevinerek dinlerken gün geçtikçe inceden inceye bir kıskançlık hissetmeye başlar. Niye onun yatağı duvar kenarındadır? Neden o bu güzelim manzarayı görmemektedir? Bu haksızlık, diye düşünmeye başlar. Bir gece cam kenarındaki hasta aniden rahatsızlanır. Duvar kenarındaki hasta bir bağırsa , hemşireyi ça-ğırsa, arkadaşına yardım etse diye düşünür. Ama kıskançlık ve haset galip gelir. “Nasıl olsa ölecek, çok ağır hasta. Kendime de bir şans tanımalıyım.”  diye düşü-nür, nefsine yenik düşer seslenip kimseyi çağırmaz. Sabah hemşire ve hastaba-kıcılar cam kenarındaki hastayı ölü bulurlar. Öğlene doğru onu alır, götürürler; yatağı düzeltip temizlerler ve duvar kenarındaki hastayı o yatağa geçirirler. On-lar odadan çıkar çıkmaz hasta büyük bir heyecan ve merakla pencereye çevirir gözlerini. Önünde, yandaki binanın penceresiz gri duvarından başka hiçbir şey yoktur.

KAVRAMLAR

Bir yazıda konunun ele alınış tarzına “bakış açısı” denir. Metni oluşturan kişi, iletmek istediği mesajı seçip bu mesaja uygun konuyu istediği bir pencereden bakıp değerlendirerek kendine ait bir bakış açısı oluşturur. Yalnız yazar, hangi bakış açısını seçerse seçsin paragraf/metin boyunca ona sadık kalmalı, konusunu değiştirmediği gibi bakış açısını da farklılaştırmamalıdır.

Anlatıcıların tavırlarını belirleyen ikinci etken, onların tercih ettikleri ifade tarz-larıdır. Anlatıcıların birbirlerinden farklı ifade tarzlarını tercih etmelerinde onların olay, durum, kişi vb.ne bakış açılarının önemli etkisi vardır. Anlatıcılardan bir kısmı öznel bir anlatımı tercih ederken bir kısmı nesnel bir anlatımı tercih eder. Bir kısmı doğrudan anlatırken bir kısmı dolaylı anlatmayı yeğler.

Öznel Anlatım: Doğruluğu ya da yanlışlığı kişiden kişiye değişen, doğruluğu tartışılan düşüncelerin anlatıldığı yargılara “öznel yargı” denir. Bu yargıların kulla-nıldığı anlatıma da “öznel anlatım” denir. Bu cümlelerde (yargılarda) “bence” ifadesi vardır.

Page 59: dil ve anlatım 3

59

DİL VE ANLATIM 3

Nesnel Anlatım: Doğruluğu ya da yanlışlığı kişiden kişiye değişmeyen, deney ve gözleme dayanan tarafsız yargılara “nesnel yargı” denir. Bu yargıların kullanıldığı anlatıma da “nesnel anlatım” denir. Nesnel yargılarda duygu ve izlenimlere yer veril-mez.

Doğrudan Anlatım: Kişinin kendi düşünceleri ya da herhangi bir konuda bir kişinin görüş ve düşüncelerin değişikliğe uğratılmadan veriliyorsa bu doğrudan an-latımdır ve başkasının düşünceleri belirtilirken tırnak işareti içinde gösterilir:

Efsanelerin kendi hayatları yoktur. Onlara bizim can ve kan vermemizi beklerler. Yeryüzünde onların çağrısına bir tek insan karşılık verdi mi özlerini taptaze su-narlar bize. Bizim işimiz bu özü korumak ve yeniden dirilmesi için ölüm uykusu-na dalmamasını sağlamaktır. Bugünün insanını kurtarmanın imkânsız olduğu-nu düşünüyorum bazen. Ama bu insanın oğullarını ruhça ve bedence kurtarmak hâlâ mümkündür. Onlara mutluluk ve güzellik yollarını açabiliriz…

Albert Camus/ Denemeler

Yazar, kendi duygu ve düşüncelerine yer verdiği bu yazıda öznel bir ifade kullan-mıştır.

Yakınında bulunan demir eğintilerini kendisine çekmek, birdenbire yaklaştırıp uzaklaştırıldığı kapalı devrede elektrik akımı yaratmak, orta yerinden asılı iken hep aynı doğrultuda durmak gibi özellikleri olan demir çubuktur mıknatıs.

Yazar, bu yazıda evrensel, değişmeyen, kanıtlanabilen gerçekleri teknik sözcük-lerle vermiştir.

!

!

Aşağıdaki cümleleri öznellik-nesnellik yönünden değerlendiriniz:Turizm gelirleri geçen yıla oranla yüzde 5’lik bir artış göstermiştir.Dört perdeden oluşan bu oyunda yazar, aile bireyleri arasındaki sorunları anlatı-

yor.Yazar, sürükleyici anlatımı ve ilginç betimlemeleriyle okuyucuyu olayın içinde ya-

şatıyor.Çatık kaşları, yaralı yüzüyle insanı ürküten bir havası vardı.

ETKİNLİK

Page 60: dil ve anlatım 3

60

DİL VE ANLATIM 3

Dolaylı Anlatım: Bir kişinin sözünün, söylendiği biçimiyle değil de bazı deği-şiklikler yapılarak aktarıldığı cümlelerdir.

Doğrudan anlatımı tercih eden bir yazar, yazısında başkalarının cümlelerine yer vermek istiyorsa aktardığı cümlelerin söyleniş biçimlerinde değişikliğe gitmez, bu cümleleri çoğunlukla tırnak işareti içinde verir. Dolaylı anlatımda ise başkalarına ait söz, anlam bakımından korunur ama aktarılan cümlenin yükleminin yerine bir fiilimsi kullanılır:

Annem: “Bu akşam eve erken gel.” dedi. (doğrudan anlatım)

Annem bu akşam eve erken gelmem gerektiğini söyledi. (dolaylı anlatım)

Somut Anlatım: Anlatıcının duyu organlarıyla algıladıklarının ifade edildiği anlatımlardır.

Soyut Anlatım: Anlatıcının duygu ve düşüncelerini anlattığı ve anlatılanların duyu organlarıyla algılanamadığı anlatımlardır.

Albert Camus çağının insanlarının, özellikle kendi neslinin duygularını dile ge-tiriyordu. Kendisi de söylüyordu bunu: “ Sen umutsuzsan umutsuz bir düşünce, insanı karamsar yapar, saçma da ne demek oluyor!” diyenlere: “Ben sokakta bul-duğum gerçeği yazıyorum diyordu.”

Sabahattin Eyuboğlu bir yazısında özgür düşüncenin, bütün kalıpları, altından da olsa bütün kafesleri, bütün yasakları yıkan düşünce olduğunu vurgular.

…Kamyonu durduğu yerin biraz ilerisinde, yolun kenarında iki çadır ve bunların etrafında birkaç kazma kürek ile bir el arabası vardı. Daha uzakta ise taş kırmak-la ve kum taşımakla meşgul bir miktar yol amelesi görülüyordu.Güneş arkamızdaki sırta gömüldükçe karşı taraftaki tepenin üzerine serpilmiş bulunan çam ağaçlarına gitgide kırmızılaşan bir ışık yolluyor, vadiyi süratle ar-tan bir loşluğa terk ediyordu. Serin bir ilkbahar günü idi ve orta yerde akan kü-çük dere mırıltıya benzer seslerini duyurmaya başlıyordu…

Sabahattin Ali

!

!

!

Page 61: dil ve anlatım 3

61

DİL VE ANLATIM 3

Kişiye Göre Anlatım: Anlatma esasına bağlı metinlerde her eserin anlatıcısı vardır. Bu anlatıcı yazarın kendisi değildir. Yazar, eserini oluştururken olayı naklet-mek için bir anlatıcı tespit eder. Nakledilenler anlatıcının bakış noktasından değer-lendirilir ve okura aktarılır.

a. Birinci Kişi Anlatımı: Birinci kişi yani kahraman anlatıcı çoğunlukla olayların kendi çevresinde döndüğü yahut kendisine bağlandığı anlatımın asli kişisidir. Kişi başından geçen yahut çevresinde gördüğü, tanık olduğu veya duyduğu olayları, gözlem ve izlenimlerini okura, yazarın adına nakleder. Okur olarak biz her şeyi onun dikkatiyle görür, onun duydu ve yorumlarıyla elde ederiz. Bu anlatıcılar kimi zaman da olay içinde görev alan üçüncü dereceden asıl kahramanı ve çevresini tanıyan bir kişi olabilir. Anlatıcı olayın içinde kalır, “ben” ya da “biz” ağzıyla olayı anlatır.

…Taksim Bahçesi’nde, alabildiğine yükselmiş taflanların arasında kendi başı-mıza avare avare dolaşırdım. Neler düşünürdüm kim bilir, yazık ki şu anda o zaman neler düşündüğümü hatırlayamıyorum. Yalnız pek iyi biliyorum ki her şeye rağmen mesut değildim. Rakiplerim, yani kardeşlerim yoktu. Sevilirdim, üs-tüme titrenirdi. Ama yine de huzursuzdum. Çocukça bir bedbahtlık içindeydim. Bu, belki de evleri, bahçeleri, ağaçları ve kuşları benim gördüğüm gibi görebilen bir dostum olmayışındandı. Orada dadım kendi âlemine dalar, beni tamamen unuturdu. Çok zaman başka çocukların dadılarını bulur, onlarla konuşmaya başlardı. Ama ben o başka çocukları bulamazdım. Yalnız, yapayalnız kalırdım…

Orhan Hançerlioğlu

…Evimiz sokağın alt başında. Yatıp kalktığım odanın penceresinden bakınca bir baştan bir başa bütün sokağı görüyorum. Bir saat sonra yola çıkacağım. Odamda öteberi eşyamı bavuluma doldurmuş doğruluyordum ki sokaktan gelen bir çocuk ağlaması beni pencerenin önüne çekti.

