258

Günefl Sistemi

Anahtar Kavramlargüneş sistemiuydugök adaastronomi birimi (AB)uzay

Yukarıda, uzay araçlarıyla Mars’ın yüzeyinden çekilmiş bir fotoğraf görülmektedir. Astronomlar, Mars’ın atmosferinde bir miktar su buhar›n›n bulunduğunu belirtmektedirler. Astronomların bu tespitine dayanarak Mars’ta yaşam olduğu söylenebilir mi? Yoksa üzerinde yaşanabilen tek gezegen Dünya mıdır? Neden? Mars yüzeyinin kırmızımsı görünmesinin sebebi ne olabilir? Uzay araştırmaları için Türkiye’den Mars’a gönderilecek astronotlar arasında olsaydık Mars’a ulaştığımızda araştırmak istediğimiz ilk şey ne olurdu? Görevimiz Mars’ın ekosistemine uygun canlılar yetiştirmek olsaydı, hangi bitki ve hayvanları yetiştirmeyi tercih ederdik? Uzayda Dünya ve Mars’tan başka gezegenler de var mıdır? E¤er varsa bütün gezegenlerin özellikleri aynı mıdır? Özelliklerini merak ettiğimiz gezegenleri birlikte inceleyelim.

259

4. EtkinlikModel Olufltural›m Kendi Günefl Sistemimizi Yapal›m

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ elbise askısı

♦ renkli kartonlar

♦ makas

♦ ip

♦ kalem

♦ renkli oyun hamurları

♦ bakır tel

♦ yapıştırıcı

♦ farklı kaynaklar

(kitap, dergi vb.)

Bunlar› Yapal›m• Sınıfımızda dörder kişilik gruplar oluşturalım. • Her grup, çeşitli kaynaklardan güneş sisteminde yer

alan gezegenleri araştırsın.• Araştırmalarımız sırasında “Sonuca Varalım” bölü-

mündeki sorulara cevap bulmaya çalışalım.• Araştırma sonuçlarını kullanarak aşağıda verilen

modellerden birini yapalım. Oluşturduğumuz modeli, sınıfta arkadaşlarımıza sunal›m.

1. Model: Elbise Askısı Modeli Elbise askısı, çeşitli renkte kartonlar, makas, ip ve

kalem kullanarak yandaki resimde görüldü¤ü gibi güneş sisteminde bulunan gezegenlerin modelini oluşturalım.

2. Model: Gezegenlerin Yolu Renkli oyun hamurları, kartonlar ve bakır tellerle sol alt

resimdeki gibi bir güneş sistemi modeli oluşturalım. Bakır tellerin hareketli olmasını sağlayarak gezegen-lerin Güneş etrafında izledikleri yolu gösterelim.

3. Model: Gezegen Şeridi Karton, makas, kalem, yapıştırıcı kullanarak güneş

sistemindeki gezegenleri şerit hâlinde gösterelim. 4. Model: Güneş Sistemi Posterimiz Karton, yapıştırıcı, makas ve kalem kullanarak güneş

sistemi ile ilgili araştırmalarımızı poster hâline getirelim. Hazırladığımız posteri sınıf panomuzda sergileyelim.

Sonuca Varal›m• Güneş sistemindeki gezegenlerin isimleri nelerdir?• Güneş sistemindeki gezegenler Güneş’e yakınlıklarına

göre nasıl sıralanır?• Gezegenlerin Güneş’in etrafındaki hareketleri nasıldır?• Günefl sistemindeki her bir gezegenin en belirgin

özelli¤i nedir?

5

152. s.

260260

261

GüneflGünefl SistemiGünefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi

6

153. s.

