1

Literatura

1. Minczewski J., Marczenko Z., Chemia analityczna. T.2. Chemiczne metody analizy ilościowej.

Wyd. 10. PWN, Warszawa 2011.

2. Szmal Z.S., Lipiec T., Chemia analityczna z elementami analizy instrumentalnej, Wyd. VII

poprawione i unowocześnione, PZWL, Warszawa 1996.

3. Persona A.(red.) Chemia analityczna. Wyd. Medyk, Warszawa, 2007.

4. Skrypt do ćwiczeń z chemii ogólnej, nieorganicznej i analitycznej, pod redakcją E.

Skrzydlewskiej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Białystok 2010.

5. Molski M., Chemia piękna, Wyd. PWN, Warszawa 2009.

6. Peters I.B., Kosmetyka, Podręcznik do nauki zawodu, Poradnik, REA, Warszawa 2002.

7. Galus Z., Ćwiczenia rachunkowe z chemii analitycznej. Wyd. 9. WNT, Warszawa 2007.

Celem ćwiczenia jest poznanie warunków strącania osadów grubokrystalicznych na

przykładzie ilościowego oznaczania zawartości chlorku wapnia w preparacie do jonoforezy

oraz zapoznanie się z różnymi technikami wykorzystywanymi do ilościowego oznaczania

zawartości wody higroskopijnej i krystalizacyjnej w preparatach przeciwgrzybiczych oraz

porównanie dokładności wyników otrzymywanych z wykorzystaniem suszarki oraz

analizatora wilgoci.

Zakres materiału: podstawy teoretyczne i praktyczne dotyczące analizy wagowej, czynniki

wpływające na rozpuszczalność osadów, osad w analizie ilościowej, wagi, zasady strącania i

przemywania osadów krystalicznych, prażenie, suszenie osadów, sposoby oznaczania

zawartości wody higroskopijnej i krystalizacyjnej, znajomość obliczeń chemicznych –

iloczyn rozpuszczalności i analiza wagowa. Zagadnienia z wykładu ilościowa analiza

chemiczna, w tym analiza wagowa.

I. Część wprowadzająca

ANALIZA ILOŚCIOWA

Zadaniem analizy ilościowej jest oznaczanie zawartości składników badanego

związku lub mieszaniny. W analizie ilościowej pod względem stosowanych metod

pomiarowych wyróżnić można trzy zasadnicze działy:

analizę klasyczną,

analizę instrumentalną,

analizę śladów.

Analiza klasyczna (chemiczna analiza ilościowa) obejmuje metody, w których stosuje

się: pomiar masy lub pomiar objętości.

Metody, w których wykorzystuje się pomiar masy to głównie metody analizy wagowej

polegające na dokładnym pomiarze masy osadu trudno rozpuszczalnego związku, który

Ćwiczenie 1

Analiza wagowa:

A. Oznaczanie jonów wapnia w preparacie do jonoforezy

B. Porównanie różnych technik oznaczania zawartości wody

w substancjach kosmetycznych - stałych i ciekłych

2

otrzymuje się w wyniku wytrącenia oznaczonego składnika i obliczenia jego zawartości na

podstawie masy osadu i znajomości jego składu chemicznego.

Metody oparte na pomiarze objętości to przede wszystkim metody miareczkowe, w

których mierzy się objętość roztworu o znanym stężeniu (titranta), zużytego do

przeprowadzenia określonej reakcji chemicznej.

ANALIZA WAGOWA

Analiza wagowa jest to metoda ilościowego określenia masy oznaczanego związku

(lub jego składnika), przeprowadzonego w trudno rozpuszczalny osad za pomocą

odpowiedniego odczynnika strącającego. Jest to bardzo dokładna metoda klasycznej analizy

chemicznej, gdyż opiera się na pomiarach masy otrzymanych osadów z dokładnością rzędu

0,1%.

Dla trudno rozpuszczalnego związku AmBn dysocjującego wg równania:

AmBn mAn+

+ nBm–

stan równowagi można opisać stałą równowagi:

K = [ ] [ ]

[ ]

A B

A B

n m m n

m n

Ponieważ AmBn jest substancją stałą jego stężenie można przyjąć za 1. Wtedy stałą

równowagi można przedstawić w postaci iloczynu rozpuszczalności oznaczanego jako KSO:

K = KSO = [An+

]m

[Bm–

]n

który można także opisać za pomocą rozpuszczalności (S) danego związku, wyrażonej w

molach na litr roztworu:

KSO = [An+

]m

[Bm–

]n

= (mS)m

(nS)n

= mm

nn S

(m+n)

Jeżeli w roztworze iloczyn stężeń jonów ma wartość mniejszą od iloczynu

rozpuszczalności roztwór jest nienasycony i osad nie wytrąca się.

Jeżeli iloczyn stężeń jonów jest większy od iloczynu rozpuszczalności (wartość

iloczynu rozpuszczalności jest przekroczona), dochodzi do wytrącenia osadu.

Czynniki wpływające na rozpuszczalność osadów

Wpływ wspólnego jonu. Ponieważ iloczyn stężeń jonów (w danych warunkach

temperatury i ciśnienia), na które dysocjuje dana sól jest wielkością stałą, to zwiększenie

stężenia jednego rodzaju jonów (np. poprzez wprowadzenie tych jonów z zewnątrz) powoduje

zmniejszenie stężenia drugiego rodzaju jonów. Prowadzi to do zmniejszenia rozpuszczalności

osadu.

Efekt solny. Rozpuszczalność osadu zależy nie tylko od jonów wspólnych z osadem,

ale również od wszystkich jonów obecnych w roztworze. Wraz ze wzrostem ilości jonów w

roztworze zmniejsza się ich ruchliwość, a zwiększa się siła jonowa. W wyniku tego maleją

współczynniki aktywności. Ponieważ, w danej temperaturze, iloczyn rozpuszczalności jest

wielkością stałą to w wyniku wzrostu stężenia jonów w roztworze wzrasta także

rozpuszczalność osadu.

3

Wpływ jonów wodorowych. Jony wodorowe zwiększają rozpuszczalność

wodorotlenków metali ciężkich oraz soli słabych kwasów, gdyż wiążąc aniony wytwarzają

cząsteczki słabo zdysocjowanych kwasów i na skutek tego zmniejszają stężenie anionów w

roztworze, co powoduje przesunięcie równowagi w prawo i zwiększenie rozpuszczalności

osadu.

