Talaan ng Paggamit ng Modyul
Paaralan:
Purok:
Sangay:
Rehiyon:
Kailan natanggap sa paaralan:
Gamitin ang sumusunod na titik sa pagtatala ng kondisyon ng modyul:
A (Bago)
B (Gamit na ngunit maayos pa)
C (May kaunting sira)
D (Maraming sira)
Pangalan ng
Humiram
Kailan Ipi-
nahiram Kondisyon Kailan Isinauli Kondisyon
Madya Magbarasa Kita
Giya sa Pagtukdo nin Bikol
Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na
inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at
pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat
namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon
na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran
ng Edukasyon sa [email protected].
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at
mungkahi.
1
Madya Magbarasa Kita
Giya sa Pagtukdo nin Bikol - Inot na Grado
Karapatang Uri (Hindi ipinagbibili)
Unang Edisyon, 2013
ISBN: 978-971-9981-96-1
Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng
Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapang kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaring gawin ng nasabing ahensiya o tangapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.
Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, lara-
wan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Dr. Yolanda S. Quijano Kawaksing Kalihim: Dr. Elena R. Ruiz Inilimbag sa Pilipinas ng ____________
Department of Education-Instructional Materials Council
Secretariat (DepEd-IMCS)
Office Address: 2nd Floor Dorm G, PSC Complex, Meralco Ave-
nue. Pasig City, Philippines 1600
Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072
E-mail Address: [email protected]
Mga Bumuo ng Ortograpiya
Mga manunulat: Claire B. Barcelona
Nemia Bulao Cedo
Dr. Regida N. Vibar
Mga tagasuri: Sheilee Boras-Vega, Ph.D
Evelyn Estadilla Pateño
Gumuhit ng mga larawan: Deo Moreno
Jason Villena
Naglayout: Aileen Nacario Ilagan
iii
Mga Laog
Mensahe .......................................................................... iv
Alpabeto asin Ortograpiya ........................................... 1
Mga Susundon sa Gramatika ..................................... 10
Glosaryo kan Pang-aroaldaw na Tataramon............. 40
iv
Mensahe
Br. Armin A. Luistro, FSC
Alpabeto asin
Ortograpiya
2
Alpabetong Bikol Alpabeto Polisiya sa
pagsubli nin mga
tataramon
Bilang
kan
patanog
Bilang kan
Katanog
Kambal
katanog
asin
Diptonggo
28 An 20 letra na a,
b, k, d, e, g, h, i, l,
m, n, ng, o, p, r, s,
t, u, w, y supis-
yente sa pag-
baybay kan mga
katutubong tata-
ramon kan Bikol.
Gagamiton an
(8) dagdag na
letra c, f, j, ñ, q,
v, x, z sa pag-
baybay kan mga
sinubling tatara-
mon buda mga
eksaktong pan-
garan kan tawo,
lugar, institusyon
buda mga scien-
tific/technical na
tataramon.
Kun dai nin
katumbas an
subling tatara-
mon gamiton an
orihinal na pag-
baybay kaini.
(5)
a-aki
e-elisi
i- ikos
o-okra
u-uran
(23)
(15)
b-bado
d-dahon
g-gapo
h-hikaw
k-kino
l-lagadi
m-manok
n-nigo
ng- ngipon
p-paroy
r-relo
s-sira
t-talong
w-walo
y-yoyo
(8)
c-cacao
f-Filipino
j-jacket
ñ- nina
q-Quintin
v-vinta
x-x-ray
z-zoo
ay-tulay
oy-kahoy
aw-aldaw
iw-ariw
bl-blusa
br-braso
dr-dram
gr-gripo
kl-klase
kr-kristal
pl-plato
pr-pritos
tr-trapo
ts-tsupon
3
Mga Alpabeto
Aa
aki
Ee
elesi
Ii
ikos
Oo
okra
4
Uu
uran
Bb
bado
Dd
dahon
Gg
gapo
5
Hh
hikaw
Kk
kino
Ll
lapis
Mm
manok
6
Nn
nigo
NGng
ngipon
Pp
paroy
Rr
relo
7
Ss
sira
Tt
talong
Ww
walo
Yy
yoyo
8
Alpabetong Bikol Lengguwahe Bikol
Alpabeto 28
Vowel 5
(Patanog) Bikol English
a aldaw sun
apa cone
e elepante elephant
elisi propeller
i ido puppy
ilaw light
o okra lady fingers
obispo bishop
u ugat root
ukay monkey
Consonant 23
(katanog)
b baso glass
bilog circle
d dahon leaf
duwa two
g garapon jar
gulay vegetable
h hibi cry
hilaw raw
k kabayo horse
kamot hand
lagadi saw l
lata can
9
Consonant
(katanog) Bikol English
m mani peanut
mais corn
n namok mosquito
niyog coconut
ng ngabil lips
ngimot mouth
p pato duck
payo head
r regalo gift
rosa pink
s sanga branch
siko elbow
t tasa cup
trapo rag
w walo eight
wara none
yelo ice y
yukyuk armpit
Sinublian 8
(katanog) Bikol English
c Catanduanes Catanduanes
f fountain fountain
j jacket jacket
ñ Niño Niño
q Queenie Queenie
v vase vase
x xylophone xylophone
z zebra zebra
Mga Susundon sa
Gramatika
11
GRAMATIKA-BIKOL
PANGNGARAN
Pagbilang kan Pangngaran-(Saruan, Duwahan, Pandakulan)
Tandaan:
Saruan - gagamiton kun an pig-uurulayan saro
sanang pangngaran.
Duwahan - gagamiton kun an pig-uurulayan duwang
pangngaran. Ikakabit an unlaping “mag” sa
ugat na tataramon.
Pandakulan - gagamiton kun an pig-uurulayan tulo o
dakul pang mga pangngaran.
Halimbawa:
Si Ton an pinsan ko.
Magpinsan sinda Miko asin Clara.
Nag-iribahan an magpirinsan na sinda Miko, Clara
asin Mara.
SARUAN DUWAHAN PANDAKULAN
ama mag-ama mag-arama
amigo mag-amigo mag-aramigo
kaiba magkaibahan magkairibahan
kakawat magkakawat magkakarawat
kaklase magkaklase magkakralase
kataning magkataning magkataraning
kaulay magkaulay magkaurulay
ina mag-ina mag-irina
pinsan magpinsan magpirinsan
12
Pagkatawo (Pambabayi, panlalaki, daing kasiguraduhan,
daing pagkatawo)
Tandaan:
An mga tataramon na pambabayi gagamiton kun an pig-
uurulayan babayi.
An mga tataramon na panlalaki gagamiton kun an pig-
uurulayan lalaki.
An mga tataramon na daing kasiguraduhan gagamiton kun
an pig-uurulayan dai sigurado an pagkatawo.
An mga tataramon na daing pagkatawo gagamiton kun an
pig-uurulayan dai nin pagkatawo.
Halimbawa:
Pambabayi
Si Madam Nemia an paborito kong maestra.
Panlalaki
Nata si Sir Arnel an bagong maestro sa Mathematics?
Daing Kasiguraduhan
Nagkaigwa nin kumperensiya an mga paratukdo .
Daing Pagkatawo
Buraon mo an nakasurat sa pisara.
PAMBABAYI PANLALAKI DAING DAING
anayon/dulag butakal urig ata
babayi lalaki eskuwela libro
daraga soltero tawo burak
guna/gunakan lalong/sulog manok paroy
ina ama magurang pagkaon
lola lolo apuon sugkod
maestra maestro paratukdo pisara
manay manoy tugang bado
nene nonoy aki kawatan
madre padi relihiyoso bibliya
13
PANSALIDA
An Pansalida(Panghalip) ginagamit na panribay sa pangaran
kan tawo, bagay, hayop buda lugar.
Gamit kan ako, ika, siya:
An ako, ika buda siya an ginagamit na pansalida sa pangaran
kan tawo tanganing dai na ini pag-uruutruhon pa.
Gagamiton an ako bilang pansalida sa ngaran kan tawong
nagtataram.
