Embed Size (px)
Citation preview
ÌÎÍÃÎË ÕÝË 1
Ø.Îþóíöýöýã, Ã.Áÿìáàöýðýí, ×.Æà÷èí, Õ.̺íõæàðãàë, Æ.Ìýíäýý, Ö.Îþóí, Ä.Ò¿ìýíäýìáýðýë, Â.Õàæèäìàà,
ª.Õàäàà, Ò.Ýíõòóÿà
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí íýãä¿ãýýð àíãèéí ñóðàõ áè÷èã
Óëààíáààòàð. 2008 îí
Ñóðãóóëèéí íîìûí ñàíä
Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû çºâøººð뺺ð õýâëýâ.
Öààñíû ôîðìàò: 84õ108/16Áîäèò õýâëýëèéí õóóäàñ (xx): 18
Òîîöîîíû õýâëýëèéí õóóäàñ (xx): 10.75¯ñãèéí òºðºë: Arial Mon
Öààñ: Îôñåò õýâëýëèéí 70 ãð/ì2
Õýâëýñýí òîî: 8047øAdmon õýâëýëèéí ¿éëäâýðò
îôñåò õýâëýëèéí àðãààð õýâëýâ. 2008 îí
Äèçàéíåð: Ø.Ãàíòóóë
DDC494.23’077M-692
Çîõèîã÷èä:Ø.Îþóíöýöýã ìàãèñòðÃ.Áÿìáàöýðýí ìàãèñòð×.Æà÷èí äîê.(Ph.D)Õ.̺íõæàðãàë ìàãèñòðÆ.Ìýíäýý ìàãèñòðÖ.Îþóí äîê.(Sc.D)Ä.Ò¿ìýíäýìáýðýë äîê.(Ph.D)Â.Õàæèäìàà ìàãèñòðª.Õàäàà ìàãèñòðÒ.Ýíõòóÿà ìàãèñòð
Ðåäàêòîð: ×.Öýäýíáàë äîê.(Ph.D)Ø.Îþóíöýöýã ìàãèñòð
Ñóðàõ áè÷ãèéí øèíæýý÷èä:Æ.Òºìºð÷ºäºð ìàãèñòðÍ.Áàòáàÿð ìàãèñòðÁ.Îþóíàà ìàãèñòðÄ.ßíæìàà ìàãèñòðß.Äîëãîð
Õóóëáàðëàí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.© ÌÎÍÑÓÄÀÐ ÕÝÂËÝËÈÉÍ ÃÀÇÀÐ
ISBN 978-99929-0-617-0
Ìîíãîë õýë 1Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí íýãä¿ãýýð àíãèéí ñóðàõ áè÷èã
ÓÁ.; “Ìîíñóäàð” õýâëýëèéí ãàçàð, 2008.172í.; ISBN 978-99929-0-617-0
Õýâëýëèéí øèíæýý÷èä:Ö.Îþóí÷èìýã ìàãèñòðÄ.Äàìäèíñ¿ðýí ìàãèñòðÁ.Áîðõîíäîé ìàãèñòð¯.Áàòæàðãàë ìàãèñòðÖ.Öîëìîí ìàãèñòð
Çóðàà÷: Á.Íàðàíòóëãà Ö.ÖýíãýëÁ.Æàâõëàíòºãñ Ë.Áóì-ÝðäýíýÁ.̺íõ-Îðøèõ
Õàéðò õ¿¿õä¿¿ä ýý!
Òà íàð ¿ëãýð ñîíñîõ äóðòàé þó? ªºðºº óíøèæ, áè÷èæ ñóðìààð áàéíà óó? ׺뺺òýé ñàéõàí ÿðüæ ñóðàõûã õ¿ñýæ áàéíà óó?
Ýíý õ¿ñëýý áèåë¿¿ëýõýä ÷èíü ìàíàé íîì òóñëàõ áîëíî.
Òà íàðò àìæèëò õ¿ñüå!
Õ¿íäýòãýñýí: Çîõèîã÷èä
Òàíèõ òýìäýã
óíøèõ
ÿðèëöàõ
áè÷èõ
á¿òýýõ, õàìòðàõ
ñîðèë
àæèãëàõ áîãèíî ýãøèã
óðò, õîñ ýãøèã
ãèéã¿¿ëýã÷
òýìäýã ¿ñýã
¿å
¿ã
ºã¿¿ëáýð
ýõ
Õè÷ýýë
4
5
Ìàíàé ãóäàìæ
6
7
Õºãæèëòýé àÿëàë
8
9
?
Ìàíæèí
10
11
Ýâòýé äºðâºí àìüòàí
12
Óõààíò òóóëàé
13
Àëòàí ºíäºãò òàõèà
14
Ìîäíû òóñ
15
Ìèíèé ãàð
16
17
Àìüäðàë
18
Ñîíèðõîëòîé çóðàã
19
Àâèà
20
àÝÈ
Î Ó
ª
¯ûé
à
?
Àà
Àà
à àà
à àà à
A à À à
22
àà
à à à àà à à à à à
à - aa
Àà àà
àà ?
Aa Aa aa
23
Ýý
ý ý
ý ý
ý ýý
Ýý
Ý ý
?
Àà
Ý ý Ý ý
À à À à
24
ýý ý - ýý
ý ý ýý ý ý
ÀÀà
Ý Ýý
ý ý ýý ý
àà Àà
ýý ?
25
Èè
èè
è èè è
? à à
àà àà àà
à àà
ý ý ý
ýý ? ýý
ý ýý
Ýý ÀàÈè
à à àý ý ýè è ?
26
èé û è - èé
è
è
èè
è
è
è
è
èý
ýý à
èé
à
ý
é
û
ààé
à
ûûè
è è èèé èé èéû û û
27
àé ýé
à é
à é
à – àà – àéý – ýý – ýé
À à àà àé ý Àé è
Àà ýý ýé Ý èé
à é
28
èèé
ûàéààà
ý
ýý
ýé
Àà... àà... Ýý... Ýý...
29
Îî
à - ààý - ýýè - èé
Ýý ÀàÈèÎî
î
îî î
î î
î - îî
àý
èî
èéýý
û
àà
îî
30
àé ýé îé îé
îé
î - îî - îé
î îî îé
îé
î î é
î î
î é à ý
ýýàà
àé
î
îî
îé
31
Óó
Ýý ÀàÈèÎîÓó
óó.
ó - óó
à - ààý - ýý
î - îîó - óó
óó
ó ó
ó ó
32
óé
óéóé
óé
ó - óó - óé
àé îé
óéýé
ó - óó
óó -óéóé
ó éó ó
ó é
óé
33
º ºº º
Ýý ÀàÈèÎîÓóªº
?
à ý
î
ªº
ªº ªº À Ý ª Î Ó ª ¯
º
34
à îîý óóè ººî èéó àຠýý
ºº
º º
º º ºº º º
º º º
º-ºººº
ºº
º - ºº
35
¯¿
¿¿
¿
¿
¿ - ¿¿
¿ ¿¿ó
¿¿
óóó
?¿ - ¿¿
ó - óó
à - àà
ý - ýý
î - îî
è - èé?
ÀàÝýÈèÎîÓ󪺯¿
36
¿é
¿ ¿
¿ ¿ ¿
¿ ¿
¿ ¿
¿ é
¿ - ¿¿ - ¿é
¿ - ¿¿ - ¿é
¿ - ¿é - ¿¿
ó - óó - óé
37
à àà àé
ýýý ýé
è èé û
î îî îé
óóóóé
¿ ¿¿ ¿é
ººº
à
¿¿àé
¿º óî
èý
àé îé
ýé¿é
óé
ýé óé
¿é îé
è麺
àà ýýîî óó
38
O
ÝÈ Î Ó
ª¯À
à
àà
àéî îî
îéó
óó
óé
èéè
ýý
ýéº ºº
¿
¿¿
¿éý
à
aà
àé
39
î
à
îî
óó
àé óé
èé
îé ýý
¿é
î
ààý
è ¿¿ ýé
º
¿
ó
à
ý ?
î ? º ? óéàé îé
? ¿é
ààîî?
èé?
ºº¿¿
40
Ë
Ñ
Ì Ð
ÂÕ
ÍØ
Ìì
À È Î Ó
Ý Ì ª ¯àì
ýì
èì
à
Ìì
ìàìý
ìèìî
ìó
ìº
ì¿
ì ì
ì
42
àì àìààýì ýìýýèì èéì ?
43
Ìààì óó.
ìà - ìàà - ìàé
àé ý ýý
ìàà óóÌ
èéì
44
Ññ
ñîñó
ñýñ¿
ñà
ó
ÌìÑñ
ñý
ñó
ñî
ñº
ñ¿
àìàñà
ìñ
óñ¿ññ
ó¿
ñè
ñà
45
Ýìýý ñóó ñóó. Ýìýý ñ¿¿ óó.
ñà
ñàà
ñó
ñóó
ñ¿ ñ¿¿
àì àìàà
ýì ?