Hydroliza osadu. Hydroliza jest szczególnym przypadkiem procesu solwolizy tzn.

reakcji chemicznych jonów słabego kwasu lub słabej zasady z cząsteczkami rozpuszczalnika

o charakterze protonowym. Występujące w roztworze jony reagując z wodą, wytwarzają

cząsteczki słabo dysocjujących kwasów lub zasad co prowadzi do zmniejszenia stężenia w/w

jonów w roztworze co prowadzi do zwiększenia rozpuszczenia osadu.

Wpływ temperatury. Wraz ze wzrostem temperatury rozpuszczalność większości soli

ulega zwiększeniu.

Osad w analizie ilościowej

Nie wszystkie osady mogą być wykorzystane do oznaczeń ilościowych. Osad

wykorzystywany w analizie ilościowej powinien spełniać następujące warunki:

─ powinien mieć jak najmniejszy iloczyn rozpuszczalności, aby składnik oznaczany był

praktycznie całkowicie wytrącony z roztworu; w analizie wagowej oznaczane są zwykle

związki, których rozpuszczalność (S) jest niższa od 1 · 10–5

mol · l–1

,

─ powinien mieć ściśle określony skład chemiczny, a czynniki atmosferyczne nie powinny

mieć wpływu na jego skład,

─ powinien mieć postać umożliwiającą szybkie i łatwe odsączenie i oczyszczenie,

─ nie powinien zawierać zanieczyszczeń składnikami roztworu macierzystego,

─ powinien mieć jak największą masę molową, aby udział oznaczanego w niej składnika był

możliwie mały, gdyż w ten sposób zmniejsza się błąd ważenia, a ewentualne straty osadu

mają mniejszy wpływ na dokładność oznaczenia.

Etapy analizy wagowej

1. strącanie osadów,

2. odsaczenie osadów,

3. przemywanie osadów,

4. suszenie lub prażenie osadów,

5. ważenie osadów.

Strącanie osadów

Osady można podzielić na dwie grupy:

osady koloidalne – powstają w wyniku koagulacji cząstek roztworów koloidalnych

(rozmiar cząstek od 10-3

do 10μm), które tworzą aglomeraty od kilku do kilku tysięcy

cząsteczek. Osady koloidalne dzieli się na:

- serowate (np.: AgCl)

- galaretowate (np.: Fe(OH)3)

osady krystaliczne – osady złożone z cząstek o uporządkowanej budowie sieciowej. Ich

proces tworzenia rozpoczyna się od powstawania zarodków, utworzonych w wyniku

połączenia niewielkiej liczby jonów trudno rozpuszczalnego związku. Osady krystaliczne

dzieli się na:

- drobnokrystaliczne (np.: BaSO4)

- grubokrystaliczne (np.: MgNH4PO4)

Wielkość cząstek osadu krystalicznego zależy od wzajemnego stosunku dwóch wielkości:

─ szybkości tworzenia się ośrodków krystalizacji tzw. zarodków

─ szybkości narastania kryształu.

Otrzymanie osadu krystalicznego gwarantują warunki takie jak:

4

─ mały nadmiar jonów strącających,

─ ciągłe mieszanie roztworu,

─ powolne dodawanie odczynnika strącającego,

─ podwyższona temperatura.

Jeśli szybkość tworzenia się zarodków jest wyższa od szybkości narastania kryształu, to

wówczas powstaje osad drobnokrystaliczny. W przypadku osadów grubokrystalicznych

szybkość tworzenia sieci krystalicznej jest znacznie wyższa niż tworzenie zarodków, dlatego

w celu uzyskania osadów grubokrystalicznych należy możliwie zmniejszyć szybkość

tworzenia się zarodków. Często wskazane jest również pozostawienie przez pewien czas

wytrąconego osadu w roztworze macierzystym w celu tzw. dojrzewania osadu. Rozpuszczają

się wówczas drobniejsze, a jednocześnie wzrastają kryształy większe. Zatem w wyniku

dojrzewania osadu, (jedna z form starzenia osadu dla osadów krystalicznych), otrzymuje się

go w postaci grubokrystalicznej, a zatem i łatwiejszej do sączenia. Zachowanie tych

warunków pozwala na otrzymanie osadów grubokrystalicznych o wyższym stopniu czystości,

łatwiejszych do sączenia i przemywania. Od jakości osadu otrzymanego w toku analizy

wagowej zależy dokładność oznaczenia.

W celu otrzymania osadu grubokrystalicznego należy zastosować:

strącanie

z roztworów rozcieńczonych

przez powolne dodawanie rozcieńczonych odczynników strącających

z gorącego roztworu strącanego gorącym odczynnikiem

mieszając podczas strącania (wytrącanie i wzrost kryształów zachodzi wówczas

równomiernie)

z zastosowaniem nadmiaru odczynnika strącającego

starzenie osadu

Jeżeli celem strącania osadu jest oznaczanie ilościowe, to odsączony i przemyty osad

należy:

suszyć lub

prażyć

Suszenie oraz prażenie osadu ma na celu doprowadzenie go do postaci o ustalonym składzie

stechiometrycznym.

Zachodzą przy tym procesy: — usunięcia wody nie związanej (higroskopijnej),

— usunięcia wody krystalizacyjnej lub konstytucyjnej,

— przemian chemicznych

Jeśli doprowadzenie osadu do postaci o ustalonym składzie stechiometrycznym polega na

usunięciu wody higroskopijnej lub krystalizacyjnej wówczas osad poddaje się suszeniu.

Jeżeli w celu uzyskania stabilnego osadu konieczne jest usunięcie wody konstytucyjnej lub

przeprowadzenie innych przemian chemicznych wówczas osad poddaje się procesowi

prażenia.

W czasie strącania osadów należy pamiętać o następujących praktycznych zasadach

postępowania:

osady strąca się najczęściej w zlewkach,

wielkość naczynia dobiera się odpowiednio do objętości roztworu, przy czym objętość

cieczy nie powinna przekraczać połowy pojemności naczynia,

5

ilość strącanego składnika powinna być tak dobrana, aby otrzymanego osadu nie było

zbyt wiele, utrudnia to bowiem jego odsączenie i dobre przemycie,

strącanie osadu przeprowadza się mieszając ogrzany roztwór za pomocą bagietki i

wkraplając roztwór odczynnika strącającego [najlepiej ogrzanego] z pipety lub cylindra

miarowego.

