Upload
huminodun
View
1.032
Download
10
Embed Size (px)
1
Kesusasteraan Bahasa Kadazandusun
Konsep koubasanan om sastera
Sastara nopo nga iso bontuk seni i nokolombus id suang bontuk boros. Suai dilo,
pokomoyon nopo do boros sastara nga nokobontuk mantad boros sanskrit i kirati do
pimato om boros di osonong. Maya dilo, sastara nopo di nga iso aasil seni om karya
sinuatan id suang bontuk prosa om puisi om boros di osonong karangahan.
Poomitanan nopo do boros sastara nga dinamik. Pokomoyon nopo nga haro
pomusarahan i kaanu do popisudong om monorbitkan isoiso kawaguan om koburuon i
kohompit do ilimu mekanik om kabaalon. (Dewan Bahasa dan Pustaka Edisi Ketiga).
Mantad dilo, tumanud di Edward Bernard Tylor (1832-1917), koubasanan nopo di
nga koinsanai kompleks i kohompit do kitoilaan, kotumbayaan, seni, moral, kooturan,
adat, om nunu nopo koubasanan di suai i naanu do tulun sabaagi tinimungan doid isoiso
tinaru.
Mantad no dilo, konsep nopo do koubasanan di suai nga koinsanai koulalaho mental
om fizikal om nogi ababayan i kiwoyo do kowoowoyoo’ sosongulun mangarang iso
tinimungan sosial miampai kolektif om sosongulun i kohompit miampai do woyo
posorili, kumaa doid tinimungan-tinimungan suai, om nogi pointitikid tulun. (Franz Boas,
1858-1942).
Kolimpupuson nopo nga, haro pisuayan konsep do sastara om nogi konsep do
koubasanan. Mantad kointalangan id sawat, konsep nopo do sastara nga nobontuk maya
do boros miagal do bontuk hiis , prosa om suusuai po. Mantad ngawi dilo, koubasanan
nopo dii nga miagal ko’ kaadat-adato, kotumbayaan, kitoilaan om suusuai po doid suang
isoiso tinaru.
2
1.0 Elemen - elemen toponsol koubasanan momoogun Kadazandusun.
Elemen-elemen toponsol koubasanan momoogun Kadazandusun nopo nga miagal ko’,
karamayan, kotumbayaan, kaadat-adato, pogoduhan, kobuatano, taakanon, basaan, sayau,
om nogi tuunion. Mantad dilo, oinsanan elemen-elemen toponsol nopo dilo nga obontuk
po kawagu do piipiro kawo. Kopointalangan nopo do oinsanan elemen- elemen toponsol
ngawi dilo nga miagal ko’ id siriba:
1.1 karamayan
Karamayan nopo do tinaru Kadazandusun nga Tadau Kaamatan toi ko’ Tadau kokotuan.
Sundung po dilo, Istilah nopo Tadau kaamatan id suang do boros Kadazan nga Magavau.
Mantad dilo, ogumu o istilah do o karamayan diti nga miiso ii ngawi o komoyon. Tadau
kaamatan, Tadau Kokotuan, toi ko’ Magavau nopo nga iso karamayan i nokosiliu do
kointutunan kumaa tinaru Kadazandusun id Sabah. Tadau kaamatan nopo diti nga i
ramayon do tulun Kadazandusun do tikid wulan mikat do pointiitikid toun. Suai ko’ dilo,
ogumu nogi o pohoroon ontok karamayan dilo om haro nogi unsur-unsur kobuatano ii
aanu tokou maya do karamayan dilo.
Tudu nopo do pohoroon o tadau Kaamatan do tikid toun nga montok no do
monongkotoluod om mogounsikou kumaa do kinorohingan. Suai po dilo, tadau kaamatan
diti nga kitudu nogi do mamantang do sunduan do parai i nointutunan do Bambarayon.
Suusuai po kawagu, karamayan diti nga popondom nogi kumaa tinaru Kadazandusun
kokomoi do nontodonon do tinaru om nogi kumaa do kinorohingan tu nakaanu
pinopolubuk do tanak dau i pinungaranan do i Huminodun i nokolubuk do monguhup do
tulun kampung i nowiaan no do taakanon ontok di pogulu ii. (Wikipedia, ensiklopedia
bebas).
3
Ogumu do ababayan i pohoroon ontok do tadau Kaamatan. Ii nopo nga piboiyaan do
manari do Sumazau. Sayau nopo dilo nga kohompit do tondu om kusai miampai do
momoguno do rasuk tradisional diolo i nopo nga roitan do tinandai. Suai dilo, sayau nopo
dilo nga kohompit nogi do kopongunoon do tagung maamaso do manari do sumazau.
Suai ko’ mantad manari do sumazau, haro nogi do piboiyaan do sugandoi, unduk
ngadau, sundait, mangagung, manangon, monompoton, om ogumu po suai ii pohoroon
ontok tadau karamayan diti. Oinsanan piboiyaan dilo nga polombuson do id suang boros
Kadazandusun om kohompit do oinsanan tulun Kadazandusun i ongokoro om i angagayo
no.
Mantad dilo, elemen toponsol nopo momoogun Kadazandusun id suang aspek
karamayan nopo nga Tadau Kaamatan. Id nonggo, gisom baino nga elemen toponsol dilo
kaakal po do potilombuson gisom do baino.
1.2 Kotumbayaan
I timpunon ii, kotumbayaan nopo do tinaru Kadazandusun nga animisme. Kotumbayaan
nopo dilo nga miagal nogi do kotumbayaan om adat do pagan. Mantad kotumbayaan
animisme diti, otumbayaan i ngawi komolohingan Kadazandusun di pogulu i do haro
sunduan do watu di agayo, kayu di agayo, om bawang. Mantad dilo, au di yolo milo do
mangayamut i bawang dii om ii kayu-kayu di angagayo nga pantangon diolo tu
kikotumbayaan yolo do haro sunduan.
Suai ko’ dilo, otumbayaan nogi o komolohingan Kadazandusun di pogulu ii kumaa
do Kinorohingan i poingiyon id pogun suai. Otumbayaan kaaka yolo do i Kinorohingan
kaanu papatahak do komoligan om kaanu popoinsodu do nunu nopo do toruol. Suai
ngawi dilo, kaanu nogi kaaka i Kinorohingan do magantob do kuasa ghaib miagal ko’
rogon.
Suai ko’ otumbayaan o komolohingan Kadazandusun do Kinorohingan, otumbayaan
nogi yolo do rusod nopo kaaka do tulun i napatai nga koongoi hilo id Nulu Nabalu om
soira orikot o timpu, koongoi nogi di i rusod dii hilo id syurga toi ko’ neraka.
Sundung po mantad dilo, nga otumbayaan nogi yolo kumaa do Bobolian toi ko’
Bobohizan. Ahal dilo nopo nga kalapas nopo do mongomot do parai pohoroon no diolo
4
do tadau do magavau ii kitudu do monongkotoluod om mamantang do sunduan do parai.
Montok ababayan dilo, Bobolian no i momuruan om mambasa do mentera. Suai ko’ ii,
otumbayaan nogi yolo do kaanu o Bobolian do mongusap do sosongulun i sumakit.
Mantad dilo, soira haro tulun sumakit, Bobolian no i ongoiyon diolo do pokiusapai.
Mulong pia ingkaa, nga baino diti nokosimban nodii gia o woyo kopoposion tulun
Kadazandusun. Magak-tagak nodii o kotumbayaan kumaa do Bobolian tu sakag wagu do
baino diti nga ingaa no i koilo do nunu-nunu kokomoi do Bobolian. Noilaan tokou nogi
do baino diti kogumuan tulun kadazandusun nopo dii nga otumbayaan nodii yolo do
ugama diolo miagal do ugama Kristian om Islam.