ó - óó ñ¿ - ñ¿¿
ñó - ñóóñà - ñàà
46
ñà-ìñó-ìñý-ì
ñàìñóìñýì
à àà
ñàì ?ñàà.
ìºñ
ñóó àìñ
ñ¿ì
ñººì
ñóì
àì
ýì
ñàì
ñýì
ìºñ
47
Ðð
àðñàð
îðñîð
ýðñýð
óðñóð
¿ð ñ¿ð
Ñ Î Ð
Ð
ÐÐÐ
ñ à
à ýè
î
ó
º ¿
ÌìÑñÐð
=?Ð
48
Ñî ñîð ñýìóó ðàà
Ìóóð
Ñîñîð îî, -àà ñýðýý.
Ìóóð àà, ñ¿¿ óó.
?
ðýý
49
óð - óóð¿ð - ¿¿ð
ñýð - ñýýðìºð - 캺ð
ñàð - ñààð - ñàéð¿ð - ¿¿ð - ¿éð
?
̺ðººð ýð. ªºð ìºð àñóó.
?
50
Õõ
¯õýð- Àõ àà, ¿õðýý õóðààõ óó?- Õóðàà, õóðàà.
õàõýõè
õîõó
õºõ¿
õà
õýõî
õº
õó
à
-ð
õý õè
õà
õ¿
õº
õó
õî
ÌìÑñÐðÕõ
51
ÕóóðÕà ñàð àõ õóóð ñóð.
Îñîð Ñî ñîð 2 õóó ðàà õó ðàà.
õàñà ðàà
ñà âàð
õóóðõý ðýì
ìóóð
ºõº ðºº
àì õàìàð
õºðºº ñ¿õ
52
- Àìàð àà, ñàìàð õàéõ óó?
õà - õàà - õàé
- Ñàìàð õàé, õàé.
àõàñà
ìàðõý ðýìñà ìàð
àé àéõ õàé - õàéõîé îéõ õóé - õóéõ
53
Ââ
àâ - ààâ õàâ - õààâ
õàñàõý
?
45
10 3
õà
õó
ìà
ðààâ
âà âý
âèâî âó
âºâ¿
Õàâ
Àõ õàâ àâàâ.
Ààâ õèéâ.
õ à
â?
ÌìÑñÐðÕõÂâ
ìñ
â
54
ªâñ
Àõ ºâñ àâàâ.
ªâñºº õà ìàâ.
Àõ -ºº õó ðààâ.
àâàâ. õààâ. õàéâ.
õàõîõº
âàðâîðâºð
â à ð
õ î
â º ð
àâõàâ
ààâõààâ
àéâõàéâ
ìàé ?ì ñ ð
â õ
55
Ààâ
Ààâ õàðàâ.
Ààâ àâàâ.
Àõ ààâûí ñóóâ.
ºðº
ñºâ
õà - âàõ
ââà
âîâýâó
â¿
âè âº
ñó
ìà
ñý
ìñ ñ¿
ñº
ìýìó
ý - âýð
º - âºð
õà - âàð
õà - ðàâ
?
ñà - âàð
56
ì ñ ð õ â
à ìà ñà ðà õà âà
ý ìý ñý ðý õý âý
è ìè ñè ðè õè âî
î ìî ñî ðî õî âî
ó ìó ñó ðó õó âó
º ìº ñº ðº õº âº
¿ ì¿ ñ¿ ð¿ õ¿ â¿
ñàðñàì
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
ñà - âàðñà - ìàð. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .
ñàì - ñààìñàâ - ñààâ
õà àðõà àð ì,â
?
ð
Ì Ýìýý îéìñ ºìñºâ.
Ð Àìàð ñàð õàðàâ.
Ñ Ñàðàà Ñîñîð 2 ñ¿¿ óóâ.
Ñ Ð ÕÂÌ
57
ªâºº
ªâºº àâàâ.
ªâºº ñóì õèéâ.
ªâºº ñóð õàðâàâ.
õàõýõ¿õó
ýõ àõ ýõàõ
ý
õ
îàó
º
ìð
ð
ì
â
è
ðý
ì
ìì
ââ
óî
â
ì
ì
ªâºº
Ààâ
õàðâàâ. õèéâ.
ñóð
ñóñýñº
ýõºõàõ
 Ààâ âààð ñàâ àâàâ.
Õ Àõ õàð õàâàà õàéâ.
ñ
ì
58
Ëë
ëà
ëý
ëè
ëî
ëó ëº
ë¿
îë óëºë¿ë
õîë õóë õºë õ¿ë
ñàëñýëñóëñ¿ë
óëñ õóëñõºëñ
õýëýâýíý õýë
Ìàðàë
ñóðëàà.
õ è é
ÌìÑñÐðÕõÂâËë
ëààëýýëîî뺺
ñóðëààõ¿ñëýýîðëîîºñ뺺
õèéë
59
Ìàðàë àâàâ.?
ë ð
à ë ì
Õèéë
Ìàðàë õèéë ñóðàâ.Ìàðàë õèéëýý õó ðàà ëàà.
60
ìàë5
1
2
34
캺ð 뺺. ìàéë ëàà.
Ñ¿¿Àìàà ¿õðýý ñààâ. Ñ¿¿ õººðºâ.
Ìàðàë ñ¿¿ óóëàà.
à?
61
Ííõ à à
íà
íý
íè
íîíó
íº
í¿
Õàíààâíà. õèéíý. õàðíà.
íàìð
ìð
íóíî ìð
º âºë õà âàðíà ìàð
ÌìÑñÐðÕõÂâËëÍí
íýðñíóì
íîì
62
ÍîìÍîðîâ íîì àâëàà. Íîðîâûí íîì
õîâîð íîì. Ýíý íîì èõ ñîíèí. Íîìûí íýð “Õý ðýì õýí”.
íààíýýíèéíóóíººí¿¿
íààíýýíèéíóóíººí¿¿
íàà íýý íèé íóó íºº í¿¿
Õýðýìõýí
íààíóó
íà
íºº
íýíýýíèé í¿¿
íº
â õ
63
õóí
àíýí
èíîí
óíºí
¿í
Íîìûí ñàíÝíý íîìûí ñàí. Ýíõýý ̺íõºº íàð
íîì àâëàà. Ñàðàí ñîíèí íîì õàéâ.
64
Íàðàí: -Ýíý þó âý?- Õýí õýí íîì àâàâ?
- Õýí ñîíèí íîì õàéâ?
Îíîí: - Ýíý íîìûí ñàí.- Ýíõýý ̺íõºº íàð íîì àâñàí.- Ñàðàí ñîíèí íîì õàéñàí.
îí - îíîñàí - ñàíà
ýí - ýíý õàí - õàíà
ñîí îðñîíñºí ºðñºí
ñàí õàðñàíñýí èðñýí
65
Øø
øèøà
øî
øó
øºø¿
?Øàð øóâóó øºíº íèñíý.
øàðøàë
øèðøèë
øàíøîí
õóø õóñ
õ ó
õóøíû ñàìàðõóñíû ø¿¿ñ
ø
ø
Øø Íí Ëë Ââ Õõ Ðð Ññ Ìì
66
øºíº íõ ð¿¿ø à íà ãà íààø
øèé øóó
ø¿¿
-õîé
øîøîîø¿¿ð
øîî
øóìóóëìàøèí
øóâóó
õ à ø à à
ø
ø
ø
67
ØÀÐØàð øóâóó íèñýâ.Øàðàà õóøíààñ
ñàìàð îëëîî.
Ø¿ðýý øàð øèðýý àâàâ.
Øàðàâ ¿õðýý óñëàâ.
ÕóøÕàø õóø õàðàâ. Õóøíààñ îëîí ñàìàð óíàëàà.
Õàø, Ø¿ðýý íàð ñàìàð àâëàà.
Õîøóó íý ìý õýýðÕóðóó íýì.
68
Õàâ ìóóð 3
Ýíý Àìàðûí . Õàð õàâ õàðàâ. Ìóóð
õàâààñ èõ àéâ. Õàðèí ìóóðààñ àéâ. Ìóóð õººâ.
Ìóóðûí àðààñ õàâ õººâ. í¿õ óðóó îðîâ. Àìàð
õàâàà õàéâ.
1. Õàð õàâ ........................ õººâ?
2. ...........-ààñ àéâ?
í àà õ
í õ
í õ
í õ
Õ Âà
••
• •
Ýíý õý èé ¿õýð âý?
Ý ý Ìàðà ûí ø¿ ýð.
ð
ìñ
ë
õ íâ
ø
Ø¿õýð
ÑÐ Õ Â
Ø
ËÍ
Ì
ìóóð
õàâ ìóóð
69
ÌàðàëÌàðàë 6 íàñ
õ¿ðëýý. Ýìýý ëàà àâàâ. Ààâ 6 ëàà àñààâ. Ìàðàë ëàà ¿ëýýâ.
