Gne Enerjisi Ve Kullanld Alanlar
GNE
Yapsal Bilgiler Ktle : 1,989,100 x 1024 kg Hacim :141,200,000 x
1010 km3 Ekvator Yarap : 695,000 km Hacimsel Ortalama Yarap
:696,000 km Eliptiklik : 0.00005 Ortalama Younluk :1408 kg/m3
Yzeydeki Ktle ekimi : 274 m/s2 Temel Kimyasal Yaps :(yuvarlamalar
nedeniyle %100'den fazla gzkyor) %92.1 Hidrojen % 7.8 Helyum %
0.061 Oksijen % 0.030 Karbon % 0.0084 Nitrojen % 0.0076 Neon %
0.0037 Demir % 0.0031 Silikon % 0.0024 Magnezyum % 0.0015 Kkrt %
0.0015 Dierleri Ortalama Yzey Scakl :6000 C Merkez Scakl
:15,000,000 C Konum ve Hareket Bilgileri Yerin Yrngesine Yatklk
:7.25 Yakn Yldzlara Gre Hz :19.4 km/s Ekseni Etrafnda Dnme Periyodu
:1609.12 saat
DNYAYA ULAAN GNE ENERJS
Dnya gneten yaklak 150milyon km uzaklkta bulunmaktadr. Dnya hem
kendi evresinde dnmekte, hemde gne evresinde eliptik bir yrngede
dnmektedir. Bu ynyle, dnyaya gneten gelen enerji gnlk olarak
deimekte, hem de yl boyunca deimektedir. Dnyann kendi evresinde
dnnden kaynaklanan gne enerjisi deiimi gece gndz olutururken,
Dnyann gne evresinde dnmnden kaynaklanan gne enerjisi deiimi de,
mevsimleri oluturmaktadr. Dnyann kendi evresindeki dn ekseni, gne
evresindeki dolanma yrngesi dzlemiyle 23,50lik bir a yaptndan, yer
yzne den gne iddeti yrnge boyunca deimekte ve mevsimlerde bylece
olumaktadr. Ayrca, bu erilik, yl boyunca gndz gece uzunluunda da
deiimler ortaya kartmaktadr
Dnyaya gneten saniyede, yaklak 1.7 X 1017j. Lk enerji, (170
milyar mega-watt) nmlar gelmektedir. Gnein sald toplam enerji gz
nne alndnda, bu ok kk bir kesirdir. Ancak bu tutar, dnyada
insanolunun bugn iin kulland toplam enerjinin 15-16 bin katdr.
Dnyaya gelen gne enerjisi eitli dalga boylarndaki nmlardan oluur v
e gne-dnya arasn yaklak 8 dakika aarak dnyaya ular. Dnyann dna,
yani hava krenin dna gne nlarna dik bir metre kare alana bir
saniyede gelen gne enerjisi, 1357j dr. Bu deer, tanm gerei, yl
boyunca deimez varsaylabilir. Bu say Gne Deimezi olarak
bilinir.
Hava kre dna gelen gne nlarnn dalga boylar, iinde grnr blgeyi de
ierecek ekilde, mortesinden krmz altna dek uzanmaktadr. Baka bir
deile, gne nmlarnn dalga boylar 0.1-3 um (mikro metre) arasndadr.
Her dalgabo5yunun iddeti ayn deildir. Gneten gelen nmlarn dalmna
bakldnda, bunlarn %9 u mor st blgede, %45i grnr k blgesinde ve geri
kalan 546 s krmz alt blgesinde bulunur. Gne nmlar havakreyi geerken
belli sourmalara urarlar. Bu sourmalar, hava kreyi oluturan
gazlardan ve toz paracklarndan kaynaklanr. Yer yzeyinden yaklak 25
km yksekte gne nmlarnn mor st ksmn kesen bir blge bulunmaktadr. Bu
blgeye ozon katman denir. Bu katmanda dalga boylar 0.32um kk olan
mor st nlar soururlar.
Bu sourma zellikle canllar iin nemlidir. nk, mor tesi nmlar
enerjik nmlardr ve canllarn derisini bozucu, gzlere zarar verici
etkileri vardr. Bu ynyle ozon katmanndaki mor st nmlarnn sourulmas,
yer yznde canllarn salklaryla dorudan ilikilidir. Bu sourmalar
sonucu, mor st blgede 0.3-0.4um aralndaki dalga boylarnda olan
nmlar yeryzne ulaabilir ki, bunlarda gne altnda derimizin yanmasnda
/ bronzlamasnda etkilidir. Bunun dnda, grnr blge ve krmz alt
blgelerindeki nmlar, havadaki gaz moleklleri ve toz paracklaryla
etkileme sonucu salrlar. Bu salma, her yndedir ve bu ynyle gelen
gne enerjisinin bir ksm yeryzne ulamadan uzaya geri gider. Mavi
renge karlk gelen dalga boylar, krmz renge karlk gelenlere kyasla
daha ok salrlar. Yeryznden bakldnda gn mavi renkte grnmesinin
nedeni budur.
Su damlacklar da nmlar salmaya uratmada etkilidir. Youn
bulutlar, gelen nmlarn %80 ini geri saarak bu nmlarn yeryzne
ulamalarn nlerler. Dnyann ortalama bulut rtsnn %50 dolaynda olduu
dnlrse gne enerjisinde nemli bir kaybn bu ekilde ortaya kt grlr.
Gelen gne nmlarnn grnr blgeye den kesimi iin hava kre hemen hemen
saydam zellik gsterir. Yani bu nmlar iin hava kre ak bir
penceredir. Ancak, baz toz ve kirleticilerin bu blgedeki nmlar
sourduklar gz ard edilmemelidir. Yakn krmz alt blgeye den nmlarn
yaklak %20 si havadaki su buhar ve karbondioksitle sourulurlar. Bu
sourmalar sonucu hava krenin snmas ortaya kar.
Gne nmlarnn hava kre ile etkilemeleri sonucu, yeryzne gelen
toplam gne nm iddeti, hava kre dna gelen iddetin yarsndan biraz
fazla kalacak denli azalmaktadr. Ayn zamanda, belli dalga boylar
artk szlm, bylece enerji dalm da bundan etkilenmitir. Doal olarak
hava kre etkileri gne nmlarnn8 havada aldklar yola bamldr. Eik
gelen gne nmlar, dik gelmeye kyasla daha uzun yol alacaklar iin, bu
etkilerde artacaktr. Tm bu etkiler sonucu yeryzne ulaan gne nmlar,
Dorudan ve yaynk olarak iki kesimde yeryzne arparlar. Yaynk nlar,
bulutlarca ve tozlarca salmaya uratlm nmlardr. Dorudan gelenler ise
bu tr etkilere uramam nlardr.
