KABANATA 24SA KAGUBATAN
Maagang tinapos ni Padre Salvi ang kanyang misa at ilang sandali lamang ang ginamit niya sa paglilinis ng isang dosenang maruruming kaluluwa, bagay na hindi niya ugali.1
Waring sa pagkabasa ng ilang sulat na dumating, na mabuti ang pagkakalagay ng selyo at alakre,2 ay nawalan ng ganang kumain ang kura, dahil sa pinabayaang lumamig na ganap ang kaniyang sikulate.
“Ang pari ay may sakit,” ang sabi ng tagaluto samantalang naghahanda ng panibagong ng tasa, “ilang araw nang hindi kumakain; sa anim na pinggang ulam na aking inihain sa lamesa, hindi man lamang niya hinipo ang dalawa:3
“Maaaring hindi makatulog na mabuti!” sagot ng alila sa kusinero, “binabangungot na madalas sapul nang mag-iba ng silid na tulugan.4 Ang kanyang mga mata ay unti-unting nanlalalim, namamayat sa araw-araw at naninilaw na lubha.”
Siya nga naman, nakaaawa si Padre Salvi kung makikita. Ni hindi rin ginagalaw ang pangalawang tasang sikulate, ni hindi tinikman ang mga tinapay na galing sa Cebu; nagpapalakad-lakad na nag-iisip sa maluwang na salas, na nilulukot ng mabuto niyang kamay ang ilang sulat na sandali-sandali lamang binabasa. Sa kahuli-hulihan ay ipinahanda ang kanyang sasakyan, nag-ayos at ipinag-utos na siya’y ihatid sa kagubatang kinaroroonan ng nakapangingilabot na puno ng baliti, sa lugar na malapit sa
1MGA PALIWANAG Tinutukoy ay ang pakikinig ng kumpisal – minadali ni Padre Salvi ang pakikinig ng kumpisal na hindi niya kaugalian. Gusto niya ay kumpisalin ng mahaba ang maruruming kaluluwa – lalo na ang mga kababaihan.
2 Alakre – wax seal na upang tiyakin na ang sulat ay hindi nabuksan ng iba. Bakit nawalan ng gana si Padre Salvi, maaring hindi niya gusto ang nilalaman ng sulat.
3 “Ang pari ay may sakit,” ang sabi ng tagaluto sa anim na pinggang ulam na aking inihain sa lamesa, hindi niya hinipo ang dalawa: (ibig sabihin apat ang kaniyang kinain, dalawang pinggan ang hindi niya hinipo). ilang araw nang hindi kumakain – (gustong ipahalata ni Rizal na ang apat na pinggan ng ulam ay hindi pa kain sa isang prayle na katulad ni Padre Salvi) GANYAN KAGANDA MAGBIGAY SI RIZAL NG KANIYANG MGA MARIRIKIT NA PANDUDUSTA – MARAMI PANG GANYAN.
4 Bakit palaging binabangungot si Padre Salvi at hindi na natutulog sa dati niyang silid buhat ng gabing mawala si Crispin?
283
pinagdarausan ng kasayahang pambukid. Nang dumating sa pook na iyon ay pinaalis ni Padre Salvi ang sasakyan at nag-isang pumasok sa kagubatan.
Isang mapanglaw na landas ang bahagya nang madaanan sa gitna ng mga dawag at patungo sa isang batis na dinadaluyan ng mainit na bukal, na tulad ng maraming batis na nasa paanan ng Makiling. Nakapalamuti sa mga pampang ang maraming bulaklak-parang, na ang marami sa kanila ay hindi pa nagkakaroon ng pangalan sa wikang Latin , 5 datapwat kilala na sila ng mga insektong kulay-ginintuan, ng mga paruparong sarisari ang laki at kulay-bughaw at ginto, puti at itim, batik-batik, makikintab, abuhin, na may dalang mga rubi at esmeralda sa kanilang mga pakpak, at ng libu-libong mga salagintong ang katawan ay parang sinabugan ng ginto. Ang haging ng mumunting hayop na ito, ang huni na mga kuliglig na nag-iingay sa gabi at araw, ang awit ng ibon, o ang walang ugong na kalabog ng bulok na sangang nahuhulog at sumasabit sa lahat ng dako ang tanging nakabubulahaw sa katahimikan ng mahiwagang pook na iyon.
Matagal-tagal din siyang nagpalakad-lakad sa pagitan ng masisinsing dawag,6 na iniiwasan ang mga tinik na pumipigil sa kanyang abitong ginggon, na parang ibig na siya ay pahintuin , ang mga ugat na nakalabas sa lupa na laging nagpapatalisod sa kanyang paang di-sanay na maglakad.7 Bigla siyang huminto: masasayang halakhakan at mga sariwang tinig ang kanyang narinig at ang tinig at halakhakang iyon ay nanggagaling sa batisan at unti-unting lumapit. “Titingnan ko kung ako ay makakakita ng isang
Inilagay ni Rizal ang bahaging ito upang akitin ang interes ng mga banyagang siyentipiko ng mundo sa mga bagay na maari nilang makita sa Pilipinas. Akitin silang pumunta dito, magsagawa ng pag-aaral sa layunin niyang makapasok sa bansa diwa ng adbanseng siyensiya. Ang batayang katotohanan ng pagsusuring sa nasabing talata ay ang ginawang pagpupunaygi ni Rizal noong 1889 na maitayo sa Europa ang isang samahan ng mga siyentipiko na mag-aral ukol sa Pilipinas.5
Wala pang scientific name – dahilan sa hindi pa napag-aaralan ng mga siyentipiko.6 Mapapansin na si Padre Salvi ay nagpunta sa batisan sa pamamagitan ng landas na hindi sa malimit na daanan ng mga tao. Kung ganoon, mayroong siyang pananais na makarating sa batisan sa palihim na paraan.
7 Makikita na pati ang kalikasan ay humahadlang sa kaniyang nais na puntahan o gagawin.
284
pugad,” ang sabi ng isang maganda at matamis na tinig na kilala ng kura, “ ibig ko siyang makita nang hindi niya ako nakikita, masundan ko siya saanman pumaroon.”8
Si Padre Salvi ay nagtago sa likod ng isang malaking puno at nakinig.
“Kung gayon ay ibig mong gawin sa kanya ang ginagawa sa iyo ng kura, na palagi kang minamatyagan saan ka man pumaroon,” ang sagot ng isang masayang boses, “ kaiingat ka ang selos ay nakapag- papapayat at nagpapalalim ng mata!”9
“Hindi naman dahil sa ako ay nagseselos, kundi ibig ko lamang siyang palaging makita!” putol ng mataginting na boses, samantalang inuulit ng tinig na masaya ang: ‘iyon nga, selos, selos!’ – at humalakhak.10
“Kung ako ay nagseselos ay siya ang iibigin kong huwag makita ng kahit sino at hindi ako, upang sa gayon ay walang makakita sa kanya . ”11
“Pero kahit ikaw ay hindi mo rin siya makikita, na hindi dapat mangyari. Ang mabuti, sakaling matagpuan natin ang pugad ay ibigay natin sa kura, upang maari kang
8 Nais ni Maria Clara na magkaroon ng pugad ng tagak para magkaroon ng kapangyarihan na makita niya si Ibarra ng hindi naman siya nakikita nito.9
Ang kahusayan ni Rizal sa pagsulat – sa pamamagitan ng usapan ni Maria Clara at kaniyang mga kasamang dalaga ay nagawa niyang ipasalamin sa mga mambabasa ang damdamin at lihim na ginagawa sa pagkakataong iyon ni Padre Salvi. Mapapansin din ang husay ni Rizal sa paglalarawan ng damdamin ng kaniyang mga tauhan dahilan sa nahahalata ng mga kasamahang dalaga ni Maria Clara na nagseselos si Padre Salvi dahilan sa pangangayayat at panlalalim ng mata ng pari. Sa mga seloso at selosa, binabalaan kayo ni Rizal sa health risk nang pagiging isa .
10 PANSININ NA - Napaka-pilya nitong si Maria Clara – kaya niya gustong makita palagi si Ibarra ay hindi dahilan sa nagseselos, kundi gustong gusto lang niyang makita – na hindi siya nakikita. Kapag ang isang tao ay hindi mo naman pinagseselosan, pero gusto mong makita ng hindi ka nakikita – Hindi ba iyon ay isang anyo ng panunubok. Naalala pa ba ninyo ang Kabanata 7, noong unang dumating si Ibarra sa bahay ni Maria Clara sa Binondo, ang ginawa ng dalaga ay silipin ang binata sa butas ng susian sa pinto ng kuwartong kinaroroonan ng mga santo.