Í ÐÀ
Ý
Í Ð
ñà - ñà àõî õ - õî îõ
Í
Ìàðàë
Íàðàí ÑàðàíÕîñîî Àìàð
70
-Ìýëõèé îëîí íîì óíøñàí óó?-Àíààø îëîí íîì óíøñàí óó?
Íîì óí-
øèõõàí.
2 øèíý íîì àâñàí.
ñàé-
Íîì ñóðàâ
Àíààø ìýë õèé 2 íîì ñóðàâ. Ìýëõèé îëîí øèíý íîì óíøñàí. Àíààø ìýëõèéíýýñ îëîí íîì óíøèâ.
õ à õ à õý à ý óë ñ ñý ¿ à àõ º õ º õ
71
Øèíý îí
Øèíý îíèðëýý
Ìèíèé ºâºº
7272
ªâëèéí ºâºº èðëýý
1 íàñ íýìëýý
7 íàñ õ¿ðëýý
ªâºë, ºâºë ñàéõàí àà
7373
¿ õ ý ð
í í î ì
ý ì ý ý
ý í ý í
ÕàâàðÕàâðûí óëèðàë ñàéõàí. Íàð ýýíý. Íóóðûí ìºñ
õàéëíà. Õàëóóí îðíîîñ óñíû øóâóó èðíý.
1. Íóóðûí ìºñ õàéëàõ óëèðëàà îëîîðîé.ºâºëõàâàðíàìàð
2. Óñíû øóâóó õààíààñ èðýõ âý?íóóðààñõàëóóí îðíîîñ
- Ýíý õý èé ¿õýð âý?- Ý ý Ìàðà ûí ø¿ ýð.
Ì
Ë
ÕÂ Í
Ñ
ÐØ
¿íýí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
?
. . . . . . . . . . . .
Ñóðñíàà ñîðèîðîé
74
Ç
à Äü
ÒÁ
Ö
Æ
×
Ãã
̺ºãÃàðìàà Ãýðëýý íàð
캺ã îëîâ. Ãàðìàà 캺㺺 óãààâ. Ãýðëýý 캺㺺ð õîîë õèéëýý.
ì º º
Ãã
ãý ãóãîãè 㺠ã¿ãà
¯+ 1=
?
ãàë ãîë ãýðýë
ãàðàõîëîí 캺ãìàë ñ¿ðýãøàð ¿íýã
76
Óñíû øóâóó
Õàâàð áîëîâ. Óñíû øóâóó èðëýý. Îëîí øóâóó íèñýí èðýâ. Ãàëóó, àíãèð, õóí õóðëàà. Íàìàð õàëóóí îðîí óðóó ãàà íèñýâ.
àðàã ñàâàðàðãàë õîðãîë
77
ýðýýí ìîãîéîé øóãóé
Ñóðãààë ¿ã
Õ¿í íýðýý õàéð ëà íàØóâóó ñ¿¿ëýý õàéð ëà íà
ã¿¿íèé ñààì¿¿ðèéí ãýãýý
Ýõ îðîíÌèíèé ýõ îðîí Ìîíãîë.
ªºð ¿ãèéã îëîîðîé.
óíàãà õóðãà ìîãîé èøèã
ìàë ñ¿ðýã îëîí.óóë íóðóó ñ¿ðëýã.ãîë ìºðíèé óñ àðâèí.
Ìàíàé îðíû
78
Ìàóãëè-“Ìàóãëè õ¿¿“ íîìûã óíøñàí óó?
Õ¿ì¿¿ñ Ìàóãëè õ¿¿ã øèIðýíIãýí îéãîîñ îëñîí. Øèðýíãýí îé èõ õàëóóí. Øèðýíãýí îéã øóãóé ãýíý.
Õ¿¿ã îéãîîñ îëîîðîé.
7979
Ää
äàëäýë
ºäºðñóäàð
Îé ìîäÎéä îëîí ìîä óðãàäàã.
Ìîäîä ñàëõèíä íàéãàíà. Îé ìîäîî õàéð ëàà ðàé.
ì î
ÃãÄä
äà
ä¿äº
äó
äîäý
äè
äýäî
î ä
º ä
ì î ä
ÕóñÕóøÍàðñÓëèàñ
ìîä óðãàâ.
ñàéí ºäºðíîì ñóäàð
80
Äýëã¿¿ðÝíý õ¿íñíèé äýëã¿¿ð. Äýëã¿¿ð ä¿¿ðýí àëèì,
ëèéð áàéíà. Äýë ã¿¿ ðýýñ õ¿íñíèé íîãîî àâëàà.
óëààíàëèì
ëèéð
õ¿íñíèéíîãîî
äýëã¿¿ð ?
äàãäýãäîãäºã
ñóðäàãìýääýãîëäîãºãäºã
81
Àõàà àëä õ¿íäýëÄ¿¿ãýý äýëýì õ¿íäýë
Äóó
ÄààìÌèíèé ä¿¿ ĺë㺺í íýã ä¿ ãýýð àíãèä ñóðäàã.
ĺë㺺í äààì í¿¿õäýý ñàéí. Ä¿¿ îëîí í¿¿äýë ìýääýã. ĺë㺺í íàäàä äààì ºãºâ.
ä¿¿...äàà...
Ä¿¿ äóó ñîíñîâ.
Îäìàà äóó äóóëàâ.
Ä¿¿ äàãààä äóóëëàà.
82
Òò
õîò
øàò
òàë
òóã
òàâ
òèâ
øàòàð
íóòàã
ÕîòÌèíèé õîò ñàéõàí.
Õºøºº äóðñ ãàë îëîíòîé. Ìàíàé õîò ãý ðýë òýé.
õ î
ÃãÄäÒò
òà òý
òó ò¿
òî òºòè
íîìõîí
õººðõºí
òàéâàí
ò ò
øàð øàòàð
òàë íóòàã
83
Òóóëàé .......... îëîâ.
ò
óõààíòàé
. . . . . . .
. . . . . . .
òàòàà òàé
òýòýý òýé
òîòîî òîé
àëèì
íýðñ
òàðâàñ
Òóñ
54
1 2 3
Òóóëàé ëóóâàí îëîâ.
Äàðàà íü îëëîî.
Äàõèàä òàðâàñ îëñîí.
òóñëàâ. Îëóóëàà àì òàð õàí èäëýý.
84
àâàâ.
òàðèâ.
õó ðàà ëàà.
òààòóóò¿¿
àà¿¿ óó
Ò Âàýà
Ð
ä¿¿äóó
äààì
âàð
òóó âàð
ò¿¿
âýðòàà
Òîãëîîì
Àõ îëîí òîãëîîì àâëàà.Òóóëä õ¿¿IõýëIäýé ºã뺺. Òºðººä ìàøèí ºãºâ. Õ¿¿õä¿¿ä óäààí òîãëîâ.
Òºðºº
¯ãèéí òàà òààëàà.Ø¿ëãèéí âýð óíøèâ.
85
Áá
áàðèõ
áîäîõáóäàõ á¿ñëýõ
Áè
òîî áîäîâ.íàð áóäàâ.á¿ñ á¿ñëýâ.áºìáºã áàðèâ.
ÁºõÍààäìààð îëîí áºõ
áà ðèë äàâ. Áºõ õ¿í îëîí ìýõ ìýäíý. Áºõèéí ìýõ óðàí.
º õ
ÃãÄäÒòÁá
áà áýáè
áîáó
Ạá¿
86
ìîäîíä ... àâèð
ãàëààð ... òîãëî
... òîãëî
áèéáóó
áèéðáóóð
äàëáàà äýëáýý õîëáîî
á¿¿
Áàéøèí áàðèâÁèä ýëñýýð áàéøèí
áàðèâ. Áè ýëñýý óñààð íîð ãî ëîî. Áàò, Áîëä íàð ýëñýý îâîîëîâ. Áèä ñàéõàí áàéøèí áàðèëàà.
Ẻ ῿
Ẻðá¿¿âýé
87
Áàéíà óó?
- Áàéíà óó, áàãø àà?- Áàéíà. Õýí áý?- Áè Áèëã¿¿í áàéíà.- Ñàéí áàéíà óó? Áèëã¿¿í ýý.- Ñàéí. Òà ñàéí áàéíà óó? Áè òîîãîî áîäñîí.- Ñàéí áàéíà.- Ñàéõàí àìðààðàé.
Áèë ã¿¿íÁèë ã¿¿ íèé áºìáºãÁèëã¿¿í áºìáºã àâàâ.Áèëã¿¿íèé áºìáºã ýíý ìºí ¿¿?
Ìºí ¿¿?
88
ü
õîíü óñëàõ
ìîðü óíàõ
õàðü õîë
õóëàí òàõü
àì àìü
àõ àõü
òàâ òàâü
áàð áàðü
ÕîíüÑîëü îëîí õîíü óñëàâ.
Õî íè íû ñ¿¿ ºòãºí. Íîî-ñîîð íü ýñãèé õèéäýã.