Yeryzne ulaan Gne nlar ve doal dnmler
Yukarda anlatlanlar zetleyecek olursak. Gneten gelen enerjinin
yaklak %30 yansma ve salmalarla uzaya geri gider. Yaklak %20 hava
krede sourulur. Geri kalan %50 yeryznde sourulur. Yeryzne ulaan bu
gne enerjisi doal dnmlere urar. Bu dnmlerden biri, sularn
buharlatrlarak dnyadaki su dngsnn salanmasdr. Bu ilem, gerek biz
insanlar iin, gerekse tm canllar iin ok nemlidir. Bylece
derelerimiz akabilir, yer alt sularmz kurumaz, yamur ve kar yalar
olabilir. Bu gn sadece Trkiye zerine bir ylda den ya tutarnn
500milyar ton su olduu gz nne alnrsa, bu ilemin ne denli nemli
olduu anlalabilir. kinci bir dnm, klabirleim dir. Bu ilem, dnyadaki
canllar iin yaam demektir. Bir saniyede gelen gne enerjisinin
yaklak onbinde ikisi bu ilem iin harcanr. Ya da baka bir deile,
bitkilerde toplanr. Bitkiler, gelen gne enerjisini kullanarak
klabirleim yapmakta ve bylece bioktle oluturmaktadrlar. Yani, gelen
gne enerjisinin bu kesri, bioktleye dntrmektedir. Tm canllarn besin
kayna bu enerjidir. Bioktle ile otlar oluur; otlar yiyen otoburlar
oluur;otoburlar yiyen et oburlar oluur
Gne enerjisinin bir dier dnm de rzgarlar ve deniz dalgalaryla
okyanus akntlar dr. Rzgarlarn olumas temelinde havann baz
blgelerinin deiik etkenler sonucu dier blgelere kyasla daha scak ya
da daha souk olmasndan kaynaklanan basn farkllklar etkin olmaktadr.
Bu snma ve soumalarda da gne etkin rol oynamaktadr. Deniz dalgalar
ve akntlar temelde rzgarn etkisiyle ortaya karlar. Dolaysyla, hem
rzgar, hem de deniz dalgalar akntlar birer gne enerjisi
trevidir.
Gne Enerjisi Dnmleri
Doal dnmler
* * * * *
Toprak ve su snmas Fotosentez (bitki-hayvan-insan ve fosil yakt
oluumu) Ya ve Buharlama (Su dngs) Rzgar ve Dalga oluumu Doal
Yangnlar
nsann Gelitirdii Dnler* * * * * * * Gnenm s (toplalar) Gnenm
elektrik (gne pilleri) Su gcmekanik elektrik (barajlar)
Rzgarelektrik (rzgar trbnleri) Bioktles (odun vb yakma sistemleri)
Fosilyakt elektrik (elektrik ve s retim merkezleri) Gnemimarl
uygulamalar
Tm bu aklamalarda grlecei gibi, gne hem dnya iin hemde dnya
zerinde yaayan biz insanlar iin temel ve olmazsa olmaz bir enerji
kaynadr. Dnyaya gelen gne enerjisinin bir ksm sorulmalarla ve
dnmlerle depolanrken, dier bir ksm da uzaya geri dner. Aslnda tm bu
depolanan ve sorulan enerji sonunda kk scaklkl s dalgalar olarak
uzaya geri gnderilmek durumundadr. Dnyann scakl deimediinden bu
kanlmaz bir sonutur. Fotosentezle birlikte depolanan enerji, bir
yandan fosil yakt oluumunda, dier yandan insan ve hayvanlarn
oluumunda harcanr ve sonuta rme ile ve fosil yaktlarn yanmas ile s
enerjisi olarak dar atlr. Ayn ekilde rzgarlar, dalgalar, su
buharlamas da sonuta s dalgalarna dnrler. Dnya zerinde yaayan biz
insanlar, besin de iinde olmak zere, hemen tm kullandmz enerjiyi
gneten salamaktayz. Fosil yaktlar, milyonlarca ylda depolanm gne
enerjileridir. Odun, yllarla llen zaman aralklarnda depolanm gne
enerjisidir. Rzgarlar, deniz dalgalar gne enerjisinin trevleridir.
Bunlar, gne enerjisinin doal dnmdr. Birde insanolunun gelitirdii
gne enerjisi dntrm yollar vardr
GNE IINIMI
Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yer alan fzyon sreci ile aa kan
ma enerjisidir, gneteki hidrojen gaznn helyuma dnmesi eklindeki
fzyon srecinden kaynaklanr. Bu enerjinin dnyaya gelen kk bir blm
dahi, insanln mevcut enerji tketiminden kat kat fazladr. Gne
enerjisinden yararlanma konusundaki almalar zellikle 1970'lerden
sonra hz kazanm, gne enerjisi sistemleri teknolojik olarak ilerleme
ve maliyet bakmndan dme gstermi, gne enerjisi evresel olarak temiz
bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir.
Gneten Gelen Inmn Dalm
Dnya ile Gne arasndaki mesafe 150 milyon kmdir.
Dnyaya gneten gelen enerji, Dnyada bir ylda kullanlan enerjinin
20 bin katdr.
Gne, 5 milyar yl sonra tkenecektir.
Gne nmnn tamam yeryzeyine ulamaz, %30 kadar dnya atmosferi
tarafndan geriye yanstlr.
Gne nmnn %50si atmosferi geerek dnya yzeyine ular. Bu enerji ile
Dnyann scakl ykselir ve yeryznde yaam mmkn olur. Rzgar
hareketlerine ve okyanus dalgalanmalarna da bu snma neden olur.
Gneten gelen nmnn %20si atmosfer ve bulutlarda tutulur.
Yeryzeyine gelen gne nmnn %1den az bitkiler tarafndan fotosentez
olaynda kullanlr. Bitkiler, fotosentez srasnda gne yla birlikte
karbondioksit ve su kullanarak, oksijen ve eker retirler.