Halimbawa:
Ako si Lina.
Taga Baranggay Misibis, Bacacay, Albay ako.
Gagamiton an ika bilang pansalida sa pangaran kan sarong
tawong kinakaulay.
Halimbawa:
Ika an sakong bagong kaamigo.
Pasain na ika?
Gagamiton an siya bilang pansalida sa pangaran kan
sarong tawong pig-uulayan.
Halimbawa:
Siya an bago tang kaklase.
Matabang siya sato.
Gamit kan kamo, kami, kita, sinda:
An kamo, kami, kita buda sinda, mga tataramon na ginagamit
na pansalida sa pangaran kan duwa o mas dakul pang bilang
nin tawo.
Gagamiton an kamo bilang pansalida sa mga pangaran
kan duwa o mas dakul pang tawong kinakaulay.
Halimbawa:
Nauugma kamo?
14
Kamo an magkapadis sa pakawat.
Gagamiton an kita o kami bilang pansalida sa mga pa-
ngaran kan mga tawong nagtataram buda an saiyang
mga pag-iriba.
Halimbawa:
Nagkarawat kami sa gilid kan tinampo.
Kami an nakadiskubre kan kuweba.
Kita an matabang sa paglinig kan palibot.
Nata masarakat kita sa bayawas?
Gagamiton an sinda bilang pansalida sa mga pangaran kan
duwa o mas dakul pang tawong pinag-uulayan.
Halimbawa:
Sinda maugmang nagkarawat nin bola.
Pirang magturugang sinda?
Gamit kan ini, iyan, ito:
An ini, iyan buda ito, mga tataramon na ginagamit na
pansalida sa mga bagay na pigtuturo.
Gagamiton an ini kun an pigtuturo mga bagay na harani sa
tawong nagtataram.
Halimbawa:
Ini an regalo sako ni Tatay.
Burak ini nin gumamela.
Gagamiton an iyan kun an pigtuturo mga bagay na harayo
sa nagtataram pero harani sa tawong kinakaulay.
Halimbawa:
Iyan an regalo saimo ni Tatay?
Burak iyan nin gumamela.
Gagamiton an ito kun an pigtuturong mga bagay harayo sa
nagtataram buda kinakaulay.
15
Halimbawa:
Ito an bago kong kawatan.
Samuya na harong ito.
PANDIWA
Tataramon na nagpapahiling nin hiro/aksiyon/gawi
An pandiwa tataramon na nagpapahiling nin hiro, aksiyon asin
gawi.
Panahunan
Tandaan:
Nangyayari
Tanganing maipahiling na tapos na an ginibong hiro/
aksiyon, gagamiton an panlapi na nag bago an ugat na ta-
tatamon.
Halimbawa:
Nagkakan ako ki batag kan nakaaging semana.
Kasubanggi nagbasa siya kan libro.
Paliwanag: Sa ipinahiling na halimbawa, idinagdag an unlapi
na nag bago an ugat na tataramon na kakan.
Ginamit man an mga konsepto nin oras
(nakaaging semana, kasubanggi) na nagpahiling
na tapos na an aksiyon na ginibo.
UGAT NA
TATARAMON NANGYARI NANGYAYARI MANGYAYARI
adal nag-adal nag-aadal maadal
basa nagbasa nagbabasa mabasa
kakan nagkakan nagkakakan makakan
pangadyi nagpangadyi nagpapangadyi mapangadyi
surat nagsurat nagsusurat masurat
16
Nangyayari
Tanganing maipahiling na nangyayari pa an hiro/aksiyon,
gagamiton an unlapi na nag asin dodoblehon an inot na
silaba kan ugat na tatataramon.
Halimbawa:
Nagkakakan ako ki batag aroaldaw.
Ugali na ni Mark na nagbabasa ki libro.
Paliwanag: Sa ipinahiling na halimbawa, idinagdag an unlapi
na nag bago an ugat na tataramon na kakan
buda dinoble an inot na silaba kakakan kan
ugat na tataramon.
Siring man an konsepto sa oras na aroaldaw, mina-
pahiling na pirmi piggigibo an nasabing aksiyon.
Mangyayari
Tanganing maipahiling na mangyayari pa sana an hiro/
aksiyon, gagamiton an unlapi na ma bago an ugat na tata-
ramon.
Halimbawa:
Makakan ako ki batag sa masunod na aldaw.
Taodtaod mabasa ako ki libro.
Paliwanag: Sa ipinahiling na halimbawa, idinagdag an unlapi
na ma bago an ugat na tataramon na kakan.
An konsepto sa oras (masunod na aldaw asin
taodtaod) ginamit man tanganing maipahiling na
mangyayari pa sana an aksiyon.
PANG-URI
Tataramon na Naglaladawan
An pang-uri mga tataramon na naglaladawan nin tawo, bagay,
lugar, hayop asin pangyayari.
17
Lebel
Tandaan
Paglaladawan
Igwang tulong lebel an mga tataramon na naglaladawan.
An inot piggagamit kun naglaladawan nin saro sanang
pangngaran (tawo,bagay,lugar, hayop buda pangyayari).
Halimbawa:
tawo - Magayon na aki si Maria.
bagay- Sadit an ginibong lamesa.
lugar- Halangkaw an Bulkan Mayon.
hayop- Dakula na baka an binuno kan kasal ni Mario.
pangyayari- Makulor an selebrasyon kan piyesta sa
Barangay Sta.Rosa.
Paliwanag:
Sa ipinahiling na mga halimbawa, an mga tataramon na
naglaladawan piggagamit sa pagladawan nin saro
sanang pangngaran, tawo man, bagay, lugar, hayop o
pangyayari.
Pagkumparar
Tanganing maipahiling an pagkumparar na lebel kan mga
MGA TATARAMON
NA NAGLALADAWAN
POSITIVE
COMPARATIVE
SUPERLATIVE
dakula dakula mas dakula
dakulaon
pinakadakula
dakulaunon
halangkaw halangkaw mas halangkaw
halangkawon
pinakahalangkaw
halangkawunon
magayon magayon mas magayon
magayunon
pinakamagayon
magayununon
makulor makulor mas makulor
makuluron
pinakamakulor
makulurunon
sadit sadit mas sadit
saditon
pinakasadit
saditunon
18
tataramon na naglaladawan, gagamiton an mas bago an
tataramon na naglaladawan. Siring man an hulaping on
ikakabit sa tataramon na naglaladawan asin sasalidahan o
dadagdagan an hudyan na patanog nin u. An duwang
paagi puwedeng gamiton nganing ipahiling an
pagkumparar.
Halimbawa:
tawo – Mas magayon sa kambal si Maria kaysa ki Mercedes.
Magayunon si Maria kaysa sa kakambal na si Mercedes.
bagay- Mas sadit an tukawan kaysa sa lamesa.
Saditon an tukawan kaysa sa lamesa.
lugar- Mas halangkaw an Bulkan Mayon kaysa Bulkan
Bulusan.
Halangkawon an Bulkan Mayon sa Bulkan Bulusan.
hayop- Mas dakula an baka kaysa sa kanding.
Dakulaon an baka kaysa sa kanding.
pangyayari- Mas makulor an selebrasyon kan piyesta nin
barangay kaysa sa kumpleanyo.
Makuluron an selebrasyon kan piyesta nin
barangay kaysa sa kumpleanyo.
Paliwanag:
Sa ipinahiling na mga halimbawa, ikinabit an mas sa tata-
ramon na naglaladawan tanganing ikumparar an duwang
pangngaran. Ipigkakabit man an hulaping on sa tataramon
na naglaladawan asin sasalidahan o dadagdagan an hud-
yan na patanog nin u. An tataramon na kaysa ginamit man
bago binanggit an ikaduwang pangngaran na pigkumparar
sa nainot.
Pinakahalangkaw
An ikatulong lebel kan tataramon na naglaladawan nin tulo
o dakul pang pangngaran, maipapahiling sa paggamit nin
mga panlapi. An unlaping pinaka pigkakabit sa tataramon
na naglaladawan. Siring man an hulaping un o non ikakabit
sa tataramon na nasa lebel nin pagkumpar. An duwang
19
paagi puwedeng gamiton nganing ipahiling an pinakaha-
langkaw na lebel nin paglaladawan.
