Download pdf - Üsküdar'da Arazi Kullanımı

Üsküdar'da Arazi Kullan›m›n›n De¤iflimive Hali Haz›rdaki Özellikleri

D O Ç . D R . D E N ‹ Z E K ‹ N C ‹ ‹stanbul Üniversitesi

B U R H A N E K ‹ N C ‹ ‹stanbul Üniversitesi

Zemin örtüsü uzun y›llar içerisinde do¤al olarak veya insan›n etkisiyle de¤ifli-me u¤rayabilmektedir. (Siderenko, 1978; Goude, 1990 ; Palacios vd., 2001; Er-lich, 1988). Tüm dünyan›n bir gerçe¤i olan bu durum (Lambin vd., 2001; Öz-güven, 1985, Foody, 2002, Steele, 2000) inceleme alan›n da bir gerçe¤idir. Gü-nümüzde arazi kullan›m›nda meydana gelen de¤iflimden kastedilenler husu-sunda baz› bak›fl farkl›l›klar› bulundu¤u, çok defa bu durumun müphem birtarzda alg›land›¤› dikkati çeker. Dahas› bu durum gerek çevre bilimciler gerek-se de kamuoyu taraf›ndan genellikle negatif bir hâl olarak alg›lamaktad›r. Oysabu de¤iflim genel kanaatin aksine her zaman olumsuz olarak kabul edilmemeli-dir veya bu flekilde anlafl›lmamal›d›r.Bu bak›mdan afl›r› çevreci determinizme kaçmadan denilebilir ki bir toplumungerek refah ve mutlulu¤u, gerek karfl›laflt›¤› problemler ve bunlar›n çözüm im-kânlar›, ölçüsü zamana, yere ve teknolojik düzeye göre de¤iflmekle beraber, üze-rinde yaflan›lan co¤rafi ortam›n koflullar› ve olanaklar› ile çok yak›ndan ilgili veher fleyden önce toplumun, mekâna intibak derecesine veya baflka kelimelerlemekân› do¤ru de¤erlendirmesindeki baflar›s›n›n ölçüsüne ba¤l›d›r (Erinç, 1977). Çal›flma Sahas›:Üsküdar ilçesi 37,68 km2 yüzölçüme sahip alan›yla Marmara Bölgesi’nde, onunKocaeli yar›madas› üzerinde bulunur (fiekil 1).

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

498

‹ncelememize konu olan sahan›n s›n›r› kuzeyde Marmara Denizi’nden bafllay›pgüneyde Çaml›ca tepelerini içine alarak bu k›s›mlar› çevreleyecek flekilde uza-n›r. Üsküdar ilçesini s›n›rlayan poligonun uzun k›sm› 11 km geniflli¤i ise 7 kmbir mesafeye sahiptir. ‹nceleme alan› idari birimler bak›m›ndan ise Beykoz, Üm-raniye ve Kad›köy ilçeleri ile çevrilidir. Çal›flma sahas› bir yandan deniz seviyesindeki yükseltisi, di¤er yandan ‹stan-bul’un karakteristik Monadnoklar›ndan olan Çaml›ca Tepesi aras›nda e¤imli röl-yefi ile üzerinde bulundu¤u Çatalca-Kocaeli Penepleninin dalgal› karakteristiközelliklerini yans›tmaktan uzak görünmektedir. K›y›dan itibaren yükselti artma-ya bafllar ve en yüksek nokta olan Çaml›ca Tepesi’nde 263 metreyi bulur. Ön-ceki dönemlerde var olan fakat flimdi mevcudiyeti söz konusu dahi olmayanakarsulara ait vadi sistemleri bu topografyada belirgin olarak dikkat çeker. Yöntem:Çal›flman›n esas›n› 1990 Geocover, 1995 Landsat, 2000 Geocover, 2007 Landsatuydu görüntülerinden zemin örtüsü s›n›flar›n›n belirlenmesi ve de¤iflimin orta-ya konmas› teflkil eder. Uydu görüntülerinde mevcut bulunan ayn› spektral özellikleri tafl›yan nesnele-rin grupland›r›lmas› temeline dayanan s›n›fland›rma (Liang ve Chen, 1995; Go-odchild vd., 1996; Dikshit ve Loucks, 1995; 1996; Alparaslan vd., 2003) ile el-deki referans veriler kullan›larak do¤ruluk analizleri yap›lm›flt›r. S›n›fland›rmasonuçlar› daha sonra vektör haline getirilerek GIS ortam›nda analizler için haz›rhale getirilmifltir.

fiekil 1. ‹nceleme sahas›n›n konumu

Ü S K Ü D A R ' D A A R A Z ‹ K U L L A N I M I N I N D E ⁄ ‹ fi ‹ M ‹ V E H A L ‹ H A Z I R D A K ‹ Ö Z E L L ‹ K L E R ‹