Po dodaniu całej ilości odczynnika i opadnięciu wytrąconego osadu na dno naczynia

sprawdza się, czy wprowadzona ilość odczynnika jest dostateczna. W tym celu do klarownej

cieczy wkrapla się nieco roztworu odczynnika i obserwuje, czy nie pojawia się jeszcze

zmętnienie. Jeśli tak, to wkrapla się więcej odczynnika strącającego, miesza roztwór, a po

odstaniu się osadu ponownie przeprowadza się próbę na całkowite wytrącenie.

Sączenie osadów

Strącone osady oddziela się najczęściej od roztworu sącząc je przez sączki z bibuły. W

analizie ilościowej używa się tzw. sączków bezpopiołowych, w których masa popiołu

otrzymanego po spaleniu takiego sączka jest bardzo mała (3·10–5

–7·10–5

g) i może być

pominięta przy ważeniu na wagach analitycznych (które ważą z dokładnością do 0,0001 g).

W zależności od rodzaju osadu używa się sączków o różnym stopniu porowatości:

─ sączki twarde – o najmniejszych porach, służą do sączenia osadów drobnokrystalicznych,

─ sączki średnie – tzw. luźniejsze, służą do sączenia osadów grubokrystalicznych,

─ sączki miękkie – służą do sączenia osadów bezpostaciowych (koloidalnych,

galaretowatych).

Przygotowanie sączka

Warunkiem dobrego sączenia jest odpowiednie przygotowanie sączka. Wybrany

krążek bibuły składa się na czworo w taki sposób, aby po rozłożeniu można było uzyskać

kształt stożka. Złożony sączek umieszcza się w lejku tak, aby górna część rozłożonego sączka

przylegała dokładnie do ścianek lejka.

Sączenie

Przed sączeniem nie należy mieszać roztworu z osadem. Podczas sączenia nóżka lejka

nie powinna zanurzać się w przesączu, a powinna dotykać ścianki naczynia, do którego

przechodzi przesącz. Roztwór z osadem wlewa się na sączek po bagietce, którą należy

trzymać tuż nad powierzchnią sączka. Wlewanie cieczy po bagietce zapobiega

rozpryskiwaniu cieczy. Sączek może być napełniony roztworem najwyżej 5 mm poniżej jego

krawędzi.

Po odsączeniu większości osadu miesza się zawartość zlewki i przenosi resztę

roztworu wraz z osadem na sączek. Pozostały w zlewce osad spłukujemy kilkakrotnie małymi

porcjami cieczy przemywającej. Podczas sączenia należy zwracać uwagę na wygląd

przesączu. Jeśli jest on mętny, trzeba go przesączyć ponownie przez ten sam sączek. Jeśli w

dalszym ciągu przesącz nie jest klarowny, prawdopodobnie albo osad był nieprawidłowo

wytrącony, albo użyto niewłaściwego rodzaju sączka. W tych przypadkach analizę należy

powtórzyć.

Przemywanie osadów

Osady mogą być zanieczyszczone jonami, które znajdowały się w roztworze

macierzystym i otrzymanie czystego osadu jest często bardzo trudne. Zanieczyszczenia

osadów mogą być spowodowane głównie:

adsorpcją – zatrzymywanie zanieczyszczeń na powierzchni osadu,

współstrącaniem – tworzenie kryształów mieszanych, powstawanie złożonych połączeń z

jonami obecnymi w roztworze,

okluzją – wchłonięcie zanieczyszczeń do wnętrza kryształu,

6

wytrącaniem następczym - wytrącanie na powierzchni osadu innej substancji zwykle o

wspólnym jonie z osadem zachodzące w czasie powstawania osadu w kontakcie z roztworem

macierzystym.

Część zanieczyszczeń z wytrąconego osadu krystalicznego można usunąć przez:

dojrzewanie osadu,

podwójne strącanie (strącony i przemyty osad rozpuszcza się i ponownie strąca tym

samym odczynnikiem strącającym),

staranne przemycie osadu.

Sposób przemywania osadu oraz roztwór stosowany do tego celu dobierany jest

odpowiednio do rodzaju osadu.

Osady krystaliczne przemywa się najczęściej na sączku, a do roztworu

przemywającego dodaje się związki o wspólnym jonie z osadem, ponieważ zwiększenie

stężenia jednego rodzaju jonów powoduje zmniejszenie stężenia drugiego rodzaju jonów co

prowadzi do zmniejszenia rozpuszczalności osadu. Osad przeniesiony na sączek przemywa

się kilkakrotnie przygotowanym roztworem, przy czym nową porcję roztworu

przemywającego nanosi się na osad po całkowitym spłynięciu poprzedniej porcji. Do

ostatniego przemycia często stosuje się wodę.

W przypadku osadów koloidalnych, które trudno jest odmyć na sączku stosuje się

najczęściej przemywanie przez dekantację. W tym przypadku, po wytracaniu osadu zlewa się

ostrożnie ciecz, a osad pozostawia w zlewce. Do przemywania osadów koloidalnych stosuje

się rozcieńczone roztwory mocnych elektrolitów, które zapobiegają peptyzacji osadu. Do

osadu dodaje się małą porcję roztworu przemywającego, miesza się ją z osadem i po odstaniu

zlewa ciecz, pozostawiając osad w zlewce. Czynność tą powtarza się kilkakrotnie, przenosząc

osad na sączek z ostatnią porcją roztworu przemywającego.

Podczas przemywania osadu przeprowadza się reakcję sprawdzającą, czy przemycie

osadu jest wystarczające. W tym celu zbiera się do probówki lub na szkiełko zegarkowe kilka

kropli przesączu z ostatniego przemycia i za pomocą odpowiedniej reakcji charakterystycznej

sprawdza się obecność jonów, które powinny być usunięte z osadu.

Suszenie lub prażenie osadu

W celu doprowadzenia osadu do postaci o ustalonym składzie stechiometrycznym

otrzymany w toku analizy osad, musi być wysuszony lub wyprażony w odpowiedniej

temperaturze. Proces suszenia osadu w naczynku wagowym przeprowadza się w suszarkach

elektrycznych, na ogół w temperaturze poniżej 300oC. Suszenie pozbawia osad wody

higroskopijnej (wilgoci) oraz całkowicie lub częściowo wody krystalizacyjnej. Natomiast

podczas prażenia usuwana jest najsilniej związana woda krystalizacyjna (następuje całkowite

odwodnienie związku) oraz woda konstytucyjna, w wyniku rozkładu związków chemicznych

zawierających w strukturze wodę. W wyniku tego procesu mogą również zachodzić inne

procesy chemiczne. Prażenie osadu przeprowadza się na palnikach gazowych lub w piecach

elektrycznych w temperaturze powyżej 500oC w tyglach porcelanowych lub kwarcowych.