11 Kung ganoon hindi talagang selos, ang dahilan ni Maria Clara kaya nais niyang laging makita si Ibarra ng hindi siya nakikita – talagang lamang pilya siya.
285
bantayan niya nang hindi kailangang siya ay makita natin, ano?”12
“Hindi ako naniniwala sa pugad ng mga tagak,” ang sagot ng isa pang boses, subalit kung ako ay magseselos ay bahala na akong manubok nang hindi ako makikita…”13
“At paano, at paano? Kagaya ba ni Sor Escucha ? ”14
Naghatid ng halakhakan ang pagkaalaalang ito sa kapanahunan ng pagka-kolehiyala. “Alam mo na kung papaano dayain si Sor Escucha ! ”15
Mula sa kaniyang pinagtataguan ay nakita ni Padre Salvi si Maria Clara, si Victoria at si Sinang na naglalakad-lakad sa ilog. Silang tatlo ay lumalakad na lahat ay nakatingin sa tubig at hinahanap ang makababalaghang pugad ng tagak: Ang tapis ng kanilang sayang pampaligo ang mga kaakit-akit na pagkakahugis ng kanilang mga hita sa kanilang suot. Lugay ang kanilang mga buhok at lilis ang mga manggas at ang nakatatakip sa kanilang dibdib ay mga barong may malalapad na guhit at masasaya ang kulay. Samantalang naghahanap ng bagay na imposible ang
12 Nagbibitaw ng mga parunggit ang mga dalaga laban kay Padre Salvi, hindi nila alam na lihim na pinapanood sila sa batisan.13
Isang hindi sinasadyang pasaring kay Padre Salvi – na noon ay nagkataong nanunubok sa mga dalaga
14 Sor Escucha – isang madre na ang gawain ay manubok o makinig sa usapan ng mga babaeng mag-aaral sa kolehiyo. Mula sa salitang Español na ang kahulugan ay tagapakinig o taga-pagmanman.
15 Pagpapadama ni Rizal na ang mga madreng tagasubaybay ay nagagawaan ng mga kolehiyala ng pamamaraan upang maligtasan ang mahigpit na panunubok sa kanilang ginagawa o mga usapan. ANO ANG MAARING PINAG-UUSAPAN NG MGA KOLEHIYALA NOON KAYA MAHIGPIT SILANG BINABANTAYAN NI SOR ESCUCHA?NARITO ANG ISA SA PINAG-UUSAPAN NG MGA KOLEHIYALA NA BINABANTAYAN NI SOR ESCUCHA:
“Kung gayon ay ang mga dalagang iyan ang mga cochers?”…“Si Paulita ay unti-unting lalong nalulungkot dahil sa pag-iisip na kung bakit ang mga babaing iyon na tinatawag na cochers ay nakaakit kay Isagani. Ang salitang cochers ay nagpapaalaala sa kanya ng ilang banggit na ginagamit ng mga kolehiyala upang ipahiwatig ang isang wari’y damdamin kung sila-sila ang nag-uusap.”
Batis: Kabanata 22 Ang Palabas El Filibusterismo
Ibig sabihin, panahon pa ni Rizal ay pinagkukuwentuhan na ng mga kolehiyala ang posibilidad na ang mga babae ay maging mga kutsero. Aha! interesado ka nang basahin ang El Filibusterismo!
286
tatlong dalaga ay nagsisipamulot ng mga bulaklak at mga gulay na tumutubo sa mga pampang.
Minamasdang mulat na mulat at walang tinag ng paring Acteon 16 ang mahinhing Diyanang iyon; ang kanyang mga mata ay kumikinang sa maiitim na bilog na hindi nagsasawang tumingin sa mapuputi at mabibilog na bisig na iyon, sa magandang leeg na kasama ang bungad ng dibdib; ang mga maliliit at mamula-mulang paa ay nagbibigay sa kanyang abang katawan ng mga di-kilalang damdamin at nakapagbibigay-pangarap sa kanyang kumukulong utak ng mga bagong imahinasyon. Sa likod ng isang liko ng ilog na puno ng makapal na kawayanan ay nawala ang mga maririkit na katawang iyon at hindi na naririnig ang kanilang mahahapding banggit. Lito, pasura-sury at pawisan na umalis si Padre Salvi sa kanyang pinagtataguan at tumatana-tanaw, na ang mata ay paikot-ikot, sa kanyang paligid.17 Huminto, nag-alinlangan; humakbang ng ilang hakbang na parang nais pang sundan ang mga dalaga,18 subalit bumalik at dumaan sa mga tabi ng ilog at hinanap ang kinaroronan ng karamihan.
Malayu-layo nang kaunti sa kanyang kinalalagyan ay nakakita siya sa gitna ng batisan ng isang parang paliguan na kulong na kulong, na ang bubong ay malalagong kawayanan: masasayang mga tinig-babae ang doon ay maririnig. Ang nakahiyas sa paliguan ay mga dahon ng sasa, mga bulaklak at mga banderitas. Sa dako pa roon ay nakakita ng isang tulay na kawayan at sa malayu-layo ay mga lalaking naliligo, samantalang ang maraming alilang mga lalake at babae ay nangaglisaw sa paligid ng mga kalan, na ang hinaharap nila ay ang pag-aalis ng balahibo ng manok, paghuhugas ng bigas, pag-iihaw ng baboy, atbp.19
At doon sa kabilang pampang, sa isang malinis na pook ay nagpupulong ang maraming lalake at babae, sa ilalim ng isang bubong na lona, na ang ilang dulo ay nakatali sa sanga ng mga
16 Acteon – tauhan sa mitolohiyang Griyego na na habang nanganagso na kasama ang kaniyang mga tauhan at mga aso ay nakitang naliligo ang diyosang si Diana. Nagalit ang diyosa sa pagkakita na si Acteon ay naninilip at ginawa siyang isang usa. Dahilan sa hindi nakilala si Acteon sa bagong kaanyuan, siya ay hinabol at napatay ng kaniyang mga kasamahan at mga aso.
17 Bakit ganoon ang ayos ni Padre Salvi noong siya ay lumabas ng kaniyang pinagtataguan? Siguro halos mamatay sa katatawa si Rizal habang iniisip niya ang ginawa at hitsura ni Padre Salvi habang sinusulat niya ang bahaging ito ng nobela.
18 Gusto pa ni Padre Salvi na maka-isa pa… gusto pang sundan ang mga dalaga. Isa siyang tunay na prayle na naniniwala sa second coming.
19 Nasa kasayahan ang mga alila, hindi bilang kabahagi ng kasiyahan, kundi magsilbi sa mga mapapalad na nilalang.
287
punong malalaki at ang ilang dulo pa ay sa mga tulos na katatayo pa lamang. Naroroon ang alperes, ang koadhutor, ang kapitan sa bayan, ang tinyente-mayor, ang guro sa paaralan, at maraming mga nagkapitan at mga nagtinyente, pati na si Kapitan Basilio, ang ama ni Sinang, na dating kalaban ng nasirang si Don Rafael sa isang matandang usapin sa hukuman. Ang sabi sa kanya ni Ibarra ay: “Pinag-uusapan natin sa hukuman ay ang ukol sa isang karapatan, at ang usapin sa pagitan natin ay walang kahulugang maging magkaaway,”20 At tinanggap nang buong puso ng mananalumpati ng mga makaluma ang paanyaya, at nagpadala pa ng tatlong pabo at pinasama ang lahat ng kanyang alila upang mautusan ni Ibarra. Ang kura ay sinalubong nang buong galang at pagtangi ng lahat at pati na nang alperes. “Saan po kayo galing, Padre?” ang tanong sa kanya ng alperes, nang makitang ang mukha ng pari ay maraming galos at ang kanyang abito ay puno ng mga dahon at mga sangang tuyo. “Nadapa po ba kayo?”21
“Hindi, ako ay naligaw !” ang sagot ni Padre Salvi na tumungo upang tingnan ang kanyang damit.22
Nagbukasan ng mga botelya ng limonada,23 nagbiyak ng mga niyog na mura upang mainom at makain ng mga katatapos na maligo, ang malamig na sabaw at makain ang laman niya na mas maputi pa sa gatas; bukod sa roon, ang mga dalaga, ay tumatanggap pa ng tig-iisang kuwintas na sampaguita, na may kahalong bulaklak at ilang-ilang na nagpapabango sa kanilang lugay na buhok. Nag-upuan o sumandal sa mga duyan na nakasabit sa mga sanga, o naglilibang sa paglalaro, sa paligid ng isang malapad na bato, na sa ibabaw ay may baraha, chessboard, sigay at batong maliliit. Ipinakita sa kura ang buwaya, datapwat parang hindi niya pansin iyon at ang napakinggan lamang ay ang sinabi sa kanyang ang maluwang na sugat na iyon ay gawa ni Ibarra.24 Sa ibang
20 Ipinapakita ni Ibarra kay Kapitan Basilio na ang hidwaan nilang dalawa ay ukol sa batas at hindi personal. Sa ganito ang usaping panghukuman sa pagitan nina Don Rafael at Kapitan Basilio ay kasong sibil at hindi kriminal.21 ang kanyang abito ay puno ng mga dahon at mga sangang tuyo. “Nadapa po ba kayo?” – naalala ba ninyo ang paglalarawan ni Rizal kay Padre Salvi noong umalis mula sa paninilip kay Maria Clara na pinapapawisan at pasura-suray – at ang tanong ng alperes ay “Nadapa po ba kayo?” - Sa tanong pa lamang ng alperes talagang may gusto siyang kapilyuhan na gustong tumbukin. Bigyan ng pansin ang paliwanag sa Kabanata 19, ukol sa mga batang nag-aaral na nakadapa sa baldosa. Ang totoo si Padre Salvi ay hindi nadapa – maari pa ngang napahiga.