Ñàâ íü òîìÑààëü íü àðâèí áàéã.
ì
õ í ü
ð
ò õ ü
?
ÃãÄäÒòÁáü
õîíü
89
Õóðäàí ìîðüÑóìûí íààäàì áîëëîî. Íààäìààð
ìîðü ó ðàë äàâ. Áè ìîðü óíàâ. Õóðäàí ìîðü óíàõ ñàéõàí. Õ¿¿õýä á¿ð õóðäàí ìîðü óíàõûã õ¿ñäýã.
-Õýí ìîðü óíàâ?
òîëü
50 20òîòü òàâü õîðü
90
Àðàã àðàã òîìÀðãà àðãà èõ
áºõ äàë ìîðüòàã
áºì-
áº-
ëºã
ÁºìáºãÕèéòýé àëàã Õººðõºí áºìáºãÕ¿ðýë àõûí Õ¿¿ãèéí áºìáºã
Áºìáºã áºìáºã áºìáºãÁºâ Ẻðºíõèé áºìáºã ...
Äàë äàëààð òîîëÒàë òàëààð òóóë
Ẻ-ðºí-
õèé
áºì-áºã
ÃÄ Ò Á
Ü
91
Öö
öàãöýãöîãöóãöºëö¿íõ
öýöýã
ðýãöàãààí
öàìö
îíãîö
î í ã î
ÃãÄäÒòÁáüÖö
Îíãîö
Öàãààí îíãîö 9 öàãò èðëýý. Îíãîöíîîñ îëîí õ¿í áóóëàà. Èðñýí îíãîöîíä õ¿ì¿¿ñ ñóóâ. Öîëìîí Öýðìàà 2 àõûãàà ¿äýâ. Îíãîö àãààðò õººð뺺.
-Îíãîö õýäýí öàãò èðñýí áý?
öà öý öè öî öó öº ö¿
92
Öààñàí øóâóóÁàãø öààñàí øóâóó õèéõ àðãûã
õýëýâ. Õ¿¿õä¿¿ä öààñààð øóâóó õèéëýý. Òýä öààñàí øóâóóãàà íèñãýâ. Öîãòûí öààñàí øóâóó ºíäºðò íèñëýý.
öàãààí
öàñ
öààñ
öààöýýöèéöîî
öóóöºº
ö¿¿
93
àðö öàíà - öààíà - öàéíàîðö öîë - öîîë - öîéëóðö öóë - öóóë - öóéâàí
ÖààòàíÖààòàí àðä òàéãàä àìü äàð äàã. Òýä óðöàíä
àìüäàðíà. Öààòàí õ¿í öàà áóãà óíàäàã. Öàà áóãûí àðüñ, ýâýð, ñ¿¿ã à øèã ëà äàã.
óðö ãýð
94
×÷
ֈ֏ ֗
÷º÷¿
÷è, áèýöýã ýõýã÷ ä¿¿à÷ ãó÷
íàâ÷
÷èõýð
÷ºäºð
í à â
öàâóó õàé÷öàã õóãàöàà öàíà ÷àðãàöàà áóãà
Íàâ÷ Íàìàð áîëîâ. Íàâ÷ óíàâ. Áèä îëîí òºðëèéí íàâ÷
ò¿¿â. Íàâ÷ààð íààìàë õèéâ. ×èìãýý, ×óëóóí íàðûí íààìàë ñàéõàí áîëñîí.
ÃãÄäÒòÁáüÖö×÷
֔
95
àâ ÷ýý.
ñóð ÷ýý.×èìãýý íîì
Ñ¿¿äýð
ªã뺺
ªäºð
Îðîé ºã ÷ýý.
õîíü
×èììàë
÷èéìàë
÷èí
ãýý÷èí
ðýã
÷èä
........ ........ ........
Õóðãà÷èí
×óëóóí õóðãà, èøãýý òóóñààð èðëýý. Òýð ìàëàà “÷àà ÷àà” ãýâ. Ä¿¿ ×èíáàò äàâõèí î÷èâ. ×èíáàò ìîðèî “÷¿¿ ÷¿¿” ãýâ. Ìàë÷èä ìàëàà õàøèâ.
96
Òºë ìàëÒóãàë òóãàë òîãëîíîÒóóë ãîëäîî î÷íî
Óíàãà óíàãà òîãëîíîÎíîí ãîëäîî î÷íî
Áîòãî áîòãî òîãëîíîÁîãä óóëàíäàà î÷íî
ó
á
Ýðòý÷ õ¿¿ ýöýãòýý òóñòàéÝðò áîñîõ ºäºðòºº òóñòàé
97
Öàãààí ñàð
Áè ºâººä õàäàã áàðèõ
óó?
Òýã ýý, ìèíèé õ¿¿
9898
Àìàð áàéíà óó?
Îíä ìýíä, òàðãàí òàâòàé
îðîâ óó?
9999
Çç
çàçó
ð
ÇàãàñÌàíàé îðîíä çàãàñ ýëáýã. Òîì ãîë ìºðºíä òóë, çýâýã,
ìºðºã çýðýã çàãàñ áàéäàã. Òóë áîë òîì çàãàñ. Õºâñãºë íóóð öàãààí çàãàñ èõòýé.
-Ìýääýã çàãàñàà íýðëýýðýé?
õóëãàíà çóðàì
çàðààíû ¿ñ
çºãèéí áàë
àëòàí çàãàñ
çà
çý
çè
çî
çó
çºç¿
õ ¿ ð
çýç¿ ñ
òîìòºìºð
õ¿ðç
Çç ×÷ Öö ü Áá Òò Ää Ãã
100
øààç ãàé çýýð ààëç
çà - çààçý - çýý
çî - çîî çó - çóó
ÇààíÇààí õàëóóí îðîíä àìü äàð íà.
Çààíû ÷èõ òîì, õîøóó óðò, õºë á¿ä¿¿í. Çààí íîìõîí äºë㺺í çàíòàé.
çº - 纺 ç¿ - ç¿¿
çàéç¿é
çàí çààí
çºâ ?
101
çàéðìàãöºö ãèé òýé
ñ¿¿òýé
ààðöòàé
Çàéðìàã Çîëáîî, Çóëõ¿¿, Îëçâîé íàð çàéðìàã àâëàà. Õ¿¿õä¿¿ä
çàéðìàã èäýõ äóðòàé. Çàéðìàã àìòòàé áàéâ.
Ç¿éð öýöýí ¿ãǺâä çºí人 ýçýíòýéÁóðóóä áóöàõ ýöýíã¿é
?
à÷ çýýíýã çóó
ç¿¿ óòàñçîî íóðóó
ç¿éð ¿ãóñ 纺õ
çàé áàðèõíîì çààõ
102
Ææó ã
Çàðàà íàéç àà! Áè æèìñòýé áîîâ õèéñýí. Èäýýðýé.
Áºæèí áèä 2 æèðõòýé óóëçàõ áîëëîî. Ò¿ëõ¿¿ð ò¿ëýýí äîîð áèé.
Òóóëàé ÷èíü
æà æè æî æóæº æ¿
òóóëàéí áºæèíæèæèã áîëæìîð
æèìñ æ¿ðæ
óãæöîîæ
Ææ Çç ×÷ Öö ü Áá Òò Ää Ãã
- ßìàð àìüòàí çàõèà áè÷ñýí áý?
103
3. Òýð ìº÷èð øèäýæ øîðãîîëæèéã àâðàâ.
(Ë. Òîëñòîé)
Òàãòàà áà øîðãîîëæ
1. Øîðãîîëæ óñ óóõààð ãîðõè óðóó
î÷èâ.
2. Øîðãîîëæ óñàíä óíàæ óðñàõ øàõàâ. Òàãòàà íèñýæ èðýâ.
Çóðãèéã àæèãëààä, ¿ëãýðèéã ã¿éöýý.
4. 5. 6.
Ç¿éð öýöýí ¿ãªºðèéí òóñûã óðä íü ºãͺõðèéí òóñûã ñ¿¿ëä íü àâ
104
Àõ, ýã÷, ä¿¿ áèä
ªíäºð ýã÷ öàé ÷àíàí઺𺺠áè ãýðýý öý âýð ëý íý.
Ààâ ýýæ àæëààñ èðýýäÀëæààë òàéëæ àìàðíà.Õ¿¿õäèéí òóñ èõ ãýæÕºðø àé ëûí õàí áèäíèéã ìàãòàíà.
(Ö. Ýðäýíýáàò)
Òîì àõ ò¿ëýý õà ãàë íàÁàãà àõ ò¿¿íèéã õó ðàà íà.
Àæèë õèéæ õ¿í áîëäîã.Àð äàâæ õ¿ëýã áîëäîã
105
Ñèìáà çóãààëàâ
Ñèìáà Ñèì áà ãèéí ààâ áîë à ðààò íû õààí àðñëàí. Ààâ
íü õ¿¿äýý ãàçàð íóòãàà çààæ ºãñºí. Ñèìáà íýã óäàà ººðèéí íóòãààñ ãàðòàë îëîí ÷îíî äàéð÷ýý. Ààâ íü ò¿¿íèéã àâðàâ.