Kolimpupuson nopo nga, di pogulu i ogumu kawo o kotumbayaan do komolohingan
Kadazandusun. Mantad dilo, okito tokou nogi do haro kowolion om waya koburuon
noubasanan Kadazandusun mantad dii pogulu om baino diti.
5
1.3 Kaadato-adato
Montok moningolig mantad tangaraat nga, ogumu kopio kaadat-adato do tinaru Dusun.
Kogumuan nopo nga moi do au momohimatak do taakanon. Au mongimbulai katagadan
do wokon, katagandan di miiyon’ toi ko rusod tangaraat. Monongkuyaan yolo do soira
atanud ngawi tokou i pogoduhan nga osonong koposion.
Id suang do tinaru Kadazandusun ogumu kaadat-adato i okito tokou. Haro kaadat-
adato dii pogulu i, i nokotilombus gisom do baino om haro nogi i natagak no. Maya dilo,
haro piipiro kawo do kaadat-adato tinaru Kadazandusun miagal ko’ kaadat-adato
mogkosusu, mamawaal, minogidu pogun, pihabayan om pisasawaan , mongumo, pialatan
tana, monompogunan, om suusuai po. Kointalangan nopo do kaadat-adato dilo nga
miagal ko’ id siriba:
1.3.1 Kaadat-adato mogkosusu
1.3.1.1 Maamaso do mogontian
Molohing tondu di mogontian, mositi popokito kowoowoyoon di tosonong miagal ko’ au
mogoudut toi ko’ manakau. Ahal nopo kaaka dilo nga mooi do osonong no koulaalaho di
tanak dii soira osusu. Mantad dilo, woyo toluud ii aanu tokou hiti nga mositi mamantang
tokou.
Suai do popokito, kowoowoyoon di tosonong, sawo toi ko’ koruhang di tondu di
maamaso do mogontian au minog do mooi pamalantak do paku, momolobong do nunu
nopo, mogintorus, moniit, om nunu nopo kalaja di au osonong. Sabap-sabap nopo dilo
kaaka nga mooi do popoinsodu do kaantakan taraat kumaa di tanak id suang do
ponontianan di tondu dii om popoinsodu nogi do kobolingkaangan kumaa di tondu dii
maamaso do mogkosusu di tanak dii.
Suusuai po kawagu, tondu di mogontian nga au nogi minog do mirikau id tosung om
kalaang do lukug karabau. Ahal dilo nogi nga popoinsodu nogi kumaa do kaantakan
taraat ontok do mogkosusu i tondu dii. Mantad dilo, woyo toluud i aanu tokou mantad
kaadat-adato dilo nopo nga otoboi om mamantang nogi.
6
1.3.1.2 maamaso do mogkosusu
Koubasanan nopo nga songulun tondu i kosusu nogi o tanak nga mositi do mamantang
yolo. Kogumuan nopo di pogulu nga mamantang yolo do solinaid do turu tadau. Solinaid
i tondu do mamantang, au minog i koruhang di tondu dii do mongoi nonggo nopo i
koinsodu do mantad do walai.
Suai dilo, i tanak om i nogi molohing tondu dii maan nogi umoligai do bidan mooi
do au kasauon do rogon toi ko’ Jin.Koubasanan nopo nga jampi mantera i gunoon do
magantob i rogon do mooi pangasau i tanak om i molohing tondu dii. Sundung po dilo,
kinoyonon nopo di tondu do minaganak dii nga posowiton ngawi do roun-roun limau
maamaso i tondu di do mogkosusu.
Id suang aspek taakanon nopo nga, songulun tondu i kosusu nogi o tanak nga au milo
kaaka do mangakan do sada i kitulang do okodou, takano di osogit, om takano di
nosompuran do waig miagal ko’ bubur. Mulong dilo, i tanak di kosusu dii mantad di
kosusu om gisom no koturu tadau ao milo do oowiton id soliwan mooi do au no kasauon
rusod di taraat i pinungaranan do Rogon Gayo.
1.3.1.3 Manahak ngaran do tanak
Adat nopo do manahak ngaran do tanak nga, mositi onuan o ngaran i tanak dii soira
korikot po do walu tadau. Onuan i tanak dii do duo ngaran, ii nopo nga ngaran daamot
om ngaran totopot. Ngaran daamot mositi wonsoyon sabap ongoyon kaaka i Rogon Gayo
soguluanai do manahak ngaran. Ngaran daamot nopo nga wonsoiyon sokiro au po
nokorikot o walu tadau i tanak dii.
Ababayan nopo di manahak ngaran di totopot nga soira do korikot no o walu tadau i
tanak dii. Ontok do tadau kawalu dii, milo nodii o owiton i tanak dii do sumoliwan.
Mantad dilo, paganakan, sombol om tulun kampung nga alapon nogi do rumikot hilo id
walai dii do mooi piwara do papatantu do ngaran dii tanak. Ababayan nopo dilo nga
roitan do Madsapi toi ko’ Modsopik. Maya dilo, ngaran-ngaran i pinosogu dii maan do
timungo om pilion nondo. Pomilian nopo do ngaran nga tumanud do nunu kaantakan do
maamaso nosusu i tanak dii.
7
Soira kiumul o tanak dii do sombulan, ababayan Mintuhun toi ko’ Minuhun maan do
wonsoiyo. Ahal nopo dilo nga owiton kaaka i molohing tondu i tanak dii om piipiro
kaamot do owiton diolo. Ii nopo ngawi kakamot dii nga miagal do barait i kitutup i maan
boboo’ om sinuangan nogi do piipiro kakamot. Suang nopo kaaka ngawi i barait dii nga,
mamadik toi ko’ pisau tokoro ii gunoon do mogunsub do Rogon Gayo, komburongo, om
nogi siud.
Mantad ababayan Mintuhun dilo, lapap nopo dii tanak di nga maan kaaka lukisai do
iso gorisan i otulid miampai momoguno do tangud poriuk gisom no id rabas dii. Soira do
opongo po ilo ngawi om koulok nogi di i tanak do tana. Soira tangayan i tanak dii do muli
hilo id walai, mongowit kaaka i molohing tondu di do sakot-sakot mantad posorili walai i
noulakan di tanak dau dii. Gunoon nopo kaaka i sakot ii nga montok do posompuron id
suang do waig i popodsuon di tanak dau dii.
Kolimpupuson nopo do oinsanan kaadat-adato do mogkosusu dilo, mantad id
mogontian, mogkosusu om manahak ngaran do tanak nga ogumu o pantang om
pogoduhan i mositi do tonudon do sosongulun tondu i mogontian.
1.3.2 Kaadat-adato do pihabayan om pisasawaan
Ogumu kaadat-adato do tinaru Kadazandusun do id suang pihabayan om pisasawaan.
Kaadat-adato nopo dii nga haro i nokotilombus gisom do baino diti nga haro nogi piipiro
adat i nopunso no. Ahal nopo dilo nga ogumu i nakarahung om maya no do waya
kopoposion tulun tokou do baino diti.
Mantad dilo, kaadat-adato nopo do pihabayan om pisasawaan tulun kadazandusun
nga, monoluku po’ laid i molohing di kusai montok mongilo poingkukuro kowowoyoon
di tondu mantad id sodu toi ko’ mooi salakoi id walai. Kointalangan nopo dilo nga, mooi
do kaanu songulun tondu di kosudong om kiwoyo toluud montok di tanak kusai diolo.
Maya dilo, pangajalan i okito ku maya do adat diti nga au tokou milo osikap kopio do
otumbayaan kumaa sosongulun, mositi do intangan tokou po do kowoowoyoon do
sosongulun dii.