22 “ako ay naligaw!” sagot ni Padre Salvi na tumungo upang tingnan ang kanyang damit. Makikitang pinaamin ni Rizal si Padre Salvi na tumungo at tiningnan pa ang kaniyang damit para tingnan ang maaring naiwang mantsa ng kaniyang pagkakaligaw.
23 Mapapansin na noon pa man ay uso na ang softdrink.
24 Sa pamamagitan ng hanay ng pananalitang ito ay lihim na ipinararating ni Rizal sa mga prayle ang maari nilang kasapitan sa pagsapit ng
288
dako naman ay hindi na makita ang bantog at di-kilalang piloto;25 nawala bago dumating ang alperes. Lumabas si Maria Clara sa paliguan na kasama ang kanyang mga kaibigan, na sariwang parang isang bulaklak sa pag-uumaga kung ang hamog ay kumikinang na parang diyamante sa mga kagiliw-giliw na talulot. Ang kanyang unang ngiti ay iniukol kay Ibarra at ang unang ulap ng kanyang noo ay kay Padre Salvi.26 Napuna nito ang gayon, ngunit hindi nagbuntunghininga. Dumating ang oras ng pagkain. Ang kura, ang koadhutor, ang alperes, ang kapitan sa bayan at ilang nagkapitan pa, na kasama ang tiniente-mayor ay nagsiupo sa isang dulang na pinangunguluhan ni Ibarra. Ang mga ina-ina ay hindi pumayag na makasalo ang sinumang lalaki sa dulang ng mga dalaga. “Sa ngayon, Albino, ay hindi ka makagagawa ng mga butas na gaya ng sa bangka , ” sabi ni Leon kay Alvino.27
“Ano? Ano iyan?” ang tanong ng matatandang babae. Ang mga bangka po ay walang kasira-sira gaya ng pinggang ito,” ang paliwanag ni Leon. “Jesus! ang pipilyo ninyo! ” ang bulalas na nakangiti ni Tia Isabel.28
“May nalalaman na ba kayo tungkol sa masamang tao na lumapastangan kay Padre Damaso sa daan, Ginoong Alperes?”
paniningil ng bayan. Ang kamay ni Ibarra ang may gawa ng sugat ng buwaya.
25 Mapapansin na ang masa na magsisimula ng pakikipaglaban sa buwaya ay hindi makikilala. Nakakalungkot na ito ang naging kalakaran ng kasaysayan sa mga unang panahon, nasentro ang kasaysayan sa mga pinuno at ang mga tauhan ay background lamang sa kasaysayan o kasikatan ng isang pinuno.
26 Higit na gumaganda ang isang dalaga, kapag malapit sa kaniyang kinaroroonan ang minamahal. Subalit hindi maitatago sa ekspresyon ng mukha ang kaniyang labis pagkamuhi sa lalaking kaniyang kinasusuklaman.27
Sa bahaging ito ay nahayag na ang limang butas sa bangka ay mayroong isang pilyong pagpapakahulugan, sinadya talaga ni Albino na gawin ang mga pilyong pagbibirong iyon. Isa itong paraan ni Rizal ng pagbubunyag sa kaniyang sariling istilo na ang kaniyang mga isinulat ay nagtataglay ng mga pilyong pahiwatig. Tandaan sana na inilarawan ni Rizal si Albino sa kaniyang pagkayod ng gitara na ibang-iba o malayo sa tono o kaayusan – tunay na pinapaksa.
28 Kahit na ang mga matatanda na mapanata ay natatawa din sa mga pagbibirong mayroong mga bahid ng luntiang kaisipan. Alam na ni Rizal (bago pa si Freud) ang kapangyarihan ng mga luntiang pahiwatig upang makuha ang atensiyon ng mga mambabasa. Mapapansin na sa ang mga luntiang pahiwatig ay halos nakasabog sa maraming mga kabanata – na ang malaking bunton ay halos nasa kalagitnaan ng nobela
289
“Sinong masamang tao ang sinasabi ninyo, Padre Kura?” ang tanong ng alperes na tinanaw ang prayle sa loob ng baso ng alak na kanyang tinutungga. “Sino pa? Iyong bumugbog kay Padre Damaso sa daan kamakalawa ng hapon.” “Bumugbog kay Padre Damaso?” ang tanong ng ilang tinig. Ang koadhutor ay parang nakangiti.29
“Opo, at nahihiga ngayon si Padre Damaso! Inaakalang ang may kagagawan ay iyon ding nagngangalang Elias na naghagis sa inyo sa putikan, Ginoong Alperes.”30
Ang alperes ay namula dahil sa kahihiyan o dahil sa alak. “Ang akala ko,” ang patuloy ni Padre Salvi na may kaunting kutya, “ay nalalaman ninyo ang nangyari, sapagkat kayo, ang alperes ng guwardiya sibil…”31
Kinagat ng militar ang labi at bumulong ng isang walang wastong pagdadahilan.
Matapos ang usapang ito ay sumipot ang isang babaing maputla, payat, gula-gulanit ang suot; walang nakakita sa kanyang paglapit sapagkat walang kaimik-imik at walang kaingay-ingay, kaya kung gabi ay pagkakamalang multo.
“Pakanin ninyo ang kaawa-awang babaing iyan,” ang sabi ng matatandang babae, “hoy, pumarito ka!” Subalit patuloy ang lakad ng babae at lumapit sa dulang na kinalalagyan ng kura; ito ay lumingon, nakilala ang babae at nabitiwan ang hawak na kutsilyong pamutol ng ulam.32
“Pakanin ninyo ang babaing ito!” ang utos ni Ibarra. “Madilim ang gabi at nawawala ang mga bata!” ang bulong ng baliw.
29 BAKIT LIHIM NA NAGINGITI ANG KOADHUTOR NA KASAMA NINA IBARRA SA PIKNIK? Ito ang koadhutor na binugbog ni Pray Damaso dahilan sa pinayagan nito na malibing sa simenteryo ng San Diego ang bangkay ni Don Rafael. Alam na ninyo kung bakit siya nakangiti, at siguro ay halakhak pa sa katuwaan kung wala lang siyang mga kaharap na iba. (Hindi kaya si Pray Damaso ang unang buwaya na nahuli ni Elias)30
Makikita na nang-aasar si Padre Salvi dahilan sa sinabi niya na ang alperes ay inihagis sa putikan, isipin ba naman na ito ang pinuno ng guardia sibil sa bayan ay lapastanganin ng isang tulisan. (kung ganoon, ang alperes ang ikalawang buwaya) KUNG MAGKAGANOON, ANG TULISAN ANG MANGHUHULI NG BUWAYA.31
Mapapansin dito na kung may mga kaganapang na maaring makasira sa katiwasayan ng bayan ay sinisisi ang kahinaan o kawalan ng tinatawag na intelligence gathering ng kolonyal na hukbong sandatahan.
32 Ito ang unang paghaharap ni Padre Salvi at Sisa buhat ng mawala si Crispin, mapapansin na may takot ang pari. Pansinin ang simbolismo na nabitiwan ni Padre Salvi ang hawak na kutsilyong pamutol ng ulam. Takot ang mga prayle sa harap ng katotohanan at sumbat ng sarili nilang konsensiya, kahit na tinataglay pa nila ang matalim na kutsilyo na kanilang ginagamit sa pagpapabundat sa kanilang mga sarili.