ãºðººñ1
æàðààõàé7
106
áàð2
òàõü3
àíààø4
öººâºð ÷îíî5
çààí6
107
Æààõàí ÒóëãààÆààõàí Òóëãàà õàøààíäàà íîãîî òàðüæýý. Òýð
ýõëýýä “Íîãîîí çàëààòàé, óëààí òàõèà”-ã òàðèâ. Äàðàà íü “Ãýçýã íü íîãîîí, ãýäýñ íü öàãààí”-ûã òàðüæýý.
1. Òóëãààãèéí òàðüñàí íîãîîã îë.
3. Öýãèéí îðîíä ¿ãèéã íºõºæ áè÷.
Õè÷ýýë äýýð .........
óíøèíà.áè÷íý.àñóóíà.õàðèóëíà.
íºõºõ ¿ã: öàãäàà, ýì÷, æîëîî÷, ñóðàã÷
4. Àëü ¿ã íü áóñäààñàà ººð âý?
à) íîãîîíá) öàãààí
â) òºìñã) óëààí
2. Õýí íîãîî òàðüñàí áý?à) æààõàí Òóëãààá) óëààí òàõèàâ) öàãààí ãýäýñò
íîãîîí óëààíòºìñöàãààí
Ñóðñíàà øàëãààðàé.
108
ú
ÿ Å Ï
Ê
Ô¨
Ù
Þ
Àÿëàë
Òóÿà, Àìàð íàð àÿëàëä ÿâëàà. Òýä áàÿð õººðòýé áàéâ. Ýõëýýä àìüòíû õ¿ ðýý ëýíä î÷ëîî. Õ¿¿õä¿¿ä ÿíãèð, ÿíçàãà õàðëàà. Öààø ÿâàâ... Àÿëàë ñàéõàí áîëëîî.
-Õýí õýí àÿëàëä ÿâñàí áý? -Õààíà õààíà î÷ñîí áý?
ßÿ
ßÿ
ÿòóóÿëàà
áàÿðáàÿí
òàÿã õàÿã
áÿëóó áÿñëàã
íàÿ ñàÿ
ÿ í ç à ã à
ÿíãèðÿìàà
óÿõàÿ
óÿàõàÿà
110
ÿñò ìýëõèé
Îíüñîãî
ßñã¿é áèåßðã¿é ìîä ( . . ãîé)
ßíçàãàßíçàãà ãýäýã íýðòýéßìàà ìàíàéä áàéäàã þìßì áà òàé ãýäýã íü æèãòýéßíçûí ýðõ àìüòàí ø¿¿
áà ð
ñóó
ëàà
óó
áà í ìàà
ÿëààíû äàëàâ÷
áÿöõàí ÿíçàãà
ÿí ãè ðûí ýâýð
öýíõýð ÿðãóé
õàÿà
óÿàÿ ñ ÿÿ
ÿ ó ó ÿ
ÿ
óà
õ
ñ
àé
111
Öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíä
ßÿEe
Áèëåò àâàõ óó?
Áè ÷àìä ìºí㺠ºãüå!
å ý â ý í
Åå
åð
åñ
åðººë
åðººë÷
áèå
áèåý
¿åí
¿åð
112
Áè çàéðìàã
èäüå!
Áè òàíä òóñëàõ óó?Áè 纺å!
Õ¿¿õä¿¿ä ýý, äàñãàëàà
õèéå!
Çà çà!Áè äàðàà õýëüå!
Ýýæ ýý!
äýëõèé åðòºíö
åðõºã ºâñ
áîð åýâýí
ìºíãºí åìá¿¿ åñèéí òîî
åðòºíöèéí ãóðàâ
113
¨¸
Àìòàò áàëǺãèéí¿¿ä áàë õóðààæ ãýíý.
Áàëàà õî¸ð òîðõîíä õèéæýý. Íýã áàì áà ðóóø òîðõòîé áàëûã
õàðàâ. Òýãýýä áàëûã äîëîîæ ýõëýâ. Òîðõíû ¸ðîîëûã ãàðòàë äîëîîâ.
Ǻ ãèé í¿¿ä íèñýýä èðëýý. ̈ î, ̧ î, ̧ î. Áàìáàðóóø îäîî ÿàíà äàà.
¸ñ çàíø
èë
ñàâí
û ¸ð
îî
ë
áàÿ
ð ¸ñë
îë
çààíû
ñî¸î
õî¸ðãî¸ëñî¸ë
¸ðîîëî¸äîë¸ñëîë
¸ë¸ñãî¸
ßÿEe¨¸
¸ ð î î ë
114
¸¸î
ãî¸ãî¸î
î¸î¸î
õî¸ðñî¸î
Ãàðàà
ãî î ðãóé ðîîë ëàà
ñ õî ð íãèð íçàãà
ð ýâýí îòîí á ëóó
¸
ÿ
å
Áàðèà
ñî¸î
Ãî¸îÃîâèéí ãî¸î ãî¸õîí óðãàìàëÃîéä àìòòàé ýìèéí óðãàìàë
115
ú
áîäú¸óíøúÿçóðúÿñóðúÿ
Ñóðàõ àðãà
Àæèæ ñàéí õàðúÿÀíõààð÷ ñàéí ñîíñú¸
Òóíãààæ ñàéí áîäú¸Òîä ñàéõàí ÿðüÿ
Äàõèí äàõèí óíøúÿÄààìàé ñàéí ñóðúÿ
Õè÷ýýæ ñàéí áè÷üåÕ¿íýýñ äóòàõã¿é ñóðúÿ
õàðçóðáîä ñîíñ
ßÿEe¨¸ú
õàðüÿ - õàðúÿòàðüÿ - òàðúÿñîðü¸ - ñîðú¸óðüÿ - óðúÿ
õàðúÿ
116
Òýø¿¿ðýýð
ªã¿¿ëáýðèéã çºâ õîëáîæ óíøààðàé.
ÎíüñîãîÁè ¿¿ãýýð ÿâ ÿ ×è ò¿¿ãýýð ÿâÁèë¿¿òèéí ãîëä óóëç ÿ
ñàéõàí.ãóëãàõ
Ñî¸ëìàà: -Õî¸óëàà ãóë ãóó ðûí òàëáàé äýýð î÷ú¸. Ãóëãàæ ñóðúÿ.
Áÿìáàà: -Çà òýãüå, õè÷ýýëèéí äàðàà ÿâúÿ.
Ñî¸ëìàà: -Áè òýø¿¿ð àâúÿ. Õî¸óëàà öóã ÿâúÿ.
Áÿìáàà: -Öàãèéí äàðàà óóëçúÿ.
(ãýðèéí á . ñë .. ð)
117
Þþ
ßÿEe¨¸úÞþ
Þ¿ë¿¿ðÞíäýí, Þì÷èí õî¸ð óñ þ¿ëýõ áîëîâ. Òýä ÿàæ þ¿ëýõýý
ìýäýõã¿é áàéëàà. Þìæèð ýìýý þ¿ë¿¿ð ºãñºí. Òýä óñàà àñãàëã¿é þ¿ëýâ.
Òýä ýìýýä òà ëàðõ æýý.
-Õ¿¿õä¿¿ä þóãààð óñàà þ¿ëñýí áý?
ñ¿¿ þ¿ëýõ þ¿äýí ºìñºõ îþó ýðäýíý
þ ¿ ë ¿ ¿ ð
ÞíäýíÞì÷èí
ÞìæèðÀþóø
118
- Ýíý þó âý?- Ýíý þ¿äýí.- Ýíý õýí áý?- Ýíý Àþóø, Îþóí õî¸ð.
Õýí áý?
Þì÷èí
Àþóø
Þíäýí
Îþóí
Þó âý?
þ¿äýí
þ¿ë¿¿ð îþó
ÎíüñîãîÁèåã¿é áàéæ èíýýäýã þó âý?
öóóðàéÓóëûí öýöãèéã èâýýäýã þó âý?
íàðàíÕàìãèéí õóðäàí íü õîðâîîä þó âý?
ñàëõè
íàðàí
- Þíäýí! - Þó ãýíýý?- Þ¿äýíãýý ºìñººä èðýýðýé!- Òýãüå, òýãüå.
é
¯ã á¿òýýãýýðýé.