Fotosentez, yeryznde bitkisel yaamn kaynadr.
Dnyaya gelen btn gne nm, sonunda sya dnr ve uzaya geri
verilir
ISIL GNE TEKNOLOJLER
1. DK SICAKLIK SISTEMLERDzlemsel Gne Kollektrleri:
Gne enerjisini toplayan ve bir akkana s olarak aktaran eitli tr
ve biimlerdeki aygtlardr. En ok evlerde scak su stma amacyla
kullanlmaktadr. Ulatklar scaklk 70C civarndadr. Dzlemsel gne
kollektrleri, stten alta doru, camdan yaplan st rt, cam ile
absorban plaka arasnda yeterince boluk, metal veya plastik absorban
plaka, arka ve yan yaltm ve bu blmleri iine alan bir kasadan
olumutur. Absorban plakann yzeyi genellikte koyu renkte olup bazen
seicilii artran bir madde ile kaplanr. Kollektrler, yrenin enlemine
bal olarak gnei maksimum alacak ekilde, sabit bir ayla
yerletirilirler. Gne kollektrl sistemler tabii dolaml ve pompal
olmak zere ikiye ayrlr. Bu sistemler evlerin yannda, yzme havuzlar
ve sanayi tesisleri iin de scak su salanmasnda kullanlr. Bu
konudaki Ar-Ge almalar srmekle birlikte, bu sistemler tamamen
ticari ortama girmi durumdadrlar. Dnya genelinde kurulu bulunan gne
kollektr alan 30 milyon m2' nin zerindedir. En fazla gne kollektr
bulunan lkeler arasnda ABD, Japonya, Avustralya srail ve Yunanistan
yer almaktadr. Trkiye, 7,5 milyon m kurulu kollektr alan ile dnyann
nde gelen lkelerinden biri konumundadr.
Gne Kollektrleri
Vakumlu Gne Kollektrleri:
Bu sistemlerde, vakumlu cam borular ve gerekirse absorban
yzeyine gelen enerjiyi artrmak iin metal ya da cam yanstclar
kullanlr. Bunlarn klar daha yksek scaklkta olduu iin (100-120C),
dzlemsel kollektrlerin kullanld yerlerde ve ayrca yiyecek dondurma,
bina soutma gibi daha geni bir yelpazede kullanlabilirler.
Su Artma Sistemleri:Bu sistemler esas olarak s bir havuzdan
ibarettir. Havuzun zerine eimli effaf-cam yzeyler kapatlr. Havuzda
buharlaan su bu kapaklar zerinde younlaarak toplanrlar. Bu tr
sistemler, temiz su kaynann bulunmad baz yerleim yerlerinde yllardr
kullanlmaktadr. Su artma havuzlar zerinde yaplan Ar-Ge almalar ilk
yatrm ve iletme maliyetlerinin azaltlmasna ve verimin artrlmasna
yneliktir.
Gne Havuzlar:
Yaklak 5-6 metre derinlikteki suyla kapl havuzun siyah renkli
zemini, gne nmn yakalayarak 90C scaklkta scak su eldesinde
kullanlr. Havuzdaki snn dalm suya eklenen tuz konsantrasyonu ile
dzenlenir, tuz konsantrasyonu en stten alta doru artar. Bylece en
stte souk su yzeyi bulunsa bile havuzun alt ksmnda doymu tuz
konsantrasyonu bulunan blgede scaklk yksek olur. Bu scak su bir
eanjre pompalanarak s olarak yararlanlabilecei gibi Rankin evrimi
ile elektrik retiminde de kullanlabilinir. Gne havuzlar konusunda
en fazla srail'de alma ve uygulama yaplmtr. Bu lkede 150 kW gcnde 5
MW gcnde iki sistemin yannda Avustralya'da 15 kW ve ABD'de 400 kW
gcnde gne havuzlar bulunmaktadr.
Gne Bacalar:
Bu yntemde gnein s etkisinden dolay oluan hava hareketinden
yararlanlarak elektrik retilir. Gnee maruz braklan effaf malzemeyle
kapl bir yapnn iindeki toprak ve hava, evre scaklndan daha ok
snacaktr. Isnan hava ykselecei iin, at eimli yaplp, hava ak ok
yksek bir bacaya ynlendirilrse baca iinde 15 m/sn hzda hava
ak-rzgar oluacaktr. Baca giriine yerletirilecek yatay rzgar trbini
bu rzgar elektrie evirecektir. Bir tesisin gc 30-100 MW arasnda
olabilir.Deneysel bir ka sistem dnda uygulamas yoktur.
Gne Mimarisi:Bina yap ve tasarmnda yaplan deiikliklerle stma,
aydnlatma ve soutma gerekletirilir. Pasif olarak doal s transfer
mekaniz-masyla gne enerjisi toplanr, depolanr ve datlr. Ayrca gne
kollektrleri, gne pilleri vb. aktif ekipmanlar da
yararlanlabilir.
rn Kurutma ve Seralar:Gne enerjisinin tarm alanndaki
uygulamala-rdr. Bu tr sistemler ilkel pasif yapda olabilecei gibi,
hava hareketini salayan aktif bile-enler de ierebilir. Bu sistemler
dnyada krsal yrelerde snrl bir biimde kullanlmaktadrlar.
Gne Ocaklar:anak eklinde ya da kutu eklinde, ii yanstc
maddelerle kaplanm gne ocaklarnda odakta s toplanarak yemek
piirmede kullanlr. Bu yntem, Hindistan, in gibi bir ka lkede yaygn
olarak kullanlmaktadr.
rn Kurutma ve Seralar:
2. YOUNLATIRICI SSTEMLERParabolik Oluk Kollektrler:
Dorusal younlatrc termal sistemlerin en yaygndr. Kollektrler,
kesiti parabolik olan younlatrc dizilerden oluur. Kolektrn i
ksmndaki yanstc yzeyler, gne enerjisini, kollektrn odanda yer alan
ve boydan boya uzanan siyah bir absorban boruya odaklarlar.
Kollektrler genellikle, gnein doudan batya hareketini izleyen tek
eksenli bir izleme sistemi zerine yerletirilirler. Enerjiyi
toplamak iin absorban boruda bir sv dolatrlr. Toplanan s, elektrik
retimi iin enerji santraline gnderilir. Bu sistemler younlatrma
yaptklar iin daha yksek scakla ulaabilirler. (350-400C) Dorusal
younlatrc termal sistemler ticari ortama girmi olup, bu sistemlerin
en byk ve en tannm olan 350 MW gcndeki imdiki Kramer&Junction
eski Luz International santrallardr.