290
Subalit nang makita ang alperes na kakausapin siya ay natakot at nagtatakbong nawala sa loob ng kakapalan ng mga puno. “Sino iyan?” ang tanong. Isang kaawa-awang nasiraan ng isip dahil sa mga katakutan at mga sakit na tinanggap,” ang sagot ni Don Filipo, “may apat na araw nang ganyan.” “Iyan ba ang nagngangalang Sisa?” ang masusing tanong ni Ibarra. “Hinuli ng inyong mga kawal!” ang patuloy na may sama ng loob ng tinyente-mayor, na ang itinuro ay ang alperes, “inilakad sa buong bayan nang dahil sa di ko maalamang bagay tungkol sa kanyang mga anak na… hindi naman nalaman pagkatapos.” “Aba!” ang tanong nga alperes na hinarap ang kura, “iyan ba ang ina ng dalawa ninyong sakristan?” Ang kura ay tumungo na bilang pagsagot ng oo.33
“Na nangawala nang hindi man sila pinaghanap!” ang sabing matigas ni Don Filipo na tiningnan ang kapitang nagtungo ng ulo. “Hanapin ninyo ang babaing iyan!” ang utos ni Crisostomo sa mga alila. “Naipangako kong tutuklasin ang kinahantungan ng kanyang mga anak . ”34
“Nangawala ang sabi ninyo?” tanong ng alperes. “Nawala ang mga sakristan ninyo, Padre Kura?” Tinungga nito ang isang basong tubig na nasa kanyang harapan at iginalaw ang ulo bilang pagsagot ng oo. “Carambas , Padre Kura!” ang bulalas ng alperes na pakutya ang tawa at masaya dahil sa akalang makagaganti, “pag nawawala ang ilang mamiso ninyo ay ipinagigising nang maagang-maaga ang aking sarhento
33
Sa aktwasyon ni Padre Salvi ay ipinakita ni Rizal na ang mga prayle ay hindi sumasagot ng totoo sa mga bagay na puno ng katotohanan.
Ano ang simbolismo ng pagyuko bilang pagsagot ng oo?Ang mga prayle ay nasisilaw sa liwanag ng katotohanan, at ang payukong pagsagot ay tanda ng kanilang patagong pagsang-ayon.
34 Nakausap ni Ibarra ang asawa ni Sisa at nangako ng tulong dito. Nasabi ni Ibarra ng hindi sinasadya ang kaniyang layunin na malaman kung ano ang nangyari sa mga anak ni Sisa at kasama niya sa mga sandaling iyon na kumakain si Padre Salvi. Ang pag-aaral ni Ibarra sa Europa, ang ginawang pananakit nito kay Padre Salvi, ang lihim na karibalan nila kay Maria Clara, at sa pagkakataong ito ang magiging pagmamalsakit ni Ibarra na malaman kung ano ang kinahantungan ng mga anak ni Sisa ay mga sapin-saping salik upang mag-isip ng masama si Padre Salvi laban kay Ibarra – ngunit si Padre Salvi ay maingat na ipahalata ang kaniyang mga plano.
291
upang paghanapin; nawala ang dalawang sakristan at wala kayong imik; 35 at kayo Ginoong Kapitan… tunay din naman na kayo…”36
At hindi tinapos ang pangungusap kundi nagtawa samantalang ipinapasok ang kanyang kutsara sa mapulang laman ng isang papayang gubat. Ang kurang nagulumihanan at nalito ay sumagot: “Ako ay nananagot sa panananalapi…” “Kay-inam na tugon, kagalang-galang na ama ng kaluluwa!” ang hadlang ng alperes na namumuwalan. “Mabuting tugon, banal na lalaki!”37
Tinangka ni Ibarra ang mamagitan, nguni’t si Padre Salvi, na nagpilit makaigtad, ay sumagot na taglay sa labi ang isang pilit na ngiti. “At alam baga ninyo, Ginoong Alperes, kung ano ang nababalita tungkol sa pagkawala ng dalawang batang iyon?
Hindi? Itanong ninyo sa inyong mga kawal!”
“Bakit?” ang bulalas noon na napigil ang katuwaan. “Sinasabing nang gabing mawala ay nadinig ang ilang putok!” “Ilang putok?” ang ulit ng alperes na tumingin sa mga kaharap. Ang mga kaharap na tinanong ay nangagsitango. Sa gayon ay madalang at pakutyang sumagot si Padre Salvi. “Wala, nakikita kong hindi kayo nanghuhuli ng mga nagkakasala ni hindi ninyo batid ang ginagawa ng inyong mga kasambahay at nasa ninyo ang mangaral at magturo sa iba ng kanilang katungkulan. Dapat ninyong maalaman iyong salawikaing: ‘Malaki pa ang pagkabatid ng isang baliw sa nasa loob ng kanyang bahay…’38 “Mga ginoo,” ang putol ni Crisostomo, nang makitang ang alperes ay namumutla, “yamang napag-uusapan na ang bagay na ito ay ibig kong
35
Ang alperes ay nagkakaroon ng hinala kay Padre Salvi, sa pagkawala ng mga anak ni Sisa.Bakit walang imik ang prayle? - Inilalarawan lamang ni Rizal mula sa kaniyang nasaksihan at napag-aralan na hindi kikibuin ng mga prayle ang mga bagay na magpapakita ng kanilang kahinaan o mga nagawang kasalanan sa kapwa tao.36
Sa pananalitang ito ng alperes ay ipinamumukha niya sa kapitan ng bayan na wala itong silbi sa kapakanan ng bayan. Ang alperes ay isang Espanyol na nagmamaliit at nagpaparusa ng labis sa mga Pilipino. Subalit sa kabila nito, ang alperes ay mayroong pagpapakundangan sa kapwa niya pinuno ng kolonyal na pamahalaan.
37 Dito ay talagang ipinapaunawa na ni Rizal na salitang banal na kaniyang ginagamit sa paglalarawan kay Padre Salvi ay isang anyo ng patagong pang-iinsulto.
38 Ipinamumukha ni Rizal sa pananalita ni Padre Salvi, ang pangangailangan ng mga pinuno ng mga guardiya sibil na manghawak sa prinsipyo ng command responsibility. (Ongoco). Maraming mga katiwalian at pang-aabuso na ginagawa ang mga guardiya sibil sa panahon ng Espanya ay sapagkat ang mga opisyal ng hukbo ay walang paki-alam o pinagtatakpan ang mga ginagawa ng kanilang mga tauhan.
292
mabatid ang ipapasya ninyo sa isa kong balak. Aking iniisip na ipagkatiwala ang baliw na iyan sa pangangalaga ng isang mabuting manggagamot, at samantala ay hanapin ang kanyang mga anak sa tulong at mga payo ninyo.”39
Ang pagbalik ng mga alilang hindi nakatagpo sa baliw ay nagpatahimik na nang lubos sa dalawang magkalaban at ang usapan ay nalipat sa ibang bagay. Nang matapos ang kainan at habang idinudulot ang tsa at kape ay nagbukod pangkat ang mga kabataan at mga matatanda. Kinuha ng ilan ang mga chessboard ang iba ay baraha, ngunit ang kinuha ng mga dalaginding, na may nasang makabatid nang mangyayari sa darating ay ang Rueda de la Fortuna.40
“Halikayo, Ginoong Ibarra!” ang sigaw ni Kapitan Basilio, na masaya na nang kaunti. “May labinglimang taon nang tayo ay may isang usapin41 at walang hukom ang Audiencia42 na sukat makahatol: tingnan natin kung ating malulutas sa chessboard .”43
“Opo, ngayon din, at buong-puso!” ang sagot ng binata. “Sandali po lamang, sapagka’t ang alperes ay nagpapaalam!”
Nang mabatid ang labanang ito ay naipon sa paligid ng chessboard ang lahat ng matatandang nakaaalam ng ahedres ang labanan ay katangi-tangi at nakaakit pati sa mga walang alam sa larong iyon.44
39
Tandaan ang sinabing ito ni Ibarra – ipapahanap ang mga anak ni Sisa, narinig ito ni Padre Salvi at alam niya na may pera at inpluwensiya si Ibarra at kapag nalaman ni Ibarra ang katotohanan lalo ang pagkamatay ni Crispin, ito ay magiging isang malaking eskandalo laban sa pari at sa mga Pransiskano.
40 Isang popular na laro ng mga binata at dalaga sa kapanahunan ng pananakop ng Espanya. Mula sa paglalarawan ni Rizal ito ay binubuo ng isang karton, dice, at isang aklat na nagtataglay ng mga kasagutan. Ang isang tao ay magtatanong, ihahagis ang dice, at mula sa lalabas na bilang ay hahanapin sa aklat ang magiging kasagutan.41
Ipinapakita ni Rizal sa pananalita ni Kapitan Basilio ang katagalan ng mga usapin sa hukuman noong panahong iyon – Isipin na 15 taon na ang usapin, kung ganon ay bata pa si Ibarra ng masimula ang usaping iyon.42
Audencia – ito ang nagsisilbing pinakamataas na hukuman sa Pilipinas noong panahon ng Espanya sa Pilipinas. Subalit ang kapasiyahan nito ay maaring ipaghabol o i-apela sa korte suprema sa Madrid.43
Makikita rito na sa Pilipinas ang isa sa mga epektibong paraan ng pag-aayos ng usaping sibil ay sa pamamagitan ng amicable settlement ng mga nagkaka-alit, pagkatapos ng pagpapaliwanagan o paglamig ng init ng pagtatalo.