8
Suai ko’ ii, pogulu po do mongoi pomuhaboi i kusai dii, mositi moginipi po i koduo-
duo paganakan dii. Ahal nopo dilo nga papatantu kaaka sokiro milo potilombuson i
pihabayan dii ko’ au. Sokiro do araat tinipi i paganakan dii nga au kaaka milo
potilombuson i pihabayan dii. Okito ku adat nopo diti nga au nodii tonudon do tinaru
Kadazandusun do baino diti. Sabap nopo ngawi dilo nga, nokosimban no ngawi waya
pomusarahan om kopoposion do tinaru Kadazandusun do baino diti.
Suusuai po di kawagu, pogulu nogi do pododion i pihabayan dii nga mositi no do
iloon po’ laid nung haro o taboi di tondu toi ko’ i kusai dii. Sokiro i tondu nopo nga
nahabayan no kusai suai, pihabayan nopo dii nga au milo potilombuson. Maya adat dilo,
pangajalan nopo maya do adat dilo nga mooi do haro kooturan id suang do pisasawaan
dii.
Sundung pia ingkaa nga kaadat-adato do pihabayan diti nga kohompit do au nogi
milo i songulun kusai dii do mongoi pomuhaboi songulun tondu di au po’ ogonop o timpu
kapamantangan dau kumaa i sawo dau. Kopointalangan nopo nga, songulun tondu i
napatayan do sawo mositi do mamantang po do au sumawo gisom no do ogonop i
kapamantangan dau dii. Sabap-sabap nopo kaantakan dilo nga mooi do mamantang
kumaa di minidu pogun.
Suai ko’ mantad dilo, nung haro o minidu pogun id suang do paganakan di tondu toi
ko’ i kusai ontok timpu pihabaian, om awagat o ginawo diolo do potilombuson di
pihabayan dii, milo nogi do pututun i pihabayan dii. Nung kasaga nopo yolo do
popotilombus di pihabayan dii, nga mositi onuan do timpu di pinotomod. Pangajalan
nopo i aanu maya do adat diti nga mositi mamantang do kosusaan di naantakan.
Potilombus nopo dii nga, ontok tadau pihabayan, mositi soriukon po kawagu nung
haro o piobpinaian di tondu om i kusai. Nung osomok o piobpinaian nga au milo do
mihaboi. Ahal dilo oponsol kopio sabap mooi do au kopiongoi i kiwaa do piobpinaian.
Mantad dilo, adat nopo do tinaru Kadazandusun nga au milo do miongoi sokiro do
osomok piobpinaian i kusai om i tondu.
9
Mantad dilo, soira osomok o piobpinaian i mihaboi dii, mositi no do koontok yolo do
sogit. Poomitanan nopo do sogit dii nga songinan wogok, sapi, manuk toi ko’ karabau.
Ahal nopo diti nga mooi do mongilag di kiwaa o piobpinaian do kopihaboi. Pangajalan
nopo do adat diti nga oponsol kopio do momogompi do piobpinaian.
Mantad no ngawi dilo, soira kopiuhaboi i tondu om kusai dii, au milo i kusai toi ko’ i
tondu dii, do mitanud-tanud om modop id walai di taboi dau. Sabap nopo dilo nga mooi
do au osogulu i tondu om i kusai momonsoi nunu-nunu nopo i kadandang do adat.
Sundung mantad dilo, nunu i okito ku do baino diti id suang tinaru Kadazandusun nga
haro nodii i au tumanud do adat diti.
Maya dilo, sokiro do okito nokopitanud-tanud yolo dii, kootuson nopo dii nga
oontokon yolo ngoduo do sogit. Sogit nopo dii nga songinan wogok toi ko’ sapi i akanon
pogulu do orikot o tadau pisasawaan. I tondu om i kusai dii, au omilo do mangakan do
sogit dii.
Sundung mantad dilo, sokiro do oputut i pihabaian dii, kiwaa do koontok. Nung i
kusai o momutut, koinsanai di pinatahak dau di ontok pinihabaian nga au omilo do
pokigulian, om oontokon isio do danda sogit koimanan. Nung i tondu o momutut, nga
oporlu do pogulion i koinsanai di pinatahak ontok tadau pinihabayan. Sabap-sabap nopo
dilo nga mooi do atatap o ginawo di kusai om di tondu.
Kolimpupuson nopo nga oinsanan adat-adat do pihabayan om pisasawaan diti haro o
pangajalan-pangajalan di tosonong kumaa tinaru Kadazandusun. Sundung po do ogumu
adat-adat do pihabayan om pisasawaan do id suang tinaru Kadazandusun nga okuri no i
nokotilombus om maan tonudo do tinaru Kadazandusun do baino diti.
10
1.3.3 Kaadat-adato sokiro haro tulun minogidu pogun
Soira haro tulun minogidu pogun id suang isoiso kinoyonon di haro piipiro adat i maan
do tinaru Kadazandusun wonsoyo. Miagal ko’, popoilo, modtuong, moginupus, om
momolobong. Kointalangan nopo nga miagal ko’ id siriba:
1.3.3.1 Popoilo
Sokiro haro tulun Kadazandusun do minogidu pogun, oinsanan tulun kampung poiloon
kokomoi do kaantakan dii. Ahal nopo dilo, nga oponsol kopio sabap oinsanan tinaru
kadazandusun dii mositi mogisosokodung mooi do kolunguyan toi ko’ kobolingkaangan
dii aanu do papagaan do kosusaan di paganakan dii.
Maamaso nogi do haro tulun Kadazandusun do minogidu pogun au nogi milo do
tulun kampung dii do mongoi pomonsoi kalaja. Miagal ko’, mongoi id dumo, loobi po do
mooi pananom do parai tu kaanu kaaka do kobolingkaangan om i nopo i kalaja dii nga
ingaa do aasil dau. Katapi adat nopo dilo nga kohompit no kumaa tulun i poingoros do
posorili do kinoiyonon dii. Ii nopo tulun Kadazandusun di osodu no mantad do
kinoiyonon dii nga milo do mongoi porobuat toi ko’ mooi kalaja.
1.3.3.2 Magandad koulian i rusod id lamin
Kalapas po do nopodsu om nalaap do tinan di mayat dii, papakayon nondo do bangkad di
angalawa om maan nondo somputai do waig towongi. Sokiro do monigup i minidu pogun
dii maamaso do poimpasi nga onuan kaaka i paganakan dau sigup miampai posuangon i
sigup dii id kabang mooi do au otopunan i minidu pogun dii.
Mayat nopo dii nga maan popio’ id suang do lamin solinaid do piipiro tadau miagal
do tolu tadau, limo toi ko’ turu tadau pogulu po do lobongon. Maamaso i mayat do hilo id
suang do lamin, nga maan kaaka tamangai i mayat di mooi do ingaa o tayam mongoi
laangdi mayat, loolobi po kumaa tingau om tasu di oitom. Ahal nopo dilo nga
otumbayaan kaaka yolo do sokiro alaangan i mayat di nga tumunggag kaaka kawagu i
mayat di om kaanu nondo do mamatai tulun id hilo walai dii.
11
Mantad dilo, adat nopo diti nga mositi no do au milo do agangau. Oinsanan kaaka
nga au milo do moboros tologod. Nunu i orongou nga tuni no kopio do tagung om
gandang. Sundung po nga, tuni nopo do tagung nga okon ko’ ologod katapi pianan diolo
do monuntung i tagung.