Parabolik Oluk Kolektrler
350 MW gcnde parabolik oluk gne santral-Kaliforniya
Parabolik anak Sistemler:
ki eksende gnei takip ederek, srekli olarak gnei odaklama
blgesine younlatrrlar. Termal enerji, odaklama blgesinden uygun bir
alma svs ile alnarak, termodinamik bir dolama gnderilebilir ya da
odak blgesine monte edilen bir Stirling makine yardm ile elektrik
enerjisine evrilebilir. anak-Stirling bileimiyle gne enerjisinin
elektrie dntrlmesinde % 30 civarnda verim elde edilmitir.
Parabolik anak Gne Isl Elektrik Santral (spanya)
Merkezi Alc Sistemler:Tek tek odaklama yapan ve heliostat ad
verilen aynalardan oluan bir alan, gne enerjisini, alc denen bir
kule zerine monte edilmi s eanjrne yanstr ve younlatrr. Alcda
bulunan ve iinden akkan geen boru yuma, gne enerjisini boyutta
hacimsel olarak absorbe eder. Bu sv, Rankine makineye pompalanarak
elektrik retilir. Bu sistemlerde s aktarm akkan olarak hava da
kullanlabilir, bu durumda scaklk 800C'ye kar. Heliostatlar
bilgisayar tarafndan srekli kontrol edilerek, alcnn srekli gne
almas salanr. Bu sistemlerin kapasite ve scaklklar, sanayi ile
kyaslanabilir dzeyde olup Ar-Ge almalar devam etmektedir
Solar I Merkezi Alc Gne Isl Elektrik Santral (spanya)
YOUNLATIRICI GNE ENERJS SSTEMLERYOUNLATIRICI SSTEMLERN
ZELLKLERGne enerjisi uygulamalarnda dzlemsel gne kollektr
sistemlerinin yan sra daha yksek scaklklara ulamak iin younlatrc
kollektr sistemleri kullanlmaktadr. Dzlemsel gne kollektrleri iin
kullanlan kavram ve tarifler, younlatrc kollektrler iin de
geerlidir. Bununla birlikte younlatc kollektr teknolojisinin daha
karmak olmas nedeniyle, yeni tariflerin yaplmas gereklidir.
Kollektrlerde gne enerjisinin dt net alana "aklk alan" ve gne
enerjisinin yutularak s enerjisine dntrld yzeye "alc yzey" denir.
Dzlemsel gne kollektrlerinde aklk alan ile alc yzey alan birbirine
eittir. Younlatrc kollektrlerde ise gne enerjisi, alc yzeye
gelmeden nce optik olarak younlatrld iin alc yzey, aklk alanndan
daha kk olmaktadr. Gne enerjisini younlatran kollektrlerde en nemli
kavramlardan biri "younlatrma oran" dr. Younlatrma oran; aklk
alannn alc yzey alanna oran eklinde tarif edilir. Younlatrma oran,
iki boyutlu younlatrclarda (parabolik oluk) 300, boyutlu
younlatrclarda (parabolik anak) 40000 mertebesindedir. Bu tr
kollektrlerde gne enerjisi, yanstc veya n krc yzeyler yardm ile
dorusal ya da noktasal olarak younlatrlabilir.
Dorusal Younlatrclar
Parabolik oluk kollektrler, dorusal younlatrma yapan ve kesiti
parabolik olan dizilerden oluur. Oluun i ksmndaki yanstc yzeyler,
gne enerjisini paraboliin odanda yer alan ve boydan boya uzanan
siyah bir absorban boruya yanstr. Orta derecede scaklk isteyen
uygulamalarda kullanlan bu sistemlerde, gne enerjisi bir doru
zerinde younlatrlacandan tek boyutlu hareket ile gnei izlemek
yeterlidir.
Dorusal Younlatrc Kollektr
Noktasal Younlatrclarki boyutta gnei izleyip noktasal younlatrma
yapan ve daha yksek scaklklara ulaan bu tr sistemler, parabolik
anak ve merkezi alc olmak zere iki gruba ayrlr. Parabolik anak
kollektrler iki eksende gnei takip ederek srekli olarak gnei odak
noktasna younlatrrlar.
Merkezi alc sistemde, tek tek odaklama yapan ve heliostat ad
verilen dzlemsel aynalardan oluan bir alan, gne enerjisini, bir
kule zerine monte edilmi ve alc denilen s eanjrne yanstr.
Heliostatlar bilgisayar tarafndan kontrol edilerek, alcnn devaml
gne almas salanr.
Parabolik anak Kollektrler
YOUNLATIRICI SSTEMLER LE ELEKTRK RETMBugne kadar gne enerjisi
ile elektrik retiminde balca iki sistem kullanlmtr. Birincisi, gne
enerjisini direkt olarak elektrik enerjisine dntren fotovoltaik
sistemlerdir. Fakat geen 20 yl ierisinde fotovoltaik sistem
uygulamalarnn artna ramen, teknolojisinin karmakl ve maliyetinin
yksek oluu, geni apta elektrik retimi iin yetersiz olduunu ortaya
karmtr. kinci seenek ise, gne enerjisinin younlatrc sistemler
kullanlarak odaklanmas sonucunda elde edilen kzgn buhardan,
konvansiyonel yntemlerle elektrik retimidir. Gne termal g
santralleri, birincil enerji kayna olarak gne enerjisini kullanan
elektrik retim sistemleridir. Bu sistemler temelde ayn yntemle
almakla birlikte, gne enerjisini toplama yntemleri, yani kullanlan
kollektrler bakmndan farkllk gsterirler. Toplama eleman olarak
parabolik oluk kollektrlerin kullanld g santrallerinde, alma svs
kollektrlerin odaklarna yerletirilmi olan absorban boru ierisinde
dolatrlr. Daha sonra, snan bu svdan eanjrler yardm ile kzgn buhar
elde edilir. Parabolik anak kollektrler kullanlan sistemlerde de ya
ayn yntem kullanlr ya da merkeze yerletirilen bir motor (Stirling)
yardm ile direkt olarak elektrik retilir. Merkezi alcl sistemlerde
ise, gne nlar dzlemsel aynalar (heliostat) yardm ile alc denilen s
eanjrne yanstlr. Alcda stlan alma svsndan konvansiyonel yollarla
elektrik elde edilir. Gne Termal G Santrallerinin Tasarm
lkeleri
Gne termal g santrallerinin tasarmnda dikkate alnmas gereken en
nemli parametreler unlardr;
- Blge seimi - Gne enerjisi ve iklim deerlendirmesi -
Parametrelerin optimizasyonu - Blge Seimi - Santraln tesis edilecei
ideal blge seilirken aadaki kriterler gz nnde bulundurulmaldr.