499

Görüntülerin s›n›fland›r›lmas› iki aflamada gerçekleflmektedir. ‹lk aflamada ça-l›flma alan›ndan hangi arazi s›n›flar›n›n ç›kart›labilece¤inin görülmesi, k›sacaön bilgi elde edilebilmesi amac›yla kontrolsüz s›n›fland›rma uygulanm›flt›r. Buaflamada, çal›flma alan›nda arazi çal›flmalar› ile elde edilen sonuçlar ile karfl›lafl-t›r›lm›fl ve s›n›flar belirlenmifltir. S›n›flar belirlendikten sonra ikinci aflama olankontrollü s›n›fland›rma ifllemine geçilmifltir. Bu süreçte ise belirlenen s›n›flar›ns›n›rlar›n›n tespiti yap›lm›flt›r. Tespit edilmeye çal›fl›lan bu s›n›flar; yerleflimalanlar›, orman, bozuk orman ve çal›l›k alanlar, aç›k alanlar ve ulafl›m a¤lar›naait s›n›flard›r.Kontrollü s›n›fland›rma, belirlenen tipleri kontrol imkân› vermektedir. Bu ne-denle, kullan›m›n› bilinen bölgelerde do¤rudan, bilinmeyen bölgelerde ise havafoto¤raflar›, yüksek çözünürlüklü di¤er uydu görüntüleri veya arazi çal›flmas›y-la elde edilmifl olan arazi kullan›m s›n›flar› ile do¤rulama imkân› söz konusuolabilmektedir. Örnek bölgelerin toplanmas› s›ras›nda inceleme alan›n›n karma-fl›k s›n›f yap›s› nedeniyle örnekleme al›m›n› kolaylaflt›rmak amac›yla her iki gö-rüntüye ait bandlar aras› korelasyonu azaltmak için Temel Bileflenler Analizi(Principal Component Analys) uygulanm›fl ve önceden belirlenen s›n›flara aitörnekleme bölgeleri toplanmas› ifllemine geçilmifltir (Skidmore, 1989). Örnekle-me bölgelerinin oluflturulmas› s›ras›nda Geocover s›n›flar›n›n konumlar› ve

fiekil 2. Do¤ruluk için kullan›lan unsurlar

500

referans verilerden yararlan›lm›flt›r. Yeterli say›da örnekleme topland›ktan son-ra En Yüksek Olas›l›k (Maksimum Likelihood) kontrollü s›n›fland›rma yöntemiuygulanm›flt›r. S›n›fland›rma ifllemlerinin tüm aflamalar›nda Erdas Imagine 8.7yaz›l›m› kullan›lm›flt›r (ERDAS, 1999; Jensen, 1996). S›n›fland›rma ifllemi bitirildikten sonra yap›lan ifllemlerin do¤rulu¤unu tespit et-mek amac›yla s›n›fland›r›lan görüntüler için do¤ruluk analizi yap›lm›flt›r. Analizifllemi s›ras›nda referans veri olarak 1990, 1995 ve 2000 y›l› görüntüsü için havafotolar› ve ayn› görüntünün 3- 2- 1 bantl› kombinasyonlu do¤al görüntüsü, 2007

fiekil 6.S›n›fland›rma sonucu yerleflim alan›

fiekil 7.Ayn› bölgenin filtreleme sonras› yerleflim s›n›f›

fiekil 8.1990 Geocover ayn› bölgenin yerleflim s›n›f›

fiekil 9.Geocover baz al›narak ayn› bölgenin düzeltilmifl durumu

fiekil 3.S›n›fland›rma sonucu (Filtrelemedenönceki durum)

fiekil 4.Ayn› bölgenin filtrelemeden sonraki durumu

fiekil 5.Filtreme sonras› oluflan genellefltirmeler

501

fiekil 11. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (1990)

fiekil 12. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (1995)