1.3.3.3 Moginupus
Moginupus nopo kaaka ti nga i kirati do osianan kumaa i minidu do pogun. Paganakan
nopo kaaka i minidu do pogun nga mogihad kaaka yolo sabaagi popotuduk do kosianan
kumaa i minidu pogun. Suai ko’ ii, monuntung nogi yolo do kakamot miagal do tagung,
tajau toi ko’ nunu nopo id posorili lamin sabaagi tanda do katagadan kumaa di Jin i
nokootus do kinapatayon dii.
1.3.3.4 mongolobong
Kogumuan nopo nga maan diolo posuango’ o mayat dii id suang do karanda toi ko’ tajau.
Soira do olobong i mayat dii, ongoyon kaaka i paganakan i minidu pogun dii paatadai do
taakanon tikid-tikid sosodopon solinaid do turu tadau. Tumanud do kotumbayaan tinaru
Kadazandusun, pogulu po do rusod i minidu pogun dii mundaliu kumaa doid kinoyonon
do suai, rusod nopo dii nga momorlu po do takanon mantad paganakan i poimpasi.
Takanon nopo dii nga au nogi milo ongoyon kasauo’ do isai-isai nopo.
Suusuai po kawagu, otumbayaan yolo do sokiro dumarun kaaka ontok pomolobong
yolo dii nga, kirati do i nopo i minidu pogun dii nga olungui kaaka kopio om i darun nopo
dii nga sabaagi romou mato di minidu do pogun dii. Sokiro do alasu kaaka nga osonong
kaaka kopoposion i minidu pogun dii.
Sundung pia ingkaa nga, kalapas po do nolobong i mayat mositi do modsu po om
milo nogi dii do sumalakoi do id walai.
12
1.3.4 Kaadat-adato do Mamawaal
Kaadat-adato nopo do tinaru Kadazandusun maamaso do mamawaal nga, soira do mooi
kaaka pogihum di waalon, mositi aiso kadaaton miagal ko’ haro i apatai toi ko’ monguni i
tombolog lokiu, mooi do ingaa koligaganan di tulun i mooi pogihum toi ko’ kumaa di
walai do wonsoyon. Ahal nopo dilo kaaka nga mooi do popoinsodu do kaantakan di
tangaraat.
Suai ko’ ilo, timpu maganu di waalon nopo nga mositi do ontok tadau rondom om
soira maganu kayu toi ko’ poring dii, nga maan po ilinai. Sabap nopo dilo nga mooi do au
opunso toi ko’ araag i pogonuan do kayu. Mantad dilo,woyo dilo nga kaanu nogi do
momogompi do kinoiyonon posorili.
Suusuai po kawagu, pomurinoitan toi ko’ sambayangan po i kinoiyonon di tana
waalan di pogulu po do tumimpuun do mamawaal. Kointalangan nopo kaaka dilo nga
montok no do otumbayaan yolo kumaa do Kinorohingan i kaanu do popoinsodu do
tangaraat id kinoiyonon do tana dii.
Mantad dilo, mositi nogi do mogihum o tana waalan id kinoiyonon di tosonong mooi
do osonong koingkakatan di walai dii. Maya dilo, mositi mintong-intong po laid, pogulu
po do powonsoyon o kalaja tokou.
Suai dilo, pogulu do timpuunan mamawaal om moginipi po laid. Nung araat i tinipi
nga au no abayaan do mamawaal id kinoyonon dii. Kointalangan nopo dilo nga mooi do
osonong koingkakatan di walai.
Soira nogi do haro o tulun minidu pogun nga mositi do tingkadan po do mamawaal.
Ahal dilo oponsol kopio sabap mamantang yolo kumaa tulun i minidu pogun.
Kolimpupuson nopo nga, okito tokou do ogumu i mositi do pantangon do tinaru
Kadazandusun sokiro do mamawaal do lamin mooi do kaanu koingkakatan walai di
tosonong.
13
1.3.5 Kaadat-adato do mongumo
Haro piipiro no kaadat-adato do mongumo. Miagal ko’, sokiro monguni i tombolog
nahagan toi ko’ kobontol do lontugi maamaso do tumimpuun do mongumo toi ko’
rumilik au milo potilombuson i kalaja dii. Ahal nopo dilo nga sabap no do mooi
popoinsodu do koligaganan toi ko’ kaantakan di taraat.
Suusuai po, nung moginipi nopo di taraat nga au nogi milo do lumombus do
mongumo. Kointalangan nopo dilo nga mooi do popoinsodu nogi do koligaganan toi ko’
kaantakan di araat.
Sundung mantad dilo, maamaso nogi do rumilik nga au nogi milo do mingiak toi ko’
mimboros di ologod kopio. Sabap-sabap nopo dilo nga mamantang do suang talun toi ko’
rusod do suai.
Kolimpupuson, maya kotumbayaan animisme i igitan diolo karahung nogi ilo
kotumbayaan diolo maamaso yolo do mongumo toi ko’ momonsoi nunu-nunu nopo
kalaja.
1.3.6 Kaadat-adato monompogunan
Kaadat-adato monompogunan nga haro nogi piipiro o adat-adat di maan tonudo di
komolohingan Kadazandusun i pogulu po. Miagal ko’, pogulu po do mamanau, mositi do
tumudu po’ laid di taakanon, nung au no mangakan toi ko’ kosiwat. Loolobi po kumaa
tontolu tu mositi no kopio ongoyon tuduo’ pogulu po do mamanau. Adat diti nga kaakal
po do tonudon do tinaru Kadazandusun gisom baino diti.
Suai ko’ ii, adat i suai nopo nga, soira id tindalanon, au milo do sogkosobuan,
songkotoian, sogkoirikahanan, om sangkaadapan. Sabap-sabap nopo dilo kaaka nga
montok no do mongilaag do kaantakan taraat.
Kolimpupuson, nopo nga oinsanan adat dilo mositi tonudon diolo mooi do au kaanu
kaantakan di tangaraat id koposion diolo.
14
1.4 Pogoduhan
Sabaagi tinaru Kadazandusun, oponsol no kopio tokou do mamarati om mongilo do
nunu-nunu ngawi do pogoduhan doid suang tinaru kadazandusun. Sundung po do haro no
kotumbayaan tokou do baino diti nga oponsol kasari tokou do popotilombus diti
kointutunan do tinaru tokou kumaa sukod wagu. Ahal nopo dilo nga pogoduhan-
pogoduhan nopo do id suang tinaru Kadazandusun nga haro i tersirat maya do isoiso
pogoduhan dii.
Maya dilo, poomitanan koiso do pogoduhan dii nga, au milo do mogibooboros
maamaso do makan. Ahal nopo dilo nga kosudong kopio o pogoduhan diti, sabap sokiro
do mimbolotok nopo do mimboros maamaso do makan nga oluganan moti.
Potilombus, au nogi milo do makan doid toguang dompuran, titigawon, id lanjang
om manau-panau do makan. Ahal nopo dilo kaaka nga soira do apatai nopo nga
mogombiruo nondo kaaka i tulun dii. Soira sorohon kopio, sabap nopo do pogoduhan dilo
nga mooi do popoilo do au osonong tokitanan do wokon soira makan tokou irad dilo.
Suai dilo, maamaso do makan nogi nga au milo do pomumu-mumuon o takano. Di
pogulu po, soira do okito i molohing dii o mumu takano di tanak dau nga otogod kopio i
molohing dii tu mihad motii kaaka o Bambarayon. Miagal nogi dilo nga, mooi do au
tokou do momirubat takano.
Suai ko’ ii, pogoduhan nogi ngawi do modsinding do maamaso makan. Tumanud
boros di komolohingan ngawi, sokiro do modsinding tokou do makan nga kasawo kaaka
moti do i molohing no. Katapi soira pomusarahan tokou kopio nga woyo toluud i aanu
nopo nga mooi do otoguang tokou do isoiso karaja i wonsoiyon tokou om kaanu nogi
sumiliu songulun di olinuud om aparu.