(Ìîðèñ)
119
Ïï
ïàïý
ïè
ïî
ïó
ïºï¿
îëèìï çóíû îëèìïïóóæèí ïóóæèí õººðºõï¿ðýâ ï¿ðýâ ãàðàã
Äýëõèéí òàòàõ õ¿÷èéãÄèéëæ öîéëñîí õºëºãÎã òîð ãóéí óóäàìä àÿëàõÎíöãîé õóðäàí óíàà ( ...æèí )
(Î.Ñóíäóé)
óóâàíóóæèíÏ, Ë
Åâðîï òèâßïîí óëñÏàðèñ õîò
Ïï
ï ó ó æ è í
120
Ïààíäàé ìèíü îäîî ÿàíàÏàãìà ýã÷ óóð ëà âàë ÿàíàÏààö ãàð õàí ÷àìàéã õàì ãààëæÏàà ëàí òàé ò¿ìïýíä óñ ä¿¿ðãýå.
(Á. Âààí÷èã)
ÿéöýýæ óíøààðàé.
Åðòºíöèéí ãóðâàí õóðäàí
Çýý ãýõýä ìîðü õóðäàíÒóó ãýõýä íîõîé ......Òóóãààä î÷èõîä òóóëàé ......
Ǻâ õîëáîîðîé.
1 áààñàí2 äàâàà3 ìÿãìàð4 ï¿ðýâ5 íÿì6 ëõàãâà7 áÿìáà
ÏààíäàéÏààíäàé ãýäýã õººðõºí ãºëºã ìèíüÏààöãà ïààöãà ã¿éæ ÿâààäÏàãìà ýã÷èéí ò¿ì ïýí òýé óñûãÏàë õèéòýë àñãàæ îðõèâ.
121
Êê
êó
êó êà ðå
ÏïÊê
ì à ð ê
ÌàðêÁè ìàðê öóãëóóëäàã. Ìàðêèéã çàõèäëûí äóãòóé äýýð
íààäàã. Ìàðê öóã ëóó ëàõ äàà: 1. Ìàðêèéã öý âýð õýí õóóëæ àâíà.2. Ìàðêàà òóñãàé õàâòàñíû çàâñàð õàäãàëíà.3. Ìàðêàà òºðºë, òºð뺺ð íü õèéíý.
êèíîêàññ
êóðñêëóá
êîìïüþòåðøîêîëàä
ïàðêìàðê
122
ÊèíîÕîòîä îëîí êèíî òåàòð áàéäàã. Áèä õ¿¿ õýë äýéí
êèíî ¿çýõ äóðòàé. ¯çñýí êèíîãîî ààâ, ýýæ, ä¿¿ íàðòàà ÿðüæ ºãäºã. Òýä èõ äóðòàé ñîíñäîã.
-Òà íàð ÿìàð êèíî ¿çñýí áý?
Õ¿¿õäèéí ïàðêàä òîãëîæ áàéãàà ¿ëãýðèéí áààòðóóäûã íýðëý.
123
Ôô
Ìàðàôîí ã¿éëò
Ìà ðà ôîí áîë õîëûí çàéí ã¿éëò þì. Ìàðàôîí ã¿éëò íü î ëèì ïèéí ñïîð òûí àíõíû òºðëèéí íýã. Îëèìïèéí òîãëîëòûã ìàðàôîí ã¿éëòýýð õààäàã.
òåëåìàðàìèêðî
ôîí
ôîíä ôåðì ôîðì ôèçèê ãîëüô
ÏïÊêÔô
ô î ò î
124
ÏïÊêÔôÙù
Ùù
Ï.Å. Ùåòèíêèí
Ï.Å. Ùå òèí êèí áîë Îðîñûí öýðãèéí äàðãà. Ùåòèíêèí ìàíàé àðä ò¿ìýíä òóñàëæ áàéñàí. Ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèéã Òºìºðáààòàð æàíæèí ãýäýã.
Ùåòèíêèí áîë çîðèãòîé, ñàéõàí ñýòãýëòýé õ¿í.
Ïï Ôô
Êê ?
Öººí ¿ãýíä îðäîã ÷ Öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéí íýãØ, × õî¸ðûã íèéë¿¿ëæ õýëäýã Èõ ñîíèí ¿ñýã
125
þ - þóþ - þ¿ áèå - áèåýî¸ - î¸îóÿ - óÿà
þó âý?þ¿ âý?¿å - ¿åýãî¸- ãî¸îõàÿ - õàÿà
Áèå áèåý õàéðëàÿ.Ãî¸ëûí äýýëýý .
Õàð áÿðóóßñàí õîäîîäòîéÒýð þó âý?
(÷.âã.)
ìîðèíû óÿàíàðíû òóÿà
ãîâèéí ãî¸îçààíû ñî¸î
åýåº
å
¸î¸ó
¸
þóþ¿
þ
ÿàÿó
ÿ
Õàð õóðãàßñàí Ẻðòýé Òýð þó âý?
(ì..ë)
ßàãààä?
Îíüñîãî
ß
Å
¨
Þú
Òýð þó âý?
126126
Ïàíäà
-Õóëñíû áààâãàéã þó ãýæ íýðëýäýã âý? -Ïàíäà õààíà àìüäàðäàã âý?
Ǻâ äàðààë ëààð óíø.
Èéìýýñ Ïàíäàã õóëñíû áààâãàé ãýæ íýðëýäýã.
Ïàíäà íü õóëñàí îéä àìüäàð÷, õóëñààð õîîëëîíî.
Ïàíäàã àìüòíû õ¿ðýýëýíä õàðæ áîëíî.
Ïàíäà áààâãàé Õÿòàäûí óóëàðõàã ãàçàðò àìüäàðäàã.
Ǻâ õîëáîæ, ¿ã á¿òýýãýýðýé.òðàê-
-öåðò
ïèé-
-øèí
-òîð
ÔÊÏ Ù
êîí-
êè--òî
ïàí-
-äà
-íîôî-
......
...
...
......
127127
128
129
1.Ýâë¿¿ëæ áè÷ýýðýé.
íîìîî óíø...
¿ãýý áè÷...
òîîãîî áîä... ÿ
¸
å
üú
3. ÿéöýýæ áè÷ýýðýé.
Ãî¸î áîë ...................
5. ¯ñýã íºõºæ áè÷ýýðýé.
ñ êê í î
î ë ì ï
ÿ î íñ î ð ò
î ì ï î ò
ÎË
È
Ì
Ï
À
Í
2. Õýäýí ¿ñýã áàéíà âý?
6. Ä¿ðñèéã àøèãëàí ¿ã á¿òýýæ áè÷ýýðýé.
4. Òîõèðîõã¿é ¿ãèéã îëîîðîé.
ã¿éå, õàðàéÿ, ãî¸î
ÈÎ
ÏÊ
Ä
Ñóðñíàà øàëãààðàé.
130
Óíøèíà äàà,
áè÷íý äýý
Ìàíàé ãýðèéíõýí
Áè ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷òýéãýý îéä î÷èâ.
Ààâ, ýýæ õî¸ð òîì ñàâààð æèìñ
ò¿¿ëýý.
Àæèë õèéâýë Àì òîñîäíî
-Õýí õýí æèìñ ò¿¿â?
â
õ
æ
ã
÷
á
Áè õàìãèéí æèæèã ñàâààð æèìñ
ò¿¿ëýý.
Ò¿¿ñýí æèìñýýðýý àìòàò ÷àíà ìàë õèéâ... (Ò. Æàìüÿíñ¿ðýí)
Àõ, ýã÷ õî¸ð àðàé áàãà ñàâààð æèìñ
ò¿¿ëýý.
¯ãèéí ñ¿ëæýýã íºõºæ áè÷ýýðýé.
132
Ìèíèé ààâ
Ààâ ìèíü Àæëààñàà èðýýäÀñóóñàí áîëãîíä õàðèóëíà Àëèâàà øèíèéã ìýäýõ ãýæ Ààâûãàà áè õ¿ëýýíý
Ààâ ìèíü Àæëààñàà èðýýäÄóõàí äýýð ¿íñýíý Ààâûíõàà ýíý øàãíàëûã Àâàõ ãýæ äàíäàà áîäíî...
(ª. Ãèâààáàëæèð)
Ààâ
ªã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýí, õóóëæ áè÷ýýðýé.
Ìèíèé ààâûí íýðèéã ...................... ãýäýã.Íàìàéã .......................... -èéí ............................. ãýäýã.
äóõàí äýýð ¿íñýíýàñóóñàí áîëãîíä õàðèóëíà
••
Õàðèí ýý!
Ø¿ëãýý ÿàæ öýýæëýõ âý?
Ààâûãààáîäíîõ¿ëýýíý
••
133
Ìèíèé ýýæ
Ýýæ ìèíü Ýðýýí àë÷óóðòàéÍîãîîí äýýëòýéÝýæèéãýýÝðýýí àë÷óóðòàé íüÍîãîîí äýýëòýé íüÇóð÷èõëàà áèÁóä÷èõëàà áè
Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºí áè÷ýýðýé.
Ìèíèé ýýæèéí íýð ........................
Ýýæèéí ñóðãààë ýðäýíý
Ýýæ ìèíüÍàéðñàã çàíòàéÍàääàà õàéðòàéÍàéðñàã çàíÍàíäèí õàéðûãÕýðõýí çóðàõ âý?Õýëæ ºãíº ¿¿, òà (Æ. Äàøäîíäîã)
Ààâûí ñóðãààë àëòÌèíèé ýýæ
..............