Çocukların ağlamasına dayanamam. Bir fena olurum duydum mu. Çocuklar boş yere ağlamaz. Şu dünyada çocukların ağlaması ne kadar azalırsa bilin ki kötü-lükler de o kadar azalmıştır. Ağlayan bir çocuk sesi duyar da ilgilenirseniz bilin ki şu bozuk düzenin sizi üzecek bir olayıyla karşılaşacaksınız.

Pencerenin önünde baktım: Karşı komşumuz Boşnak Nuri’nin küçük oğlu yalına-yak, donsuz, kapılarının önüne yüzükoyun düşmüş, ağlıyor…

Necati Cumalı

!

!

Page 62: dil ve anlatım 3

62

DİL VE ANLATIM 3

b. Üçüncü Kişi Anlatımı: Üçüncü kişi anlatıcı “kahraman anlatıcı”dan daha çok bilgiye ve olayları tarafsız değerlendirme şansına sahiptir. Bu anlatıcıya “ilahî anlatıcı” denmesinin sebebi, olay içinde yer alan kişilerin geçmişleri, gelecekleri, içlerinden geçenleri bilen olağanüstü güce ve sezgiye sahip olmasıdır. Bu anlatıcılar, kahramanların iç dünyasını çözümlemede oldukça etkili bir rol oynarlar. Üçüncü kişi anlatımın bir başka şekli “gözlemci anlatıcı”dır. Anlatıcı olaya katılmaz, bir gözlemci gibi davranır.

Fenerin ışığı bir kadının yüzünde durup geçti. Bu bir an içinde erkek, kadının saklamayı başaramadığı yüzünde iyice derinleşmiş birkaç çizginin, yılları top top ve acımasız bir hoyratlıkla bir araya getirdiğini, o bir zamanların pürüzsüz yüzünü dileğince parçaladığını gördü. Fakat gözleri değişmemişti, yıllar nedense bu her zaman çocuk ve yıllarca her şeye hayran ve güzel bakan gözleri gölgeleme-mişti. Kadın, kuşkusuz, yüzünde çizgi çizgi toplanan yılların farkında idi. Belki de yirmi yıl sonra bunun için bu saati, bu karanlığı, denizin aşağıda böyle kaskatı bir karanlıkla uçurumlaştığı bu yeri seçmişti…

Mustafa Necati Sepetçioğlu

!

Aşağıdaki cümlelerin kaçıncı kişi anlatımıyla yapıldığını belirleyiniz:Yolun kenarındaki, daha boyunu posunu almamış taze deve dikenleriyle kara-başlar, erik lezzetinde bana baktılar.Güneşli kırlarda geçen bir gezinti gününden sonra, akşamüstü eve ümitsiz dön-menin mümkün olmadığını tecrübelerimle bilirim.O devirde bir Yahudi ticarethanesiyle bir ilişki kurmuştu. Yahudiler onun İttihat-çılar ve Harbiye Nezaretinde tanıdıkları üzerindeki nüfuzundan yararlanmak için Celâl Sahir’e vagon satın almasını teklif etmişlerdi. Celâl Sahir, işin acemisi olduğu ve bu yolda hiçbir tecrübesi bulunmadığı için işi yüzüne gözüne bulaş-tırmıştı.Karşı karşıya oturmuş iki insan, artık yüzlerimizi görmüyor, yalnız seslerimizi duyuyorduk. Birden arkamızda garip bir fısıltıyı andıran bir hışırtı duyar gibi olduk.

Aşağıdaki cümlelerin dolaylı-doğrudan anlatım ve öznel-nesnel anlatım olup ol-madığını belirleyiniz.

En iyi romanlar, bir bunalım döneminde yazılır, der Dostoyevski. Turgut Uyar, bir yazısında, Nobel Ödülü kazanan bu yazarı en içten dilekleriyle kutladığını belirtiyor.Yazar, roman kahramanının gerçek hayatta da yaşadığını söyledi.Karanlıkta görme duyusunun yerine işitme duyusu faaliyete geçer. Ay ışığı, insanı gerçeklerden uzaklaştırıp hayale sevk etmesi ve düş dünyasında yaşatması bakımından bir afyona benzer.

ETKİNLİK

Page 63: dil ve anlatım 3

63

6. ANLATIMIN ÖZELLİKLERİ

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI1. Metin

YENİ HAYATBir gün bir kitap okudum ve bütün hayatım değişti. Daha ilk sayfaların-

dayken bile kitabın gücünü öyle bir hissettim ki içimde, oturduğum masadan ve sandalyeden gövdemin kopup uzaklaştığını sandım. Ama gövdemin benden kopup uzaklaştığını sanmama rağmen, sanki bütün varlığım ve her şeyimle her zamankinden daha çok sandalyede ve masanın başındaydım ve kitap, bütün etkisini yalnız ruhumda değil beni ben yapan her şeyde gösteriyordu. Öyle güçlü bir etkiydi ki bu, okuduğum kitabın sayfalarından yüzüme ışık fışkırıyor san-dım: Aynı anda hem bütün aklımı körleştiren hem de onu pırıl pırıl parlatan bir ışık. Bu ışıkla kendimi yeniden yapacağımı düşündüm, bu ışıkla yoldan çıka-

Page 64: dil ve anlatım 3

64

DİL VE ANLATIM 3

cağımı sezdim, bu ışıkta daha sonra tanıyacağım, yakınlaşacağım bir hayatın gölgelerini hissettim. Masada oturuyor, oturduğumu aklımın bir köşesiyle bili-yor, sayfaları çeviriyor ve bütün hayatım değişirken ben yeni kelimeleri ve say-faları okuyordum. Bir süre sonra, başıma gelecek şeylere karşı kendimi o kadar hazırlıksız ve çaresiz hissettim ki kitaptan fışkıran güçten korunmak ister gibi bir an içgüdüyle yüzümü sayfalardan uzaklaştırdım. Çevremdeki dünyanın da baştan aşağıya değiştiğini o zaman korkuyla fark ettim ve şimdiye kadar hiç duymadığım bir yalnızlık duygusuna kapıldım. Sanki dilini, alışkanlıklarını, coğrafyasını bilmediğim bir ülkede yapayalnız kalmıştım.

Bu yalnızlık duygusunun verdiği çaresizlik bir anda beni kitaba sıkı sıkı-ya bağladı. İçine düştüğüm yeni ülkede yapmam gereken şeyleri, inanmak iste-diklerimi, görebileceklerimi, hayatımın alacağı yolu bana bu kitap gösterecekti. Sayfaları tek tek çevirirken kitabı şimdi bana daha vahşi ve yabancı bir ülkede yol gösterecek bir rehber gibi de okuyordum. Yardım et bana, demek geliyordu içimden, yardım et ki kazaya belaya uğramadan yeni hayatı bulayım. Bu ha-yatın da, ama, rehberinin kelimeleriyle ypıldığını biliyordum. Kelimeleri tek tek okurken bir yandan yolumu bulmaya çalışıyor, bir yandan da yolumu büsbütün kaybettirecek hayal harikalarını hayretle tek tek ben kuruyordum…

(“Yeni Hayat”tan alınmıştır.)Orhan Pamuk

KAVRAMLAR

İyi bir anlatımı yakalayabilmek için anlatımın özelliklerini bilmek gerekir. An-latım özellikleri, anlatımın nasıllığı ile ilgilidir. “Karşılıklı konuşmada, karşılıklı anlayış birliğine varabilmek için anlatım nasıl olmalıdır?” sorusunun karşılıkları bizi iyi bir anlatımın özelliklerine götürür. Anlatım özellikleri şöyle sıralanabilir:

Doğallık

Anlatılanların doğal olabilmesi için anlatıcının kendine güveninin tam olması gerekir. Kişi konuşmada ya da yazmada yapmacıklıktan uzak olmalıdır. Kişinin doğal konuşabilmesi için yaşama sevinciyle dolu olması, duygularını gizlememesi gerekir. Bunun için de kişi kendini sevmeli, dinleyicisini sevmeli, yaşamayı sevmelidir. Anla-tacaklarını süslemeden, yalın bir dille fakat candan, yürekten anlatmalıdır.

Page 65: dil ve anlatım 3

65

DİL VE ANLATIM 3

İlginçlik

Kişinin anlatımı kendine özgü ise başkalarını taklit eder nitelikte değilse ilginç demektir. Anlatıcı, daha önceki söylenilenlerden, yazılanlardan ayrı konuları yakala-malı. Dili kullanımındaki kıvraklık, buluş kendine özgü olmalıdır.

Tutarlılık

Kişinin anlattıkları önceki anlattıklarıyla çelişmemelidir; yaptıklarına ters düş-memelidir. “Ya konuştuğun gibi ol, ya olduğun gibi konuş.” sözü kişi tutarlılığının ölçüsü olmalıdır.

İnandırıcılık

Kişinin anlatımının inandırıcı olması için; kişinin anlattıklarına güvenmesi ge-rekir. Bunun için de anlatacağı konuyu iyi bilmeli, anlattıklarının doğruluğuna gü-venmelidir. Kişi ancak kendi inandığı bir konuda inandırıcı anlatımı yakalayabilir. Anlatılanları mantık çerçevesine oturtabilmek, inandırıcılık açısından çok önemlidir. Buradaki inandırıcılık bir düşünceyi alıcıya zorla benimsetme biçiminde de olmama-lıdır. İnandırıcılık, etkileyiciliği yanında getirir. Bunun için de duygular sıcak, düşün-celer açık, anlatım özgün ve söyleyiş güzel olmalıdır.

İletişim Dilinde Yetkin Olmak

Kişi kullandığı dilde yetkin olmalıdır. Kullanılan sözcükler cümledeki yerine tam oturmalı. Dilbilgisi yanlışları, anlamda kapalılığın nedenlerinden biridir.