Halimbawa:
tawo – Pinakamagayon sa magturugang na babayi si Rosa.
Sa magturugang na babayi, si Rosa an magayununon.
bagay- Pinakasadit an plorera sa mga gamit sa sala.
Sa mga gamit sa sala, an plorera an saditunon.
lugar- Pinakahalangkaw an bulod nin Apo sa gabos na
bulod sa Pilipinas.
Sa gabos na bulod sa Pilipinas, an bulod nin Apo an
halangkawunon.
hayop- Pinakadakula an elepante sa gabos na hayop na
may apat na bitis na buhay.
Sa gabos na hayop na may apat na bitis na buhay,
an elepante an dakulaunon.
pangyayari- Pinakamakulor an selebrasyon kan Pasko.
An Pasko an makulurunon na selebrasyon.
Paliwanag:
Sa ipinahiling na mga halimbawa, ikinabit an mga
panlaping pinaka buda un o non sa tataramon na
naglaladawan. An pinaka pigkabit sa inutan mantang an
un o non sa hudyan kan tataramon na nagkukumparar.
Digdi tulo o mas dakul pang pangaran an piglaladawan.
Ini minapahiling kan pinakahalangkaw na lebel nin
paglaladawan.
PANANDA
Paggamit kan an/an mga, si/sinda, kay,ki/ kira
Tandaan:
Gamit kan an/an mga:
An an buda an mga an mga pananda sa pangaran kan tawo,
20
hayop, bagay asin lugar.
Gagamiton an an kun an pig-uurulayan saro sanang
pangngaran (tawo, bagay, hayop, lugar).
Halimbawa:
Gagamiton an an mga kun an pig-uurulayan duwa o mas
dakul pang pangngaran.
Halimbawa:
Gamit kan si/sinda:
An si buda sinda an mga pananda na ginagamit sa eksaktong
pangaran kan tawo.
Gagamiton an si bilang pananda bago an eksaktong
pangaran kan sarong tawong pig-uulayan.
si Ela si Ben
Si Rico si Lita
Si Angela si Angelo
Tawo Bagay Hayop Lugar
an mga aki an mga bola an mga ikos an mga harong
an mga padi an mga burak an mga baka an mga saudan
an mga tawo an mga lapis an mga sira an mga simbahan
Tawo Bagay Hayop Lugar
an aki an bola an ikos an harong
an padi an burak an baka an saudan
an tawo an lapis an sira an simbahan
21
Halimbawa:
Gagamiton an sinda bilang pananda bago an eksaktong
mga pangaran kan duwa o dakul pang tawong pig-
uulayan.
Halimbawa:
Gamit kan kay/ki:
Gagamiton an kay/ki bilang pananda bago an eksaktong
pangaran kan kagsadiri kan pighuhurunan na bagay.
Halimbawa:
Gamit kan kira:
Gagamiton an kira bilang pananda bago an eksaktong
mga pangaran kan kagsadiri kan pighuhurunan na bagay.
Halimbawa:
sinda Attila buda Athena
sinda Mark, Joyce asin Brigette
sinda Joseph buda Rose
Kay Rosa an pulang panyo na ini.
Ki Jose an lapis asin pantahar na ini.
Nata kay Ramil an mahibog na libro?
Kira Tasing asin Mayna an mga payong na dumog.
Kira Ton, Ella asin Nemia an mga bag na bago.
Kira Claire asin Erialc an mga tukawan na kulor pula.
22
PARIRALA ASIN PANGUNGUSAP
Magkaiba an parirala asin pangungusap.
An parirala grupo nin mga tataramon, alagad dai nagta-
tao nin kumpletong ideya o mensahe.
An pangungusap puwedeng saro o grupo nin mga tatara-
mon na igwang kumpletong ideya o mensahe.
Halimbawa:
Parirala Pangungusap
an ayam buda ikos Nata ta nagbubukudan an ayam
buda ikos sa tanuman?
igwang dakulang halas Tabang! Igwang dakulang halas sa
laog kan luho.
sa kaagahan nin piyesta Paki priparar kan mga gamit sa kaa-
gahan nin piyesta.
an makusog na duros An makusog na duros an rason kun
nata ta diit an dakop na sira.
malinig sa kuwarto Kuwaon mo an lampaso ta malinig
ako sa kuwarto.
Paliwanag:
An mga halimbawang ini, minapahiling kan pag-
kaiba nin parirala sa pangungusap. An inot na grupo nin
mga tataramon daing kumpletong ideya.
An ikaduwang grupo nagpupuon sa dakulang letra
buda nagtatapos gamit an tamang bantas depende sa
klase kan pangungusap. Ini igwa man nin pangngaran na
pighuhururunan buda mga tataramon na naglaladawan
sa tema. Igwa man ini nin bilog na ideya o mensahe.
23
GIYA SA ORTOGRAPIYANG BIKOL
An giya sa ortograpiyang Bikol igwa nin mga kalakaran
kun pano nagsusurat an mga Bikolano sa saindang lengguwahe.
Piglalahad sa ortograpiyang ini an mga estandardisadong mga
grapema (o pasurat na mga simbolo) asin mga prinsipyo sa pag-
gamit asin pagsayod kan mga panandang ini.
I. MGA GRAPEMA
An grapema binibilog nin mga letra asin mga simbolo.
A. Letra.
An alpabetong Bikol binibilog nin 28 letra, 20 na katutubo
asin 8 na sinublian.
B. Mga bakong letra.
Bakong letra an minasunod:
Paiwa (`) asin pakupya (^) an nagsisimbolo kan impit
na tanog;
Tuldok na pahilis (´) an nagsisimbolo nin duon asin
laba.
Bantas:
tuldok .
pahapot ?
pamati !
kurit ,
tuldok-kurit ;
Aa “ey”
Bb “bi”
Cc “si”
Dd “di”
Ee “i”
Ff “ef”
Gg “ji”
Hh “eych”
Ii “ay”
Jj “jey”
Kk “key”
Ll “el”
Mm “em”
Nn “en”
Ññ “enye”
NGng “enji”
Oo “o”
Pp “pi”
Qq “kyu”
Rr “ar”
Ss “es”
Tt “ti”
Uu “yu”
Vv “vi”
Ww “dobol yu”
Xx “eks”
Yy “way”
Zz “zi”
24
duwang tuldok :
kudlit ‘
gitling -
panipi “ ”
panaklong ( )
braket [ ]
ellipsis …
II. PANGABSAN NA PRINSIPYO SA PAGBAYBAY
A. Pasayod na pagbaybay
Paletra an pagsayod kan pagbaybay sa Bikol. Saro-sarong
sinasayod na tultol an mga letrang nagbibilog kan:
1.Tataramon
Pakasurat Pakasayod
aga /ey-ji-ey/
baso /bi-ey-es-o/
tubig /ti-yu-bi-ay-ji/
2. Akronim
CASURECO /si-ey-es-yu-ar-i-si-o/
GSIS /ji-es-ay-es/
SSS /es-es-es/
3. Daglat
Mrs. /kapital em-ar-es/
Kgd. /kapital key-ji-di/
Dr. /kapital di-ar/
4.Inisyal kan mga tawo
FVR /kapital ef-kapital vi-kapital ar/
MLQ /kapital em-kapital el-kapital kyu/
GMA /kapital ji-kapital em-kapital ay/
5. Inisyal kan mga institusyon
NGO /kapital en-kapital ji-kapital o/
BU /kapital bi-kapital yu/
USI /kapital yu- kapital es-kapital ay/
25
6. Simbolong pansiyensiya/pangmatematika
H20 /kapital eych-tu-o/
kg /key-ji/
cm /si-em)
B. Pasurat na pagbaybay
1. An mga katutubong tataramon ibaybay susog sa
alpabetong Bikol.
bako ribok bagas
kakan dalan bakal
saday taram gatos
2. Galangon an pagbaybay kan mga sinublian na
tataramon sa Pilipinas.
tnalak o’ t’inalak
hablon na gibo sa abaka kan mga T’boli.
payyo/payew
kabasan kan mga Ifugaw
cabalén
kababayan sa Pampango
3. Galangon an pagbaybay kan mga dayuhan na
tataramon kun ini subli sana asin kaipuhan an
konotasyon kaini sa hinalian na kultura.
amor propio habeas corpus
jihad status quo
samurai shalom
III. AN MGA SILABA ASIN PAGSILABA
A. An silaba
An silaba iyo an bunyog kan pasunod-sunod na
tanog sa pagtaram. Sa lambang bunyog, igwa nin saro
sanang pagtanog.
ano a∙no
26
kahon ka∙hon
dila di∙la
lakaw la∙kaw
B. An kumpusisyon kan mga silaba.
Pigtututukoy an pantig base sa kayarian kaini sa
paagi kan paggamit nin simbolo: An K para sa katanog,
an P para sa patanog.