..............
óðàí
Òà íàð ýýæèéãýý ä¿ðñ ëýí áîäîîðîé.
134
“Ìèíèé ààâ”, “Ìèíèé ýýæ” ø¿ëãèéã óíøààä õ¿¿õä¿¿ä ààâ, ýýæèéíõýý òóõàé ÿðèëöæýý.
1. Ààâ, ýýæèéíõýý òóõàé õ¿í á¿ð áîäíî.
2. Íàéç íàðààñàà ààâ, ýýæèéíõ íü òóõàé àñóóæ ÿðèëöàíà.
3. Íàéçûíõàà àñóóëòàä õàðèóëíà.
Ààâ, ýýæ íàäàä
õàéðòàé.Ààâ, ýýæ íàìàéã ¿íñäýã.
Òàíàé ààâ, ýýæ ÷àìä
õàéðòàé þó?Òýä ÷àìàéã ¿íñäýã ¿¿?
Ààâ, ýýæ ÷èíü ÷èíèé àñóóëòàä õàðèóëäàã óó?
...?
Ààâ, ýýæ íàäàä
òóñàëäàã.
.........
.... ....
135
ßàãààä ¿ãýíä îðîõ ã¿é
áàéíà?
Áè ÷èíü õààíà áàéíà
àà?
Ãýðýý îëîõã¿é íü,
ÿàíà àà! Èé! Èé!
Õ¿¿å!, Ýíý ÷èíü ìèíèé ãºëºã ìºí
¿¿?
Ãýðýý îëîõ óó, ãºëºã ìèíü?
Áè ÷àìàéã øèéòãýíý ýý.
Õ¿¿ ãºëºã õî¸ð
136
Óíøñàíàà íàéç íàðòàà ÿðüæ ºãººðýé.
Ãýðòýý õ¿ðýýä èðëýý ø¿¿. Áàÿðëàëàà ãºëºã ìèíü.
Íààø èð! Õî¸óëàà òîãëî¸.
- Õ¿¿ ãºë㺺 ÿàæ øèéòãýñýí áý?- Õ¿¿ þóíû à÷ààð ãýðòýý èðýâ?
ßðèõäàà:
ÝõëýýäÄàðàà íü ÒýãýýäÃýòýëÝöýñò íü
ÿàñàí áý?
Äýì äýìýíäýý Äýýñ ýð÷èíäýý
ßàæ ÿðèõ áèëýý?
Ç¿éð öýöýí ¿ãèéã õóóëæ áè÷ýýðýé.
137
Òîî áîäëîãî
¯åèéí æààõàí îõèíòîé öóãªäºðæèí ãàäàà äýýñ òîãëîâ¯äøèéí á¿ðèéä ãýðòýý îðîíãóóòÃýðèéí äààëãàâðàà ãýíýò ñàíàâ
Òàâ äýýð íýìýõ íü çóðãàà, òýíö¿¿?Òà ìèíü ýý, ÿìàð õà÷èí þì áý?Àõèí àõèí õóðóóãàà òîîëîâ÷Àðãàã¿é íýã äóòààä áàéõ þì àà
Åñ äýýð íýìýõ íü äºðºâ, òýíö¿¿?Åðººñºº ÿìàð õà÷èí þì áý?Ãóðâàí õóðóó áàñ ë äóòëààÃóòëàà òàéëæ áîääîã þì áèë¿¿?
(Ã. Íÿìàà)
Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ñãèéã íºõºí áè÷ýýðýé.
àðâ í ã ð â
àðâ í í ã
5+6=
9+4=
8+3=
7+6=
Ç¿éð ¿ã
Óñàí äàëàé áóëãààñ ýõòýéÓõààí äàëàé íîìîîñ ýõòýé
138
ÕàðàíäààÕàðàíäààÕîðîãäñîîðÕîðîãäñîîð
Õàìàã áèå íü Áàðàãäñààð Áàðàãäñààð
¯ñýã òîîã ìèíü Áè÷¿¿ëñýýð Áè÷¿¿ëñýýð
¯çñýí õàðñíûã ìèíü ÇóðóóëñààðÇóðóóëñààð
Ýý õººðõèé Íàðèéí áèåý äóóñãàëààÍàäàä á¿õíýý çîðèóëëààÝðäýì ñóðàõàä òóñàëëààÝðýëõýã ÷àìäàà áàÿðëàëàà
(Æ. Äàøäîíäîã)
- Ýðäýì ñóðàõàä þó þó òóñ áîëäîã âý?
Øàâðûã óñààð çóóðíàÑàâðûã õóñààð çîðíî
Ò¿ðãýí õýëëýã
Çà, òýãüå.
Ò¿ðãýí õýëüå!
Õàðàíäàà
Øàð ºíãèéí
õàðàíäààã ñîíãîâ.
Á¿õ õàðàíäààãàà ¿ç¿¿ðëýâ.
Øàð õàðàíäààãààð íàð çóðàâ.
Áè äýëã¿¿ðýýñ
õàðàíäàà àâëàà.1
ªã¿¿ëáýðèéã çºâ äàðààëëààð áè÷ýýðýé.
Ǻâ õîëáîîðîé
Õàð
Íîãîîí
Õºõ
Øàð
Óëààí
Áîð
139
Ãàâàð çàõèà áè÷ñýíäýý áàÿðòàé áàéâ. Òýãýýä øóóäàí÷ áîëîí ã¿éëýý.
-Ãàâàð ãºë÷ãèéä çàõèàãàà õýðõýí õ¿ðãýñýí áý?
Çàõèäàë
Áîðîî îðñîîð. Ãàâàð ãýðòýý óéäàæ ñóóëàà. Õýíä çàõèà áè÷äýã þì áèëýý? ãýæ áîäëîî.
Îëëîî, îëëîî! Õºë íü ãýìòñýí ãºë÷ãèé íàéçäàà çàõèà áè÷üå.
ª÷èãäºð áàìáàðóóø, áºæèí, õýðýìõýí ãóðàâòàé õºãæèëòýé òîãëîñîí.
Öººðºì óðóó ÿâæ çóãààëñàí. Àìòòàé ñàéõàí õîîë èäñýíýý áè÷ìýýð áàéëàà.
Ãýâ÷ ãàâàð îëîí ¿ã çºâ áè÷èæ ñóðààã¿é áàéâ. Òýãýýä “Ýäãýðñýí áîë õàìò òîãë ãýæ áè÷èâ.
-úë÷ãèéí áè÷èõ çàõèàã ã¿éöýýæ áè÷.
140
ªâººãèéí ñóðãààëÕàðààë ¿ãèéã öýýðëýæ ÿâÅðººë ¿ãèéã öýýæèëæ ÿâÕ¿í á¿ðèéã õ¿íäýëæ áàéÕýí á¿õýíòýé ìýíäýëæ áàé
Àæèë ¿éëä àìæèëò õ¿ññýíÀÿòàé åðººë àéëòãàæ ñóð ãýæªâºº íàäàä çàõèæ ñóðãàí઺𺺠ò¿¿íèéãýý ¿ðãýëæ ñàõèíà.
(Ä. Ñàíææàâ)
-ªâºº þó ãýæ ñóðãàñàí áý?
õàðààë
åðººë
ðààëõàðàðà
ÅðººëÓðò íàñàëæÓä í æàðã ðàé
ºâºº ýìýýààâ ? ? ýã÷
1. Óðò ýãøãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé.
åðººë
141
Õºõ ÷îíî àâ àäèëõàíÇóðãààí áýëòðýãýýÿçýýíä õèéãýýäÀìàíäàà çóóæ ÿâíà
Áàéðíûõàà ĺðâºí èë öºìèéã íüÁÿðòàé ñîãîð÷ ÿâíà
ÝýæÎéí öýöýðëýã òàðæ áàéíàÕàà ñàéã¿é îðîí ãýðýý çîðüæ ÿâíà
ªºäºñõºí çàðààÆààõàí òýðýã ò¿ðæ ÿâíàªðãºñòýé õî¸ð ẺäèéÇàäãàé á¿õýýãýýñ öóõóéæ ÿâíà
Àìüñ ãààä ñààð, òóóëàéÑ¿éõ òýðýã ÷èð÷ ÿâíàÒàâàí äýëäýí áºæèíÑ¿éõýí äîòðîîñ äýëäèéæ áàéíà
¯ð à÷àà Ǻºæ ÿâàà àìüòàí á¿õýíä á誺ðèéíõººÝýæ øèã, ýìýý øèã õàéðòàé
(Ò. Ãàëñàí)
Ýõèéã àøèãëàæ, ºã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýí áè÷ýýðýé.