Suusuai po kawagu pogoduhan nga au nogi milo mamanau do au po kotudu do
taakanon. Ahal diti nga kaakal po do tonudon gisom do baino diti. Kosoruan nopo nga
suhuon po do mooi tudu i takano om rapaon sokiro do au kosiwat makan toi ko’ au kopio
do orohian do makan timpu dii. Kosoruan nopo taakanon i mositi do ongoyon tuduo’ nga
tontolu. Sabap-sabap nopo dilo ngawi mooi do au otopunan i takano om rapaon dii. Suai
dilo, nga monigolig nogi mantad do koligaganan id tindalanon.
15
Mulong do ingkaa nga, au nogi kaaka ngawi milo monuduk do buluntung. Tumanud
kotumbayaan komolohingan di pogulu nga apasa mori kaaka tunturu sokiro monuduk i
boluntung dii. Otumbayaan o komolohingan i nopo buluntung nga pomogunan do suang-
suang. Soira sorohon kopio nga haro tonsi tersirat maya do adat diti i nopo nga
mamantang do sopikotulun sundung potuu do au okito ii suang-suang.
Suusuai ko’ ngawi dilo , nga au nogi milo momobog tangaanak momoguno do
sosonduk toi ko’ gigiu do takano. Kopointalangan nopo nga soira osukod i tanak di nga
au nondo kopio songkuro o toilaan dau. Woyo toluud mantad adat diti nga mositi upuson
tokou o tangaanak om mositi obinsianan tokou kumaa tulun suai.
Kolimpupuson nopo nga ogumu kopio o pogoduhan-pogoduhan o tinaru
Kadazandusun id suang waya koposion diolo. Ahal dilo nga nosiliu nogi iso woyo
koposion tu oinsanan kawo-kawo pogoduhan tinaru Kadazandusun diti nga kokomoi no
do koposion tikid tadau.
1.5 Kobuatano
Ogumu o kobuatano doid suang koposion tinaru Kadazandusun. Tumanud tulun kampung
id kampung ku kobuatano nopo tinaru Kadazandusun nga abagos, obingupus, obinguhup,
olinuud, otoboi, mamantang, om obinsianan. Kopointalangan nopo do kawo-kawo
kobuatano dilo nga miagal ko’ id siriba:
1.5.1 Abagos
Di pogulu i abagos kopio o komolohingan Kadazandusun do momuumutanom do nunu-
nunu nopo. Miagal ko’, guol, mundok, kasou, parai om sigup. Poomitanan nopo do
kobuatano diti nga abagos yolo doid koposion tikid tadau tu mongumo toi ko’ morobuat
yolo gisom no baino nga kaakal po do potilombuson do tinaru Kadazandusun do woyo
toluud diti.
16
1.5.2 Obingupus
Kobuatano nopo diti nga okito kumaa komolohingan Kadazandusun tu’ obingupus yolo
kumaa do tanak diolo, tayam om nogi kumaa doid posorili diolo. Poomitanan nopo nga,
momolihara yolo do tongotayam-tayam. Suai mantad dilo, okito nogi kobuatano diti
gisom nogi do baino tu’ kogumuan nopo do tinaru Kadazandusun do baino nga
momolihara nogi yolo tongotayam-tayam miagal do tasu, tingau, wogok, karabau, sapi
om ogumu po suai.
1.5.3 Obinguhup
Obinguhup nogi nga iso koulalaho do tinaru Kadazandusun. Di pogulu i gisom no do
baino, kosoruan nopo do tinaru Kadazandusun nga mogiuhup-uhup yolo do momonsoi
kalaja diolo. Istilah nopo dilo nga mogitaatabang yolo do momonsoi kalaja diolo mooi do
opongo i kalaja di doid timpu di toruhai.
Olinuud nopo diti nga iso kobuatano di
1.5.4 Olinuud
tosonong i kopokito woyo koboros-boroso do sosongulun om kowoowoyoon sosongulun
di doid tisoom tiso. Songulun tulun di olinuud nopo nga oinsanan koboros-boroso dau
nga au kosinduol ginawo do tulun suai. Poomitanan nopo nga, olinuud ngawi o molohing
Kadazandusun do moboros kumaa isai-isai nopo mooi do au kopiodu doid tiso om tiso.
1.5.5 Otoboi
Otoboi nopo nga iso nogi kobuatano i oponsol kopio kumaa do tulun Kadazandusun di
pogulu po. Ahal nopo dilo nga kohompit doid susuyan Nunuk Ragang soira nongosusaan
i ngawi tulun kampung soira nowiaan yolo takanon tu minagadau gia ontok dii. Ahal dilo
kopokito do otoboi yolo sundung po do ingaa taakanon diolo ontok dii. Poomitanan nopo
suai nga otoboi yolo do monoguang koposion diolo sundung po do haro kosusaan diolo.
17
1.5.6 Obinpantang
Kobuatano nopo diti nga okito do soira haro tulun minidu pogun. Kopointalangan nopo
nga soira haro songulun tondu di kapapaganak nga mamantang yolo do au mangakan do
taakanon di au milo diolo akanon. Mantad dilo, okito tokou do obinpantang o tulun
kadazandusun di pogulu ii maya no do waya koposion di pogulu i.
1.5.7 Obinsianan
Kobuatano nopo diti nga okito nogi doid suang koposion diolo soira do haro tulun minidu
pogun tu mongoi yolo uhup kumaa di paganakan i haro kosusaan dii mooi do papagaan
kosusaan id suang paganakan diolo. Maya poomitanan dilo okito tokou do obinsianan
ngawi o tinaru Kadazandusun.
18
1.7 Lagenda
Poomitanan nopo do lagenda nga susuyan Nunuk Ragang. Susuyan nopo diti nga
kokomoi do nontodonon do tinaru kadazandusun di pogulu i. Susuyan nopo diti nga
ogumu o versi waya sorita dau. Katapi Oinsanan versi nopo dii nga haro piagalan dau.
Tumanud booboroson di luguan kinoyonon ku, Nunuk Ragang nopo nga sumuku
kumaa “kayu koposion” di kikotongungan sabaagi lambang do “koonuan taakanon” om
nogi manahak pongoligan kumaa molohing Kadazandusun.
Suai ko’ ii, otumbayaan o tinaru Kadazandusun do molohing Kadazandusun nopo
nga mantad kinoyonon di nointutunan do Nunuk Ragang. Hamiddun Udin (1991,50);
Abd.Jaffear Henry (1981,3).
Tumanud nogi tangon om metos Kadazandusun, kinoyonon nopo do Nunuk Ragang
nga hilo id Ulu Labuk id poingoros do watas Ranau. Hilo nopo nga kiharo o duo guas
bawang. Miagal ko’, bawang Liwago om bawang Gelibang dii lumuyung id ponong
kosilahon Ranau om Tambunan. Koduo-duo bawang diti kikotongunggan sabaagi wayaan
apangkal kumaa molohing Kadazandusun do maliu id kinoyonon-kinoyonon suai id
Sabah.
Sundung po ingkaa, tumanud kawagu di luguan kinoyonon ku nga tulun
Kadazandusun nogi nga otumbayaan do Nunuk Ragang nopo nga niyonon do sunduan.
Mantad dii, kayu Nunuk Ragang royohon do tulun Kadazandusun. Suai ngawi dilo,
tumanud nogi ponoriukan di Abdul Jaffear Henry (1981,16), minomisunud isio do tulun
ngawi Kadazandusun nogi nga mamarayou yolo do kayu-kayu i poinsuni id disan do
bawang.