Przygotowanie naczynka wagowego polega na doprowadzeniu naczynka wagowego

do stałej masy. W tym celu czyste naczynko wagowe suszy się w suszarce laboratoryjnej

przez ok. 45 minut. Po wyjęciu z suszarki, wstawia się naczynko do eksykatora (na

kilkanaście minut), aby osiągnęło temperaturę pokojową. Po zważeniu, naczynko wagowe

poddaje się ponownemu suszeniu (30 min), studzeniu i ważeniu. Czynności te powtarza się do

momentu, gdy różnica wyników z dwóch kolejnych ważeń nie jest większa niż 0,0001 g.

Przygotowanie tygla polega na doprowadzeniu tygla do stałej masy przez wyprażenie

w takich samych warunkach, w jakich później będzie prażony z osadem. Po dokładnym

umyciu i wysuszeniu tygiel praży się w płomieniu palnika gazowego lub piecu elektrycznym

(w temp. powyżej 500oC) przez ok. 30 minut. Po upływie tego czasu odstawia się palnik (w

przypadku prażenia na palniku) lub wyjmuje tygiel z pieca na siatkę z wkładką ceramiczną (w

przypadku prażenia tygla w piecu) na około 1 minutę, aby tygiel osiągnął temperaturę 400–

7

500oC (zanik świecenia). Ma to na celu zmniejszenie czasu stygnięcia tygla. Następnie,

nagrzanymi nad płomieniem, czystymi szczypcami, tygiel przenosi się do eksykatora gdzie

pozostawia się go, aby uzyskał temperaturę otoczenia, a następnie waży. Tygiel w

eksykatorze pozostawia się zazwyczaj na 30–40 minut. Po zważeniu, tygiel poddaje się

ponownemu prażeniu, przez ok. 30 min, studzi się i znowu waży. Czynności te powtarza się

do momentu, gdy różnica wyników z dwóch kolejnych ważeń nie jest większa niż 0,0001 g.

Większa różnica wymaga ponownego prażenia tygla.

Spalanie sączka i prażenie. W przygotowanym tyglu umieszcza się odpowiednio

złożony sączek z osadem (rysunek 1) i ostrożnie podsusza się go w suszarce lub na trójkącie

porcelanowym umieszczonym nad palnikiem (rysunek 2).

Rysunek 1. Składanie sączka z osadem.

Suszenie osadu przeprowadza się w ukośnym ustawieniu tygla (zapobiega to

gwałtownemu unoszeniu się oparów), starając się nie dopuścić do zapalenia sączka (może to

bowiem doprowadzić do strat osadu porywanego przez strumień gwałtownie

wydobywającego się dymu) (Rysunek 2a). Gdy jednak dojdzie do zapalenia sączka, palnik

należy odstawić, co pozwoli na spokojne jego spopielenie (palących się sączków nie należy

gasić przez np. dmuchanie). Po wysuszeniu osadu zwiększa się ostrożnie płomień palnika i

spala sączek (Rysunek 2b). Po spaleniu sączka przystępuje się do prażenia osadu, które

przeprowadza się w pionowym ustawieniu tygla (Rysunek 2c).

Prażenie osadów przeprowadza się na palnikach gazowych lub w piecach

elektrycznych zgodnie z zastosowaniem odpowiedniej temperatury. W celu sprawdzenia czy

osad uległ całkowitemu wyprażeniu odsuwa się palnik, czeka chwilę, aby tygiel nieco ostygł,

po czym wstawia tygiel do eksykatora i po ochłodzeniu do temperatury otoczenia waży.

Czynności te powtarza się do momentu, gdy różnica wyników z dwóch kolejnych ważeń nie

jest większa niż 0,0001 g.

Rysunek 2. a) suszenie, b) spalanie i c) prażenie osadu

Ważenie osadów

8

Po wytrąceniu, przesączeniu, przemyciu oraz wysuszeniu/wyprażeniu osadu, aby

dokonać jego oceny ilościowej, należy go zważyć. Dokładność oznaczeń ilościowych w

dużym stopniu zależy od właściwego i dokładnego ważenia, a znajomość zasad

prawidłowego ważenia odgrywa istotną rolę w oznaczaniu ilościowym.

Wielkości charakteryzujące wagę

Najważniejszymi wielkościami charakteryzującymi każdą wagę są: czułość, dokładność i

nośność.

Czułość jest to reakcja wskazań wagi na zmianę minimalnej masy położonej na szalkę.

Dokładność wagi określa zgodność otrzymanego wyniku z wynikiem rzeczywistym – im

mniejszy błąd tym większa dokładność pomiaru.

Nośność wagi jest to największe, dopuszczalne obciążenie szalki wagi.

W celu zważenia badanej substancji, zależnie od wymaganej czułości i dokładności, na

pracowni chemicznej stosuje się różne rodzaje wag w tym najczęściej wagi analityczne

których dokładność wynosi 0,1mg, a nośność od 100 do 200g.

Naczynia do odważania substancji stałych

W zależności od tego, jaką substancję odważamy wykorzystywane są:

─ do odważania substancji sypkich, które nie ulegają sublimacji, nie absorbują wilgoci z

powietrza oraz nie pylą, używa się tzw. łódeczek wagowych, szkiełek zegarkowych lub

papierków wagowych. Naczynka te mogą być wykonane ze szkła, porcelany lub tworzyw

sztucznych,

─ do odważania substancji zmieniających swoją masę na powietrzu stosuje się zamykane

naczynka wagowe.

Zasady prawidłowego postępowania podczas ważenia osadów

Wszystkie ważenia dotyczące jednej analizy powinny być wykonane na tej samej

wadze analitycznej, a przed przystąpieniem do ważenia należy sprawdzić czy waga jest czysta

i wypoziomowana.

Zasady ważenia:

─ na środku szalki wagi ustawić tygiel/naczynko wagowe i odczytać jego masę wyjściową

(przed prażeniem/suszeniem) i kolejno po każdym następnym prażeniu aż masa będzie

stała. Czynności te powtarza się do momentu, gdy różnica wyników z dwóch kolejnych

ważeń nie jest większa niż 0,0001 g.