Akıcılık

Anlatım kesik kesik, tutuk olmamalıdır. Akıcı bir anlatım ile dile getirilen görüş ya da düşünceler dinleyicinin ya da okuyucunun belleğinde kolayca yer eder.

Duruluk

Anlatımda kullanılan üslup süslemeli, özentili olmamalıdır. Cümleler gereksiz yere uzatılmamalıdır. Cümlelerde en az sözcük ile eksiksiz anlatımı yakalamaya du-ruluk denir. Bir cümledeki fazla sözcük sayısı anlamı dağıtır. Söylenenler doğru bile olsa kavramak güçleşir. Cümledeki eksik sözcükler de anlamı yok eder.

Özlülük

Söz ya da yazı gereksiz yere uzatılmamalıdır. Anlatılacaklar eksiksiz olmalı, fa-kat fazladan sözcük bulunmamalıdır.

Açıklık

Anlatımda kullanılan sözcükler iyi seçilmeli, anlamı bilinmeyen bir sözcük bile kullanılmamalıdır.

Terim niteliğinde bir sözcük varsa terimin ilk kullanımında sözcük açıklanmalıdır. Cümleler doğru kurulmalı, inandırıcı, doğal, tutarlı olmalı, plan tam oturmuş olmalı ki anlatım açık olsun. Bir bakıma anlatımın diğer özellikleri hep anlatımda açıklığı yakalayabilmek içindir.

Page 66: dil ve anlatım 3

66

DİL VE ANLATIM 3

Dil Kurallarına Uygunluk

Düşüncelerin etkili olabilmesi için öncelikle cümleler dil bilgisi bakımından doğru; düşünce bakımından sağlam, açık ve anlaşılır olmalıdır. Ayrıca sözcüklerin seçimi ve yerinde kullanılması, cümle ögelerinin birbiriyle doğru ilişkili ve uyum içinde olması da gerekir. Aksi hâlde cümle düşüklükleriyle karşı karşıya kalırız. Cüm-le düşüklüklerinden kaçınmak, Türkçe cümle yapısının ve mantığının iyi bilinmesi ve bu yapıya göre cümlelerin oluşturulması ile mümkündür.

Türkçe cümle yapısı özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, yüklem şeklinde kurulan bir yapıya sahiptir. Cümle kurarken çoğunlukla bu yapıya bağlı kalırız. An-cak cümleyi etkili kılmak, dikkat çekmek ya da vurguyu toplamak için zaman zaman bu dizilişin yeri değiştirilebilir. Cümlenin vurgu çeken bölümleri, başı ve özellikle sonu olduğu için, şairler duygularını anlatırken cümle ögelerinin yerlerini değiştirir-ler. Şunu unutmamak gerekir ki okunabilir nitelikte, etkili bir yazı, farklı cümle tür-lerinin ustalıkla ve mantıki bir sıraya göre düzenlenmesinden başka bir şey değildir.

7. ANLATIM BOZUKLUKLARI

1. “Gerçek sanat yapıtı az konuşandır ve sadedir. Üslubu okuyucuyu yormaz. Ya-pıtın okunmasında, sevilmesinde bunun payı vardır kuşkusuz.”

Bu parçaya göre gerçek sanat yapıtının hangi yönü vurgulanmaktadır?

A) Tutarlılığı B) Özlülüğü

C) Akıcılığı D) Özgünlüğü

2. “Bu köşedeki yazıları okuyup bitirdiğinizde, “Yazar ne demek istiyor?” diye, sor-madan edemiyor insan. Oysa bu tür yazılarda aranan ilk özellik, böyle bir soruyu sor-durmamak olmalıdır. Okuyucu, bulanık ifadelerle yorulmamalı, anlatılmak isteneni kolayca kavramalıdır.” diyen bir eleştirmenin sözünü ettiği yazılarda bulduğu eksiklik aşağıdakilerden hangisidir?

A) Açıklık B) Doğallık

C) İnandırıcılık D) İlginçlik

ETKİNLİK

Page 67: dil ve anlatım 3

67

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI1. Metin

Dil ve Anlatım Bozuklukları Üzerine...Türkçemizin kanayan yarası bu anlatamamak; anlattığını sanmak...Siz okurlara aşağıda sıralayacağım cümleler TV’lerden duyduğum, gaze-

telerden okuduğum anlatım bozuklukları olan cümleler... Bu anlatım bozukluk-larını yapanlar, anlı şanlı TV sunucuları ve gazete köşe yazarları...

İşte her gün duyduğumuz okuduğumuz anlatım yanlışları örnekleri ve düzeltmeleri:

1. «Yer yer üç metreyi bulan kar yağışına rağmen maç iptal edilmedi.»«üç metreyi bulan» «kar yağışıymış» sadece «kar» demeliydi TV sunucu-

su.

1. Bir metinde açıklık ilkesine uyulmamasının sonuçları neler olabilir?2. Anlatım bozukluklarına neler sebep olur? Araştırınız.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Page 68: dil ve anlatım 3

68

DİL VE ANLATIM 3

2. «Bir reklam aramız var, şimdi onu izleyelim.» (Her TV sunucusundan)Sizce, izlenen ne : «reklam arası» mı, «reklam» mı? Ne dersiniz?3. «Dershanemiz, herkesi ücretsiz üniversite sınavına hazırlıyor.»«ücretsiz» sözcüğü «hazırlıyor» sözcüğünden önce gelmeliydi değil mi? 4. «Antalya Film Festivalinde su gibi biralar içildi.» (yerel gazete manşeti)«su gibi» sözü «içildi» den önce gelmeliydi.5. «Bizde en az halkın desteğini kazanan kurum meclis olmuştur.» (Haber

yorumcusu)«en az» sözünün yeri yanlış, «en az» sözü «kazanan» sözcüğünden önce

gelmeli de cümle ne yapsanız pek iyi değil.6. «Son zamanlarda gençler salaş giysiler içinde» (TV’de sabah programı

sunan bir ünlüden.)«salaş» sözcüğü (sıfatı) mekân, yer için kullanılır giysi için kullanılmaz.

“salaş meyhane” olur da “salaş giysi” olmaz.7. «Tüm anneler günü hayırlara vesile olsun.»«Tüm annelerimizin anneler günü denmesi gerekirdi.8. «Hepsi ellerime sarıldı, yüzlerimi öptü.» (Bir bakan, seçim bölgesi ziya-

reti dönüşünde söylüyor.)«yüzlerimi» değil, «yüzümü» olmalıydı.9. «Cumhurbaşkanı, 1 Mayıs olaylarında hayatını kaybedenlere başsağlığı

diledi.»Bu cümleye göre, cumhurbaşkanı «ölen kişilere» başsağlığı diliyor.“Ölenlerin

ailelerine” denmeliydi.10. «Bu gölete girenler, kendilerini ancak ölü olarak bulur.» (Yörenin va-

lisi)Nesini düzelteyim.11. «Aşağı inince, arabamızı çalınmış olarak bulduk.» (Halkımın TV’ye

konuşması)Neyse, «çalınmış arabalarını» «çalınmış» olarak bulmuşlar!12. «Şu anda ne yapmak istediğimi bilmek istemiyorum.» (Dizi oyuncusu.

Eşi askerdeyken)Bunu da sen düzelt ey okur!

Page 69: dil ve anlatım 3

69

DİL VE ANLATIM 3

13. «Bütün bildiklerimi ve bilmediklerimi oğluma öğreteceğim.” (Ünlü bir dizi oyuncusu.)

Bildiklerin tamam da ya «bilmediklerin»i nasıl öğreteceksin dizi oyun-cum?

14. «Bu ülke bana yeni olanaklar sağlayacak imkânlar sunamadı.» (ABD’de yaşan ünlü bir popçu)

«olanak» ve «imkân» aynı şey değil mi popçum?15. «Seksen bin civarında göz taramasından geçirilmiş hastamız var.»

(Özel göz hastanesi doktoru)Doğrusu : «Göz taramasından geçirilmiş seksen bin hastamız var.»16. «Şarlatan, cümlesini bana değil; sana söyledi.» (İki siyasetçinin TV’deki

tartışmasından)«Şarlatan» cümle değil; «sözcüktür» sayın siyasiler!17. «Oynayacağım rolün, uzun saçlı olması gerektiği istendiği için saçımı

uzattım.»Bu da ünlü bir oyuncumuzun cümlesi: «ROL UZUN SAÇLIYMIŞ.» Cüm-

lenin tümü yanlış.18. «Bu tutum, biraz demokrasiye çok ters düşen bir tutum.» (Bir millet-

vekilinin cümlesi)Hem «biraz ters» hem de «çok ters» ne tutummuş ya!19. «Yine bir sürpriz yapıp eşiyle birlikte yat turuna çıkması hiç de sürpriz

değildi.”Cumhurbaşkanının “yat gezisini” yorumlayan bir gazete köşe yazarı. Hem

“sürpriz yapılmış hem yapılmamış” nasıl oluyorsa.20. “Eğrisiyle doğrusuyla çok doğru şeyler yapıyor sanatçılarımız.”

Hem eğri, hem doğru yapılan şeyler de ama çok doğru şeyler.21. “Bir zamanlar Ferdi Tayfur bir filmde ağlarken siz de otomatikman

olarak ağlardınız.”Ferdi Tayfur’u konuk eden, TV’de sabah programı yapan bir sunucudan...

“otomatikman ağlamak” ne demek?22. “Benim yan profilimden çekilmiş fotoğraflarımda burnum büyük çı-

kar.” (ünlü şovmen.)Hem “yan” hem “profil”.