P a∙gom
KP da∙law
PK al∙daw
KPK bal∙de
KKP pla∙no
PKK eks∙pe∙ri∙men∙to
KKPK dram∙stik
KKPKK trans∙por∙tas ∙yon
KKPKKK shorts
C. An pagsisilaba
An pagsisilaba paagi nin pagbabanga kan
tataramon. Nagsusunod ini sa grapema o nakasurat na
simbolo.
1. Kun may magkasunod na mga patanog, sinusuway ini
na mga silaba:
nag-uuran nag∙u∙u∙ran
maagahon ma∙a∙ga∙hon
naaaraman na∙a∙a∙ra∙man
baoo ba∙o∙o
2. Kun magkasunod an katanog, binabanga ini asin iniiba
sa patanog na kataid.
bantay ban∙tay
kanta kan∙ta
anggot ang∙got
3. Kun may tulong surunudan na katanog, an inot na
duwang katanog maiba sa sinusundan na patanog,
mantang an saro duman sa nagsusunod na patanog.
27
eksperyensiya eks∙per∙yen∙si∙ya
eksperto eks∙per∙to
inspirasyon ins∙pi∙ras∙yon
transportasyon trans∙por∙tas∙yon
4. Alagad, kun an katanog na m o n sinusundan nin br, dr,
pl, asin tr, sinusuway an mga katanog na m asin n sa mga
sinambit na katanog.
Disyembre Dis∙yem∙bre
balandra ba∙lan∙dra
ehemplo e∙hem∙plo
kontra kon∙tra
5. Kun may apat na surunudan na katanog, an inot na duwa
para sa sinusundan na patanog, asin an sunod na duwa
para sa masunod na patanog.
ekstra eks∙tra
eksklusibo eks∙klu∙si∙bo
D. An pag-uutro kan silaba
Ini an patakaran sa pag-uutro kan mga silaba.
1. Bakong arog kan Filipino, dai pig-uutro an patanog kun ini
yaon sa inutan. Kundi, binubugtakan nguna nin mga
panlapi bago ini pig-uutro.
maiinom ma∙i∙i∙nom
nag-iirok nag∙i∙i∙rok
inoorasan i∙no∙o∙ra∙san
2. Kun an inot na patanog kan sinublian na tataramon igwa
nin kambal na katanog, inuulit an inot na katanog asin
patanog.
pritos pi∙pri∙tu∙son
trabaho ta∙tra∙ba∙hu∙hon
problema po∙pro∙ble∙ma∙hon
IV. Pagbaybay kan mga Katutubong Tataramon
28
hiro hain
inom tawi
tuguti tukdui
B. Kun an tanog “o”/”u” yaon sa huring silaba, gamiton an “o”.
gayón bako gayún
taón bako taún
raót bako raút
tukdó bako tukdú
tapós bako tapús
ako bako aku
samo bako samu
apuwera: dakúl, gasúl, balút
C. Sa iba pang posisyon kan tanog “o”/”u” gagamiton an
letrang u.
puso bako poso
bulig bako bolig
huna bako hona
burak bako borak
pugol bako pogol
sukol bako sokol
dakula bako dakola
balukag bako balokag
apuwera sa tanog “o” na pigsusundan nin s:
poste, poswelo, posible, poster, impostor,
D. Sa mga tataramong nagtatapos sa patanog na “o” kun ini
pig –uutro dai na pigriribayan an letrang “o” nin letrang “u”.
Kaagan nin gitling sa tahaw kan tataramon.
ano ano - ano
gibo gibo-gibo
kiro kiro-kiro
ribo ribo-ribo
saho saho-saho
kuyog kuyog-kuyog
hapot hapot-hapot
29
kaon kaon-kaon
sunod sunod-sunod
taon taon-taon
E. Alagad, kun ini binubugtakan nin mga hulapi, arog kan –an,
–hon o –on, asin marikas an pagsayod kan patanog, ini
nagiging /u/.
luto lutuan
hapot haputon
sunod sunudon
putok putukan
gibo gibuhon
sigbo sigbuhon
F. Sa pagbaybay kan katutubong tataramong Bikol, an tanog
na [ng] isusurat sa letrang ng bako sa lumang Espanyol na
letrang gñ apuwera sa pangaran nin tawo.
ngaran bako gñaran
mga bako magña
G. Tanganing dai maribong sa tanog kan /ng/ asin /g/,
kaipuhan ibugtak ining sunudan sa mga tataramon na
yaon an duwang tanog, apuwera kun ini pangaran kan
tawo, bagay, lugar o pangyayari.
banggi
bangga
anggot
apuwera: Domingo (ngaran nin tawo)
Bingo (pangaran nin brand)
Mango (pangaran nin brand)
H. Sa pagbaybay kan diptonggo sa katutubong tataramong
Bikol, gagamiton an kumbinasyon kan patanog asin mala-
patanog na [y] o [w].
ay imbes na /ai/ bagay, marhay, paypay
aw imbes na /au/ bahaw, aldaw, bangraw
30
iw imbes na / paksiw, pitiw, ariw
oy imbes na /oi/ kahoy, manoy, haloy
V. Pagbaybay kan mga Dayuhan na Tataramon.
A. Sagkod makakaya, hanapan nin katumbas na Bikol
tanganing malikayan an pagsubli nin mga tataramon.
paisi imbes na anuncio
saysay imbes na storia
pintakasi imbes na celebrar
pagraspa imbes na abortion
Igwang tulong klase nin mga dayuhan na tataramon. Inot,
an mga asimiladong tataramon. Sinda idtong mga nagdagos na
asin kabtang na kan Bikol na leksikon. Ikaduwa, idtong mga
nakikidagos sana. Buot sabihon, dai man sinda kabtang kan
aroaldaw na pagsurat asin pagtaram. Huli ta igwa man kitang
katumbas na tataramon asin huli ta kaipuhan na gayong dai
mawara an orihinal na konotasyon kan tataramon. Ikatulo iyo an
code-switching.
B. Gamiton an natatanging mga tataramon hali sa mga
katutubong lengguwahe sa Pilipinas asin padanayon an
orihinal na baybay.
banhaw - muling pagkabuhay
(Visaya)
gahum - kapangyarihan
(Cebuano, Hiligaynon, Waray)
Tandaan: Tibaad magribay man sinda kan saindang
ortograpiya, arog kan cabalen pasiring sa
kabalen, Davao pasiring sa Dabaw.