─ po wytraceniu osadu, saczek z osadem należy umieścić w przygotowanym tyglu/naczynku

wagowym i zważyć (czynność powtarzać po każdym prażeniu tygla/naczynka wagowego z

osadem aż do momentu otrzymania stałej masy),

─ należy pamiętać aby przedmioty ustawiane na szalce wagi były całkowicie suche i miały

temperaturę otoczenia,

─ po upływie czasu stabilizacji wskazania wagi (około 2 s), odczytać wynik ważenia,

─ nie wolno obciążać wagi powyżej jej nośności,

─ podczas odczytywania wyników szafka wagi powinna być zamknięta,

─ po zakończeniu ważenia, należy zdjąć tygiel/naczynko wagowe z osadem, a wagę zostawić

czystą, nieobciążoną i zamkniętą.

Woda w substancjach stałych

W substancjach stałych woda może występować w następujących postaciach:

woda higroskopijna zaadsorbowana (skondensowana) na powierzchni ciała; wodę tę łatwo

można usunąć, umieszczając substancję np. w eksykatorze ze

środkiem suszącym lub ogrzewając w temperaturze ok. 1050C,

9

woda krystalizacyjna tworzy dość trwałe połączenia z daną substancją, wchodząc w skład

jej sieci krystalicznej w ściśle określonym stosunku

stechiometrycznym;

powstają wówczas tzw. hydraty (wodziany), np.:

CuSO4 · 5H2O, BaCl2 · 2H2O, H2C2O4 · 2H2O

woda konstytucyjna jest integralną częścią związku chemicznego i wydzielona jest tylko w

czasie termicznego rozkładu tego związku np.:

Ca(OH)2

CaO + H2O

10

II. Część doświadczalna

1. Oznaczenie jonów wapnia (w postaci tlenku wapnia) w preparacie do

jonoforezy

Zasada oznaczenia

Aby oznaczyć zawartość jonów wapnia w preparacie do jonoforezy wytrąca się je w

postaci jednowodnego szczawianu wapnia. W tym celu do zakwaszonego kwasem solnym

gorącego roztworu do jonoforezy dodaje się szczawian amonu lub kwas szczawiowy i

zobojętnia otrzymany roztwór amoniakiem. Zachodzi reakcja:

Ca2+

+ C O2 42

+ H2O CaC2O4 · H2O

Osad szczawianu wapnia praży się w wysokiej temperaturze aż do uzyskania tlenku

wapnia:

CaC2O4 · H2O

CaO + CO +CO2 + H2O

Aby zapobiec rozpuszczaniu się powstającego osadu szczawianu wapnia, którego

rozpuszczalność zwiększa się w obecności chlorku amonu (efekt solny) należy stosować duży

nadmiar jonów szczawianowych, które zmniejszają rozpuszczalność szczawianu wapnia. Na

zimno szczawian wapnia wytrąca się w postaci bardzo drobnego osadu, który nie nadaje się

do sączenia i przemywania. Dlatego też wytrącanie należy prowadzić na gorąco, w

środowisku kwaśnym.

Podczas prażenia osadu, w miarę wzrostu temperatury, zachodzą następujące reakcje:

CaC2O4 · H2O CaC2O4 + H2O powyżej 120oC (1)

CaC2O4 CaCO3 + CO powyżej 350oC (2)

CaCO3 CaO + CO2 powyżej 650oC (3)

Tlenek wapnia jest substancją silnie higroskopijną, dlatego też osad ten powinien być

przechowywany w eksykatorze (zawierającym środek suszący) przez czas niezbędny do

ostygnięcia, a ważenie należy przeprowadzać szybko, aby kontakt osadu z powietrzem był

jak najkrótszy.

Wykonanie oznaczenia

Przygotowanie tygla

─ wstawić tygiel do czystego trójkąta kaolinowego umieszczonego na trójnogu,

─ prażyć tygiel w płomieniu palnika gazowego przez 30 minut,

─ zdjąć tygiel nagrzanymi nad płomieniem, czystymi szczypcami metalowymi i odstawić go

na płytkę krzemową,

─ przenieść tygiel do eksykatora (po ok. 1 minucie, po zaniku jego świecenia),

─ wystudzić tygiel do temperatury otoczenia (30–40 minut),

─ zważyć tygiel na wadze analitycznej z dokładnością do 0,0001g,

─ ponowne prażyć (15 minut) – studzić – ważyć,

─ czynności te powtarzać do osiągnięcia przez tygiel stałej masy, tzn. do momentu, kiedy

różnica otrzymana w wyniku ważenia masy tygla nie będzie przekraczała 0,0001 g.

Większa różnica wymaga ponownego prażenia tygla.

Otrzymywanie osadu tlenku wapnia

─ 1ml próbki preparatu do jonoforezy zawierającego CaCl2 [1,5% w/v], przenieść przy

pomocy pipety do zlewki o pojemności 250 ml,

─ rozcieńczyć roztwór wodą do objętości ok. 100 ml,

─ dodać 2 ml stężonego roztworu HCl, 3-4 krople oranżu metylowego (0,1%) i 25 ml

nasyconego roztworu szczawianu amonu,

─ ogrzać roztwór do temperatury ok. 80oC (do pojawienia się pierwszych pęcherzyków

11

powietrza) i mieszając dodawać powoli 5% roztwór amoniaku aż do zmiany barwy

wskaźnika na żółtą,

─ roztwór z osadem pozostawić na 1 godzinę (dojrzewanie osadu),

─ osad odsączyć używając sączka średniego i przemywać 0,1% roztworem szczawianu

amonu aż do zaniku reakcji na jony chlorkowe sprawdzenie obecności jonów chlorkowych: pobrać ok. 2 ml przesączu do probówki i dodać taką samą objętość roztworu HNO3 (2 mol/l) oraz 0,5 ml roztworu AgNO3 (0,1 mol/l) i sprawdzić czy wytrąca się osad (może pojawić się tylko słaba opalizacja/opalescencja),

─ sączek z osadem umieścić w tyglu porcelanowym, spalić i wyprażyć w temperaturze

900oC do stałej masy postępując jak w przypadku przygotowania tygla do oznaczeń.