44 Masasalamin ang popularidad chess noong kapanahunan ni Rizal. Ang popularidad ng larong chess ay umabot hanggang sa nakalipas na dekada 70, dahilan sa nasabing kapanahunan, ang mga Pilipinas ay nagkaroon ng isang pandaigdig na Grandmaster sa katauhan ni Eugene Torre. Mapapansin na kahit ang mga hindi nakakaalam ng laro ay naakit na
293
Gayunman, ang kura ang pinalibutan ng matatandang babae upang kausapin siya tungkol sa kaluluwa,45 nguni’t si Padre Salvi, na marahil ay nag-aakalang hindi iyon ang nararapat na pook at pagkakataon, kaya ay malalabong tugon ang isinasagot at ang kanyang tinging malungkot at may kaunting pagkamuhi ay sa lahat ng pook nakatingin maliban na sa mga kausap.46
Sinimulan ang laro nang buong katahimikan. “Kapag lumabas na tabla ang laro ay ihihinto natin ang usapin sa hukuman,” ang sabi ni Ibarra. Sa kalagitnaan ng paglalaro ay tumanggap si Ibarra ng isang telegrama na nagpakinang sa kanyang mga mata at siya ay namutla.47 Buung-buong itinago sa kanyang pitaka at tumanaw sa pulutong ng kabinataan, na patuloy sa kanilang tawanan at sigawan sa pagtatanong sa Kapalaran. “ check sa Hari!” sabi ng binata. Walang nagawa si Kapitan Basilio liban sa itago sa likuran ng reyna ang kanyang hari. “check sa reyna!” na tinutukan ang reyna ng kanyang tore na ipinagtatanggol ng isang pawn .48
Sa dahilang hindi malalagyan ng depensa ang reyna, ni hindi rin naman maalis sa kinalalagyan dahil nasa likuran ang hari ay humingi ng panahon si Kapitan Basilio upang makapag-isip.49
manood.
MALALAMAN NINYO ANG MALALIM NA LIHIM NA IPARARATING DITO NI RIZAL, DAHILAN SA ILALARAWAN NI RIZAL SA PAMAMAGITAN NG LARONG CHESS SA KABANATANG ITO AY ANG PULITIKA NG ESPANYA.
45 Pansinin ang simbolismo ni Rizal Ang mga mapamahiin ay nakapalibot sa kura – samantalang ang mga taong nag-iisip (at nagkukunwaring nag-iisip) ay nakapalibot sa chessboard.
46 Bakit mainit ang ulo ni Padre Salvi at walang ganang makipag-usap sa mga kaharap? – Kasi panay matatandang babae ang nakapalibot sa kanya at wala roon si Maria Clara.
47 Nakita niya na ang telegrema at nakita kung saan ito nagmula – mula sa panlalawigang pamahalaan.
48 PANSINING MABUTI:“check sa Hari!” sabi ng binata. Walang nagawa si Kapitan Basilio liban sa itago sa likuran ng reyna ang kanyang hari - Sa taong 1885 habang sinusulat ni Rizal ang bahaging ito ay namatay ang hari ng Espanya na si Alfonso XII (ang larawan ay nasa Kabanata 20). Sa loob ng mahabang panahon ang kaharian ng Espanya ay natiwala sa ikalawang asawa ni Alfonso XII na si Reyna Maria Cristina na noon ay ipinagbubuntis pa lamang ang susunod na hari na si Alfonso XIII. 49 Inilalarawan ni Rizal ang kalagayan ng Espanya sa panahon ng regency ni Reyna Maria Cristina. Ang reyna ay ipinagtatanggol lamang ng kaniyang mga kapanalig sa pulitika at militar.
294
“Opo!” ang sagot ni Ibarra, “mayroon din lamang akong sasabihin ngayon sa ilang katao sa pulutong na iyon.”
At tumindig na binigyan ng labinlimang minutong taning ang kanyang kalaban.
Hawak ni Iday ang bilog na karton na kinatatalaan ng 48 katanungan, at si Albino naman ay hawak ang aklat ng kasagutan.50
“Kasinungalingan! Hindi totoo! Kasinungalingan! ”51 ang sigaw na halos maiyak ni Sinang.
“Ano ang nangyayari sa iyo?” ang tanong sa kanya ni Maria Clara.
“Nagtanong ako ng ‘ Kailan ako magkakaisip ?’ inihagis ko ang dice, at iyan, iyang kurang ginabi sa daan,52 ang binasa sa aklat ay: ‘Kung kailan magkabalahibo ang palaka!’53
Ano?”
At nginiwian ni Sinang si Alvino na patuloy sa katatawa.54
50 Ano ang sinisimbulo ng Aklat ng Kasagutan na hawak ni Albino at sSino si Albino na may hawak ng Aklat ng Kasagutan?
51 Kasinungalingan! Hindi totoo! Kasinungalingan ! - Ito ang sinasabi ni Sinang ukol sa nilalaman ng AKLAT NG KASAGUTAN na hawak ni Albino. – Maaring ikaw na nagbabasa ay sumigaw din ng katulad ni Sinang habang binabasa mo ang anotasyon na ito dahilan sa hindi mo mapaniwalaan ang aking anotasyon.52
Si Albino ang kurang ginabi sa daan – isang seminaristang hindi natuloy sa kaniyang pagnanais na maging isang pari. Ito ang unang clue ni Rizal ukol sa katauhan ni Alvino, nakakaintriga na talaga itong si Albino, sino kaya siya?53
Magkakaisip kaya si Sinang?Tandaan na ang sagot ay “Kung kailan magkabalahibo ang palaka!” at hindi “kapag nagkabalahibo ang palaka.” Ang una ay malapit sa katotohanan at ang ikalawa ay imposible. Ang itinatanong ni Sinang dito na isip ay juicio sa orihinal na textong Espanyol. Sa mga matatanda noon ang ibig sabihin ng juicio ay isang kalagayan ng pag-iisip na higit na malaya sa pakikialam at pinagkakatiwalaan ng iba. Tandaan natin na si Sinang ay bata pa: mapapansin na ang kapilyahan ni Sinang ay dala ng kaniyang pagiging isip bata, at maaring papunta pa lamang sa pagdadalaga at ang tanong ni Sinang ay isang tapat na tanong ng isang babaeng nasa mga unang yugto ng pagiging adolescent na naghahanap ng kaniyang sariling katauhan:
Ang sagot ay magkakaisip si Sinang at makikita niya iyon sa kaniyang sarili sa panahon na “Kung kailan magkabalahibo ang palaka!” - isang pagpapakilala ni Rizal na ang mga dalagita ng Pilipinas ay mayroong pisikal na indikasyon ng panimula ng pagsibol ng kanilang juicio.
54 Ang pag-ngiwi ni Sinang – ay hindi isang simpleng pagka-asar sa naging kasagutan. Higit itong nangangahulugan na alam niya ang tunay na
295
“Sino ang may utos sa iyong itanong iyon?” ang sabi sa kanya ng kanyang pinsang si Victoria. “Sa pagtatanong lamang ay bagay sa iyo ang gayong kasagutan!”55
“Magtanong kayo!” sabi nila kay Ibarra at iniabot dito ang bilog. “Ipinasya namin na ang magtamo ng lalong mabuting sagot ay tatanggap sa iba ng isang handog. Kaming lahat ay nakatanong na.”
“At sino ang nagtamo ng pinakamabuti?”
“Si Maria Clara, si Maria Clara!” ang sagot ni Sinang. “Sa ayaw man o sa ibig ay pinatanong namin ng: ‘Ang pag-ibig baga niya ay tapat at walang pagkupas?’ at ang aklat ay sumagot ng…”
Ngunit ang ginawa ni Maria Clara, na namulang pulang-pula, ay tinakpan ng kamay ang kanyang bibig at hindi pinayagang matuloy ang sasabihin. “Kung gayon ay akin na ang rueda!” ang sabing nakangiti ni Crisostomo. “Ang tanong ko ay ‘Magkakapalad kaya ako sa aking kasalukuyang pakay?’” “Napakapangit na katanungan!” ang bulalas ni Sinang.56
Inihagis ni Ibarra ang mga dice, at alinsunod sa kanyang kabilangan ay hinanap ang dahong kinauukulan at ang guhit. “Ang mga pangarap ay pangarap lamang,” ang nabasa ni Albino.57
kahulugan ng kasagutan ni Albino. Samantalang ang pagtawa ng mapagbirong si Albino ang siyang magpapatunay na talagang magkakabalahibo ang palaka at nauunawaan niya ang kahulugan ng pag-ngiwi ni Sinang. 55
Maging si Victoria ay nakakaalam ng lihim na pahiwatig ni Albino.