-Yllk ya miktarnn dk olmas, -Bulutsuz ve sissiz bir atmosfere sahip
olmas, -Hava kirliliin olmamas, -Ormanlk ve aalk blgelerden uzak
olmas, -Rzgar hznn dk olmas.
Gne Enerjisi ve iklim DeerlendirmesiSantraln tesis edilecei
blgenin, ylda en az 2000 saat gnelenme sresine ve metrekare bana
yllk l500 kWh'lk bir gne enerjisi deerine sahip olmas gereklidir.
Ayrca, 4 saatlik gnelenme sresine sahip gn saysnn 150 den az
olmamas gereklidir. Yukardaki artlar salayan bir blgede santral
tasarm iin aadaki almalarn yaplmas gerekir.
Uzun Dnem Performans DeerlendirmesiYounlatrc kollektrlerin uzun
dnem performans deerlendirmesi iin saatlik direkt gne enerjisi
deerleri kullanlr. Bu deerler lmlerden elde edilemedii zaman, bir
model yardm ile gnlk toplam gne enerjisi deerlerinden elde
edilmelidir. Corafi blge ve kollektr seiminin yaplmasnda uzun dnem
yllk gne enerjisi deerlerinden faydalanlr. Bu deerler ayn zamanda
ekonomik analiz iin de gereklidir.
zleme Modlnn SeimiDorusal younlatrc kollektrler, Kuzey-Gney veya
Dou-Bat dorultusunda yerletirilebilir. Yn seilirken, maksimum gne
enerjisinin hangi dorultuda alnd gz nnde bulundurularak yerletirme
yaplr. Genelde Kuzey-Gney dorultusunda yerletirmekle en iyi sonu
elde edilir.
Parametrelerinin OptimizasyonuDorusal younlatrma yapan ve s
transfer akkan olarak termal ya kullanlan sistemlerde alma
parametrelerinin optimizasyonu iin aadaki kriterler dikkate
alnmaldr. Is Transfer Yann Seimi : Gne termal g santralinin verimli
almas byk lde, uygun s transfer akkannn seimine baldr. Bu akkann
dolat sistem paralar, 0 C ile 300 C arasnda deien scaklk
dalgalanmalarna maruz kalrlar. Bu nedenle g santrallerinde
kullanlan s transfer akkannda aadaki zellikler aranr.
Yksek yanma noktas (500 C'n stnde) Dk buharlama basnc Dk
scaklklarda yksek akkanlk Yksek younluk Yksek scaklklarda ( 300 C)
srekli alabilme Bu kriterlerin hepsini salayan bir yada ayrca 0 oC
ve 300 oC arasnda basn dmesinin minimum olmas gerekir.
Basn Dmesiletme basnc; santraln nemli alma parametrelerinden
biridir. letme basncnn maksimum ve minimum deerleri, iletme scaklnn
maksimum ve minimum deerleri ile snrlanr. Bu basncn alt limiti s
transfer akkannn buharlamasn engelleyecek bir deerde olmaldr.
Boru BoyutlandrmasSistemdeki svnn sirklasyonu iin kullanlan boru
ebekesi, absorban borulardan ve esnek hortumlardan oluur.
Kollektrlerdeki absorban borular sabittir. Fakat kollektrler
arasndaki balanty salayan esnek hortumlar hareketli olduu iin uygun
olarak boyutlandrlmas nem tar. Borularn apnn arttrlmas, akkan hzn
ve basncn drr. Hzn dmesi ile artan s kayplar maliyeti olumsuz ynde
etkiler. Bunun iin boru ap belirlenirken, sistem basn dnn minimum
olmasna ve alma basncnn iletme maliyetini minimum seviyeye
getirmesine dikkat edilmelidir.
Kapasite Seimi*Kollektr giri ve k scaklklar arasndaki fark
maksimum olmaldr. Bu durumu salamak iin: *Is transfer akkan, gne
tarlasndan ald enerjiyi mmkn olduunca buhar retim sistemine brakp,
minumum scaklkta geri dnmelidir. *Is deitirgeci, buhar reteci gibi
ekipmanlarn verimlilii arttrlmaldr.
Korozyon
Sistemin s kayplarn minimum seviyeye getirirken prosesin olduu
ksmlar ve kollektrler korozyondan korunmaldr. rnein ekipman iinde
younlamasna izin verilen buharn, s deitirgecinde slak buhar
korozyonuna neden olmamas iin, sper stclarda kzgn buhar haline
getirilir.
DNYADAK UYGULAMALARISOTEL ve Alman DLR irketleri merkezi
younlatrma ile elektrik retiminin uygulanabilirliini ve
teknolojisini aratrmak iin bir araya gelerek PHOEBUS grubunu
oluturmulardr. Bu amala, Avrupa,Japonya ve ABD de 6 adet santral
ina edilmitir. Bu grubun almalar merkezi younlatrc santraller iin
bir temel oluturur. Gnmze kadar tesis edilmi olan merkezi alc
sistemlerin iletilmesi sonucunda, byk sorunlar ortaya kmtr. Bu
sistemlerden 2'si ekonomik olmadndan paralara ayrlarak ve 3
taneside kapatlarak proje almalarna son verilmitir. Dnyada mevcut
merkezi alc sistemlerin zellikleri aadaki tabloda
verilmitir.Teknoloji Tr Sistem Verimi % Maks. k Scakl oC lk Yatrm
Maliyeti $ Enerji maliyeti
Elekt.
Is
Elekt. $/kWh
Is $/kWh
Dzlemsel Koll.