Page 70: dil ve anlatım 3

70

DİL VE ANLATIM 3

23. “Kısmen de olsa kendimi tümüyle sorumlu hissediyorum bu olayda.” (Ünlü bir fotbolcu)

Hem “kısmen” hem de “tümüyle” sorumlu olmak ne demek?24. “Dört ayrı yerde aynı anda başlayan yangınlarda mutlaka kasıt ihti-

mali var.” (Çevre bakanı)Hem “mutlaka” (yani kesin) hem de “ihtimal” (yani olasılık) aynı cümle-

de.25. “Bu senaryoyu kabul etmememdeki en büyük etken kendimim.” (Ünlü

bir film yıldızı)Nesini düzelteyim!))))26. “Rahmetlik Özal’ da bu kanuna karşı çıkmıştı.” (Siyaset programına

katılan bir siyasetçi.)“rahmetlik” değil “rahmetli” olur.27. “Bir de kalkmış, o zırdeliyle evlenmeye kalkıyorsun.” (TV sunucusu)28. “Demin Erman konuşurken çok doğru yaralara parmak bastı.” (Bir

spor programından)Yaraya parmak değil; “yaraya tuz basılır”. Bir noktaya, parmak basılır.29. “Bu futbolcu çok iyi duran toplara vuruyor.” (Bir spor programından)

“duran toplara çok iyi vuruyor.” olacak.30. “Geniş güvenlik önlemlerine rağmen, havaya sıkılan silah sesleri bizi

rahatsız etti.” (Spor programından))Havaya “silah sesleri” sıkılmış.31. “Zenci olarak İngiliz millî takımında kaptanlık yapan ilk siyahi futbol-

cuydu.” (Bir spor programından)“ZENCİ” ve “SİYAHİ” :))))))32. “Ajak, 1 - 0 yenilgiden; 2 - 0 öne geçti.” (Bir spor programından)33. “Bu, bir sanatçının başına gelebilecek en büyük mutluluklardan biri-

dir.” Orhan Pamuk’un Nobel almasını öven bir sanatçı. “Başa gelmek” olumsuz

bir şey içindir... “görüp görebileceği” demesi gerekirdi.34. «Alkollü arabaya binmeyin.» (Bölge trafik müdürlüğünün ilanı)Araba alkollü olmaz.... Doğru cümle: «Arabaya, alkollü binmeyin» olmalı.35. «Dünya televizyonları tekrar tekrar vurulan sivilleri gösteriyor.» (TV

haber sunucusu)

Page 71: dil ve anlatım 3

71

DİL VE ANLATIM 3

«tekrar tekrar» sözü «gösteriyor» sözcüğünden önce gelmeliydi.36. «24 Haziran 1981 yılında fakülteden mezun olmuştu.» (TV haber su-

nucusu)«24 Haziran 1981» bir YIL değil; bir GÜN dür.37. «Size veda etmeden, Ankara’ya gönderir miyim? (TV’de sanatçı bir

başka sanatçıya.)«etmeden» sözcüğünden sonra «sizi» sözcüğü getirilmeliydi.38. «Yaralılarla konuşan ve bilgi veren bakan Ankara’ya döndü.» (TV ha-

ber sunucusu)Bakan, kime bilgi veriyor? Yaralılara mı, habercilere mi?39. «Yarışmamız sona erdi, lütfen telefonlarınızı artık etmeyiniz.» (TV ya-

rışma sunucusu)«artık telefon etmeyiniz» olacak.40. «Allah’tan herkese Cem Özer gibi arkadaşlar tavsiye ederim.» (Bir TV

programı sunucusu)Allah’tan «tavsiye» olmaz... Allah’tan «niyaz» olur.41. «Hakan Şükür gibi bir futbolcunun dışarda olması, çok daha içerde

olmasından hayırlı olur.»Söz milli takım çalıştırıcısının, varın siz düzeltin.Bu örnekler sevgili okur, en ünlü kişilerin kullandığı Türkçe.Ben okyanusta bir damla diye örnekler sundum.En ünlülerin, sabah akşam TV’lere çıkanların Türkçesi buysa halkım ne

yapsın?(http://blog.milliyet.com.tr/ufukkk)

U. Kesici

KAVRAMLARYapıları Yanlış Olan Sözcükler

1. Bu gazeteci kaçtı mı, kaçtırıldı mı?

Geçişsiz olan “kaçmak” eyleminin geçişli biçimi “-tır” eki ile değil, “-ır” eki ile

Her cümle belli bir düşünceyi, duyguyu aktarmak için kurulduğuna, bu cümlelerin de ifade edeceği anlamın açık ve anlaşılır olması gerektiğine göre parçadaki cümle-leri buna göre değerlendiriniz.

ETKİNLİK

Page 72: dil ve anlatım 3

72

DİL VE ANLATIM 3

yapılır. Yani “kaçtırıldı” yanlıştır. Doğrusu “kaçırıldı”dır.2. Türkçeyi yeterince öğrenememiş ya da öğrendiğini geliştirebilmemiş

yurttaşlarımızın bu sorunu çözülecek.

Yeterlilik eyleminin “geliştirebilmemiş” biçimi Türkiye Türkçesinde kullanılmaz. Kullandığımız biçim, “geliştirememiş”tir.

Birbiriyle Karıştırılan Sözcükler

Anlamları ayrı olan birtakım sözcüklerin birbirlerine benzedikleri için karıştırıl-malarından doğan bir anlatım bozukluğudur.

1. Rapordaki istatistikler iç açıcı nitelikte görülmüyor.

“Görülmek” ve “görünmek” çoğu kez birbirine karıştırılır. “Görülmek”, bilinme-yen kimselerinin gözünün, bir şeye, bir kişiye çevrilmiş olmasıdır. “Görünmek” ise kendisini göstermektir. Bu nedenle “görülmüyor” yerine “görünmüyor” denmesi ge-rekmektedir.

2. O yıl bir köy okulunda öğretim gördüm.

“Öğretim” bilgi vermedir, “öğrenim” bilgi edinme, ders almadır. Bu örnekte söz konusu olan durum öğretim değil, öğrenimdir.

3. Elbisenin ücretini ödedik.

“Fiyat” bir nesnenin para olarak değeridir. “Ücret” ise bir hizmetin karşılığı olan paradır. Bu nedenle ücret yerine fiyat kullanılmalıdır.

4. Mahallelerde büyük apartmanlar birbirine yaklaşık olarak kuruluyor.

“Yaklaşık olarak”, aşağı yukarı demektir. Apartmanların birbirine yakın kurul-duğu söylenebilir.

Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcükler

Her sözcüğün bir ya da birkaç anlamı vardır. Yazarın anlam inceliklerini iyi tart-ması ve belirtmek istediği düşünceyi eksiksiz karşılayacak sözcüğü dikkatle seçmesi gerekir.

1. Yıldan yıla biriken borçlar, ülkenin ekonomik yönden dışa bağımlılı-ğını sağladı.

“Sağlamak” elde edilmesi istenen şeyi olumlu bir sonuca ulaştırmaktır. İsten-meyen sonuç için “sağlamak” kullanılmayacağından sözcük yanlış anlamda kullanıl-mıştır.

2. İstanbul sokaklarını kapsayan çöpler vatandaşları bezdirdi.

“Kapsamak” birçok şeyi içine almaktır. “Kapsayan” yerine “dolduran” ya da “…sokaklarına yayılan” demek doğru olacaktır.

3. Anası iyi çorap dokurdu.

“Dokumak” tezgâhla yapılan bir iştir. Halı, kilim, kumaş için kullanılabilir ama

Page 73: dil ve anlatım 3

73

DİL VE ANLATIM 3

çorap şiş ya da tığ kullanılarak yapıldığından “örmek” doğru olur.Gereksiz Sözcükler

Özdeş anlamlı dil ögelerinin bir arada kullanılması ya da görevi olmayan bir sözcüğe yazıda yer verilmesi anlatımın gücünü azaltır.

1. Dükkânları kirli olan on sekiz iş yeri kapatıldı.

“Dükkân” ve “iş yeri” aynı anlama geldiğinden dükkânları sözcüğü cümleden çıkarıldığında anlatımın düzeldiği görülür.

2. Yüz adet karyola satın alınacaktır.

“Tane” demek olan “adet” sözcüğüne gerek yoktur.3. Bu karar, içinde bulunduğumuz devre döneminde uygulanacak.

“Devre” ve “dönem” özdeş anlamlı iki sözcüktür.4. Sayın Ankaralı hemşehrilerimize teşekkür ve şükranlarımızı sunarız.

İkisi de Arapça olan “teşekkür” ve “şükran” aynı anlama gelir.Anlamca Çelişen Sözcük Kullanımı

Bir anlatımda anlamca çelişen, birbirini tutmayan sözlerin bulunması okuyanı şaşırtır ve yazara karşı bir güvensizlik yaratır.

1. Eminim ki bunca gürültü patırtı en çok onu üzmüş olsa gerek.2. Bundan aşağı yukarı tam on yıl önce taşındım.

Tümleç Yanlışları1. Buna ancak okurlar karar verir, uygular.

“Buna” tümleci “karar verir.” Yüklemi için doğrudur ama “uygular.” Yüklemi için doğru değildir. Bundan dolayı her iki eylemin de “buna” tümlecine bağlanması yan-lıştır. “Buna ancak okurlar karar verir ve bunu uygular.” Doğru olacaktır.

2. İnsanlara öfke veren, aşağılık duygusuna düşüren sebepler araştırılı-yor.

“İnsanlara” tümlecini “aşağılık duygusuna düşüren” için de geçerli sayan bir tüm-ce kurmak yanlıştır. “Öfke veren”den sonra “onları” diye bir tümleç getirmek gerekir.

3. Neden en çok şairlere kızarlar, korkarlar?

“Şairlere” tümleci “kızarlar” eylemi için doğru, “korkarlar” eylemi için yanlıştır.

Bu nedenle “korkarlar” sözcüğünden önce “şairlerden” ya da “onlardan getiril-melidir.

Yüklem Yanlışları1. Sigarayı az, içkiyi hiç içmem.