56 Ano kaya ang pangit sa tanong ni Ibarra?Ang iniisip ni Sinang na pakay ni Ibarra kay Maria Clara ay maulit ang mga matatamis na kaganapan sa sa Kabanata 22.
57 Maaring ito ang sagot sa aklat ng rueda de fortuna sa tanong ni Ibarra, ngunit malaman na ang magiging totoo ng kasagutan ay nagpapatunay na ang aklat na binabanggit dito ni Rizal ay isang aklat na nagtataglay ng katotohanan – dahilan sa nagkakatotoo ang mga hula.
Bakit nagkakatotoo ang mga hula? Sapagkat ang aklat ay nagtataglay ng mga totoong nagaganap sa lipunan – Maari kong angkinin ng walang pagkatakot sa kontradiksiyon na ang aklat na nagtataglay ng mga kasagutan sa larong rueda de fortuna sa kabanatang ito ay isa sa mga simbolikal na paglalarawan ni Jose Rizal sa kaniyang aklat na Noli Me Tangere.
296
“Sa ngayon ay nagsinungaling ang inyong aklat!” bulalas nang buong saya. “Basahin ninyo ito!” “Balak na paaralan ay pinagtibay at ang hatol sa usapin ay umaayon sa inyo.”58
“Ano ang kahulugan ng lahat ng ito?” ang tanungan sa kanya ng mga kaharap. “Hindi ba ang sabi ninyo ay bibigyan ng isang handog ang magtatamo ng lalong mabuting kasagutan?” tanong na nanginginig ang tinig samantalang maingat na hinahati ang papel.
“Siya nga, siya nga!” “Kung gayon, ay ito ang aking handog,” ang sabing iniabot kay Maria Clara ang kalahati, “magtatayo ako sa bayan ng isang paaralan na ukol sa mga batang lalaki at babae; ang paaralang iyon ang siya kong handog.” “At iyang kaputol, ano ang ibig sabihin?” “Ito ay ihahandog ko sa nagtamo ng pinakamasamang kasagutan!” “Ako! Kung gayon ay sa akin!” ang sigaw ni Sinang. Ibinigay sa kanya ni Ibarra ang papel at matuling lumayo. “At ano ang ibig sabihin nito?”59
Datapwat malayo na ang mapalad na binata, at muling itinuloy ang paglalaro ng ahedres. Si Padre Salvi ay pakunwaring libang na lumapit sa masayang pagkakabilog ng mga kabinataan. Pinapahid ni Maria Clara ang isa niyang luhang bunga ng katuwaan.60
Sa gayon ay napahinto ang tawanan at tumigil ang usapan. Minamalas ng kura ang mga binata, at hindi maglakas loob na bumigkas ng isa mang salita; ang mga binata naman ay nag-aantay na siya ay mangusap at hindi nangagsisiimik.
“Ano ito?” ang sa huli ay nasabi rin at kinuha ang munting aklat na binasa-basa.
“La Rueda de la Fortuna, isang aklat na laruan,” ang sagot ni Leon.
58 Ang telegrama ay may dalawang magandang balita kay Ibarra – ang pagpapatayo sa paaralan (ibinigay niya kay Maria Clara) at ang bahagi na nagsasabi ng panalo sa kaso sa hukuman ay para kay Sinang. Tandaan na si Kapitan Basilio na ama ni Sinang ay may gusot sa mga Ibarra ukol sa usapin sa hukuman.
59 At ano ang ibig sabihin nito?Nagtataka si Sinang kung bakit inabot sa kaniya ang kaputol ng telegrama.Ikaw kaibigan na nagtitiyagang magbasa ng aklat na ito, nagtataka ka pa ba kung bakit sinulat ni Rizal ang Noli Me Tangere para sa kaniyang kapanahunan at ang mensahe nito ay inabot niya sa ating henerasyon. Magiging katulad ka ba ni Sinang na hindi nalalaman ang kaputol na inaabot ni Rizal para sa ating panahon.60
Isang lihim na paglalarawan ni Rizal sa katuwaan ni Maria Clara ay ang katuwaan ng bayan dahilan sa pinakamahalagang handog sa kaniya – ang paaralan.
297
“Hindi ba ninyo batid na isang kasalanan ang maniwala sa mga bagay na ito?” 61 ang sabi, at galit na pinunit ang mga dahon ng aklat . 62
Sigawang pabigla at sama ng loob ang pumulas sa lahat ng labi.63
“Lalong malaking kasalanan ang magpasya sa isang bagay na hindi kanya nang laban sa kalooban ng may-ari!” ang sagot ni Albino na sabay tindig.64 “Padre kura,” ang tawag, “ang ginawa ninyo ay pagnanakaw, bagay na ipinagbabawal ng Diyos at ng mga tao.”65 Si Maria Clara ay nagdaop-kamay at tinanaw, na ang mata ay luhaan, ang mga labi ng aklat na iyong di pa nalalaunan ay nagbigay sa kanya ng kaligayahan.66
61
Pansinin ang ginawa ni Padre Salvi sa aklat ng mga kasagutan sa larong rueda de fortuna at ito ang magpapatunay na ang ang nasabing aklat ay simbolismo ng Noli Me Tangere - Parang nahulaan na ni Rizal noon pa man ang maaring sabihin ng mga taong simbahan sa kaniyang nobela na humuhula sa maaring kahantungan ng bayan. Parang pinagtiyap ng kasaysayan, dahil ang isa sa mga bumatikos sa nobela ni Rizal ay si Padre Jose Rodriguez na isang prayleng Augustino ng Guadalupe at sa pamamagitan ng kaniyang mga mapanirang polyeto ay sinabi ni Padre Rodriguez na ang pagbabasa ng Noli Me Tangere ay isang malaking kasalanan.62
Pinunit ang mga dahon ng aklat – pati ang maaring gawin ng mga kaparian ng kolonyalo na simbahan sa kaniyang nobela ay kaniya nang nakikini-kinita. Pagkatapos na punitin ang ilang dahon ay maari pa itong mabasa, ngunit maaring mawala ang mga bagay at sustansiya ng ideya na nakapaloob dito. Makikita rito ang kaganapan ng propesiya ukol sa mga punit na aklat ni Rizal sa anyo ng expurgated edition, at sinundan pa ng mga punit-punit na Noli Me Tangere na ginagamit sa ating mga paaralang bayan.
63 Sigawang pabigla at sama ng loob ang pumulas sa lahat ng labi - Minsan sa ating kasaysayan ay nagkaroon ng isang maiinit na kontrabersiya ukol sa ano ang salin ng Noli Me Tangere ang dapat na ipabasa sa mga mag-aaral na Pilipino.
64 “Lalong malaking kasalanan ang magpasya sa isang bagay na hindi kanya nang laban sa kalooban ng may-ari!” Ang tapang ni Albino, parang siya ang sumulat ng Liham sa mga Kadalagahan ng Malolos; nang polyetong Pangitain ni Padre Rodriguez; at si Alvino ang nakipagsulatan kay Padre Pablo Pastells sa Dapitan. Sa mga nasabing sulatin na ito ni Rizal ay kaniyang ipinapakita ang kaniyang mahigpit na pagtutol sa ginagawang pang-aalipin ng mga prayle sa kaisipan ng mga Pilipino sa kaniyang kapanahunan.