-
50-70
80
250-1000
-
0.0013-0.004
Parabolik Oluk Parabolik anak
14 24
46 79
380 700
2800 kWe 5000 kWe
0.15 0.28
0.0053 -
Merkezi AlcTek Kristal Silisyum ok Kristal Silisyum Tek nce Film
oklu nce Film
1512 10 4 7
46-
600-700-
3000 kWe6000 kWe 6000 kWe 5000 kWe 5000 kWe
0.160.29 0.29 0.25 0.24
0.004-
Gne Enerjisi Teknolojileri ve zellikleri
Uygulamalar
GNE KOLLEKTRL SICAK SU SSTEMLERGne kollektrl scak su sistemleri,
gne enerjisini toplayan dzlemsel kollektrler, snan suyun topland
depo ve bu iki ksm arasnda balanty salayan yaltml borular, pompa ve
kontrol edici gibi sistemi tamamlayan elemanlardan olumaktadr.
Gne Kollektrl Scak Su Sistemi
Tabii Dolaml Sistemler: Tabii dolaml sistemler s transfer
akkannn kendiliinden dolat sistemlerdir. Kollektrlerde snan suyun
younluunun azalmas ve ykselmesi zelliine dayanmaktadr. Bu tr
sistemlerde depo kollektrn st seviyesinden en az 30 cm yukarda
olmas gerekmektedir. Deponun alt seviyesinden alnan souk (ar) su
kollektrlerde snarak hafifler ve deponun st seviyesine ykselir. Gn
boyu devam eden bu olay sonunda depodaki su snm olur. Tabii dolaml
sistemler daha ok kk miktarda su ihtiyalar iin uygulanr. Deponun
yukarda bulunmas zorunluluu nedeniyle byk sistemlerde
uygulanamazlar. Pompa ve otomatik kontrol devresi gerektirmedii iin
pompal sistemlere gre biraz daha ucuzdur. Pompal Sistemler: Is
transfer akkannn sistemde pompa ile dolatrld sistemlerdir.
Deposunun yukarda olma zorunluluu yoktur. Byk sistemlerde su
hatlarndaki direncin artmas sonucu tabii dolamn olmamas ve byk bir
deponun yukarda tutulmasnn zorluu nedeniyle pompa kullanma
zorunluluu domutur. Pompal sistemler otomatik kontrol devresi yardm
ile alrlar. Depo tabanna ve kollektr kna yerletirilen diferansiyel
termostatn sensrleri; kollektrlerdeki suyun depodaki sudan 10oC
daha scak olmas durumunda pompay altrarak scak suyu depoya alr, bu
fark 3 oC olduunda ise pompay durdurur. Pompa ve otomatik kontrol
devresinin zaman zaman arzalanmas nedeniyle iletilmesi tabii dolaml
sistemlere gre daha zordur.
Ak Sistemler: Ak sistemler kullanm suyu ile kollektrlerde dolaan
suyun ayn olduu sistemlerdir. Kapal sistemlere gre verimleri yksek
ve maliyeti ucuzdur. Suyu kiresiz ve donma problemlerinin olmad
blgelerde kullanlrlar. Kapal Sistemler: Kullanm suyu ile stma
suyunun farkl olduu sistemlerdir. Kollektrlerde snan su bir eanjr
vastasyla ssn kullanm suyuna aktarr. Donma, kirelenme ve korozyona
kar zm olarak kullanlrlar. Maliyeti ak sistemlere gre daha yksek
verimleri ise eanjr nedeniyle daha dktr.
DZLEMSEL GNE KOLLEKTRLERDzlemsel gne kollektrleri, gne
enerjisinin topland ve herhangi bir akkana aktarld eitli tr ve
biimlerdeki aygtlardr. Dzlemsel gne kollektrleri, stten alta doru,
camdan yaplan st rt, cam ile absorban plaka arasnda yeterince
boluk, kollektrn en nemli paras olan absorban plaka, arka ve yan
yaltm ve yukardaki blmleri iine alan bir kasadan olumutur
(ekil-2).
Dzlemsel Gne Kollektr
yi bir gne kollektr nasl olmaldr ?
Cam Kaplama Verimi yksek kollektrler yansmas dk, geirgenlii
yksek zel bir camla kaplanmlardr. Eik gelen nlarn tmnn emiciye
ulamas optimal olarak ancak byle salanr. zel camdaki demir pay ne
kadar az olursa , k geirgenlii o denli yksek olur. Cam yzey ile
kasa birbirleri ile toz ve su geirmeyecek ekilde birlemi
olmaldr.
Is Yaltm : Kollektrn iindeki yaltm etkin olmaldr. Bunun iin
yalnzca mineral ieren malzemelerden yaplm paralar kullanlmaldr.
Kasa : Gne kollektr ile at rtsnn balants atnn szdrmazln srekli
olarak salayacak ekilde olmaldr. Kollektr at rtsne hi bir boluk
kalmayacak ekilde monte edilmelidir Emici: Yalnzca siyah renkte bir
kaplama emicinin en st dzeyde snabilmesine olanak verir. Emilen snn
yeniden geri mamas iin kaplamann yksek seici olmas gereklidir.Yani
bir taraftan k iin yksek bir geirgenlik salarken dier yandan s nlar
geirgenlii sfra yakn olmaldr ki yaynk k da etkin bir ekilde
emilebilsin. Maliyet: Kollektrn atya montaj nemli bir maliyet faktr
olabilir. yi bir gne kollektr atya kolayca monte edilebilmelidir.
Malzemeler: Kollektrler uzun sre her trl hava kouluna maruz
kalrlar. Kasa iin yalnzca salam hammaddeler kullanlmaldr.
Bir Uygulama rneiGne kollektrleri gne n sya dntrrler.
Kollektrlerin iinden geen solar sv toksik maddeler iermez, donmaz
ve yksek derecede sy transfer zelliine sahiptir.Kollektrlerden ald
sy borularla boylere tayan zel sv, sy orada bir s deitiricisi aracl
ile kullanma suyuna brakarak onun snmasn salar. Pompa istasyonu
solar svnn sistem ierisinde dolamasn salar. Solar dzenleyici
boylerdeki sy kollektrdeki syla karlatrr ve kollektrn ss boylerin
ssndan daha yksek olduunda pompa istasyonunu altrr.Gne nlarnn
kullanma suyunu istenen sya getirmeye yetersiz olmas durumunda
otomatik olarak konvansiyonel stmaya geilir
Inan gne enerjisinin yararl sya dntrlen ksm kollektr verimi
olarak adlandrlr. Her kollektr tipinin verimi kendine zgdr. Gne
enerjisinin % 100 orannda faydal sya dntrlmesi 1 derecelik bir
verime e deerdir. evreye dalan s nedeni ile bir kollektrn verimi
her zaman 1den kktr.Aadaki faktrler Kollektr verimini etkiler:
Optik Etkiler : Ima sya dntrlmeden nce ortaya karlar.