7

154. s. 261

262

Ay; kendi ekseni etraf›nda, Dünya’n›n etraf›nda ve Dünya ile birlikte Günefl’in etraf›nda da dolan›r. Ay’›n Dünya’nın etraf›ndaki bir turu yaklaşık 27,3 gün sürer. Bu süre Ay’›n ayn› evrede tekrar görünmesi için geçen zamandan (29,5 gün) k›sad›r. Çünkü Ay Dünya’n›n etraf›nda dolan›rken Dünya da Günefl’in etraf›ndaki dönme hareketini sürdürür. Ay, kendi ekseni etraf›ndaki dönüflü ile Dünya çevresindeki dönüşünü ayn› sürede (27,3 gün) tamamlar. Bu yüzden Ay’›n Dünya’dan daima aynı yüzü görülmektedir. Dolayısıyla Ay’ın yeni aydan son dördüne kadar gözlediğimiz tüm evreleri, Güneş ve Dünya’ya göre konumundan kaynaklanmaktadır. Kütlesi, Dünya’nın kütlesinin yaklafl›k seksende biri kadar olan Ay ile Dünya aras›nda kütle çekim kuvveti oluflur. Ay, Dünya’ya Günefl’ten daha yak›n oldu¤undan Ay ile Dünya aras›nda meydana gelen çekim kuvveti Günefl ile Dünya aras›nda oluflan çekim kuvvetinden daha

8

155. s.

Günefl sistemindeki gezegenlerden bazılarının etraf›nda dönen gök cisimleri vard›r. Bu gök cisimlerine uydu ad› verilir. Dünya’n›n uydusu olan Ay, Dünya’dan bak›ld›¤›nda her gece farkl› flekilde görünür. Ay’›n göründü¤ü bu farkl› flekillere Ay’›n evreleri denir. Ay’›n her gece farkl› flekilde görünmesinin sebebi Dünya etraf›ndaki dönme hareketidir. Afla¤›daki etkinlikte verilen yönlendirmeler yard›m›yla bu durumu gözlemleyece¤imiz bir model olufltural›m.

5. EtkinlikModel olufltural›m Dünya’n›n Uydusu

1. adımAy’ın Dünya’nın

uydusu olduğunu gösteren bir modeli nasıl

oluşturabiliriz? Düflünelim.

5. adımÖn uygulamamızı

sınayarak sonuçları

değerlendirelim ve karar verelim.

6. adımModelimiz için bir rapor haz›rlayal›m

ve modelimizi sunal›m.

7. adımModellerimizin

olumlu ve olumsuz yönlerini arkadaş-larımızla tartışalım.

Oluşturacağımız modeli temsil eden bir çizim yapalım.

En uygun çözüm yolunu seçip bunu

uygulayabilmek için neler yapmamız

gerektiğine karar verelim.

Gerekli güvenlik önlemlerini alalım.

2. adım‹ki kişilik gruplar

oluşturalım.

Modelimizi hazırlayabilmek

için gerekli araç, gereç ve malzemeleri belirleyelim.

Modelimizi nasıl oluşturabileceğimiz konusunda çözüm yolları düşünelim.

4. adımBir model ile ön

uygulama yapalım.

- Uydu nedir?- Ay, Dünya’nın çevresinde

nasıl hareket eder?- Ay’›n hangi hareketi hangi

doğa olayının oluşmasına neden olur?

Yukar›daki sorular›n ce-vaplar›n› araflt›ral›m.

3. adım

Afla¤›daki ad›mlar› izleyerek modelimizi olufltural›m.

263

GüneflGünefl SistemiGünefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi

büyüktür. Bu sebeple daha çok Ay’dan kaynaklanan çekim kuvveti gelgit olay›na sebep olur. Ay farkl› uzakl›klardaki kütleler üzerine farkl› büyüklükte çekim kuvveti uygular. Bu s›rada sular yandaki flekilde görüldü¤ü gibi Dünya ve Ay’›n oluflturdu¤u do¤rultuda yükselirken di¤er yönlerde alçal›r. Yükselme (gel) ve alçalma (git) hareketleri günde iki kez olmak üzere birbirini devaml› izler. Gelgit olay› ilk ve son dördün evrelerinde en düflük, yeni ay ve dolunay evrelerinde en yüksek de¤erini al›r. Ay, Dünya ve di¤er gezegenler, Güneş ile di¤er yıldızlar ve bulutsular gök ada adı verilen dev sistemlerin birer üyesidir. Astronomlar, uzayın derinliklerinde birbirinden çok uzakta olan, farklı boyut ve biçimlerde milyonlarca gök ada gözlemlemişlerdir. Dünya’mızın içinde bulunduğu gök adanın ismi nedir? Gök adalar neye benzer? Güneş sistemimiz, bulunduğu gök adanın neresinde yer alır? Gelin, hep birlikte bu soruların cevaplarını arayalım.