65 “ang ginawa ninyo ay pagnanakaw, bagay na ipinagbabawal ng Diyos at ng mga tao” - Talagang matapang si Albino, parang siya ang naghantad ng mga katiwalian ukol sa lupain ng Prayle noong kaniyang kapanahunan, na ang naging kapalit ay ang pagkawala ng kaniyang tahanan at palayasin ang kaniyang mga magulang sa malawak na lupang kanilang
298
Laban sa kanilang hinihintay, si Padre Salvi ay hindi sumagot kay Albino:67 minalas-malas ang pagliliparan ng mga dahong punit, na ang ilan ay lumagpak sa kagubatan at ang ilan ay sa tubig,68 pagkatapos ay lumayong sumusuray na nakapatong sa ulo ang dalawang kamay.69 Humintong sandali na nakipag-usap kay Ibarra na inihatid siya hanggang sa isang sasakyang nalalaan upang magdala o maghatid sa mga panauhin. “Mabuti nga at umalis ang killjoy na iyan!” ang bulong ni Sinang. “Ang mukha ay animong nagsasabing: ‘Huwag kang tumawa at alam ko ang iyong mga kasalanan!’”70
Matapos maialay ang handog sa kanyang irog ay naging lubhang masaya si Ibarra kaya wala nang isip-isip na naglaro, ni hindi man lamang
inuupahan sa bayan ng Calamba, Laguna.66
Parang nahuhulaan ni Rizal ang magiging reaksiyon ng Pilipinas sa gagawing pagpunit sa kaniyang aklat – sayang hindi ito napansin ng mga taong nagpa-ikli ng Noli Me Tangere. Habang kanilang pinapaikli ang Noli Me Tangere ay lalo lamang nawawalan ng kabuluhan para sa sambayanang Pilipino.
67 Si Padre Salvi ay hindi sumagot kay Albino – Ang galing talaga ni Albino, katulad ng Noli Me Tangere na ang laman ay hindi pinapangahasan na sagutin ng kolonyal na simbahan, lalo na sa isyu ng dogma kaya ang ginawa ay pinunit na lamang o inalis ang mga kritikal na pahina sa anyo ng mga expurgated edition.68
Pansining mabuti ang paglalarawan ni Rizal kung saan napunta ang mga pilas na bahagi ng Rueda de Fortuna :“minalas-malas ang pagliliparan ng mga dahong punit, na ang ilan ay lumagpak sa kagubatan at ang ilan ay sa tubig”
Ang katotohanan halos lahat ng Noli Me Tangere na ginagamit sa ating paaralan ay mga punit o pinaikling edisyon na lamang. Subalit ang lumagpak sa kagubatan ay naiingatan pa rin sa ilang mga masinop na aklatan sa anyo ng translation nina Pascual Poblete at Patricio Mariano.
Yong nahulog sa tubig?Tumutukoy sa mga lumabo nang mga bahagi ng Noli Me Tangere
dahilan sa panahon. Mayroong mga salita sa nobela, na ang pangunahing inirereklamo ng mga mag-aaral ay “malalim” at mahirap na maunawaan – ang dahilan nito ay maraming mga termino na hindi na nila nauunawaan dahilan sa ito ay ginamit noong kapanahunan pa ni Rizal.
69 “pagkatapos ay lumayong sumusuray na nakapatong sa ulo ang dalawang kamay” – simbolo ng pagsuko ni Padre Salvi kay Albino.
70 “Ang mukha (ni Sinang) ay animong nagsasabing: ‘Huwag kang tumawa at alam ko ang iyong mga kasalanan” Isang katotohanan na sa panahon ng paghahari ng mga prayle sa Pilipinas – alam nila ang mga kasalanan ng mga taga-parokya dahilan sa kinukumpisal niya ang mga ito, sa kabilang dako ay alam naman ng mga taga parokya ang lihim ng kanilang kura paroko – dahilan sa ito ang tampulan ng kanilang pang-araw-araw na pansin, tsismisan, at biruan.
299
minamalas na mabuti ang lagay ng mga piyesa.71 Dahil dito, ang nangyari ay kahima’t si Kapitan Basilio ay bahagya nang makadepensa man lamang, ay stalemate ang labanan dahilan sa maraming pagkakamali na nagawa sa huli ng binata. “Ihihinto natin ang usapin! Ihihinto natin!” ang sabing masayang-masaya ni Kapitan Basilio. “Ihihinto natin!” ang ulit ng binata, “maging anuman ang kahatulan ng mga hukom.” Nag-abutan sila ng kamay at sila’y nagkamayan nang buong lugod.72
Samantalang ipinagkakatuwa ng mga kaharap ang pangyayaring ito na pumuputol sa isang usaping kinababagutan na ng dalawang dako, ang biglang pagdating ng apat na guwardiya sibil at isang sarhento, barilan at nakalagay ang bayoneta, ay nakapigil sa kasayahan at nagbigay sindak sa pulutong ng mga babae. “Walang kikilos!” ang sigaw ng sarhento. “Isang putok sa gagalaw!” Kahit na nag-umugong ang gayong makahayop na kahambugan73 ay tumindig si Ibarra at siya ay nilapitan. “Ano ang ibig ninyo?” ang tanong. “Ibigay ninyo sa amin ngayon din ang isang masamang taong nagngangalang Elias, na siyang namiloto sa inyo kaninang umaga,” ang sagot na may pagbababala. “Isang masamang tao? Ang piloto? Marahil ay nagkakamali kayo,” ang sabi ni Ibarra. “ Hindi po, ang Elias na iyon ay muli na namang nasusuplong dahil sa pagbubuhat ng kamay sa isang pari.” “Ah, at iyan ang piloto? “Iyan nga, ayon sa sabi sa amin; tumatanggap kayo ng mga kilalang masamang taong sa inyong kapistahan, Ginoong Ibarra.” Pinagmasdan ni Ibarra ang nagsalita, buhat sa ulo hanggang paa, at pagkatapos ay sinagot nang buong pag-alipusta: “Hindi ko kailangan ang magbigay-alam sa inyo ng aking mga kilos! Sa aming mga piging ay
71 “Matapos maialay ang handog sa kanyang irog ay naging lubhang masaya si Ibarra kaya wala nang isip-isip na naglaro, ni hindi man lamang minamalas na mabuti ang lagay ng mga piyesa.” Ano ang simbolismo? Tandaan natin kanina na ang piyesa sa chessboard ay paglalarawan ng pulitika ng Espanya – ipinapakita ni Rizal na ang mga creole ay dapat huwag ng pakiaalaman pa ang pulitika ng Espanya, kundi ang pagtuunan ng pansin ay ang kalagayan ng bayan.
72 Ihinto na ang usapin sa hukuman ang sabi ni Kapitan Basilio – hindi niya alam na natanggap na ni Ibarra ang telegrama ukol sa hatol ng hukuman na pabor sa mga Ibarra, at naibigay na ng binata kay Sinang.73
Pahayop na kahambugan – ang mga guardia sibil ay mga katutubong Pilipino na naglilingkod sa kolonyal na hukbo. Nakilala ang mga ito sa kalupitan, pang-aabuso at paglabag sa karapatang pantao ng kanilang mga kababayan. Nagkaroon ng isang masamang kalooban, dahilan sila ay ginamit na instrumento ng kolonyal na pamahalaan at nakita nila na sila ay nakakataas sa kanilang mga kababayan at ang kolonyal na sistema ay pumapabor sa kanila upang magsilbing kublihan ng kanilang mga paglabag at paglapastangan sa karapatan ng kanilang mga kababayan.
300
tinatanggap na mabuti ang kahit sino, at kayo man ay naging isa sa mga naparito at nakatagpo rin sana ng isang upuan sa dulang, gaya ng inyong alperes na may dalawang oras lamang ang nakararaang kaharap namin.” At masabi ito ay tinalikuran ang kausap. Kinagat ng sarhento ang kanyang bigote, at sa pag-aakalang sila ang mahina ay ipinag-utos na hanapin sa ibang pook at sa gitna ng kakahuyan ang piloto, na taglay nila ang palatandaan ng anyo sa isang kaputol na papel.
Sinabi sa kanya ni Don Filipo: “Naiintindihan ba ninyong ang mga palatandaang iyan ay kaayos ng siyam sa bawat sampung bahagi ng mga katutubo rito; baka kayo magkamali.”74 Sa kahuli-hulihan ay bumalik ang mga sundalong nagsabing walang nakitang lalaki ni bangka na sukat paghinalaan; ang sarhento ay bumulong at umalis na gaya nang dumating: asal-guwardiya-sibil. Ang kasayahan ay unti-unting nanumbalik, nagsalimbayan ang tanungan at umalingawngaw ang mga pala-palagay. “Iyan pala ang Elias75 na naghagis sa alperes sa putikan!” ang sabing nag-iisip ni Leon. “At paano ba ang nangyari? Paano ang nangyari?” ang tanong ng ilang mausisa. “May nagsasabing noong buwan ng Setyembre, isang araw na maulan, ay nakasalubong ng alperes ang isang lalaking may pasang kahoy. Ang daan ay maputik at sa tabi lamang may isang makipot na daanan na malalakran lamang ng iisang tao. Sinasabing hindi inihinto ng alperes ang kanyang kabayo, kundi bagkus pa nga ay sinigawan ang lalaking kasalubong upang umurong; ngunit parang ayaw bumalik sa pinanggalingan dahil sa pasang dala sa balikat, o ayaw malublob sa putik, kaya nagpatuloy. Ang alperes, na nagalit, ay nagtangkang sagasaan ang kasalubong, nguni’t ang lalaki ay humawak ng kaputol na kahoy at pinalo nang buong lakas sa ulo ang kabayo kaya nabuwal at bumagsak sa putikan ang nakasakay. Sinasabi ring ipinagpatuloy na payapa ng lalaki ang kanyang lakad at hindi inalumana ang limang punglong sunud-sunod na ibinaril sa kanya ng alperes, na bulag sa pagkagalit at sa putik, mula sa putikang kinalubluban. Sa dahilang hindi niya nakikilala ang lalaking iyon ay inakalang iyon ang bantog na si Elias, na may ilang buwan pa lamang na kararating sa lalawigan, hindi maalaman kung saan nagmula at nagpakilala na sa mga guwardiya sibil ng ilang buwan sa mga aktibidad na katulad noon.76
“Kung gayon ay isang tulisan?” ang tanong ni Victoria na nangilabot.