Bu söz “Sigarayı az içmem, içkiyi de hiç içmem.” anlamını taşımaktadır. Oysa söylenmek istenen “Sigarayı az içerim, içkiyi de hiç içmem.”dir.

Page 74: dil ve anlatım 3

74

DİL VE ANLATIM 3

2. Bana sık sık gelir, görüşürdük.

Bu örnekte “gelir” eylemi, “görüşürdük” eylemine bağlanarak “bana gelirdik, görüşürdük” denilmiş olmaktadır. Oysa “Bana gelirdi, görüşürdük.” denilmesi gere-kirdi.

3. Dışarı işleriyle ben, evdeki işlerle karım meşgul olur.

“Meşgul olur” yükleminin öznesi “karım”dır. Ancak “ben” öznesinin yüklemi de “meşgul olur” biçiminde verilmiştir. Doğrusu “Dışarı işleriyle ben meşgul olurum, ev-deki işlerle karım meşgul olur.” olmalıdır.

Yanlış Yerde Bulunan Sözcükler

Sözcüklerin cümle içinde bulunmaları gereken yerden başka bir yerde bulun-ması anlamın bulanık, kimi zaman da amaçlanın dışında bir anlamın ortaya çıkma-sına neden olur.

1. Rapor, Meclisin 126’ya karşı 72 oyla aldığı kararla reddedilmiştir.

Bu söz, raporun 72 oyla reddedildiği anlamına gelmektedir. Oysa rapor, 126 oyla reddedilmiştir. Öyleyse “72’ye karşı 126 oyla” denilmesi doğru olacaktır.

2. Japon başbakanı bir hafta içinde petrol üreten dört Ortadoğu ülkesi-ni ziyaret edecek.

Cümlenin doğrusu ” Japon başbakanı petrol üreten dört Ortadoğu ülkesini bir hafta içinde ziyaret edecek.”tir. “Bir hafta içinde” sözcüklerinin kendi yerinde bulun-maması nedeniyle cümle dört Ortadoğu ülkesi, bir hafta içinde petrol üretecekmiş gibi bir anlama da gelebilmektedir.

Deyim ve Atasözü Yanlışları

Deyim ve atasözlerini oluşturan sözcükler kalıplaşmıştır ve bunlar değiştirile-mez. Ayrıca deyimler anlamına uymayan cümlelerde de kullanılamaz.

1. Suyu devirmiş kediye döndü.

Deyimin doğrusu şudur: “Süt dökmüş kediye döndü.”2. Bakan bu kişilerin üstesinden gelineceğini söyledi.

“Üstesinden gelmek” bir işi başarmak demektir. Kişi başarılacak bir iş değildir. Burada kullanılması gereken deyim, “hakkından gelmek”tir.

3. İt ürür, kervan göçer.

Bu atasözünün doğrusu, “İt ürür, kervan yürür.”dür.

Page 75: dil ve anlatım 3

75

DİL VE ANLATIM 3

Aşağıdaki cümlelerdeki anlatım bozukluklarını bulunuz ve sebeplerini belirtiniz.

ETKİNLİK

Page 76: dil ve anlatım 3

76

8. ANLATIMIN OLUŞUMU

KAVRAMLAR

İletişimin doğru gelişebilmesi için anlatımda cümlelerimizin dil bilgisi kuralla-rına uygun olması ve cümleyi oluşturan sözcüklerin anlamca birbirini tamamlaması gerekir.

Bir parçada dil öğelerinin dil bilgisi kurallarına göre yan yana getirilmesine bağlaşıklık (dil bilgisi bağıntısı) denir.

Bir anlatımı oluşturan sözcükler ya da cümleler arasındaki anlam bütünlüğüne “bağdaşıklık” denir.

«Arkadaşımın kitabını çok sevdiğim için dolabımda saklıyorum.» cümlesinde «arkadaşımın kitabı» dil bilgisi kuralına göre belirtili isim tamlaması adını alır. Konu-

Bağdaşıklık, bağlam, bağdaştırma sözcüklerinin anlamalarını sözlükten araştırı-nız.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Page 77: dil ve anlatım 3

77

DİL VE ANLATIM 3

şan veya yazan kişi metinde ifade edilen göstergeyi söylemek istiyorsa bu tamlama-yı kurmak zorundadır. Bu tamlamanın kurulması ise yerleşik dil kurallarına bağlıdır. Bu kural değişmez; isterse konuşan ve yazan kişi birinci göstergeyi başka gösterge-lerle değiştirebilir. Örneğin; arkadaş yerine dost, kardeş öğretmen, anne vs. diyebilir ama bu tamlamalarda da aynı çekim eklerini kullanmak zorundadır. Gene aynı kişi «sevdiğim için» edat grubunu kullanacaksa bu metinde «için» edatını «sevdiğimden sonra getirmek zorundadır. Yani kişi metni şöyle kuramaz, kurduğu zaman bununla bir ileti sağlayamaz:

«Arkadaşımın kitabını sevdiğim çok için dolabımda saklıyorum.»

Dikkat edilirse bu metinde «çok» kelimesi ancak isim ve sıfatları nitelediğinde kullanılabilir ve böylece dil bilgisi kurallarına uymuş oluruz. Dile ait bu kurallar biz-den önce vardır ve dile yerleşmiştir.

Bundan dolayı metni şöyle oluşturamıyoruz:

«Arkadaşımın çok kitabını için sevdiğim dolabımda saklıyorum.»

Bu örnekten de anlıyoruz ki bağlaşıklık ilkesinin bozulması bağdaşıklık ilkesini de bozar. Konuşan veya yazan kişi, kelimeleri kullanmada bağlaşıklık ilkesine göre bağdaşıklıkta daha serbesttir. Çünkü anlamlı olan her bağdaşıklık ona bir serbestlik getirir. Ancak kişi gene de göstergeler arasında sonsuz sayıda bağdaşıklık kuramaz. Bu, teorik olarak mümkünse de işlevsel değildir.

«Bir ülkenin nüfusu o ülkenin en büyük zenginlik kaynağıdır.» Bu cümleyi oluş-turan sözcükler birbirini anlam olarak tamamlamıştır.

Sözcüklerin yeni bir anlam ifade etmek için bir araya gelerek oluşturduğu söz gruplarına “bağdaştırma” denir.

Bağdaştırma dilimizde yaygın olarak kullandığımız söz gruplarından, tamlamalardan oluşursa, buna “alışılmış bağdaştırma” denir.

Sadece o parçadaki anlatım için oluşturulmuş, birbiriyle uyuşmayan sözcük-lerle yapılmışsa buna “alışılmamış bağdaştırma” denir.

Page 78: dil ve anlatım 3

78

DİL VE ANLATIM 3

ÇALIKUŞU

Akşam yaklaşıyor, tepelerin arkasındaki boğazlara karanlık çökmeye başlıyordu. Yol hala bitip tükenmek bilmiyordu. Görünürde ne bir köy hatta ne bir ağaçlık...

İçimde yavaş yavaş bir korku uyanıyordu. Ya biz yolumuzun sonuna varmadan ge ce olursa! Dağ başlarında bir başıma kalırsam!

Reşat Nuri GÜNTEKİN

Alışılmamış bağdaştırmalar: ağrı düşünce, acı hayat

Alışılmış bağdaştırmalar: çürük elma, kuşların kanat çırpması, bir köy, bir ağaç-lık, yolumuzun sonu

Suları hiç telaşsız; ama motor gibi kulaçlamaya başladı.” (Karşıtlık, çeldirici-lik anlamlı bağlaşıklık)

Özgür düşünceyi yaratan ve geliştiren Batı bu yüzden özgür düşünce uğruna çok kurban vermiştir” (Neden-sonuç anlamlı bağlaşıklık)

Bilimsel bilginin ürünü bu icat yepyeni bilgi sentezleriyle zihnin yeni bir iyi-leşme aracı olabilir pekâlâ.” (Aynı kavram alanına giren sözlerle kurulan bağ-daşıklık)

Uygar kişinin, ilkel kişiden ayrımı sürekli bir kafa çabasına dayanıp dayana-mamasıdır bence” (Karşılaştırma ilgisiyle kurulan bağdaşıklık)

!

Aşağıdaki cümlelerdeki bağdaşıklıkları bulunuz.Lodos bütün gece kudurmuş durmuş, sabaha doğru yalan söylemiş gibi birden usanıp durulmuştu.Gözlük camlarını silmiş de öyle bakıyor gibi olur insan.

ETKİNLİK

Page 79: dil ve anlatım 3

79

9. ANLATIM TÜRLERİNİN SINIFLANDIRILMASI

UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI1. Metin

Yeraltı YerüstüGün ışığına, bahar esintisine, yeşeren toprağa, çiçeklenen ağaçlara

bakıyorum. Yeniden baharı görebilmenin şükürleriyle… Budanmış, tek gövde kalmış ağaçların yapraklarının gövdeden fışkırmasına bakıyorum. Bahçedeki söğüt bu hâlde. Bu coşkunluk, bu sevinç değil de ne? Bu tepeden tırnağa donanış, yeniden hayata kavuşma anlamında. “Hele şükür geldi! Hem de birdenbire!” Bir nisan başı hatırlıyorum, belki yirmi iki yıl kadar önce. Misafirlerim vardı, hayli kalabalıktılar. Öylesine durgun bir geceydi ki gündüz ısınan şehir, gece soğumamıştı. Pencereler açıktı, perdeler kıpırdamıyordu. Bir de bülbül ötüyordu aşağıdaki derede, ama ne ötüş! Gece musikisi hâlinde. Mozart’ın “Küçük Bir Gece Müziği” desem uygun olur. o derenin üzerinden sonraları çevre yolu geçti. Tabi bülbül de başını alıp gitti.