Obliczenie zawartości jonów wapnia (w postaci tlenku wapnia) w próbie:

Z równań reakcji (1–3) wynika, że z 1 mola szczawianu wapnia otrzymuje się 1 mol

tlenku wapnia, zatem ilość jonów wapnia pochodzących z chlorku wapnia w roztworze do

jonoforezy, który wytrąca się w postaci szczawianu wapnia, można obliczyć na podstawie

proporcji, w której „a” oznacza masę osadu CaO (różnica masy tygla z osadem i masy tygla

pustego)

z 40,08 g Ca2+

otrzymuje się 56,08 g CaO

z y g Ca2+

otrzymuje się a g CaO

Ca

2+

Obliczenie błędu oznaczenia zawartości jonów wapnia

Błąd bezwzględny – różnica pomiędzy wartością rzeczywistą i otrzymaną, wyrażony

jest w takich samych jednostkach jak wielkość mierzona.

Błąd względny – różnica pomiędzy wartością rzeczywistą i otrzymaną podzielona przez

wartość rzeczywistą i pomnożona przez 100%, wyrażony jest w %.

gdzie: – wartość otrzymana; – wartość rzeczywista.

2. Wykorzystanie różnych technik oznaczania zawartości wody

w substancjach stałych

2.1. Oznaczenie wody krystalizacyjnej w CuSO4•5H2O

stanowiącym surowiec do sporządzania preparatów przeciwgrzybiczych

z wykorzystaniem analizatora wilgoci (częściowe odwodnienie)

oraz suszarki laboratoryjnej (całkowite odwodnienie)

Zasada oznaczania

Oznaczanie wody krystalizacyjnej polega na ilościowym określeniu zawartości wody

w uwodnionym – siarczanie (VI) miedzi (II) [CuSO4.5H2O] na podstawie ubytku masy

powstałej podczas suszenia. Każdej cząsteczce siarczanu miedzi(II) towarzyszy 5 cząsteczek

wody krystalizacyjnej, które dopiero w temperaturze wyższej niż 200oC są usuwane

całkowicie.

W pięciowodnym siarczanie miedzi [CuSO4.5H2O] występują 4 cząsteczki wody

związane bezpośrednio z jonem miedzi – kationowa woda krystalizacyjna [liczba

12

koordynacyjna Cu2+

wynosi 4], a piąta cząsteczka wody to anionowa woda krystalizacyjna

połączona z anionem siarczanowym za pomocą dwóch wiązań wodorowych i równocześnie t

związana wiązaniami wodorowymi z dwoma skoordynowanymi przez jon miedzi (II)

cząsteczkami wody. W temperaturze ok. 110oC zachodzi proces częściowego odwodnienia

(sól przekształca się do postaci monohydratu), który można przyspieszyć podwyższając

temperaturę suszenia do ok. 160oC. Natomiast w temperaturze 240

oC dochodzi do

całkowitego odwodnienia związku.

→ (częściowe odwodnienie)

→ (całkowite odwodnienie)

WYKONANIE OZNACZENIA ZAWARTOŚCI WODY KATIONOWEJ

Z WYKORZYSTANIEM ANALIZATORA WILGOCI

Analizator wilgoci (wagosuszarka)

Analizator wilgoci (wagosuszarka) używany jest do oznaczania zawartości wilgoci (w

niemal wszystkich substancjach), na podstawie ubytku masy badanej próbki w procesie

ogrzewania.

W skład analizatora wilgoci wchodzi: waga precyzyjna oraz moduł grzejny. Na

początku pomiaru analizator wyznacza początkowa masę próbki (m). Następnie próbka jest

ogrzewana przez wbudowany moduł grzejny dzięki czemu woda zawarta w próbce

odparowuje. Podczas procesu suszenia przyrząd w sposób ciągły mierzy masę próbki i

wyświetla ubytek wilgoci. Po zakończeniu suszenia jako końcowy wynik otrzymuje się

zawartość wilgoci lub suchej masy (m2).

Wykonanie oznaczenia

─ ustawić parametry analizy - temperatura suszenia 160oC, czas analizy 25 minut,

─ na talerzyk pomiarowy analizatora wilgoci odważyć i rozprowadzić równomiernie ok. 1g

hydratu - CuSO4.H2O z dokładnością do 0,0001g (m), (minimalna wielkość próbki wynosi

0,5 g), [próbka powinna być ułożona na powierzchni szalki, tworząc cienką, równą warstwę; w przypadku gdy rozłożona warstwa będzie zbyt cienka próbka może ulec spaleniu natomiast zbyt gruba może powodować zatrzymywanie wilgoci (w każdym przypadku będzie to mieć wpływ na dokładność końcowego wyniku]

─ po upływie zdefiniowanego czas pomiaru, odczytać wynik oznaczenia (m1) i obliczyć

zawartość wody kationowej.

Obliczenie zawartości kationowej wody krystalizacyjnej w preparacie

Teoretyczna zawartość wody krystalizacyjnej.

= 28,86%

13

Obliczyć błąd bezwzględny i względny oznaczenia zawartości wody krystalizacyjnej

WYKONANIE OZNACZENIA ZAWARTOŚCI ANIONOWEJ WODY KRYSTALIZACYJNEJ

Z WYKORZYSTANIEM SUSZARKI LABORATORYJNEJ

Suszarka laboratoryjna

Suszarka laboratoryjna służy do suszenia, podgrzewania w temperaturze do 300°C.

Suszarki laboratoryjne charakteryzują się krótkim czasem ogrzewania i precyzyjną kontrolą

temperatury.

Wykonanie oznaczenia zawartości wody anionowej

─ wymyte i suche naczynko wagowe wstawić na ok. 45–60 minut do suszarki ogrzanej do

temp. 120–125oC,

─ używając metalowych szczypiec wysuszone naczynko umieścić w eksykatorze, na ok. 15–

20 minut w celu ostudzenia, a następnie zważyć,

─ ponownie suszyć naczynko przez okres 30 minut, ostudzić i zważyć,

─ czynności te należy powtarzać do uzyskania stałej masy naczynka (różnica masy naczynka

podczas kolejnych ważeń nie powinna przekraczać 0,0001g),

─ do naczynka wagowego o znanej stałej masie przenieść ilościowo częściowo odwodniony

hydrat - CuSO4.H2O i zważyć z dokładnością do 0,0001g (m1),

─ naczynko z solą wstawić do suszarki (temp. 2500C) na 40 minut, a następnie po ostudzeniu

w eksykatorze zważyć,

─ suszenie, studzenie i ważenie powtarzać aż do uzyskania stałej masy (m2).