fiekil 10. S›n›fland›rma ifllem ak›fl›


502

y›l› görüntüsü için Ikonos uydusuna ait 2005 tarihli 1m yersel çözünürlüklü uy-du görüntüsü ile arazi ekskürsiyonlar› ve gözlemleri kullan›lm›flt›r (fiekil 2). Analiz s›ras›nda çal›flma alan› büyüklü¤ü göz önüne al›narak belirlenen s›n›flariçin program taraf›ndan s›n›fland›rma sonuçlar›n›n objektif olarak de¤erlendiri-lebilmesi bak›m›ndan rasgele belirlenmek üzere toplam 300 adet nokta üretil-mifltir. Bu 300 noktan›n her biri tek tek s›n›fland›r›lan görüntü ve referans veri-ler üzerinde karfl›laflt›r›larak çal›flman›n genel do¤rulu¤u tespit edilmifltir. Bu ifl-lemin ard›ndan, Erdas Imagine yaz›l›m› piksel tabanl› çal›flt›¤› için üretilen so-nuçlar›n GIS ortam›nda daha anlaml› olarak irdelenebilmesi amac›yla sonuçla-ra 5x5 lik median filtre uygulanm›flt›r. Böylece fazla olan piksel say›s›n›n azal-t›lmas› yoluna gidilmifl ve görüntüler genellefltirilmifltir (fiekil 3, 4, 5). Yerleflim s›n›f›na ayr›ca dikkat edilerek üretilen sonuçlar 1990 ve 2000 y›l› ge-ocover verileri baz al›narak incelenmifl yerleflim s›n›f› içinde ç›kan küçük alan-lar geocover verileri ile bütünlü¤ü sa¤lamak amac›yla yerleflim s›n›f›na dahiledilmifltir (fiekil 6, 7, 8, 9).Filtreme sonuçlar› Arc GIS 9.2 program› ve ilgili menüleri kullan›larak rasterformattan vektör format›na dönüfltürülerek GIS ortam›na aktar›lm›flt›r. Bu afla-mada ise de¤iflim ve onun oran› ile yönü ortaya konulmufltur (fiekil 10). Görüntü ‹flleme; S›n›fland›rma: Dört farkl› y›la ait uydu görüntülerine göre; inceleme alan› ve yak›n çevresinde(1) orman, (2) bozuk orman, çal›, (3) yeflil alan, (4) ç›plak arazi (aç›k alan), (5) suyüzeyi, (6) yerleflim ve (7) karayolu olmak üzere farkl› 7 zemin örtüsü s›n›f› ta-n›mlanm›flt›r. Ancak Üsküdar ‹lçesi s›n›rlar› dâhilinde 3 farkl› s›n›f belirlenmifl-tir (fiekil 11, 12, 13, 14). Bu s›n›flar Bozuk orman ve çal›, yeflil alan, yerleflim ve karayoludur (Çizelge 1).

fiekil 13. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (2000) fiekil 14. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (2007)


503

Foto 1‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (2000)

Foto 2 ‹nceleme alan›nda yer alan yeflil alanlara ait görünüfl

Foto 3 ‹nceleme alan›nda yer alan ulafl›m a¤lar›na ait görünüfl (sahil yolu)

504

Çizelge 1.

Bozuk orman ve çal› grubu Çaml›ca eteklerinde, Karacaahmet ve k›smen k›y› fle-ridinde dikkat çekmektedir (Foto 1)Yeflil alanlar ilçenin de¤iflik yerlerine da¤›lm›fl durumdad›r. Bu sahalar genellik-le park , bahçe ve yol kenarlar›nda bulunmaktad›r (Foto 2).Çevreyollar›, flehir içi karayollar› ve s›n›r teflkil eden D100 ile Ulafl›m a¤› da in-celeme sahas›nda büyük bir alan kaplamaktad›r (Foto 3).Zemin örtüsü s›n›flar›n›n sonuncusunu ise en büyük alana sahip olan yerleflmesahalar› meydana getirir (Foto 4). De¤iflimin Yönü ve Oran›: 1990 dan 2007 y›l›na kadar zemin örtüsü de¤iflimi esnas›nda; bozuk orman, ça-l›l›k alanlar ile yerleflme sahalar›nda azalma buna karfl›n yeflil alan ile karayol-lar›n›n alan›nda ise art›fl olmufltur (Çizelge 2, fiekil 15).

Foto 4 ‹nceleme alan›nda yer alan yerleflim alanlar›na ait görünüfl


505

Çizelge 2.Zemin örtüsü s›n›flar›

fiekil 15.Zemin örtüsü s›n›flar› (1990 – 2007)

Sonuç:

Son onyedi y›l› kapsayan dönem için yap›lan bu zemin de¤iflimi analizi, zeminörtüsü s›n›flar›nda büyük bir de¤iflimin olmad›¤›n› ortaya koymufltur. Bu durum‹stanbul ‹linin genel durumu ile çeliflmektedir. Bu dönem içerisinde ‹stanbul ‹lis›n›rlar› içerisinde sürekli olarak yeflil alanlar›n aleyhine yerleflme alanlar› art›flgöstermifltir. Üsküdar ‹lçesinde esas kullan›m fonksiyonu yerleflmeye ait olup‹stanbul’un hala devam etmekte ola flehirleflme sürecini ana çizgileri ile Üskü-dar’›n en az 15 y›l önce tamamlad›¤›n› göstermektedir. Bilindi¤i gibi Üsküdar fiehri; ‹stanbul Metropoliteni içerisinde yerleflme tarihiçok eskilere dayanan bir saha durumundad›r. Bizans devrinde, söz konusu