C. An mga tataramon na hali sa Espanyol, kun ini asimilado na o
parte na kan leksikon kan Bikol, ibaybay susog sa alpabetong
Bikol.
kusina hali sa cucina
pamilya hali sa familia
panyo hali sa paño
sapatos hali sa zapatos
31
kinse hali sa quinse
kabayo hali sa caballo
baso hali sa vaso
D. Mga Tataramon na sinublian sa Espanyol.
1. Baybayon an tataramon susog sa alpabetong Bikol.
bokabularyo hali sa vocabulario
pilosopiya hali sa filosofia
selebrasyon hali sa celebracion
sikolohiya hali sa psicologia
kapitulo hali sa capitulo
proyekto hali sa proyecto
2. Sa mga tataramon na subli sa Espanyol na nagpupuon
sa e, padanayon an e.
estasyon bako istasyon
eksplikar bako iksplikar
estudyante bako istudyante
espiritu bako ispiritu
espesyal bako ispesyal
3. Alagad kun ini yaon sa tahaw kan tataramon, na des-, ini
nagiging “i”, huli kan mga patakaran na nasambit sa inu-
tan
disgrasya bako desgrasya
disyerto bako desyerto
disgusto bako desgusto
4. Sa mga tataramon na subli sa Espanyol na nagpupuon sa
o, padanayon an o.
obispo bako ubispo
opisina bako upisina
okasyon bako ukasyon
obligasyon bako ubligasyon
32
5. Alagad kun ini makukua sa tahaw kan tataramon, ini
masunod sa mga nasambit sa inutan na patakaran
pulitika bako politika
pulis bako polis
kuryente bako koryente
turnilyo bako tornilyo
6. Sa mga tataramon na subli sa Español na may o sa inot na
silaba asin sinusundan nin n, nagbabago an kasunod na
katanog, an o nagiging u asin an n nagiging m .
kumbensyon hali sa convencion
kumperensya hali sa conferencia
kumbento hali sa convento
kumporme hali sa conforme
kumbulsyon hali sa convulsion
7. An [h] na dai man sinasayod sa Español, dai na pigkakaag
sa inutan kan mga tataramon na ini.
abilidad abito
erido igado
onra umilde
arina
E. Kun an tataramon na sinublian parehong yaon sa Espanyol
asin Ingles, sunudon an pagsayod kan Espanyol asin isurat
gamit an alpabetong Bikol.
Español Ingles Bikol
imagen image imahen
dialogo dialogue diyalogo
prioridad priority priyoridad/prayoriti
F. Pagsubli sa Tataramon na Ingles: Kun tataramon na Ingles
asin iba pang dayuhang tataramon an pigsusublian, pada-
nayon an orihinal na ispeling kun makakalibong an pagbay-
bay sa Bikol.
33
load ballet
fillet chat
depot straw
1. Mga Tataramon na may Digrapo
a. Sa mga tataramong Ingles na nagtatapos sa “ct”, an
“ct” nagiging “k” pagkabinaybay sa Bikol.
abstrak hali sa abstract
adik hali sa addict
suspek hali sa suspect
b. Sa mga tataramong subli na may “ch,” tulong paagi an
puwedeng gamiton:
b.1 padanayon an orihinal na baybay.
chessboard chess
chat charger
chips chimes
b.2 salidahan nin ts an ch asin baybayon sa Bikol
tsapter hali sa chapter
tsart hali sa chart
tsanel hali sa channel
tsok hali sa chalk
tsokolate hali sa chocolate
tseke hali sa cheque
b.3. salidahan nin k an ch asin baybayon sa Bikol
iskolar hali sa scholar
kemikal hali sa chemical
Maging konsistent sa paggamit kan arin man
na paagi
c. Sa mga tataramon na may sh, padanayon ini.
shampoo shawarma
sensorship hali sa censorship
iskolarship hali sa scholarship
34
2. Mga subling tataramon na nagpupuon sa letrang “s”
puwedeng baybayon sa duwang paagi.
a. padanayon an orihinal na anyo
scarf
slogan
spa
b. kagan nin “i” sa inutan pag binaybay sa Bikol
iskrip hali sa script
iskedyul hali sa schedule
isport hali sa sport
iskawt hali sa scout
iskolar hali sa scholar
G. Padanayon an orihinal na baybay kan mga tataramong
pantangi, panteknikal, pansiyensiya asin simbolong
pansiyensiya asin matematika.
Jose “Joey” Salceda varicose veins
Camalig, Albay chemotheraphy
Ceñeza Bldg. videotape
Estevez Hospital x-ray
Jhonson wax carbon dioxide
chlorophyll Fe (iron)
chloroform C (carbon)
V. MGA DAGDAG NA TUNTUNIN
A. Gitlingan an pangngarang pantangi asin subling tataramon
pagka inuunlapian.
maka-Cory maka-Diyos
maka-Pilipino maka-Joey
mapa-LCC mapa-Naga
mapa-SM mapa-BU
pa-Legazpi pa-Naga
pa-Mariners pa-Mayon
para-Ingles
35
B. Pandakulan na anyo kan mga tataramon sa pagsurat.
1. Ginagamit an “mga”sa pagsurat kan darakulan na
anyo kan tataramon.
mga opisyal
mga apostol
mga anghel
2. An mga asimiladong tataramon dai na dapat magsu-
nod kan pandarakulan na patakaran sa pinaghalian
na lengguwahe.
mga opisyal bako mga opisyales
mga disipulo bako mga disipulos
mga kompiyuter bako mga kompyuters
mga Diosesis bako mga Diosesisis
mga suldados bako mga suldado
3. Dai ginagamitan nin “pamilang” asin “mga” an mga
tataramon na nasa anyong pandarakulan.
kaakian bako mga kaakian
bako limang kaakian
kamagurangan bako mga kamagurangan
bako anom na
kamagurangan
kahobenesan bako mga kahobenesan
bako tolong kahobenesan
4. Pagbilog kan pang-uri
a. Ginagamit an panlaping makauri sa ugat na
tataramon na bakong orihinal na pang-uri.
pang-akademya/ bako pang-akademiko
akademiko
pangkultura/kultural bako pangkultural
panlingguwistika/ bako panlingguwistik
lingguwistik
pangradyo bako panradyo
36
pangdiyaryo bako pandiyaryo
C. Mga tataramon na may duwang magkasunod na parehong
katanog
*Pigkakaltas an saro sa duwang magkasunod na parehong
katanog.
transmiter hali sa transmitter
komite hali sa committee
bulitin hali sa bulletin
gramar hali sa grammar
D. Mga Tataramon na may Kambal-Patanog
Sa pagbaybay kan mga tataramon na sinublian sa Espanyol
na may kambal-patanog, isaalang-alang an duwang klaseng
patanog. Makusog na patanog (a, e, o) asin maluyang
patanog (i, u). Ini an mga susundon:
1. Padanayon an magkasunod na makusog na patanog
a + (e, o), e +(a, o), o + (a, e) sa mga tataramon na subli
sa Espanyol.
a + (e, o) = maestro, aorta, aerosol
e + (a, o) = teatro, teorya, empleado
o + (a, e) = loa, boa, poesiya, poeta
2. Salidahan nin y an maluyang patanog na i asin nin w an
maluyang patanog na u sa mga tataramon na Espanyol
na may kumbinasyon nin maluya asin makusog na
patanog.
i + (a, e, o) at u + (a, e, o)
ia - grasya hali sa gracia
akasya hali sa acacia
alyansa hali sa alianza
baterya hali sa bacteria
mayorya hali sa mayoria
37
ie - Disyembre hali sa Diciembre
serye hali sa serie
yelo hali sa hielo
kubyerta hali sa cubierta
io - ambisyon hali sa ambicion
benepisyo hali sa beneficio
bisyo hali sa vicio
edukasyon hali sa educacion
Hunyo hali sa junio
misyon hali sa mission
milyonaryo hali sa millonario
sesyon hali sa session
okasyon hali sa ocacion
relasyon hali sa relacion
au - awto hali sa auto
awditor hali sa auditor
awtoridad hali sa autoridad
awditoryo hali sa auditorio
ua - estatwa hali sa estatua
agwador hali sa aguador
manwal hali sa manual
ritwal hali sa ritual
biswal hali sa visual
ue - abuwela hali sa abuela
posuwelo hali sa pozuelo
3. Pagsisingit nin w o y sa mga tataramong may kumbinasyon
na i + (a, e, o) at u + (a, e. i) kun:
a. An kambal-katanog minasunod sa panginot na katanog
kan tataramon:
ia - biyahe hali sa viaje
diyalekto hali sa dialecto
diyaryo hali sa diario
diyalogo hali sa dialogo
piyano hali sa piano
piyanista hali sa pianist
diyamante hali sa diamante
38
ie - biyernes/Biyernes hali sa biernes
impiyerno hali sa infierno
miyembro hali sa miembro
piyesa hali sa pieza
piyesta/pista hali sa fiesta
siyempre hali sa siempre
siyete hali sa siete
siyensiya hali sa ciencia
io - Diyos hali sa Dios
biyolohiya hali sa biologia
priyoridad hali sa prioridad
iu - siyudad hali sa ciudad
i - buwitre hali sa buitre
huwisyo hali sa juico
ua - kuwarto hali sa cuarto
kuwadra hali sa cuadra
kuwadrado hali sa cuadrado
kuwarta hali sa cuarta
kuwartel hali sa cuartel
kuwaresma hali sa cuaresma
guwapo hali sa guapo
ue - kuwelyo hali sa cuello
kuweba hali sa cueva
duwelo hali sa duelo
duwende hali sa duende
puwesto hali sa puesto
puwerta hali sa puerta
ruweda hali sa rueda
suwelo hali sa suelo
suweldo hali sa sueldo
suwerte hali sa suerte
b. An kambal-patanog minasunod sa duwa o sobra pang
katanog.