Sundung po do ingkaa, tumanud di Gundohing Podtung Kuyag mantad Kg
Tibabar Tambunan nopo nga haro o kinantakan minundaliu ngawi o tulun Kadazandusun
sabap no haro o pioduhan om sangod kumaa isoiso’ mogigion id Nunuk Ragang.
Kootuson nopo dii nga haro nodii o tulun Kadazandusun minundaliu id kinoyonon suai.
19
Kootuson nopo nga, tulun Nunuk Ragang timpuun nodii yolo do minundaliu kumaa
Tambunan, Ranau, Keningau, Penampang om Kota Belud. Kinantakan diti popokito do
sabaagi tadon nokoulaian do suku om subsuku di mogisuusuai kumaa tulun Nunuk
Ragang id mogisuusuai kinoyonon id pogun Sabah.
Kolimpupuson nopo nga, susuyan Nunuk Ragang nopo diti nga iso lagenda kumaa
tulun kadazandusun sabap otumbayaan yolo do nontodonon nopo tinaru Kadazandusun
nga mantad nunuk Ragang.
20
1.8 Taakanon
Taakanon montok isoiso tinaru nopo nga iso kointutunan om identiti kumaa tinaru dii.
Ogumu kawo taakanon id suang tinaru Kadazandusun. Koubasanan nopo nga okito tokou
do mogisuusuai kawo taakanon ontok wulan mikat tu wulan nopo dilo nga tadau do
kaamatan.
Suai ontok tadau kaamatan, koubasanan nopo tinaru Kadazandusun i poingiyon hilo
id kampung, nga kaakal po do tonudon diolo do woyo pogoogonsok do tradisional.
Suusuai po kawagu nga kokito tokou om koumbal tokou nogi do taakanon do tinaru
Kadazandusun id kaantakan do haro pisasawaan om nunu nopo karamaian i pohoroon do
tinaru Kadazandusun.
Mantad dilo, poomitanan nopo do taakanon koubasanan tinaru Kadazandusun nga
Hinava, Noonsom, Pinarasakan, Bosou, Tuhau, Sup Kinoring Bakas om Sup Manuk
Lihing. Oinsanan kawo taakanon dilo nga posodiaon tumanud do koubasanan tradisi
tinaru Kadazandusun.
Suusuai po kawagu, taakanon tradisional nopo do tinaru Kadazandusun diti nga
poinsuusuai ko’ mantad tinaru suai id pogun Sabah. Suai po do ananam om haro nogi
kosuaian mantad ko’ i suusuai taakanon. Ahal nopo dilo nga maya no do woyo posorili di
poinsandad no i ogumu do manahak koonuan do pogihuman do taakanon.
Mantad no ngawi dilo, kopointalangan nopo do kawo-kawo taakanon dilo nga miagal
ko’ id siriba:
1.6.1Bosou
Bosou nopo nga iso kawo do taakanon i nointutunan no kopio id suang tinaru
Kadazandusun. Kakamot nopo do poposodia do taakanon diti nga tonsi sada, linsou tua
bambangan i naparut no, lado taragang, layo, bawang taragang, limau kapas om tusi. Suai
dilo, koubasanan nopo do kawo-kawo do bosou nga, bosou bakas, bosou gipan, bosou
nangko om suusuai po.
21
1.6.2 Noonsom
Noonsom nogi nga iso kawo taakanon id suang tinaru Kadazandusun. Haro piipiro kawo
do noonsom miagal do Noonsom Sada, Noonsom Bambangan om Noonsom Tuhau.
Mantad dilo, montok momonsoi do Noonsom sada diti nga momoguno do sada, tonsi
tua pangi, takano om tusi. Montok momonsoi nopo do Noonsom Bambangan nga ridison
o tua Bambangan om ralatan nondo tusi om posuangon nondo doid suang poiyanan om
andadon nondo solinaid do sominggu.
Suai dilo, montok momonsoi do Noonsom Tuhau nopo di kawagu nga ridison i
tuhau, ralatan do limau, tusi om lado taragang. Potilombus, posuangon nondo doid iso
poiyanan.
1.6.3 Pinarasakan
Taakanon nopo diti nga iso kawo taakanon i ingaa o suup dau tu parasakan gia i suup dii.
Kakamot nopo i gunoon montok do poposodia do pinarasakan nga sada (sada id bawang
toi ko’ sada id rahat). Potilombus, ralatan nondo i sada dii do kunit om layo, asam jawa,
tua takob-akob, tusi om tunguon nondo do tukuri waig. Pologoson nondo do gumulok
gisom do arasakan.
1.6.4 Sup Manuk Lihing
Tumanud tradisi tinaru Kadazandusun, taakanon nopo diti nga kosudong montok do
tondu i kapapaganak nogi. Mantad dilo, waya-waya nopo do momonsoi do taakanon diti
nga songinan manuk kampung, lihing,om layo. Woyo nopo do mogonsok taakanon diti
nga robuson po i manuk dii noputul no miampai ralatan do pitanga galas do lihing, layo
di noridis, om tusi. Pologoson nondo do gumolok gisom do olomok i manuk dii.
22
1.9 Basaan
Kadazandusun nopo nga nointutunan do iso tinaru i ogumu do subetnik. Mantad dilo,
haro dii o pisuaiyan do rasuk tradisional diolo. Poomitanan nopo nga rasuk tradisi nopo
dusun Bundu id Ranau nga misuai ko’ mantad rasuk tradisi id watas Tambunan.
Suai dilo, koubasanan nopo nga gunoon o rasuk tradisi dilo id timpu do tadau
Kaamatan om nogi soira haro pisasawaan do tinaru Kadazandusun. Mantad no ngawi
dilo, ontok tadau kaamatan, id pialaan do unduk ngadau gunoon o rasuk tradisi dilo
miampai kakamot di suai.
Kointalangan nopo kokomoi do iso poomitanan basaan kadazandusun nga miagal
ko’ id siriba diti:
Suku Kaum Kadazandusun Penampang
i. Woyo-woyo rasuk tradisi:
- Rasuk i ingaa longon, kiwotik toitom (montok do tondu)(sinuangga)
- Rasuk i kilongon toniba, kiwotik toitom montok do tondu doid pitanga umul
(Sinompukung) .
- Rasuk kilongon tanaru montok tondu di notuo no loobi po kumaa Bobohizan.
- Kemeja toitom toi ko’ anaru montok do tongokusai.
- Tapi om sigar
ii. Kakamot i pakaion miampai dii rasuk:
-Himpogot
- Tangkong
- Simbong (Anting-antin
- Korongsang kiwotik amas
- Tinggot
- Gohong(Gelang)
- Sinsing (cincin)
23
2.0 Boros
Boros nopo nga kopointutunan om asas piromutan montok toinsanan tinaru. Miagal nogi
doid tinaru Kadazandusun i haro boros do tinaru sondii i nopo nga Boros kadazandusun.
Boros Kadazandusun nopo nga kointutunan toi ko’ identiti montok do tinaru
Kadazandusun. Sokiro do atagak nopo boros nga atagak no o tinaru. Mantad dilo,
oponsol kopio poliharaon om poburuon o boros Kadazandusun mooi do au atagak.
Mantad dilo, mooi do popoburu om momolihara boros tina tinaru kadazandusun diti,
haro piipiro laang i nowonsoi miagal do Boros Kadazandusun nopo diti nga tinimpuunan
do tudukai id piipiro tua sikul tosiriba inopili montok do projek perintis pangajalan om
pambalajalan Boros Kadazandusun.