O sıcak gecede dostlarımızın çoğu bizde kalmışlardı “Bu saatten sonra

Bir metnin paragraflara ayrılmasındaki amacın ne olduğunu araştırınız.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Page 80: dil ve anlatım 3

80

DİL VE ANLATIM 3

nereye gideriz?” diyerek. Böyle teklifsizdik onlarla. Erkekleri salona topladık, hanımlar öteki odalarda kaldılar. O nisan başını, böyle bir dostluk gecesiyle, durgun sıcağı, bülbül ötüşüyle hatırlıyorum.

İşte şimdi de nisan başlarındayız. İçimde nedense çok iyi şeyler olacakmış gibi bir duygu taşıyorum. Benim için olağanın dışında bir şeyler. Üç beş gündür sanki tezi tezine güzel bir haber alacağım. Bu beklentiye bir anlam veremiyo-rum. İçime mi doğuyor, öyle olmasını istediğim için mi psikolojik olarak böyle bir beklemeye geçiyorum? Size de olur mu? Bu kış bazı şanssızlıklara uğradım. Şimdi ise Alaaddin’in sihirli lambası ve ciniyle karşılaşacakmış gibiyim.

Mutlaka bahar çarpıyor tıpkı güneş gibi. Haber beklemeye ne hacet! Haya-tımızın sürmesi, güneşin yeniden gülmesi en güzel haber değil mi? Bir de dost-larınız arıyorsa, insanları seviyorsanız, ağaçlar gülüyorsa daha ne isteyelim? Hem biraz ötemizde deprem korkuları durmuyor mu?

Buzlu gecelerden, gri günlerden bahara çıktık; yeryüzündeyiz. Bir de ye-raltında yaşayanları düşünün! Onlar gün ışığını bizim kadar da görmüyorlar. Hele yeni bir hayvan keşfedilmiş. Yeraltında yaşıyormuş. Bir çeşit inziva hâli… Kedi kaplan türü, uzunca kuyruklu, solgun benizli, kimsesizliği yüzünden oku-nan bir hayvan. Zaman zaman yer üstüne çıkıyor, ağaçlara tırmanıyormuş.

Peki neden çoğu vakit yeraltında? Belki kendini daha güvende hissediyor-dur. Ama bütün canlı varlıklar yeraltında değil, yer üstüne yaraşıyor öyle değil mi?

Şimdi baharın çisil çisil renkleri bizi çağırırken yer altında olmadığımız için şükretmemiz gerek diye düşünüyorum. “Yeraltında hayvancıklar vardır.” diyor Hz. Mevlana. “Yeraltında yaşarlar, karanlıktadır onlar. Yaşadıkları yerde göze, kulağa muhtaç değillerdir. O yüzden de gözleri, kulakları yoktur. Göze, kulağa ihtiyacı olmayana ne diye göz, kulak versin? Allah bir şeyi ihtiyaca göre verir. İhtiyacı olmayana bir şey verecek olursa o şey ona yük olur. Allah’ın hikmeti, lütfu, keremi yükü almaktır.”

Bize bahşedilmiş fakat iyi kullanamadığımız bir dünyada yaşıyoruz. Hem onun hem de bize verilmiş üstünlüklerin kıymetini bilelim.

(“Vaktini Bekleyen Tohum”dan alınmıştır.) SEVİNÇ ÇOKUM

Yukarıdaki metnin anlatım özelliklerini belirleyerek ne tür bir anlatıma örnek ola-bileceğini tahmin ediniz.

Page 81: dil ve anlatım 3

81

DİL VE ANLATIM 3

KAVRAMLAR

Düz yazıyla oluşturulmuş metinler paragraflardan meydana gelir. Paragraf, birbiriyle yakın anlam ve anlatım ilişkisi taşıyan cümlelerden oluşmuş bir yapı bi-rimidir. Metnin paragraflardan oluşması hem anlatmayı hem de anlamayı kolaylaş-tırır. Paragraf metnin belli bir düzenle oluşturulduğunu, okumanın da bu düzenle yapılması gerektiğini anlatır. Paragrafın yapısı ise şöyledir:

Giriş bölümü

Paragraftaki konuyu, bakış açısını belirten cümle ya da cümlelerdir. Genelde tek cümleden oluşan giriş bölümünde parçada anlatılacak konu verilir. Çoğu kez bir cümledir.

“Sanatçı, toplumun sorunlarına duyarlı olmalıdır.” cümlesi giriş cümlesi olabilir.

Giriş bölümü cümlesinde, sanki giriş cümlesinden önce bir cümle varmış anla-mını verebilecek olan «bu yüzden, bundan dolayı, kaldı ki, yine de, ama, fakat, oysa, çünkü, bunun için, ise...» gibi bağlayıcı ifadeler yer almaz.

Örneğin

«Demek ki bizden gizlediği bazı şeyler var.»

«Ağaç sevgisi de bizim önemli değerlerimizden biridir.”

«Çünkü kitabın kıymetini okuyan bilir.»

«Şimdi de ağaç üzerine bir şeyler söyleyelim.»

Bu cümlelerden hiçbiri, bir parçanın giriş, yani ilk cümlesi olamaz. Çünkü bu cümlelerin hepsinde kendilerinden önce başka cümlelerin de olduğunun işaretleri-ni veren bağlayıcı ifadeler bulunmaktadır.

Gelişme bölümü

Konunun örnek, alıntı, karşılaştırma gibi yöntemlerle geliştirildiği, düşüncenin somutlaştırıldığı kısaca konunun her yönüyle ortaya konduğu bölümdür. Düşünce-nin açılması için anlatım yollarından yararlanılır.

Sonuç bölümü

Gelişme bölümünde anlatılan olay, düşünce ya da duyguların bir sonuca bağ-landığı bölümdür. Çoğu zaman ana düşünceyi veren cümle ya da cümlelerdir.

Page 82: dil ve anlatım 3

82

DİL VE ANLATIM 3

Edebî türler veya metin türleri olarak bilinen yazılar farklı anlatım birliklerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulur. Bir paragrafta kullanılacak anlatım türünün be-lirlenmesinde şu etkenler önemli rol oynar: iletişime katılan ögeler, anlatımın ama-cı, anlatıcının alıcıda uyandırmak istediği etki, anlatıcının anlatılan husus veya obje karşısındaki tavrı.

Bir paragrafta kullanılacak anlatım türü, o paragrafın da içinde yer alacağı metnin varlık sebebi ve özellikleriyle yakın ilişkilidir. Örneğin hikâye, daha çok öykü-leyici ve betimleyici yer yer de açıklayıcı anlatımla ve betimleyici yer yer de açıklayıcı anlatımla oluşturulmak durumundadır. Makaleyi oluşturan paragrafların bazısının açıklayıcı, bazısının kanıtlayıcı, bazısının tartışmacı, bazısının da öğretici anlatım türü esas alınarak oluşturulması doğaldır.

Aşağıdaki metnin giriş, gelişme sonuç bölümleri karışık verilmiştir. Bunları giriş, gelişme, sonuç bölümleri olarak sıralayın.

Çocukluğu böyle bir hava içinde geçen birinin yarın baba olduğu zaman aynı dav-ranışlarda bulunabileceğini söylemek, gerçeğe aykırı olmaz herhalde. Bu yönden ba-baların temel sorumluluklarından biri, çocuğa hak tanımaktır. Ömrün bu renkli bölü-münü eğitsel değeri olmayan baskılarla soldurmak, haksızlıktır. Onun için çocukları tanıma ve onların farklı davranışlarını hayatın değişimine bağlama gerekir.

Böyle bir ortamda yetişen çocuklar mutsuzdur. Aile hayatına karşı onda bir soğuma başlar. Babasını sevmez, ona karşı içi öfke ile doludur. Zaman zaman bu öfkenin taştığı da olur. Böylece ailede huzursuzluk iyiden iyiye artar. Baba, kendi otoritesini, çocuk da kişiliğini koruma güdüsüyle iyice sertleşirler.

Çocuklarından yakınan babalar, kendi çocukluklarını unutmuş gibidirler. Bilmezler ki bir zamanlar kendi babaları da aynı şekilde onlardan yakınmışlardı. Tıpkı kendile-rinin şimdi yaptıkları gibi babaları onlara: “Biz çocukken böyle miydik? Sinema nedir bilmez, maçı tanımaz, büyüklerimizin sözlerinden çıkmazdık. Ya şimdikiler? Nerde…” demişlerdi ama bunları bilen, hatırlayan var mı?

Bugün hemen hemen babaların birçoğu, çocuklarından yakınırlar. Konuşmaların-dan tutun da giyinişlerine varıncaya değin onların her türlü davranışını sert bir tenkit süzgecinden geçirirler. Ölçüleri de kendi çocukluklarıdır. İsterler ki çocukları, kendileri-nin minyatür bir örneği olsun.

ETKİNLİK

Page 83: dil ve anlatım 3

83

DİL VE ANLATIM 3

Anlatım türlerinin en önemlileri şunlardır:

TARTIŞMACI ANLATIM1. Dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır.2. Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.3. Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.4. Gereksiz ifadelere yer verilmez.5. Karmaşık ve anlaşılması güç cümleler kullanılmaz.6. Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur.7. Savunulan ve karşı çıkılan görüşlere yer verilir.8. İki farklı bakış açısının olduğu konular bu türde işlenmeye daha elverişlidir.9. Fıkra, deneme, makale, röportaj gibi türlerde kullanılır.

10. Yeteneğe, bilgi ve deneyime göre yöntem belirlenir.11. Eleştirici bir bakış açısıyla yazılırlar. Anlatım tarzı sohbete varabilir. 12. İhtimal bildirmeyen, kesin, kanıtlanmış bilgiler kullanılır.