Obliczenie zawartości anionowej wody krystalizacyjnej w hydracie CuSO4•H2O

Teoretyczna zawartość anionowej wody krystalizacyjnej

= 7,22%

Obliczyć błąd bezwzględny i względny oznaczenia zawartości wody krystalizacyjnej

2.2. Porównanie zawartości wody w różnych kosmetykach z wykorzystaniem

analizatora wilgoci/wagosuszarki

Zasada oznaczania

Woda stanowi element składowy niemal wszystkich kosmetyków. Może jej być od 10

do 99%. W zależności od rodzaju kosmetyku można się spodziewać następujących ilości

wody:

w kremach 10-70% (im krem bogatszy w składniki odżywcze, tym mniej ma wody w

składzie); kremy nawilżające mają w składzie objętościowo 50-70%, natomiast kremy

tłuste ok. 50-60% wody

w szamponach zawartość sięga 60-90%

14

w żelach (peelingach) do kąpieli jest jej 30-80%

w żelach do włosów występuje w ilości 85-99%

w „mydle w płynie” jej zawartość wynosi 40-90%.

Ocena zawartości wody w preparatach kosmetycznych odbywa się na podstawie

wyznaczenia ubytku masy powstałego podczas suszenia określonego preparatu w

temperaturze 103oC.

Wykonanie oznaczenia zawartości wody w kosmetykach [np. krem, szampon, żel do włosów,

żel (peeling) do kąpieli, mydło itd.]

─ ustawić parametry analizy w analizatorze wilgoci do wyznaczenia całkowitej zawartości

wody w badanym preparacie kosmetycznym: temperatura suszenia 1030C; czas analizy

30min,

─ w celu oceny zawartości wody w preparatach kosmetycznych wybieramy 3 spośród

podanych [krem, szampon, żel do włosów, żel do kąpieli, mydło w płynie],

─ około 4 g próbki, pierwszego z wybranych preparatów, razem z 4 g piasku morskiego

równomiernie rozłożyć na talerzyku pomiarowym wagosuszarki,

─ po upływie zdefiniowanego czasu pomiaru, odczytać wynik - wartość – (m0). Dokonać

pomiaru dla pozostałych preparatów.

Po wykonaniu pomiaru z wykorzystaniem analizatora wilgoci, dla danego preparatu

kosmetycznego, obliczyć % zawartość wilgoci dla każdej badanej próbki.

Obliczenie zawartości wody w preparatach kosmetycznych

%H2O mH2O

m1

100% m1 m0

m1

100%

gdzie:

m1 – masa kosmetyku wzięta do oznaczenia

m0 – masa kosmetyku po suszeniu

mH20 – masa wody zawarta w kosmetyku

Porównać zawartość wody w różnych preparatach kosmetycznych [np. krem, szampon, żel do

włosów, żel (peeling) do kąpieli, mydło itd.] w odniesieniu do danych literaturowych.

15

A. Obliczenia w analizie wagowej

1. 1,5 g krystalicznej soli do kąpieli wysuszono do stałej masy i otrzymano pozostałość o

masie 0,8265 g. Oblicz procentową zawartość wody krystalizacyjnej. [44,9%]

2. Oblicz procentową zawartość wody w soli do kąpieli wiedząc, że masa próbki przed

suszeniem wynosiła 2,2 g, a po wysuszeniu 1,7580g. [20,09%]

3. Jaką objętość 5% HCl o gęstości 1,023 g/ml potrzeba do wytrącenia srebra w postaci

AgCl z 4g kremu zawierającego 18% AgCl? [4,76ml]

4. Podczas oznaczania jonów fluorkowych w płynie do płukania ust, z próbki 100 g

roztworu strącono fluorek wapnia który po wysuszeniu miał masę 0,534 g. Jaka jest

zawartość procentowa fluoru w płynie. [0,246%]

5. Jakie było stężenie molowe BaCl2 w płynie stosowanym do utrwalania kosmetyków, jeśli

do analizy pobrano próbkę płynu o objętości 20 cm3, a zawarte w niej jony Ba

2+

wytrącono w postaci siarczanu baru, uzyskując 1,3250 g osadu? [0,2839mol/dm3]

6. Ile procent jonów Cl- zawiera sól do kąpieli, jeżeli z odważki o masie 0,4718 otrzymano

0,1561 g osadu AgCl? [8,18%]

7. Ile ml roztworu H2C2O4 o stężeniu 0,25 mol/l potrzeba do całkowitego wytrącenia

wapnia z roztworu 0,4273 g pudru zawierającego 22,4% Ca? [9,5715 ml]

8. Oblicz procentową zawartość siarki w mydle, jeżeli wiadomo, że z 1,7850g mydła

otrzymano 0,0222g BaSO4. [1,71%]

9. O ile procent zmniejszyła się masa odważki Na2C2O4 w peelingu jeżeli po wyprażeniu

otrzymano Na2CO3? [20,89%]

10. Ile procent jonów magnezu zawiera sól do kąpieli solankowych, jeżeli z odważki o masie

0,5689 g otrzymano 0,0845 g osadu MgCl2? [3,74%]

16

IV. Aspekt kosmetologiczny

Znaczenie i wykorzystanie związków wapnia w kosmetologii

Wapń wchłaniany jest z przewodu pokarmowego w obecności witaminy D3. Niestety

jego wchłanianie maleje wraz z wiekiem, czemu towarzyszy zwiększona suchość skóry,

łamliwość paznokci i wypadanie włosów. Z tego względu wapń stał się jednym ze

składników wykorzystywanych do produkcji kosmetyków, przeznaczonych zwłaszcza dla

osób starszych. Bierze on udział w stymulacji odnowy komórkowej oraz pobudzaniu syntezy

kolagenu działającego przeciwzmarszczkowo, poprawiającego jędrność i sprężystość skóry,

zwłaszcza w przypadku skóry suchej i zniszczonej. Przenikające w głąb skóry związki wapnia

odnawiają naskórek stymulując działanie cytokeratyn, ułatwiają komunikację między

komórkami oraz zapewniają ochronę przeciw szkodliwym czynnikom zewnętrznym. Wapń

ma również właściwości antyalergiczne. Łagodzi podrażnioną skórę oraz hamuje stany

zapalne skóry, dzięki czemu wykorzystywany jest w leczeniu alergii oraz wysypek.