Termik Etkiler : Imann sya dntrlmesinden sonra ortaya
karlar.
GNE PLLER ( FOTOVOLTAK PLLER )
GNE PLLERNN YAPISI VE ALIMASIGnmz elektronik rnlerinde kullanlan
transistrler, dorultucu diyotlar gibi gne pilleri de, yar-iletken
maddelerden yaplrlar. Yar-iletken zellik gsteren birok madde
arasnda gne pili yapmak iin en elverili olanlar, silisyum, galyum
arsenit, kadmiyum tellr gibi maddelerdir.Yar-iletken maddelerin gne
pili olarak kullanlabilmeleri iin n ya da p tipi katklanmalar
gereklidir. Katklama, saf yariletken eriyik ierisine istenilen katk
maddelerinin kontroll olarak eklenmesiyle yaplr. Elde edilen
yar-iletkenin n ya da p tipi olmas katk maddesine baldr. En yaygn
gne pili maddesi olarak kullanlan silisyumdan n tipi silisyum elde
etmek iin silisyum eriyiine periyodik cetvelin 5. grubundan bir
element, rnein fosfor eklenir. Silisyum'un d yrngesinde 4, fosforun
d yrngesinde 5 elektron olduu iin, fosforun fazla olan tek
elektronu kristal yapya bir elektron verir. Bu nedenle V. grup
elementlerine "verici" ya da "n tipi" katk maddesi denir. P tipi
silisyum elde etmek iin ise, eriyie 3. gruptan bir element
(alminyum, indiyum, bor gibi) eklenir. Bu elementlerin son
yrngesinde 3 elektron olduu iin kristalde bir elektron eksiklii
oluur, bu elektron yokluuna hol ya da boluk denir ve pozitif yk tad
varsaylr. Bu tr maddelere de "p tipi" ya da "alc" katk maddeleri
denir.
P ya da n tipi ana malzemenin ierisine gerekli katk maddelerinin
katlmas ile yariletken eklemler oluturulur. N tipi yariletkende
elektronlar, p tipi yariletkende holler ounluk taycsdr. P ve n tipi
yariletkenler biraraya gelmeden nce, her iki madde de elektriksel
bakmdan ntrdr. Yani p tipinde negatif enerji seviyeleri ile hol
saylar eit, n tipinde pozitif enerji seviyeleri ile elektron saylar
eittir. PN eklem olutuunda, n tipindeki ounluk taycs olan
elektronlar, p tipine doru akm olutururlar. Bu olay her iki tarafta
da yk dengesi oluana kadar devam eder. PN tipi maddenin ara
yzeyinde, yani eklem blgesinde, P blgesi tarafnda negatif, N blgesi
tarafnda pozitif yk birikir. Bu eklem blgesine "gei blgesi" ya da
"ykten arndrlm blge" denir. Bu blgede oluan elektrik alan "yapsal
elektrik alan" olarak adlandrlr. Yariletken eklemin gne pili olarak
almas iin eklem blgesinde fotovoltaik dnmn salanmas gerekir. Bu dnm
iki aamada olur, ilk olarak, eklem blgesine k drlerek elektron-hol
iftleri oluturulur, ikinci olarak ise, bunlar blgedeki elektrik
alan yardmyla birbirlerinden ayrlr
Yariletkenler, bir yasak enerji aral tarafndan ayrlan iki enerji
bandndan oluur. Bu bandlar valans band ve iletkenlik band adn
alrlar. Bu yasak enerji aralna eit veya daha byk enerjili bir
foton, yariletken tarafndan sourulduu zaman, enerjisini valans
banddaki bir elektrona vererek, elektronun iletkenlik bandna kmasn
salar. Bylece, elektron-hol ifti oluur. Bu olay, pn eklem gne
pilinin ara yzeyinde meydana gelmi ise elektron-hol iftleri
buradaki elektrik alan tarafndan birbirlerinden ayrlr. Bu ekilde
gne pili, elektronlar n blgesine, holleri de p blgesine iten bir
pompa gibi alr. Birbirlerinden ayrlan elektron-hol iftleri, gne
pilinin ularnda yararl bir g k olutururlar. Bu sre yeniden bir
fotonun pil yzeyine arpmasyla ayn ekilde devam eder. Yariletkenin i
ksmlarnda da, gelen fotonlar tarafndan elektron-hol iftleri
oluturulmaktadr. Fakat gerekli elektrik alan olmad iin tekrar
birleerek kaybolmaktadrlar.
Gne Pili SistemleriGne pilleri, elektrik enerjisinin gerekli
olduu her uygulamada kullanlabilir. Gne pili modlleri uygulamaya
bal olarak, akmlatrler, invertrler, ak arj denetim aygtlar ve eitli
elektronik destek devreleri ile birlikte kullanlarak bir gnes pili
sistemi (fotovoltaik sistem) olutururlar. Bu sistemler, zellikle
yerleim yerlerinden uzak, elektrik ebekesi olmayan yrelerde,
jeneratre yakt tamann zor ve pahal olduu durumlarda kullanlrlar.
Bunun dnda dizel jeneratrler ya da baka g sistemleri ile birlikte
karma olarak kullanlmalar da mmkndr. Bu sistemlerde yeterli sayda
gne pili modl, enerji kayna olarak kullanlr. Gnein yetersiz olduu
zamanlarda ya da zellikle gece sresince kullanlmak zere genellikle
sistemde akmlatr bulundurulur. Gne pili modlleri gn boyunca
elektrik enerjisi reterek bunu akmlatrde depolar, yke gerekli olan
enerji akmlatrden alnr. Aknn ar arj ve dearj olarak zarar grmesini
engellemek iin kullanlan denetim birimi ise aknn durumuna gre, ya
gne pillerinden gelen akm ya da ykn ektii akm keser. ebeke uyumlu
alternatif akm elektriinin gerekli olduu uygulamalarda, sisteme bir
invertr eklenerek akmlatrdeki DC gerilim, 220 V, 50 Hz.lik sins
dalgasna dntrlr. Benzer ekilde, uygulamann ekline gre eitli destek
elektronik devreler sisteme katlabilir. Baz sistemlerde, gne
pillerinin maksimum g noktasnda almasn salayan maksimum g noktas
izleyici cihaz bulunur. Aada ebekeden bamsz bir gne pili enerji
sisteminin emas verilmektedir.