SÖYLEŞMEYE BAĞLI ANLATIMLA OLUŞTURULMUŞ METİNLER1. Jest ve mimikler anlatımın gücünü arttırır.2. Sohbet, mülakat ve diyalog, monolog metinleri söyleşmeye bağlıdır.3. Karşılıklı konuşmalar, bağlama ve konuşulan kişiye göre değişebilir.4. Görme ve işitmeyle kurulan iletişim önemlidir.5. Vurgu ve tonlama önemlidir.6. Hikâye, roman, tiyatro, mülakat, röportaj, monolog söyleşmeye bağlı anla-

tımın kullanıldığı metin türleridir.7. Roman, hikâye ve tiyatrolardaki karşılıklı konuşmalara diyalog, iç konuşma-

lara ise monolog denir.8. Tekrarlar söyleşmeye bağlı anlatımlarda ifadeyi kuvvetlendirir.9. Söyleşmeye bağlı metinlerde anlatımın süresi sınırlandırılmalıdır.

ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM1. Olay, kişi, mekân ve zaman ortak ögeleridir.2. Olaylar birinci şahsın ağzından anlatılabilir.(Anlatıcı olay kahramanlarından

biridir.)3. Sanat metinleri öyküleyici anlatımla yazılır.4. Olaylar ilahî bakış açısıyla anlatılabilir.

Page 84: dil ve anlatım 3

84

DİL VE ANLATIM 3

5. Olaylar üçüncü kişinin ağzından anlatılabilir.(Olan biten bir kamera sessiz-liğiyle izlenip anlatılır

6. Kişi, mekân ve zaman olay ve olay örgüsünü oluşturmak için kullanılan ögelerdir.

7. Öyküleyici anlatım hikâye, roman, anı, söyleşi, görüşme(mülakat) gibi me-tin türlerinde kullanılır.

8. Öyküleyici anlatımda bir olayın olması şarttır.9. Yaşanmış olaylarda olay zincir, kurgulanmış olaylarda olay zinciri vardır.

10. Üçüncü kişi anlatımda anlatıcı her şeyi bilir.11. Öyküleyici anlatım sanat metinlerinde ve öğretici metinlerde kullanılır.12. Sanat metinlerinde anlatıcı kurmaca kişi öyküleyici metinlerde ise gerçek

bir kişidir.13. Kelimeler daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılır.

ÖĞRETİCİ ANLATIM1. Dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır.2. Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz anlamlarına yer verilmez.3. Verilen bilgiler örneklerle ve tanımlarla pekiştirilir.4. Daha çok nesnel cümleler kullanılır.5. Açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır.6. Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen bil-

giyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir.7. İfade hiçbir engele uğramadan akıp gider.8. Gereksiz söz tekrarı yapılmaz.9. Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur.

10. Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.11. Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.12. Bu anlatım türü daha çok ansiklopedilerde ve ders kitaplarında kullanılır.13. Tarihî metinler, felsefi metinler, bilimsel metinler gibi bölümleri vardır.

MİZAHİ ANLATIM1. Okuyucuda uyandırılmak istenen etkiye göre düzenlenir.2. Ses, taklit, hareket ve konuşma önemlidir.3. Mizahi unsurlarda gerçekten sapma vardır.4. Mizahi unsurları oluşturmada karşılaştırmalar, durumlar, hareketler, kelime

Page 85: dil ve anlatım 3

85

DİL VE ANLATIM 3

ve kelime gruplarından yararlanılabilir.5. Amaç okuyucuyu düşündürmek ve eğlendirmektir.6. Roman, hikâye, tiyatro, şiir, deneme gibi türlerde kullanılır.7. Mizahi anlatımlarda dil bir olayı anlatmak için kullanılır.

KANITLAYICI ANLATIM1. İnandırma, aydınlatma, kendi görüşünü kabul ettirme amaç edinilir.2. Kavramları tanımlama ve açıklama önemlidir.3. Okuyucu ve dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve üzerinde durulan ko-

nudan uzaklaşmamak için bazı kelime, kelime grupları ve cümleler tekrar edilir.

4. Konuşmacı ve yazar üzerinde durduğu konuyu aydınlatmak ve düşüncele-rini kabul ettirmek için örneklere başvurur.

5. Konuşmacı ve yazar konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı kişilerin düşün-celerine müracaat eder.

6. Kelimeler ve kelime grupları gerçek anlamında kullanılır.7. Dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır.8. ”Tanımlama, açıklayıcı betimleme, sınıflandırma örneklendirme, karşılaştır-

ma, tanık gösterme, sayısal verilerden yararlanma “ gibi düşünceyi geliştir-me yollarından faydalanılır.

9. Kanıtlayıcı anlatımda hitap edilen toplumun kültür düzeyi ve beklentileri önemlidir.

GELECEKTEN SÖZ EDEN ANLATIM1. Gelecekten söz eden metinler varsayım ile oluşmuştur.2. Gelecekten söz eder.3. Verilerden yola çıkılarak geleceğe ait tahmin yapılabilir.4. Olandan çok olması istenilen anlatılır.5. Gerçekleşmesi mümkün olmayan tasarı ve düşünceler (ütopya) anlatılır.6. Genellikle gelecek zaman ifadesi kullanılır.

Gelecekten söz eden anlatımda ve düşsel anlatımda kişinin kendi hayal dün-yasındakiler dile getirilir ve buna göre bir anlatım yolu seçilir. Düşsel anlatımda ger-çeklikle ilgisi olmayan tamamen çağrışımlara dayalı olaylar, kişiler, zamanlar anlatılır ve bu yapı unsuruyla konu ve tema oluşturulur. Gelecekten söz eden anlatımda ise gerçeklerden yola çıkılarak tahmine dayalı bir anlatım yolu benimsenir. Yani gele-cekten söz eden anlatım gerçeğe daha yakındır.

Page 86: dil ve anlatım 3

86

DİL VE ANLATIM 3

EMREDİCİ ANLATIM1. Dil alıcıyı harekete geçirme işlevinde kullanılır.2. Emir, telkin, öneri anlamı taşıyan ifadeler yer verilir.3. Öğretici ve açıklayıcı yönleri vardır.4. Cümlelerde fiiller hâkimdir.5. Uyulması beklenen bir üslubu vardır.(Zorlama anlamı vardır)6. Sosyal hayatın düzenlenmesinde emredici anlatım kullanılır.7. Trafik kuralları, bazı eşyaların kullanma kılavuzları, ilaçların kullanma kıla-

vuzları emredici anlatıma örnek verilebilir.

DÜŞSEL (FANTASTİK) ANLATIM1. Konu; olağanüstü ve fantastik özelliklere sahip, hayal ürünüdür.2. Zaman belirli ya da belirsizdir; olağanüstü özelliklere sahip olabilir.3. Mekân, olağanüstü, düşsel öğelerden oluşmuş olabilir. Mekân günlük ya-

şamda karşılaşamayacağımız niteliktedir.4. Kişiler çoğu zaman gerçekten uzak kişilerdir. Olağanüstü nitelikte olabilir-

ler.5. Düşsel anlatımda hayal, varsayım, abartma, kişileştirme gibi unsurlar çok

kullanılır.6. Daha çok görülen ve duyulan geçmiş zaman kipi kullanılır.

TAM AÇLIĞA ALIŞIRKENZorlu bir kış olmuş... Nasrettin Hoca’nın parası tükendikçe tükenmiş. Ne yapacağını

şaşırmış. Sonunda çareyi masrafı kısmakta, aza katlanmakta bulmuş. Bu arada, eşeği-nin yemini kıstıkça kısmış Nasrettin Hoca.

Azaltmış...Azaltmış... Her gün biraz daha azaltmış...Hayvancağız, yavaş yavaş gücünü yitirmeye başlamış. Yemini azaltmasına karşın,

eşeğin yaşadığını gördükçe seviniyormuş Nasrettin Hoca. Ve günbegün, yemi azaltma-yı sürdürmüş.

Ama bir sabah ahıra gittiğinde ne görsün, hayvan ölmüş.Nasrettin Hoca:Ah çekmiş derinden, tam açlığa alışırken öldü zavallıcık...

ETKİNLİK

Page 87: dil ve anlatım 3

87

DİL VE ANLATIM 3

NELER ÖĞRENDİNİZ?

Bir duyguyu, düşünceyi, konuyu söz ya da yazı ile bildirmeye anlatım denir. İyi bir anlatıma hazırlık süreci iki basamaktan oluşur: buluş ve düzenleyiş. Buluş, ele alınacak konuyla ilgili malzemelerin toplanması sonucunda anlatılacakların zihinde canlanmasıdır. Düzenleyiş ise buluş esnasında zihinde canlananlar içinden gerekli olanların seçilmesi, bunların bir sıraya konması, yani anlatılacakların planlanmasıdır.

Bir kişinin okuduklarını, dinlediklerini, gözlemlediklerini kullanması ve böyle-likle de anlatışını daha verimli geçirmesi için şunlar faydalı olacaktır: not almak, alıntı yapmak, özet çıkarmak.

Yazılı anlatımda yapılan en büyük yanlışlıklardan birisi konuyu sınırlamamak-tır. Metin yazılmadan önce konu muhakkak sınırlandırılmalıdır.

Her anlatım organik bir bütünlüğü yansıtır. Bu bütünlük, o bütünlüğü oluştu-ran her parçanın ayrı ayrı toplamından farklı bir bütünlüktür. Bir sözcük, bir cümle, bir paragraf nasıl bir birim değeri olarak anlam taşıyorsa bir metnin de başlı başına bir birim değeri ve kendisini oluşturan sözcük, cümle ve paragrafların anlamlarının toplamından farklı, bütünsel bir anlamı vardır.

Paragraf birbiriyle yakın anlam ve anlatım ilişkisi taşıyan cümlelerden oluşmuş bir yapı birimidir. Bir paragrafta kullanılacak anlatım türü, o paragrafın da içinde yer alacağı metnin varlık sebebi ve özellikleriyle yakın ilişkilidir.

Page 88: dil ve anlatım 3

88

DİL VE ANLATIM 3

2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI

1. “Bir yazıya başka bir yazarın yazısından alınmış parçaya (…) denir.” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A. metinB. alıntıC. örneklemeD. paragraf

2. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde üçüncü kişi anlatımı söz konusudur?