Stosowany naskórnie działa efektywnie, zwłaszcza w przypadku tzw. skóry trądzikowej.

W związku z powyższym związki wapnia wykorzystywane są przez przemysł

kosmetyczny:

─ siarczan wapnia (CaSO4) - jako substancja wypełniająca do wyrobu szminek i kredek,

─ węglan wapnia (CaCO3) - jako składnik pudru do twarzy,

─ siarczek wapnia (CaS) i wodorosiarczek wapnia (Ca(SH)2) - w preparatach do depilacji,

─ mleczan wapnia (CH3CHOHCOO)2Ca 5H2O) lub wodoroasparaginian wapnia –

(C4H6NO4)2Ca 4H2O) - głównie w kremach, które mają działanie odczulające i łagodzące.

Efektywne przenikanie wapnia do głębszych warstw skóry umożliwia jonoforeza.

Zabieg elektroleczniczy, w trakcie którego wykorzystuje się działanie prądu stałego

(galwanicznego), który wprowadza jony do tkanek (na granicę naskórka i skóry właściwej).

Korzystając z fal ultradźwiękowych zwiększa się odstępy między komórkami, a dzięki

odpychaniu elektrycznemu wspomaga się bardziej efektywne wnikanie w skórę substancji

biologicznie aktywnych z kosmetyków. Do wskazań dotyczących stosowania jonoforezy

zalicza się terapię blizn, terapię przebarwień skóry a także nadpotliwość. Jonoforezę można

stosować także przy trądziku, stanach zapalnych skóry oraz odmładzaniu, ujędrnianiu i

nawilżaniu skóry.

W preparatach do jonoforezy wykorzystywany jest chlorek wapnia jako:

─ składnik żelu do zabiegu,

─ 1,5% roztwór wodny,

o składnik serum wykorzystywanego zarówno do jonoforezy jak i do stosowania bez

użycia aparatu do jonoforezy.

Znaczenie miedzi i jej związków w kosmetologii

Miedź w kosmetologii zaczęto wykorzystywać stosunkowo niedawno. Szczególne

znaczenie posiada miedź w postaci nanokoloidalnej, która wykazuje działanie

przeciwutleniające, dzięki czemu zapobiega procesom starzenia i sprzyja poprawie wyglądu

skóry i włosów. Miedź w tej postaci znajduje również zastosowanie jako składnik

dezodorantów, gdyż redukuje nadmierną potliwość i eliminuje przykry zapach powstający w

wyniku bakteryjnego rozkładu potu. Doskonale sprawdza się również w kosmetykach

przeciwgrzybicznych. Nanocząsteczki miedzi w ciągu kilkunastu minut eliminują bakterie i

grzyby znajdujące się na stopach, bądź w obuwiu. Po odparowaniu wody, nanocząsteczki

miedzi osadzają się na powierzchni skóry, tworząc trwałą warstwę ochronną.

Wykorzystanie związków miedzi w kosmetologii:

składnik dezodorantów i kosmetyków przeciwgrzybiczych [nanomiedź],

17

w preparatach do jonoforezy, w leczeniu grzybicy paznokci i skóry [CuSO4 – siarczan

(VI) miedzi (II)],

w kosmetykach kolorowych jako metaliczny pigment [proszek miedziany],

jako pasta do chirurgicznego i leczniczego antyseptycznego makijażu oczu, kosmetyki o

działaniu przeciwstarzeniowym i przeciwzapalnym [proszek malachitowy –

CuCO3 Cu(OH)2 zasadowy węglan miedzi],

w kremach przeciwstarzeniowych, pobudzających odnowę komórek i wspomagających

produkcję kolagenu, w preparatach wspomagających ochronę przeciwsłoneczną, jako

dodatek do szamponów i odżywek [C6H11CuO7 - glukonian miedzi].

Wykorzystanie siarczanu (VI) miedzi (II) w kosmetologii/medycynie:

o surowiec farmaceutyczny służący do przygotowywania roztworów wodnych, wodno-

glicerolowych, a także maści, kremów, past - siarczan miedzi pięciowodny (łac. cupri

sulfas pentahydricus)

o surowiec recepturowy stosowany w kompozycji z innymi substancjami leczniczymi w

preparatach dermatologicznych

Woda w preparatach kosmetycznych Woda stanowi element składowy prawie wszystkich kosmetyków i pełni funkcję

rozpuszczalnika, który wpływa na konsystencję produktu jak również jest nośnikiem

aktywnych substancji w niej rozpuszczalnych. Woda uwadnia zewnętrzne warstwy naskórka,

ale paradoksalnie ma też działanie wysuszające. Jeśli nie zostanie zatrzymana w naskórku

przez emolienty (związki nawilżające i natłuszczające skórę) i/lub humektanty (silnie

higroskopijne związki, dobrze rozpuszczalne w wodzie, które mają zdolność do trwałego

wiązania i zatrzymywania wody z otoczenia, dzięki czemu pełnią rolę naturalnego rezerwuaru

wody w skórze), wyparowuje i uszkadza barierę ochronną skóry.

Do produkcji kosmetyków stosuje się najczęściej wodę zwykłą, wodę termalna lub

hydrolaty kwiatowe:

Woda termalna - to woda pochodząca z warstw leżących głęboko pod ziemią, której

temperatura na wypływie ze źródeł wynosi co najmniej 20ºC. W trakcie przepływu przez

kolejne warstwy geologiczne, woda termalna wzbogacana jest różnymi pierwiastkami

śladowymi i minerałami. Wody takie różnią się nieco działaniem, ze względu na różny skład.

Czysta woda termalna wykorzystywana jest do różnych zabiegów wodnych. Można stosować

ją do kąpieli, okładów, ale także jako składnik preparatów przeznaczonych do pielęgnacji

skóry wrażliwej.

Hydrolat kwiatowy – to woda kwiatowa, woda aromatyczna otrzymywana podczas

destylacji z parą wodną całych roślin lub ich części. Zawiera wiele cennych substancji

aktywnych, dobroczynnych dla skóry - substancje roślinne rozpuszczalne w wodzie oraz

śladowe (0.02% - 0.5%) ilości olejków eterycznych, a ich właściwości są uzależnione od

rodzaju rośliny z której pochodzą. Wody kwiatowe używane są jako faza wodna w produkcji

lotionów, kremów i mydeł. Samodzielnie mogą być używane jako toniki lub odświeżacze

powietrza do pomieszczeń.