Dünya’mızın içinde bulunduğu gök ada, Samanyolu gök adası (galaksisi) olarak bilinmektedir. Bu gök ada sarmal şekildedir. Merkezinden dışa doğru açılan sarmal kollar vardır. Güneş sistemimiz, bu kollardan “avcı kolu”nda bulunur. Dünya’mızın da içinde yer aldığı bu gök ada, en büyük gök adalardan biridir.

9

156. s.

6. EtkinlikModel Olufltural›m Gök Adam›z› Tan›yal›m

Bunlar› Yapal›m• Alüminyum folyodan (veya renkli el ifli k⤛tlar›ndan)

küçük parçalar keserek misket büyüklüğünde düzinelerce küçük toplar oluşturalım.

• Oluflturdu¤umuz küçük topların bir k›sm›n› foto¤-raftaki gibi siyah bir kartonun merkezinde bir yığın hâline getirelim. Geri kalan topları da bu yığının etrafına sarmal kollar biçiminde yerleştirelim.

• Gördüklerimizi defterimize çizelim.• Ardından farklı kaynaklardan güneş sistemimizin de

içinde yer aldığı gök adanın özelliklerini araştıralım ve gök adamızın resmini bulalım.

• Güneş sistemimizin de içinde bulunduğu gök ada dışında başka gök adaların da olup olmadığını araştıralım.

• Araştırmamız sonucunda ulaştığımız gök ada resim-lerinde gördüklerimizi defterimize çizelim.

• Her iki çizimi karşılaştıralım.Sonuca Varal›m• Gök adamızın ismi nedir?• Güneş sistemi, yaptığınız gök ada resminin neresinde yer almaktadır?• Yapt›¤›m›z gök ada modeli, araflt›rmam›z s›ras›nda buldu¤umuz gök ada

resimlerinden hangisine benzemektedir?

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ alüminyum folyo

(veya renkli el

işi kâğıtları)

♦ siyah karton

♦ defter

♦ kalem

♦ makas

♦ çeflitli kaynaklar

(dergi, kitap vb.)

264

Gök adalar sarmal, eliptik ya da düzensiz şekillerde olabilir. Dünya’n›n içinde bulundu¤u Samanyolu gök adası gibi bir baflka gök ada da Andromeda’dır. Andromeda, Dünya’dan bak ı ld ığ ında teleskop kullanmadan gözleyebildiğimiz gök adalardan biridir. Bir baflka gök ada ise Sombrero gök adas›d›r. Bu gök ada, afla¤›daki foto¤rafta görüldü¤ü gibi flapkaya benzemektedir. Siz de gök adalara örnekler vererek verdiğiniz örneğin özelliklerini Samanyolu ve Andromeda gök adasının özellikleriyle karşılaştırabilir misiniz?

Gök adaların da içinde yer aldığı gök cisimlerinin tümü, aralarındaki boşluklarla birlikte evreni temsil etmektedir. Dünya dışındaki evren parçası da uzay olarak adlandırılır. Dünya’mız uzayda Samanyolu gök adasının içerisinde yer alan güneş sisteminde Günefl’e en yak›n üçüncü gezegenidir. Siz de diğer gezegenlerin uzaydaki yerini belirtebilir misiniz?

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıda verilen kavramlar arasındaki ilişkileri defterimize oklar kullanarak gösterelim ve bu kavramlar aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤unu yazal›m. Gezegenlerin büyüklüklerini, uydu ve halkalar›n›n olup olmad›¤›n› bir tabloda gösterelim. Ayr›ca Dünya’m›z›n uzaydaki yerini aç›klayal›m.

Ay

Gök ada

Samanyolu

Uzay

Andromeda

Evren

Güneş sistemi

Uydu

Güneş

Gezegenler

Astronomi birimi

Yörünge

Merkür

Venüs

Dünya

Mars

Jüpiter

Satürn

Uranüs

Neptün

Samanyolu

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

• Gök adaların hareketi yavaştır. Bizim gök adamız kendi çevresindeki bir dönüşünü 230 milyon yılda tamamlar.

• Samanyolu gök adasını Kuzey Yarım Küre’den gözlemek için en uygun aylar, temmuz, ağustos ve eylüldür.

Andromeda

10

157. s.

Sombrero