A. Yusuf yarı kapalı, yumuk gözlerini büsbütün küçülterek nehrin iki kıyısını süzdü.

B. Karşı karşıya oturmuş iki insan, artık yüzlerimizi görmüyor; yalnız seslerimizi duyuyorduk.

C. Ertesi sabah güverteye çıktığımda adanın görünümü bütünüyle değişmişti.D. Birden bu şehirde yabancı olduğumu düşündüm, bütün öğrendiklerimi ve

alışkanlıklarımı unutacaktım.

3. Sen gözlerimde bir renk,Kulaklarımda bir ses,Ve içimde bir nefes,Olarak kalacaksın. (Enis Behiç Koryürek)Bu şiirin teması aşağıdakilerden hangisidir?

A. ÖzlemB. MutlulukC. SitemD. Aşk

4. Cehaletle savaşmanın yollarından biri de okumaktır. Atatürk de buna inanmıştı. Bu nedenle de sürekli okuyup araştırırdı. Atatürk’ün bu özelliğine değinen Afet İnan: ”O, herhangi bir kitaba başladığı zaman hacmi ne olursa olsun kitabı elinden bırakmamıştır.” derken Falih Rıfkı Atay da şunları belirtmiştir: “Bir kitabı merak edince koca bir cilt de olsa bitirmeden uyumaz veya pek az uyku aralaması ile okumaya devam ederdi.”

Bu paragrafın anlatım biçimi, aşağıdakilerden hangisidir?

A. BetimlemeB. TartışmaC. ÖykülemeD. Açıklama

Page 89: dil ve anlatım 3

89

DİL VE ANLATIM 3

5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesnel bir anlatım söz konusudur?

A. Tarihimizde iki kadının edebiyatta yaptığını herhangi bir alanda yapan, Osmanlı Türkleri arasında gerçekten de azdır.

B. Popüler olmayan yazarlar hakkında pek az kaynak var, onlar da birbirlerinin yankısı gibi.

C. Müfide Ferit Tek’in yıllardır piyasada olmayan iki romanı yayımlandı: “Aydemir” ve “Pervaneler”.

D. Yaşantımızı mutlu kılan etkenlerden biri de kuşkusuz ki aranılan insan olmaktır.

6. Gerçek sanat yapıtı, az konuşandır. Okuyucuyu yormaz. Yapıtın okunmasında, sevilmesinde bunun payı vardır kuşkusuz.

Bu metne göre gerçek sanat yapıtının hangi özelliği vurgulanmıştır?

A. TutarlılığıB. ÖzlülüğüC. AkıcılığıD. Doğallığı

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir anlatım bozukluğu yoktur?

A. Sincaptan ders alınmalıdır, alt dala ulaşabilmek için üst dalı hedef alır.B. Düşünceler, derinleştikçe üzüntüler artarlar.C. Ağabeyini bulmak için bir aşağı bir yukarı çıkıyordu.D. Kendi bildiklerini başkalarına öğret, başkalarının bildiklerini de kendi

bilgilerine ilave et.

8. “Kimi insanlar odaya girdiğinde aydınlatır, kimisi çıktığında.” cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A. Tümleç eksikliğiB. Tamlama yanlışlığıC. Gereksiz sözcük kullanımıD. Yanlış yerde bulunan sözcükler

9. “Bir anlatımı oluşturan sözcükler ya da cümleler arasındaki anlam bütünlüğüne (…) denir.” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A. özgünlükB. bağdaşıklıkC. akıcılıkD. yalınlık

Page 90: dil ve anlatım 3

90

DİL VE ANLATIM 3

10. Aşağıdakilerden hangisi bir paragrafın giriş cümlesi olmaya en uygundur?

A. O, dış âlemin de zenginliğini iyi gözlemlemekle kalmaz; iç dünyasında kopan fırtınalara karşı da yelken açmasını bilir.

B. Yahya Kemal bu saptamayı yaparken eski şiirimizi hiçbir zaman küçümsememiş, aksine savunmuştur.

C. Roman, kesin kuralları reddeden, birbirinden çok farklı örneklerle dolu bir türdür.

D. Öykücüyü belirleyen, onlarsız olunmaz nitelikler bunlar bence.

11. “Cümleden herhangi bir sözcük çıkarıldığında cümlenin anlamında daralma olmuyorsa yani sözcük gereksiz kullanılmışsa anlatımda (…) ilkesine uyulmamıştır.” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A. durulukB. etkileyicilik C. özlülükD. akıcılık

12. Aşağıdakilerden hangisi kanıtlayıcı anlatımın özelliklerinden biridir?

A. Gerçekleşmesi mümkün olmayan tasarılar anlatılmaktadır.B. Ses, taklit, hareket ve konuşma önemlidir.C. Amaç okuyucuyu düşündürmek ve eğlendirmektir.D. İnandırma, aydınlatma, kendi görüşünü kabul ettirme amaç edinilir.

13. Aşağıdaki cümlelerle bir paragraf oluşturulursa hangisi ilk cümle olur?

A. Hatta halk arasında hikâye denilince masal akla gelir.B. Halk hikâyeleri ve masal arasında benzerlikler vardır.C. Masallar genellikle düz yazı biçimidir.D. Halk hikâyelerinde ise nazım ve nesir iç içedir.

14. (…) Hiç de değil bence. Sanat için sanat savı, sanatın ötesindeki tüm varlık kesitlerini unutmak, sanatı en üstün varlık diye değerlendirmektir sonunda. Edebiyata uygulanınca edebiyattan üstün bir şey yoktur anlamına gelir bu. Herkesin bildiği gibi var düpedüz, olmaz olur mu hiç. Töre bekçilerininkine taş çıkaran bir bağnazlık bence bu tam anlamıyla.

Aşağıdakilerden hangisi bu parçanın giriş cümlesi olmaya en uygundur?

A. Sanat halkın anlayabileceği konuları anlatmalıdır.B. Toplumdan uzak bir sanat düşünülemez.C. Sanat, sanat için yapılmalıdır.D. Sanat, somut konuları ele almalıdır.

Page 91: dil ve anlatım 3

91

DİL VE ANLATIM 3

15. Yalnız bir dünyayı ya da kendi dünyamızı göreceğimiz yerde sanatla, ne kadar sanatçı varsa o tek dünyanın çoğaldığını görürüz. Bırakalım her sanatçı, kendi dünyasını yaşasın. Çünkü o dünyalar, insanlığındır.

Bu parçaya göre sanatçının vurgulanmak istenen özelliği, aşağıdakilerden hangisidir?

A. Değişmezliği B. YaratıcılığıC. DuygularıD. Tutarlılığı

Page 92: dil ve anlatım 3

92

DİL VE ANLATIM 3

ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Page 93: dil ve anlatım 3

93

DİL VE ANLATIM 3

CEVAP ANAHTARI

1. Ünite Değerlendirme Soruları Cevap Anahtarı

1. A2. D3. D4. C5. B6. A7. C8. B9. D

10. A11. B12. C13. D14. D15. A

2. Ünite Değerlendirme Soruları Cevap Anahtarı

1. B2. A3. D4. D5. C6. B7. D8. A9. B

10. C11. A12. D13. B14. C15. B

Page 94: dil ve anlatım 3

94

DİL VE ANLATIM 3

KAYNAKÇAAKALIN, L. Sami, Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Varlık Yayınları, İstanbul, 1984.

AKTAŞ, Şerif, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Ankara, 2008

ALANGU, Tahir, 100 Ünlü Türk Eseri(1-2), Milliyet Yayınları, İstanbul, 1974.

ARAS, Yusuf, Dil ve Anlatım, Esen Yayınları, Ankara, 2010

BANARLI, Nihat Sami, Türk ve Batı Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.

EDİSKUN, Haydar, Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1985.

ERHAT, Azra, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1972.

GENCAN, Tahir Nejat, Dilbilgisi, TDK Yayınları, Ankara, 1979.

HANÇERLİOĞLU, Orhan, Türk Dili Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1992.

HENGİRMEN, Mehmet, Türkçe Temel Dilbilgisi, Engin Yayınevi, Ankara, 1998.

KARAALİOĞLU, Seyit Kemal, Kompozisyon Sanatı, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1979.

KAVCAR, Cahit, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Anı Yayıncılık, Ankara, 1999.

KERMAN, Zeynep, Hikâyeciliğimizin 100 Yılında Yüz Örnek, Kültür ve Turizm Bakan-lığı Yayınları, İstanbul, 1994.

KUDRET, Cevdet, Örneklerle Edebiyat Bilgileri (2 Cilt), İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1980.

KUDRET, Cevdet, Türk Edebiyatından Seçme Parçalar, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1973.

KUDRET, Cevdet, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman (1859-1959), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1970.

NECATİGİL, Behçet, Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü, Varlık Yayınları, İstanbul, 1989.

ÖNERTOY, Olcay, Türk Roman ve Öyküsü, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. Ankara, 1984.

ÖZDEMİR, Emin, Sözlü Yazılı Anlatım Sanatı Kompozisyon, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1979

TÜRK DİLİ ANI ÖZEL SAYISI 246., TDK Yayınları, Ankara, 1972.

TÜRK DİLİ MEKTUP ÖZEL SAYISI, 274, TDK Yayınları, Ankara, 1974.

TÜRK DİLİ GEZİ ÖZEL SAYISI, 258, TDK Yayınları, Ankara, 1973.

BEYRELİ L., ÇETİNDAĞ Z., CELEPOĞLU A., Yazılı ve Sözlü Anlatım, Pegem Akademi, Ankara, 2011

Page 95: dil ve anlatım 3

N.Ö.C

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZERBAYCAN)

NE

Y K

IBR

ISR

UM

NE

T‹M

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

Page 96: dil ve anlatım 3

Recommended