aksiyon hali sa accion
adiksiyon hali sa adiccion
39
bibliya hali sa biblia
bibliograpiya hali sa bibliografia
direksiyon hali sa direccion
distansiya hali sa distancia
diperensiya hali sa diferencia
diborsiyo hali sa divorcio
eleksiyon hali sa eleccion
eskuwadron hali sa escuadron
siyensiya hali sa ciencia
importansiya hali sa importancia
impluwensiya hali sa influencia
industriya hali sa industria
intensiyon hali sa intención
introduksiyon hali sa introduccion
konsiyensiya hali sa conciencia
kontradiksiyon hali sa contradiccion
leksiyon hali sa leccion
menudensiya hali sa menudencia
mansiyon hali sa mansion
pasensiya hali sa paciencia
produksiyon hali sa producción
proteksiyon hali sa proteccion
resureksiyon hali sa resureccion
silensiyo hali sa silencio
serbisyo hali sa servicio
tantiya hali sa tantear
tensiyon hali sa tension
transaksiyon hali sa transaccion
c. Minasunod sa silaba na may tanog h pagka binaybay sa
Filipino.
antolohiya hali sa antologia
estratehiya hali sa estrategia
kolehiyo hali sa colegio
huwes hali sa jues
rehiyon hali sa region
pribilehiyo hali sa privilegio
prestihiyo hali sa prestigio
Sanggunian:
* An Giya sa Ortograpiyang Bikol hali sa Komisyon sa Wikang Filipino, Marso 2012.
Glosaryo kan
Pang-aroaldaw na
Tataramon
41
GLOSARYO KAN LENGGUWAHENG BIKOL
ORDINARYONG PAGBATI
PARTE KAN LAWAS
BIKOL SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
Diyos marhay na aga. Magandang umaga. Good morning.
Diyos marhay na udto. Magandang tanghali. Good noon.
Diyos marhay na banggi. Magandang gabi. Good evening.
Diyos marhay na aldaw. Magandang araw Good day.
Diyos mabalos. Salamat. Thank You.
Kumusta? Kumusta? How are you?
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
abaga balikat shoulder
bitis samingkil, tiil paa feet
buhok buhok hair
bukobuko bakungkungan bukongbukong ankle
buol sakong heel
daghan dibdib chest
dila dila tongue
dodo susu, mimi suso breast
dungo durangot,urong ilong nose
hita hita thigh
kamot kamolmog kamay hand
kiray kilay eye brow
42
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
kuko kuko sa kamay,
kuko sa paa
fingernails,
toenails
liog leeg neck
lubot puwit buttocks
lukunlukunan luluknan alakalakan
mata mata eye
muro guramoy daliri finger
ngabil ngudoy labi lips
ngaragngag halunan ngalangala palate
ngaros gilagid gums
ngimot nguso bibig mouth
ngipon ngipin teeth
palad palad palm
payo ulo head
piad piyad balakang hips
pipi buday,buray,
bobo, puke, pekpek vagina
pirok pilikmata eyelashes
pitoy boto, lapit,pisot titi penis
pusod pusod navel
puson puson belly
rapandapan dapan talampakan sole
siko siko elbow
tabay labtong paa leg
takyag braso arm
talinga taynga ear
tuhod tuhod knee
tulak buros,tiyan tiyan stomach/
tummy
yukyuk kilikili kilikili armpit
PARTE KAN LAWAS
43
MIYEMBRO KAN PAMILYA
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
aki igin, akos, anak child
ama
tatay, papa,
pay, itay,
paderes, papay
ama father
amaon tiyo, tiyuhin,
tiyuon, tiyuhin uncle
bayaw bayawon bayaw brother-in-law
bilas bilas
hipag hipag sister-in-law
ina
nanay, mama,
mamay,
may,maderes
ina mother
inaon mamay,
tiya,tiyaon tiya auntie
lola la, yaya, apo lola grandmother
lolo lo, yoyo,apo lolo grandfather
makuapo apuon apo grandchild
makuapo sa
tuhod
apoon,
makugiloy apo sa tuhod
great grand
child
manugang manugang son/daughter
-in-law
matua panganay,
gurang na igin panganay eldest
nguhod bunso,
kangudhan bunso youngest
pamangkin na
babae makuina pamangkin neice
pamangkin na
lalaki makuama pamangkin nephew
44
MGA NAGTATRABAHO SA KOMUNIDAD
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
panugangan biyenan mother/
father-in-law
pinangaking
magtugang magpinsan pinsan first cousin
pinsan primo, prima pinsan cousin
tugang ngud, ipangod kapatid sibling
tugang na
babayi
manay, ate,
yaya
kapatid na
babae sister
tugang na lalaki manoy, kuya kapatid na
lalaki brother
MIYEMBRO KAN PAMILYA
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
abogado abogado lawyer
albularyo paratawas,
parasantigwar albularyo faith healer
basurero basurero garbage
collector
bombero bombero fireman
dentista dentista dentist
doktor doktor doctor
drayber drayber driver
electrician electrician electrician
katabang yaya katulong maid
kolektor kolektor collector
kusinero/
kusinera paraluto kusinero cook, chef
labandera paralaba labandera laundry
woman
madre madre nun
45
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
maestro, maestra paratukdo guro teacher
nars nars nurse
panadero paratinapay panadero baker
panday karpintero karpintero carpenter
paraani paragapas,
paratapas magsasaka farmer
parabulog paragunting,
paratusar barbero barber
parasira parabanwit,
parabuso mangingisda fisherman
paratahi modista, sastre mananahi tailor
paratarok paratanom,
parauma magsasaka
farmer,
cultivator
pintor pintor,
manguguhit painter
padi padre pari priest
paraaling yaya yaya nanny
partira parapaaki komadrona midwife
plansadora paraplantsa plantsador
pulis pulis policeman
tindero/tindera paratinda tindera vendor
MGA NAGTATRABAHO SA KOMUNIDAD
MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
aparador kabinet,
eskaparate aparador cabinet
asadol asada asarol hoe, digger
balde timba timba pail
basket bayong, alat basket, bayong basket
46
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
baso baso glass
bola bola ball
garapon garapon container
gunting gunting scissors
kagkag kalaykay rake
kaldero kaldero caldron/pot
kaserola kaserola casserole
kawa talyasi,
taluwasi kawa vat
kawali kawali pan
kuron palayok pot
kurtina kurtina curtain
kutsara kutsara spoon
kutsilyo kutsilyo knife
sandok kuwit sandok laddle
lamesa mesa table
lampaso bunot coconut husk
lapis lapis pencil
laso putos,
puyos laso ribbon
paha hagkos sinturon belt
pala pala spade
papel suratan papel paper
patok palakol ax
planggana palanggana basin
platito platito saucer
plato plato plate
ruler ruler ruler
sabon sabon soap
samod samhod walis tambo soft broom
sigid gihoy walis tingting hard broom
MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM
47
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
sundang tabak itak bolo
tabo tabo dipper
tinidor tinidor fork
trapo pamunas pamunas rag
tukawan ulaan, bangko, upuan chair
HAYOP
aninipot alitaptap firefly
atibagros tibagros,
atibagos tutubi dragonfly
ayam ido,dayo aso dog
baka baka cow
bayong gamgam ibon bird
ganso gansa goose
halas ahas, sawa ahas snake
ikos upos, ungaw pusa cat
itik itik duck
kabayo kabayo horse
kalibangbang kulibangbang paruparo butterfly
kanding kambing goat
karabaw damulag kalabaw carabao
kino babu daga rat/mouse
lawa gagamba spider