Kurikulum Bersepadu Boros kadazandusun id sikul tosiriba nopo nga mooi do kaanu
ngawi i tangaanak sikul do minsingilo om monguasai kabaalan mimboros om kaanu do
ilimu om kaanu do mongimuri do boros tinaru sondii. Suai ko’ ngawi dilo, Pongiaan id
pogun sabah nga nokoburu mimpai haro o iso po kawagu boros i maan tudukai id suang
sistom poinantu id sikul tosiriba.
Suai ko’ po, Jabatan pinsingilaan Pogun Sabah, haro piipiro tinan om pertubuhan di
suai i haro kikotonggungon toponsol montok popoburu om pomoliharaan Boros
Kadazandusun miagal do Kadazandusun Language Foundation (KLF), Koisaan Cultural
Development Institute (KDI), Persatuan Kebudayaan Kadazandusun Sabah (KDCA), om
nogi Honkod koilaan pogun Sabah.
Suusuai po dilo, nga Kadazandusun nopo diti nga iso suku tinaru i agayo id pogun
Sabah. Mantad dilo, ogumu o dialek id suang Boros kadazandusun. Sundung po do haro
pisuayan dialek nga kaakal po do id suang rumpun suku tinaru Kadazandusun.
Mantad no ngawi dilo, soira haro nodii ponontudukan Boros kadazandusun id sikul
tosiriba, sikul takawas, om nogi id taang loobi takawas miagal do id UPSI om IPG,
koburu om kotilombus nodaa boros diti kumaa oinsanan sukod wagu tinaru
kadazandusun.
24
3.0 Kumaon 2
Poguhatan: Monganalisis kaantakan kaalanan koubasanan om kosusastaraan montok
koposion tikid tadau momoogun kadazandusun.
RUMANDAWI
Sundu-sundu ku i Kinomulok
Tondu ko mantad kayangan
Tondu ko mantad rumandawi
Roroyohon tulun riniba
Boros-boros ka di Kudingking
Sonong nogi kopisawo kito
Miagal kito rumandawi
Om miagal mantad kayangan
Om poimpasi ko da Kinomulok
Om orongou nu iti sindingku
Mamarayou di no linundus nu
Om nogi di no korondowion nu
Om poimpasi ko da ika Kudingking
Om orongou nu iti sindingku
Mamarayou di no winantang nu
Om nogi di no korondowion nu
Iti no tangon gulu-gulu
Roiton ku kuma’a dikoyu tobpinai
Parangahan ku do tulun dusun
Id sodu toi ko id somok
Sinding di : Masni Sumiran
25
3.1 Koponsolon do sinding
Koubasanan nopo tinaru Kadazandusun nga, modsinding yolo soira haro kaantakan do
karamaian miagal tadau kaamatan, tadau pisasawaan om nunu nopo karamaian di
pohoroon diolo. Mantad dilo, okito o fungsi do sinding id suang tinaru Kadazandusun.
Mantad no ngawi dilo, ogumu di o kawo sinding i maan sindingo diolo mooi do
paparamai do tadau karamaian dii. Koubasanan nopo nga popolombus yolo do
topurimanan diolo miampai no do sinding.
Suusuai po kawagu, koponsolon sinding doid suang tinaru Kadazandusun nogi nga
montok do kakamot om medium do popolombus do tangon om mitos kokomoi
kaagungan do kinorohingan om dewa-dewi i kikoponsolon id suang koposion diolo.
Suai dilo, otumbayaan yolo do nontodonon nopo do dewa-dewi nga mantad do
kinorohingan om Suminundu miampai i tanak dau i roitan do i Kinomulok. Mantad dilo,
royo-royohon di diolo i dewa-dewi. Ahal dilo, poomitanan nopo do sinding boros Dusun i
monusui kokomoi do kaagungan dewa-dewi diolo nga miagal do id sawat:
26
3.2 Analisis bontuk om genre id Kosusastaraan maya sinding.
Unsur boros Poomitanan mantad sinding
Sinkof Ku, iti, (pinoniba o boros)
Sundu-sundu, gulu-gulu, boros-boros
(pongohulitan boros guas)
Asonansi Sonong nogi kopisawo kito (pongulangan vokal o)
Sundu-sundu ku i Kinomulok (pongulangan vokal u)
Anafora Tondu ko mantad kayangan
Tondu ko mantad rumandawi
Om poimpasi ko da Kinomulok
Om orongou nu iti sindingku
Om poimpasi ko da ika Kudingking
Om orongou nu iti sindingku
Aliterasi Tondu ko mantad kayangan (pongulangan konsonan n)
Epifora Mamarayou di no winantang nu
Om nogi di no korondowion nu
27
4.0 Kumaon 3
Poguhatan: Momudali iso karya koubasanan om kosusastaraan momoomogun
Kadazandusun.
Iso karya koubasanan om kosusastaraan momoomogun Kadazandusun nopo nga tangon.
Mantad dilo, id siriba diti haro iso poomitanan do tangon doungulu-gulu po.
Uhu tangon: I Anak -A nak om i O ngkor -O ngkor.
Haro-haro no kaka di pogulu po, haro o iso paganakan do komoyon i tapa,i tina om i
tanak. Ngaran nopo i tapa nga i Aki-Aki om i tama nopo nga i Kodu-Kodu, om nogi i
tanak nopo nga i Anak-Anak. Yolo nopo kaka ti nga aparu tomod. I Anak-Anak nopo
kaka ti nga songulun tanakwagu di aparu, awantang om osonong tomod kowoowoyoo’
disio.
Insan tadau, pimpanau no kaka i Anak-Anak minongoi hilo tidong diolo. Id tawayaan
nopo nga lamin di Ligot Liou. I Ligot Liou nopo nga oligot no o liou dau, milo no ngawi
pinturugan do liou dau. I Ligot Liou nopo kaaka ti nga orohian no poinsilang id parai.
Mutok-tutok po i Ligot Liou do magandad i parai dau do oromuk.
“Talib oku po kio inan”, kaka di Anak-Anak.” Oi i Anak-Anak ko mala di kio”,
umbaya po bo, ingutuai oku po”. Kaka di Ligot Liou. Umbaya nodii kaka i Anak-Anak
minongoi ponginggutu di Ligot Liou. Soira sinoriuk di Anak-Anak i tobuk di Ligot Liou,
atukoi ! oruhai tomod i Anak-Anak nokotigog tu mogisuusuai po id suang tobuk di Ligot
Liou. Haro no ngawi o gangak, lontugi, tangkalamai om nogi giuk. Tahan-tahanon po
kaka di Anak-Anak tu orosian do kogiak. Siyahan no kaka di Anak-Anak do manampo
ngawi i gangak, lontugi, tangkalamai om i giuk om pokuoon no dau id palad di Ligot
Liou.
Soira do minsosodop ugad no kaka i Anak-Anak .” Anak-Anak tumakad ko nopo
hilo nuluhon , umbayaan no i tawadak om onuon no i tomulok po, nga kada po maai
ukabai hilo id ralan. Ukaban soira korikot ko id walai”. Kaka di Ligot Liou.” “Pounsikou
kio inan”, kaka di Anak-Anak. Soira nokorikot i Anak-Anak hilo id nuluhon, kokito no
28
dau i tawadak di tomulok po om onuo no disio miagal di pinonuhuan di Ligot Liou.
Pintanggayai nodii di Anak-Anak di tawadak dii minongoi hilo tidong dau.
Soira minuli i Anak-Anak hilo lamin diolo ukabai no dau i tawadak dii. Soira noukab
di Anak-Anak i tawadak dii, soliwan no kaka songulun sumandak di tolumis no om
olinuud tomod. Mantad dilo, silio no kaka di Anak-Anak i sumandak dii do sumandak
dau. Norikot tomod i Kodu-Kodu om i Aki-Aki noondos. I nopo kaka i sumandak di nga
olundus kotulun. Atukoi, om kakaya nodi kaka i Anak-Anak dii. Walai nga osonong,
parai nga ogumu om nokoburu nodii kaka koposion di Anak-Anak om i molohing dau.