Gne Paneli Sistemleri Genel emalar
ebeke balantl gne pili sistemleri yksek gte-satral boyutunda
sistemler eklinde olabilecei gibi daha ok grlen uygulamas binalarda
kk gl kullanm eklindedir. Bu sistemlerde rnein bir konutun elektrik
gereksinimi karlanrken, retilen fazla enerji elektrik ebekesine
satlr, yeterli enerjinin retilmedii durumlarda ise ebekeden enerji
alnr. Byle bir sistemde enerji depolamas yapmaya gerek yoktur,
yalnzca retilen DC elektriin, AC elektrie evrilmesi ve ebeke uyumlu
olmas yeterlidir. Gne pili sistemlerinin ebekeden bamsz
(stand-alone) olarak kullanld tipik uygulama alanlar aada
sralanmtr.- Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon
sistemleri - Petrol boru hatlarnn katodik korumas - Metal yaplarn
(kprler, kuleler vb) korozyondan korumas - Elektrik ve su datm
sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar -
Bina ii ya da d aydnlatma - Daevleri ya da yerleim yerlerinden
uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab gibi elektrikli aygtlarn
altrlmas
- Tarmsal sulama ya da ev kullanm amacyla su pompaj - Orman
gzetleme kuleleri - Deniz fenerleri - lkyardm, alarm ve gvenlik
sistemleri - Deprem ve hava gzlem istasyonlar - la ve a soutma
Dnyada Kullanm
Dnyada Gne Pili Satlar
Dnyada Kurulu Gne Pilinin Kullanm Alanlarna Gre Dalm
UYGULAMA RNEKLER
ats Gne Pili Kapl Ev
Gne Pilleri ile Sokak Aydnlatmas
Gne Pilleri ile Bahe Aydnlatmas
Gne Pillerinin Karayollarnda Kullanm
ebekeye Elektrik Veren Gne Pili (PV) Sistemi
Trkiyede Kullanmlar
Gneten scak suANKARA :
STANBUL :
ZMR :
ANTALYA :
GNE ENERJS POTANSYELlkemiz, corafi konumu nedeniyle sahip olduu
gne enerjisi potansiyeli asndan birok lkeye gre ansl durumdadr.
Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnde (DM) mevcut bulunan 1966-1982
yllarnda llen gnelenme sresi ve nm iddeti verilerinden yararlanarak
EE tarafndan yaplan almaya gre Trkiye'nin ortalama yllk toplam
gnelenme sresi 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm
iddeti 1311 kWh/m-yl (gnlk toplam 3,6 kWh/m) olduu tespit
edilmitir. Aylara gre Trkiye gne enerji potansiyeli ve gnelenme
sresi deerleri ise Tablo-1'de verilmitir.
Trkiye'nin en fazla gne enerjisi alan blgesi Gney Dou Anadolu
Blgesi olup, bunu Akdeniz Blgesi izlemektedir. Gne enerjisi
potansiyeli ve gnelenme sresi deerlerinin blgelere gre dalm da
Tablo-2' de verilmitir. Ancak, bu deerlerin, Trkiyenin gerek
potansiyelinden daha az olduu, daha sonra yaplan almalar ile
anlalmtr. 1992 ylndan bu yana EE ve DM, gne enerjisi deerlerinin
daha salkl olarak llmesi amacyla enerji amal gne enerjisi lmleri
almaktadrlar. Devam etmekte olan lm almalarnn sonucunda, Trkiye gne
enerjisi potansiyelinin eski deerlerden %20-25 daha fazla kmas
beklenmektedir.
Tablo-1 Trkiye'nin Aylk Ortalama Gne Enerjisi Potansiyeli
Kaynak: EE Genel MdrlAYLAR AYLIK TOPLAM GNE ENERJS (Kcal/cm2-ay)
(kWh/m2-ay) GNELENME SRES (Saat/ay)
OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM
ARALIK TOPLAM ORTALAMA
4,45 5,44 8,31 10,51 13,23 14,51 15,08 13,62 10,60 7,73 5,23
4,03 112,74 308,0 cal/cm2-gn
51,75 63,27 96,65 122,23 153,86 168,75 175,38 158,40 123,28
89,90 60,82 46,87 1311 3,6 kWh/m2-gn
103,0 115,0 165,0 197,0 273,0 325,0 365,0 343,0 280,0 214,0
157,0 103,0 2640 7,2 saat/gn
Tablo-2 Trkiye'nin Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin
Blgelere Gre Dalm Kaynak: EE Genel Mdrl
BLGE
TOPLAM GNE ENERJS (kWh/m2-yl)
GNELENME SRES (Saat/yl)
G.DOU ANADOLU
1460
2993
AKDENZ
1390
2956
DOU ANADOLU
1365
2664
ANADOLU
1314
2628
EGE
1304
2738
MARMARA
1168
2409
KARADENZ
1120
1971
GNE ENERJS KULLANIMIGne KollektrleriTrkiyede gne enerjisinin en
yaygn kullanm scak su stma sistemleridir.Halen lkemizde kurulu olan
gne kollektr miktar 2001 yl iin 7,5 milyon m2 civarndadr. ou
Akdeniz ve Ege Blgelerinde kullanlmakta olan bu sistemlerden ylda
yaklak 290 bin TEP s enerjisi retilmektedir. Sektrde 100'den fazla
retici firmann bulunduu ve 2000 kiinin istihdam edildii tahmin
edilmektedir. Yllk retim hacmi 750 bin m olup bu retimin bir miktar
da ihra edilmektedir. Bu haliyle lkemiz dnyada kayda deer bir gne
kollektr reticisi ve kullancs durumundadr. Gne kollektrlerinin
rettii sl enerjinin birincil enerji tketimimize katks yllara gre
aada yer almaktadr.Yl Gne Enerjisi retimi (bin TEP )
1998 1999 2000 2001
210 236 262 290