lukton tipaklong grasshopper
manok manok chicken
pabo pabo turkey
orig baktin baboy pig
tagaw butiki, tugaw butiki lizzard
tanga sirom, gamgam,
sorom langgam ant
tuko tuko gecko
MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM
48
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
PANANOM
batag saging banana
biriran balingbing star fruit
hantak balatong,
busitaw, antak sitaw stringbeans
gumamela gumamela gumamela
kalunggay marunggay malunggay horse radish
kamatis kamatis tomato
kamote kamote sweet potato
karabasa kalabasa kalabasa squash
lada sili,
labuyo sili pepper
mani mani peanut
marigoso amarigoso,
barantiyong ampalaya bitter gourd
okra okra lady finger
patatas patatas potato
rosal rosal rosal
singkamas singkamas turnip
talong talong eggplant
tapayas kapayas papaya papaya
turogturog makahiya mimosa plant
upo
kalabasang puti,
barantsong,
tabayag
upo bottle gourd
MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM
BIKOL KASING-SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
atop bubong bubong roof
banyo kubeta,
CR palikuran
comfort room,
wash room
MGA ORDINARYONG LUGAR SA HARONG, ESKUWELAHAN ASIN
KOMUNIDAD
49
BIKOL KASING-
KAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
barisbisan bulusan kan
tubig alulod gutter
harigi poste haligi post
katurugan kuwarto silid-tulugan bedroom
kisame kisame ceiling
kusina lutuan kusina kitchen
lanob ringring dingding wall
sala sala living room
salog sahig floor
sirong silong basement
ESKUWELAHAN
banyo CR,
kubeta palikuran comfort room
guard house sirungan guard house guard house
gym gym gymnasium
kantina tindahan kantina canteen
kawatan natad palaruan playground
kudal alad bakod fence
kuwarto silid-aralan classroom
laboratoryo laboratoryo laboratory
library laybrari,
silid-aklatan library
opisina tanggapan office
pavilion pavillon pavilion
tanuman masitasan,
garden taniman garden
trangkahan puwertahan pintuan gate
KOMUNIDAD
bangko bangko bank
camposanto sementeryo libingan cemetery
eskuwelahan adalan paaralan school
MGA ORDINARYONG LUGAR SA HARONG, ESKUWELAHAN ASIN
KOMUNIDAD
50
BIKOL KASING-SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
estasyon terminal terminal terminal
gasolinahan gasolinahan gas station
grocery
kapehan cafeteria
kapilya ermita kapilya chapel
mall mall mall
munisipyo munisipyo municipal hall
ospital hospital ospital hospital
pamulinuhan gilingan,
kiskisan, molino gilingan mill, rice mill
panaderya tinapayan panderya bakery
parke libangan parke park
plasa plasa plaza
resort karigusan resort resort
restawran kainan restaurant
saudan talipapa,
saod tindahan market
simbahan simbahan church
terminal terminal terminal
tinampo kalsada kalye street
tindahan ki
bulong
botika,
parmasya botika drugstore
MGA ORDINARYONG LUGAR SA HARONG, ESKUWELAHAN ASIN
KOMUNIDAD
KULOR ASIN IBA PANG APOD KAN KULOR
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
asul asul blue
berde luntian green
bronse bronse bronze
bulaw ginto gold
dekape kolor
tsokolate kulay kape brown
itom puti itim black
kulor abo kulay abo gray
lila biyoleta lila violet
51
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
mapusaw mapusyaw makusog na
kulor mapusyaw
light
colors
nagmama-
rismaris
nag-iiba-
ibang kulor
dai nagba-
bago an kolor
nagba-
bagong
kulay
changing
colors
orange kahel orange
pula pula red
puti puti white
rosa rosas pink
yellow amarilyo dilaw yellow
KULOR ASIN IBA PANG APOD KAN KULOR
KORTE ASIN IBA PANG APOD KAN KORTE
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
bilog matalimon matalimon bilog round,
circlular
bilugnon biluhaba oblong
bituon estrelya bituin star
dakula dakulo saday, sadit malaki big
durudakula kadakulo,
daradakulo
medyo sadit,
surosadit, suro
saday
mas malaki bigger
halaba maaba,
laba, maba halipot mahaba long
halipot halukot halaba maiksi short
kuwadrado kuwadrado parisukat rectangle
maalsom malsom mahamis maasim sour
maamling matangli bakong
matangli maanta rancid
maanghit maangsod mahamot maanghit
maantod mahamot amoy araw amoy araw
maaskad matabang maalat salty
mabata mabuto mahamot mabaho unpleasant
52
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
mahamis matam-is
bakong
mahamis,
maalsom,
maaskad
matamis sweet
mahamot maamot mabata mabango pleasant
maharang marang bakong
maharang maanghang spicy
mahibog maibog manipis makapal thick
malabsay masalawsaw maliputok malabnaw not creamy
malangsa malansa mahamot malansa fishy
managom masiram masarap yummy,
tasty
manamit
matabang,
bakong
manamit,
daing namit
malasa tasty
manipis mahimpis mahibog manipis thin
mapait bakong ma-
pait mapait bitter
masakrot
mahamis,
bakong ma-
sakrot
mapakla acrid
masapog laas meaty
masiram
bakong
masiram,
bakong
manamit,
maraot
an namit,
bakong tim-
plado
masarap delicious
matigsumon maurualsom maalsum maasiim sour
puso puso heart
rektanggulo halabanon halabanon parihaba rectangle
sadit saday, gatikot dakula maliit small
triyanggulo triyanggulo tatsulok triangle
PARONG, NAMIT, ASIN IBA PANG APOD KAN PARONG ASIN NAMIT
53
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
aroaldaw aroaldow,
uroaldow burubanggi araw-araw every day
banggi gabi aldaw gabi night
burubanggi gurogabi,
banggi araw gabi night
kaito kadto, kaidto,
nukwa ngunyan noon last
kasubago subago,
kangina ngunyan kanina earlier
kasusarong
aldaw
ko usad na
aldow, kan
sarong aldaw
ngunyan noong
isang araw
the other
day
kasuudma
ugma,
kaso hapon,
sapon
ngunyan kahapon yesterday
maagahon
maaga,
amay na aga,
nasaki
sirum-sirum,
sulnop
bukangli-
wayway dawn
matanga lawud udto hatinggabi midnight
ngunyan nguwan,
nguwana kasuhapon ngayon today
sa aga kidamlag,
udma, ogma kasuhapon bukas tomorrow
simana linggo week
taon taon year
udto luntok, mudto matanga tanghali noon
KONSEPTO KAN ORAS
BIKOL SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
ALDAW
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Domingo
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Domingo
Monday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
Sunday
54
BIKOL SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
BULAN
Enero
Pebrero
Marso
Abril
Mayo
Hunyo
Hulyo
Agosto
Setyembre
Oktubre
Nobyembre
Disyembre
Enero
Pebrero
Marso
Abril
Mayo
Hunyo
Hulyo
Agosto
Setyembre
Oktubre
Nobyembre
Disyembre
January
February
March
April
May
June
July
August
September
October
November
December
KONSEPTO KAN ORAS
KAMUGTAKAN KAN PANAHON
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
bagyo daing bagyo bagyo stormy
burubagyo alimagyo bagyo stormy
kalmada marahay na
panahon
maraot na
panahon kalmado calm
madampog maulap cloudy
maduros maparos bakong
maparos mahangin windy