506

devletin askeri yerleflmelerinin bulundu¤u Üsküdar, Osmanl› döneminde birkültür merkezi ve mutasarr›fl›k, Cumhuriyet devrinde ise 1926 y›l›na kadar il,daha sonra ilçe statüsüne sahiptir. Günümüzde ise 54 mahallesi ve 492.666 liknüfusu (http://www.tuik.gov.tr) ile önemli bir yerleflme merkezi olarak dikkatçekmektedir. Üsküdar’›n yerleflme tarihinin yüzy›llar öncesine dayan›yor olma-s› bu gerçe¤i daha iyi alg›lamam›z› sa¤lamaktad›r. Bir lokasyon olarak sahip oldu¤u zenginlikler ve elveriflli yerleflme koflullar› busahay› cazip bir merkez seviyesine ç›karm›flt›r. Böylece inceleme alan› bir tar›msahas› veya sanayi merkezi olmaktan öte bir kültür yerleflmesi olarak gelime gös-termifltir. Bunun do¤al bir sonucu olarak inceleme alan› büyük bir nüfus toplan-ma aglomerasyon alan› halini alm›flt›r. Dolay›s›yla bu sahadan beklenen yerlefl-me fonksiyonunun geliflme göstermesidir.Burada belirtilmesi gereken bir di¤er husus da alan bak›m›ndan büyük olma-makla birlikte yeflil alanlar›n giderek art›fl göstermesidir. Bunun bafll›ca nedeniise yerel yönetimin flehirli halka rekreasyon alan› açmas› ve var olan yeflil alan-lar›n›n kalitesini artt›rma çabas›d›r.

KAYNAKLAR

Coase, R. H., 1998, The Problem of Social Cost, Federal Judge's Desk Reference to Environmental Econo-mics, (ed.) John A. Baden, San Francisco, California: Pacific Research Institute for Public Policy, 86-100.

ERDAS, 1999, fifth ed. ERDAS Field Guide ERDAS, Inc., Atlanta, Georgia.

Erinç, S.,1977, ‹stanbul Bo¤az› ve Çevresi; Do¤al Ortam: Etkiler ve Olanaklar (Uygulamal› Co¤rafya Etü-dü), ‹stanbul Üniversitesi Co¤rafya Enstitüsü Dergisi, .20-21, 1-23.

Foody, G.M., 2002, Status of Land Cover Classification Accuracy Assessment, Remote Sensing of Envi-ronment, 80-1, 185–201.

Goodchild, M.F., Steyaert, L.T., Parks, B.O., Johnston, C.J., Maidment, D.,Crane, M., Glendinning, S., 1996,GIS and Environmental Modeling: Progress and Recent Research, GIS World, Inc., Fort Collins, CO, USA.

Goude, A., 1990, The Human ‹mpact on the Natural Environment, Basil Blackwell, Oxford.

http://www.tuik.gov.tr Son eriflim tarihi (20.10.2006).

Jensen J.R., 1996, Introductory D›g›tal Image Processing, Prentice Hall, New Jersey, USA.

Lambin E.F., Turner B.L., Geist H.J., Agbola S.B., Angelsen A, Bruce J.W. vd., 2001, The Causes of Land-Use and Land-cover Change: Moving Beyond the Myths, Global Environmental Change, 11, 261–269.

Liang, S., Chen, C.Y., 1995, Conjunctive Use of GIS and Watershed Model for Environmental Protecti-on, Proceedings of 1995 International Symposium on Geographic Information System for Environmen-tal Protection, March 16–17, Taipei, Taiwan.

Palacios, M.R., Mabry, B.J., Nials, F., Holmlund, J.P., Miksa, E., Davis, O.K., 2001, “ Early Irr›gationSystems in Southestern Arizona: The Ostracode Perspective”, Journal of South American Earth Scien-ces, 14, 541-555.

Ritter, D.F., Kochel, R.C., Miller, R.J., 1995, Process Geomorphology, mcGraw-Hill, Boston.

Siderenko, A.W.,1978, Jeomorfoloji ve Ekonomi, Uygulamal› Jeomorfolojinin Sorunlar› ( Çev. Nuri Gül-dal›), Yeryuvar› ve ‹nsan, 28–31.

Steele, B.M., 2000, Combining Multiple Classifiers: An Application Using Spatial and Remotely SensedInformation for Land Cover Type Mapping, Remote Sensing of Environment, 74-3, 545–555.

Wilson, E.O., 1992, The Diversity of Life. Belknap Press, Cambridge, USA.