Soira nokorongou di Ongkor-Ongkor do boros tulun, ongoi no kaka i Ongkor
pomisunud di Anak-Anak poingkuro isio nakakaya. Om i Anak-Anak nopo ti nga
osonong kopio, posunudon nopo dau. Mantad dilo, ongoi no kaka i Ongkor talib-talib
hilo lamin di Ligot Liou. Soira tuminalib i Ongkor-Ongkor lohowo no kaka di Ligot Liou
i Ongkor-Ongkor do mongoi ponginggutu. Soira do sinoriuk di Ongkor tobuk di Ligot
Liou, nokotigog tomod i Ongkor nokokito i tangkalamai, giuk, gangak om lontugi.
Imuhawai no di Ongkor-ongkor i tobuk di Ligot Liou om gisom sontompul-tompul po o
giuk. Pinturugai no ngawi di Ongkor tulu di Ligot Liou om norualan tomod i Ligot Liou.
Soira minibok i Ongkor-Ongkor, suhuwo no di Ligot Liou do maganu tua tawadak di
omulok po. Soira naanu di Ongkor i tua tawadak dii nga au isio nokotoboi do minogukab
i tua tawadak dii om ukabai no dau hilo id ralan. Soira noukaban i tawadak, imbulai no i
todu-odu no i aiso no nipon. Umbal-umbal po di pomogiak i Ongkor-ongkor nga
poingkuro podii gusaon no i todu-odu i Ongkor-Ongkor. Kolimpupuson nopo dii nga, i
Anak- anak nopo nga sampaganakan do osonong do koposion om i Ongkor nopo nga
sangadau-adau nopo miodu duo di todu-odu.
29
4.1 Analisis kokomoi do tangon
Sumber Tangon: Maya susuyan do tulun kampung
Kogunaan do tangon:
Di pogulu i asaru o gunoon o tangon soira popodop do sosongulun o tanak. Ahal nopo
dilo kaaka nga mooi do oruhai no i tanak do koodop. Suai dilo, koponsolon nopo ti
tangon mooi do popogirot po do piobpinayan om piromutan doid suang isoiso paganakan.
Suusuai po kawagu, tangon nopo diti nga kiguno nogi do sabaagi do monuang timpu
toliwang kumaa tangaanak di tongokoro po tu ingaa gia o tintangan diolo miagal ko’ di
baino tu haro nodii ngawi o tuunion miagal do radiu om televisyen. Ahal dilo okito o
kogunoon do tangon diti id suang tinaru do Kadazandusun.
Watak taraat om tosonong maya tangon
Koubasanan nopo do tangon toi ko’ susuyan do tinaru Kadazandusun diti nga haro watak
di tosonong om haro nogi watak di taraat. Maya do tangon id sawat okito tokou do watak
tosonong nopo do hilo nga i Anak-Anak, i Aki-Aki, i Kodu-Kodu om i Ligot Liou. Ahal
nopo dilo nga okito tokou maya do koulalaho do oinsanan watak dilo. Oinsanan watak
dilo nopo nga haro koulalaho di osonong, abagos, awantang, olinuud om suusuai po.
Maya no ngawi dilo, okito tokou nogi do watak di taraat maya do tangon dilo. Maya
tangon id sawat okito tokou do i Ongkor-Ongkor no i kiwatak do araat tu songulun di au
olinuud, au mamantang tulun di otuo’, orongit, om tamaha.
30
Ponontudukan maya tangon
Kosoruan nopo nga maya doid isoiso sorita nga mositi haro o ponontudukan dau kumaa
sosongulun di mambasa do tangon dii. Miagal nogi id suang tangon do tinaru
Kadazandusun tu’ haro o ponontudukan i aanu tokou.
Mantad dilo, maya tangon id sawat, ponontudukan i aanu nopo nga mositi
mokinongou tokou do boros tulun suai loobi po i otuo ko’ mantad dati. Miagal di Anak-
Anak tu’ mokinongou o boros di molohing dau om nogi boros di Ligot Liou. Soira
mokinongou tokou do nunu-nunu nopo ponontudukan maya tulun suai nga au tokou do
kaansau ralan do koposion tokou. Miagal di Anak-Anak tu’ minikinongou isio do boros
di Ligot Liou do au mongukab do tawadak maamaso id tindalanon. Maya dilo, nakaanu
isio songulun tondu di osonong om olinuud kopio.
Suusuai po kawagu, ponontudukan i aanu tokou maya do tangon diti nga mositi
osonong om olinuud tokou kumaa do tulun suai. Kada tokou no tanud do kowoowoyoo’
di Ongkor-Ongkor tu’ au au olinuud om au mamantang kumaa di Kodu-Kodu soira do
minokiinggutu daa i Kodu-Kodu kumaa di Ongkor-Ongkor nga maai nogi di Ongkor-
Ongkor pinturugai i tulu di Kodu-Kodu.
Kolimpupuson nopo nga, maya tangon ogumu ponontudukan i aanu tokou om kaanu
nogi do poposonong koulalaho tokou sondii.
Kobuatano maya tangon
Maya tangon id sawat, kobuatano i okito tokou nopo nga abagos, olinuud, om obinguhup.
Kointalangan nopo nga, abagos i Anak-Anak do mongoi id dumo dau. Suai ko ilo,
olinuud nogi di Anak-Anak kumaa do molohing dau om kumaa nogi di Ligot Liou.
Suusuai po kawagu, obinguhup nogi i Anak-Anak kumaa di Ligot Liou tu minonguhup di
Ligot Liou do mongukab i tangkalamai, giuk om suusuai po id tulu dau.
Kolimpupuson, nopo nga okito tokou do oinsanan kobuatano dilo nga okito doid
suang watak di tosonong i nopo nga watak di Anak-Anak.
31
Pomolingkuman
Pomolingkuman nopo nga elemen-elemen toponsol id koubasanan momoomogun
Kadazandusun nopo nga iso tinungkusan maya komolohingan di pogulu i om
nokotilombus ngawi i elemen-elemen ngawi dii gisom no do baino diti. Mantad kumaon
koiso abaagi o elememn-elemen toponsol do siam kawo. Miagal ko’, karamayan,
kotumbayaan, kaadat-adato, pogoduhan, kobuatano, lagenda, taakanon, basaan, om nogi
boros.
Maya ngawi dilo, oinsanan kawo-kawo do elemen id koubasanan tinaru
kadazandusun nopo nga oponsol kopio do maan rotio om soriuko’. Ahal dilo kaanu tokou
do mamarati poingkukuro kopio kopoposion tinaru tokou di pogulu i.
Suusuai po kawagu, maya nogi do kaantakan kaalanan koubasanan om kosusastaraan
montok koposion tikid tadau do tinaru Kadazandusun nga abaagi do ogumu kawo miagal
do tangon, hiis, om ogumu po suai. Maya kaantakan kaalanan koubasanan om
kosusastaraan do tinaru Kadazandusun diti nga haro piromutan montok koposion tikid
tadau do momoomogun Kadazandusun.
Sundung ko’ mantad dilo ngawi, montok do karya koubasanan om kosusastaraan
momoomogun Kadazandusun nga okito tokou nogi maya do tangon, sinding,om hiis.
Oinsanan do karya-karya ngawi do tinaru Kadazandusun diti nga ogumu o bontuk-bontuk
dau sondii.
Kolimpupuson, oponsol kopio tokou do mamarati om minsingilo do kopoposion,
karya-karya tinaru Kadazandusun om elemen-elemen toponsol doid suang tinaru tokou
sondii.