74 Ang paraan ng pagkakakilala ng mga guardia sibil kay Elias ay mayroong kayumangging kulay, maitim na buhok, at mata, hindi katangusan at kasaratang ilong, hindi gaanong mataas, nakasuot ng damit ng mga katutubo. Isang pagpapakita ni Rizal kung gaano katanga ang mga guardia sibil.
75 Sa Kabanata 49 ay higit na ipapaliwanag ang simbolismo ng pangalan ni Elias.
76 Hindi lamang ang alperes ang kaniyang sinaktan, maging ang mga guwardiya sibil – sa ganito nakilala si Elias at inakalang siya ay isang tulisan. Kaya mapapansin ang inis ng mga humuhuling guardiya sibil.
301
“Inaakala kong hindi dahilan sa sinasabing minsan ay nakipaglaban sa mga tulisan, isang araw na ang mga huling tinutukoy ay ang mga nanloob sa isang bahay.”77
“Hindi naman mukhang masamang tao!” ang dagdag ni Sinang. “Hindi nga, napakalungkot lamang ang tingin: hindi ko nakitang ngumiti man lamang,” ang sabi ni Maria Clara na nag-iisip. Sa gayon, nakaraan ang hapon at dumating ang sandali ng pagbalik sa bayan. Nang lumabas sila sa kagubatan ay pinapawi na ng lumulubog na araw ang kanyang mga huling sinag, at dumaan silang mga walang imik sa kalapit ng mahiwagang libingan ng mga ninuno ni Ibarra. Pagkaraan doon ay nag-ulit na naman ang masayang usapang masigabo, sa silong ng mga sangang iyon, na hindi laging makadinig sa gayon karaming tinig. Ang mga puno ay parang nalulungkot, ang mga gumagapang na halaman nagduduyang parang ang ibig sabihi’y: “Paalam, kabinataan! Paalam, pangarap sa isang araw!”
At ngayon ay bayaan natin silang ipatuloy ang paglakad na tungo sa bayan, na sinasabayan ng tugtog ng gitara at tinatanglawan ng malalaking sulong kawayan. Ang pulutong ay unti-unting nababawasan, ang mga tanglaw ay nangamamatay, ang awit ay nagtitigil, at ang gitara ay napipipi samantalang sila ay nalalapit sa tahanan ng mga tao. Maglagay kayo ng inyong balatkayo sapagkat nasa piling na naman tayong muli ng inyong mga kapatid!78
77 Mayroong demarkasyon na humahati kay Elias sa isang tulisan, - kalaban siya ng mga tulisang nanloloob ng bahay. Si Elias sa pananaw ng mga Espanyol ay tulisan dahilan sa kahit sinong may hawak ng sandata (kahit bolo lamang) na lumalaban sa kapangyarihan ng Espanya ay itinuturing na tulisan. Sa hanay ng pananalitang ito ay nagawang maipakita ni Rizal ang malaking pagkakaiba ng panunulisan na may layuning mapagpalaya sa mga mandarambong na tulisan. Sinadya ng kolonyal na pamahalaan ng Espanya sa Pilipinas na lagyan ng label na kriminal ang sinumang lalaban sa kanila. Walang pinag-iwan sa mga nakalipas na panahon na kapag kinalaban mo ang nakaupong pangulo tatawagin ka nilang subersibo, terorista, kakampi ng destabilisasyon at iba’t iba pang katawagan. Ang binabanggit ko dito ay noong nakalipas na panahon.
78 Paglalagay ng pagbabalatkayo dahilan sa nasa piling na naman tayong muli ng inyong mga kapatid
Sa sosyolohiya, ang mga tao ay nagtataglay ng iba’t ibang gampanin sa lipunan at sa bawat gampaning iyan ay mayroon tayong partikular na ibinibihis sa ating pagkatao at kumikilos tayo ayon sa role na inaasahan ng mga nakapaligid sa atin. Mapansin sana na ang pamagat ng kabanatang ito ay “Sa Kagubatan” na nangangahulugang isang lugar na malayo sa kalipunan ng mga tao, rito ay malayang makapaghuhubad ng kaniyang partikular na role ang isang indibidwal na limitado lamang ang tatamuhing social pressure. Pansinin ang mga sumusunod:
malayang nakapaglilis ng mga kasuotan ang mga kababaihan, habang sila ay naliligo, dahilan sa kanilang paniniwala na sa nasabing lugar ay ligtas sila sa mahalay na kaisipan ng tao.
302
nakalimot si Padre Salvi sa kabanalan ng kaniyang katungkulang pansimbahan dahil sa natuksong manubok sa katawan ng mga kababaihan, partikular na kay Maria Clara na kaniyang lihim na pinagnanasaan at naging dahilan upang lumabas siyang litong-lito, pinagpapawisan at susuray-suray mula sa kaniyang pinagtataguan.
Ang pinaghahanap na si Elias ay pansamantalang naging malaya sa kagubatan. NAIPAKITA NIYA ANG KANIYANG KATAPANGAN AT KAKAYAHAN NA LABANAN ANG BUWAYA NA UMUUBOS NG MAGIGING PAGKAIN NG BAYAN. Hindi kaya ipinapakita ni Rizal dito ang papel ng kagubatan para sa isang epektibong pakikipagdigma ng bayan para sa pagtatamo natin ng kalayaan. (Napakaraming pagbanggit ni Rizal sa kagubatan bilang kanlungan ng inaaping bayan).Sa pakikibaka ni Elias sa lawa sa dako ng kagubatan ay hinangaan siya ng kaniyang mga naging kasama at naging isang bayani sa gitna ng mga naroroon.
Maging ang creole na si Ibarra ay nagkaroon din ng pagkakataon na makibahagi sa pakikibaka ng karaniwang taong si Elias sa pakikipaglaban sa buwaya. Ang katotohanan, naagaw pa nga ng creoleng si Ibarra ang kapurihan ng pagiging matapang at sa loob lamang ng ilang sandali ay nalimutan na ng mga kasama ni Ibarra ang inisyatibo ni Elias na harapin ang buwaya at sa dakong huli ay tinanaw pa ni Elias na utang na loob niya kay Ibarra ang pakikibahagi nito sa pakikibaka.
Maging ang isang ganap na api ay makatatagpo ng kanlungan sa kagubatan - katulad ni Sisa. Maalala sana na sa Kabanata 21 (Kasaysayan ng Isang Ina), na sa gitna ng kapighatian ni Sisa ay nasa kaniya ng isipan ang lumikas sa kagubatan, kasama ng kaniyang mga anak. Subalit sa panahon na ang kaniyang kaisipan ay pangimbabawan na ng kabaliwan, ang katutubong batas ng pangangalaga sa sarili ay nagtulak pa rin sa kaniya na magtungo ng kagubatan.
Ipinakita rin ni Rizal na sa nasabing pook ay maaring isantabi ang sistemang legal na kumukulong sa mga mahihirap at pinagtataguan ng mga makapangyarihan. Sa pamamagitan ng paglalaro ng ahedres na siyang higit na magpapasiya sa mahaba at magastos na proseso ng pagtatamo ng katarungan.
lumabas ang mga kapilyuhan ni Albino lalo na sa mga pagbibirong may bahid ng mga luntiang kaisipan na hindi mapapayagan sa isang lipunan na nakakahon sa makitid na pananaw na moral.
Nagkaroon ng lakas ng loob si Alvino na sagutin si Padre Salvi sa
303
ginawa ng huli na pagsira sa aklat ng rueda de fortuna at ipahayag ng mukhaan sa pari ang kaniyang mga pag-uugaling hindi kasang-ayon ng Wastong Pag-uugali at Tamang Kaayusan. Ang totoo, si Albino pa nga ang higit na nagsermon kay Padre Salvi ukol sa bagay na ito.
304
Recommended