maharasa-
has
maali-
ngahot,
maragan-
dang, ma-
sarangsang
malipot maalinsa-
ngan warm, hot
mainit malipot mainit warm
malawi-lawi
mahukol-
hukol, ma-
balod
payapa an
dagat,
banayad
maalon rough sea
malipot maagnow,
magnuw mainit malamig cold
mauran mainit maulan rainy
tagisti tagiti, ragiri,
turo-turo
daing uran/
tagisti ambon drizzle
55
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
dagit
anggot
suya,uyam,
sugrot,ingot
maugma galit angry
mamundo mundo,
pungaw maugma malungkot sad
nagdududa duda may tiwala naghihinala doubtful
naghahadit hadit,
nahahandal
daing
pakiaram,
kampante
nag-aalala worried
makasupog nasupog daing supog,
masupgon nakakahiya shameful
maugma mamuya mamundo masaya happy
nakigkig nakilhagan,
nakubanan nagulat
shock,
surprise
natakot talong
dai natatakot,
makusog an
buot
natakot scared,
frightened
PAGMATI
NUMERO PUON 0 - 100
BIKOL SIMBULO SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
siro 0 zero zero
saro
duwa
tulo
apat
lima
anom
pito
walo
siyam
sampulo
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
isa
dalawa
tatlo
apat
lima
anim
pito
walo
siyam
sampu
one
two
three
four
five
six
seven
eight
nine
ten
56
BIKOL SIMBULO SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
onse
dose
trese
katorse
kinse
disisais
disisyete
disiotso
disinuwebe
beynte
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
labing-isa
labindalawa
labintatlo
labinapat
labinlima
labing-anim
labinpito
labinwalo
labinsiyam
dalawampu
eleven
twelve
thirteen
fourteen
fifteen
sixteen
seventeen
eighteen
nineteen
twenty
beynte uno
beynte dos
beynte tres
beynte kuwarto
beynte singko
beynte sais
beynte siyete
beynte otso
beynte nuwebe
treynta
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
dalawampu’t isa
dalawampu’t dalawa
dalawampu’t tatlo
dalawampu’t apat
dalawampu’t lima
dalawampu’t anim
dalawampu’t pito
dalawampu’t walo
dalawampu’t siyam
tatlumpu
twenty-one
twenty-two
twenty-three
twenty-four
twenty-five
twenty-six
twenty-seven
twenty-eight
twenty-nine
thirty
NUMERO PUON 0 - 100
57
BIKOL SIMBULO SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
treynte y uno
treynta y dos
treynta y tres
treynta y kuwatro
treynta y singko
treynta y sais
treynta y siyete
treynta y otso
treynta y nuwebe
kuwarenta
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
tatlumpu’t isa
tatlumpu’t dalawa
tatlumpu’t tatlo
tatlumpu’t apat
tatlumpu’t lima
tatlumput anim
tatlumpu’t pito
tatlumpu’t walo
tatlumpu’t siyam
apatnapu
thirty-one
thirty-two
thirty-three
thirty-four
thirty-five
thirty-six
thirty-seven
thirty-eight
thirty-nine
forty
kuwarenta y uno
kuwarenta y dos
kuwarenta y tres
kuwarenta y kuwatro
kuwarenta y singko
kuwarenta y sais
kuwarenta y siyete
kuwarenta y otso
kuwarenta y nuwebe
singkuwenta
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
apatnapu’t isa
apatnapu’t dalawa
apatnapu’t tatlo
apatnapu’t apat
apatnapu’t lima
apatnapu’t anim
apatnapu’t pito
apatnapu’t walo
apatnapu’t siyam
limampu
forty-one
forty-two
forty-three
forty-four
forty-five
forty-six
forty-seven
forty-eight
forty-nine
fifty
NUMERO PUON 0 - 100
58
BIKOL SIMBULO SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
singkuwenta y uno
singkuwenta y dos
singkuwenta y tres
singkuwenta y kuwatro
singkuwenta y singko
singkuwenta y sais
singkuwenta y siyete
singkuwenta y otso
singkuwenta y nuwebe
sesenta
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
limampu't isa
limampu’t dalawa
limampu't tatlo
limampu't apat
limampu't lima
limampu't anim li-
mampu't pito
limampu’t walo
limampu't siyam
animnapu
fifty-one
fifty-two
fifty-three
fifty-four
fifty-five
fifty-six
fifty-seven
fifty-eight
fifty-nine
sixty
sesenta y uno
sesenta y dos
sesenta y tres
sesenta y kuwatro
sesenta y singko
sesenta y sais
sesenta y siyete
sesenta y otso
sesenta y nuwebe
sitenta
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
animnapu't isa
animnapu't dalawa
animnapu't tatlo
animnapu't apat
animnapu't lima
animnapu't anim
animnapu't pito
animnapu't walo
animnapu't siyam
pitumpu
sixty-one
sixty-two
sixty-three
sixty-four
sixty-five
sixty-six
sixty-seven
sixty-eight
sixty-nine
seventy
NUMERO PUON 0 - 100
59
BIKOL SIMBULO SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
sitenta y uno
sitenta y dos
sitenta y tres
sitenta y kuwatro
sitenta y singko
sitenta y sais
sitenta y siyete
sitenta y otso
sitenta y nuwebe
otsenta
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
pitumpu't isa
pitumpu't dalawa
pitumpu't tatlo
pitumpu't apat
pitumpu't lima
pitumpu't anim
pitumpu't pito
pitumpu't walo
pitumpu't siyam
walumpu
seventy-one
seventy -two
seventy-three
seventy-four
seventy-five
seventy-six
seventy-seven
seventy-eight
seventy-nine
eighty
otsenta y uno
otsenta y dos
otsenta y tres
otsenta y kuwatro
otsenta y singko
otsenta y sais
otsenta y siyete
otsenta y otso
otsenta y nuwebe
nobenta
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
walumpu't isa
walumpu't dalawa
walumpu't tatlo
walumpu't apat
walumpu't lima
walumpu't anim
walumpu't pito
walumpu't walo
walumpu't siyam
siyamnapu
eighty-one
eighty-two
eighty-three
eighty-four
eighty-five
eighty-six
eighty-seven
eighty-eight
eighty-nine
ninety
NUMERO PUON 0 - 100
60
BIKOL SIMBULO SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
nobenta y uno
nobenta y dos
nobenta y tres
nobenta y kuwatro
nobenta y singko
nobenta y sais
nobenta y siyete
nobenta y otso
nobenta y nuwebe
sanggatos
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
siyamnapu’t isa
siyamnapu’t dalawa
siyamnapu’t tatlo
siyamnapu’t apat
siyamnapu’t lima
siyamnapu’t anim
siyamnapu’t pito
siyamnapu’t walo
siyamnapu’t siyam
isang daan
ninety-one
ninety-two
ninety-three
ninety-four
ninety-five
ninety-six
ninety-seven
ninety-eight
ninety-nine
one hundred
NUMERO PUON 0 - 100
MGA PANSUKOL NA TATARAMON
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
GABAT , LABA, LANGKAW ASIN HIWAS
dangaw sangdang-
kal span/ inch
dupa dipa arm span
ektarya hektarya hectare
gramo gramo gram
halaba kalaba,
mahaba
halipot,
kalipot mahaba long
halipot alukot,
kalipot
halaba,
kalaba
maiksi,
maikli short
kabanga medya bilog kalahati half
kilo kilo kilogram
kilometro kilometro kilometer
61
MGA PANSUKOL NA TATARAMON
BIKOL KASING-
KAHULUGAN KASALUNGAT
SALIN SA
FILIPINO ENGLISH
GABAT, LABA, LANGKAW ASIN HIWAS
kulang dai husto,
dai sukat subra kulang short
lakbang hiwas kasaditan lapad width
lata lata can
metro metro meter
milya milya miles
on kuwarto sangkapat one fourth
otsaba salop tupa
piye dali foot
sako sako sack
subra lampas kulang sobra excess
sukol sukat measure
yarda yarda yard
ISBN: 978-971-9981-96-1