Ç¿éð öýöýí ¿ãÝýæ íü á¿¿âýéëæ õàéðëàíàÀàâ íü ýâèéëæ õàéðëàíà
èë ãýäýã...... ãýäýã...... ãýäýã...... ãýäýã.
ÑîãîîíûÒóóëàéíûÇàðààíû×îíûí
çóëçàãûã
142
Ýìãýí
Õ¿¿ îõèí õî¸ð ÿâæ áàéâ. Çàì õàë òèð ãàà èõòýé áàéëàà. Òýäíèé ºìíº ÿâæ áàéñàí ýìãýí õàëòèð÷ óíàâ. Õ¿¿ “Ìèíèé ö¿íõèéã áàðüæ áàé” ãýæ õýëýýä ýìãýíä òóñëàõààð ã¿éâ. Õ¿¿ã ýðãýí èðýõýä:
-Ýíý õ¿í ÷èíèé ýìýý þ¿? ãýæ îõèí àñóóëàà. -¯ã¿é ýý, ãýæ õ¿¿ õàðèóëàâ. -Ýýæ ÷èíü þì óó? ãýæ àñóóõàä õ¿¿:- ¯ã¿é ýý, ãýëýý. -Òýãâýë òàíüäàã õ¿í ÷èíü ¿¿? ãýñýíä-¯ã¿é, ¿ã¿é. Ç¿ãýýð ë íýã ýìãýí ãýæ õ¿¿ è íýýì ñýã ëýí ºã¿¿ëæýý.
(Â. Îñååâà)
Ýíý ýõèéã óíøààä õ¿¿õä¿¿ä ººð ººð áîäîëòîé áàéâ. -Òà íàð õýíèéã íü äýìæèæ áàéíà âý? ßðèëöààðàé.
Õ¿í á¿ðèéã õ¿íäýëæ, òóñëàõûã
õ¿ñäýã.
Áè çºâõºí ººðèéíõºº ýìýý, ºâººä ë òóñàëíà. Òóñëàìæ õýðýãòýé
á¿õýíä òóñëàõ õýðýãòýé.
Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºæ õóóëæ áè÷ýýðýé.
Ç¿éð öýöýí ¿ã... õ¿íä ñóðãàìæ õýðýãòýé... õ¿íä ºðãºìæ õýðýãòýé
(Õºãøèí, Çàëóó)
à ýî ?ó ¿
è
143
1. Àõ ä¿¿ ãóðâàí òîîðîé áàéæýý. Òýäíèé îéðîëöîî íýã ÷îíî àìüäàðäàã áàéâ.
Ãóðâàí òîîðîé çóíû òóðø òîãëîæ, èõ õºãæèëòýé áàéâ. Ãýòýë íàìàð áîëæ, äààð÷ ýõýëæýý.
2. Òýãýýä äóëààõàí, áàò áýõ áàéøèí áàðèõààð øèéäýâ.
3. Áàãà òîîðîé ºâñºí áàéøèí áàðèâ.
4. Äóíä òîîðîé ìîäîí áàéøèí
áàðèâ.
5. Àõ òîîðîé òîîñãîí áàéøèí áàðèâ.
Ãóðâàí òîîðîé
144
6. Íýã ºäºð ÷îíî ãóðâàí òîîðîéã èäýõýýð èðýâ. Ýõëýýä ºâñºí áàéøèíã ¿ëýýæ íóðààâ.
-¯ëãýðýýñ þó íü òààëàãäàâ?
Ç¿éð öýöýí ¿ãÝðõèéã ñóðàõààð Áýðõèéã ñóð
“Ãóðâàí òîîðîé” ¿ëãýðýýñ õîñ ýãøèãòýé ¿ãèéã ñîíãîæ, ¿åýð òàñëàí áè÷ýýðýé.
Þó âý?
....ºâñ ....
òîîñãî....
öýöýã÷îíî
¿éóé
ýéîé
àé
7. Äàðàà íü ìîäîí áàéøèíã ¿ëýýæ íóðààâ. Õî¸ð ä¿¿ íü àõûíõàà áàéøèíä ã¿éæ èðýâ.
8. ×îíî òîîñãîí áàéøèíã íóðààæ äèéëñýíã¿é. Õî¸ð ä¿¿ íü àõ òîîðîéí à÷ààð àâðàãäæýý.
Äýýðõ ýõýýñ þó âý? àñóóëòàä õàðèó ëàãäàõ ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýðýé.
òîî ðîé, .......
145
Ãýðýýñýý ãàð÷ ñóì îðîîä Ãýðýý áè ñàíàëàà
Ñóìààñàà àéìàã îðîîäÑóìàà áè ñàíàëàà
Àéìãààñàà õîò îðîîäÀéìãàà áè ñàíàëàà
Ýíäýýñ õèëýý àëõààäÝõ îðíîî á¿òíýýð íü ñàíàëàà
(Ä. Ï¿ðýâäîðæ)
2. Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé.
Ìèíèé ýõ îðîí ...............................................Áè ................................ àéìàã (õîòîä) òºðñºí.Ìàíàé ñóìûí (ä¿¿ðãèéí) íýð ...............................
Ãýð, ñóì, àéìãàà õýí ñàíàñàí áý?
ãýðýýñóìàààéìãàà
ñàíàëàà.
Çóðàã á¿ðèéí ýõíèé ¿ñãýýð ¿ã á¿òýýãýýðýé.
Ýõ íóòãàà ñàíàëàà
Àðõàíãàé
ªìíºãîâü
Äóíäãîâü
Äîðíîãîâü
ªâºðõàíãàé
Òºâ
Ãîâü-Àëòàé
Áàÿíõîíãîð
Õîâä
Áàÿí-ªëãèéÓâñ
Çàâõàí
Õºâñãºë
ÁóëãàíÑýëýíãý Äîðíîä
Ñ¿õáààòàð
Õýíòèé
Îðõîí Äàðõàí
Óëààíáààòàð
.....
146
Òýì¿¿æèí Áîîð÷è õî¸ð
Òý ì¿¿ æèí íàéìàí øàðãà ìîðèî àëäæýý. Ìîðüäîî ãóðâàí ºäºð ýðýýä îëñîíã¿é. Õîò àéëûí ãàäàà î÷âîë íýã õ¿¿ ã¿¿ ñààæ ñóóâ. Ò¿¿íèéã Áîîð÷è ãýäýã. Òýì¿¿æèí õ¿¿ãýýñ ìîðüäîî àñóóâ. Òýãýýä öààø õàìò ÿâæýý. Òýä ìîðüäûí ìºðººð ýðñýýð îëîâ.
Òýì¿¿æèí Áîîð÷èä òàëàðõàæ, ìîðü ºãüå ãýâ. Ãýòýë Áîîð÷è “×àìààñ þó ÷ àâàõã¿é ýý” ãýëýý. Èíãýæ Òýì¿¿æèí Áîîð÷è õî¸ð àíä áîëîâ.
(“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” çîõèîëîîñ)
- Õýí Òýì¿¿æèíä òóñëàâ?- Áîîð÷è ÿìàð õ¿¿ âý?
Ç¿éð öýöýí ¿ãÕ¿íèé ñàéíûã íºõºðëºæ ìýäíýÌîðèíû ñàéíûã óíàæ ìýäíý
Ýõýýñ õ¿íèé íýðèéã îëæ áè÷ýýðýé.
.......... ..........
×èíãèñ õààíû áàãûí íýð Òýì¿¿æèí.
147
Øóóðãà
Òýãýýä õàðòàë äàëäóó ìîäíû äîð Ñàøà çîãñîæ áàéâ. Òýð áàñ ë àéãààä ñóðãóóëü óðóóãàà ÿâæ ÷àäàõã¿é áàéæýý. Õºâã¿¿ä áèå áèåý õàðààä áàÿð õººð áîëîâ. Òýä ñóðãóóëü óðóóãàà õàìò ã¿éëýý. Øóóðãà èñãýðýí øóóãèâ÷, àéìààð áèø áàéëàà.
(Â.À.Ñóõîìëèíñêèé)
Çóðãèéí ¿éë ÿâäëûã ÿðèëö.¯ãñèéã áàéðëóóëæ ç¿éð öýöýí ¿ã áîëãîí áè÷ýýðýé.
äýýð Öóâæ
ÿâñàí
áàðñààñ
Öóãëàæ
ñóóñàí
øààçãàé
Ǻâ õîëáîîðîé.
öººí õ¿÷ã¿é
õ¿÷òýéîëîí
Òîëÿ íýãä¿ãýýð àíãèä ñóðäàã. Ò¿¿íèéã ãýðýýñýý ãàðàõàä öàñàí øóóðãà øóóð÷ áàéâ. Òîëÿ àéæ, óëèàñàí äîð çîãñîâ.
148
Á¿òýëã¿é àæèë
-Ýíý õ¿¿ãèéí îðîíä ÷è áàéñàí áîë ÿàõ âý?
Ýíý ñàíäëûí íýã õºë óðò áàéíà. Òàéðúÿ áàéç.
Îäîî ýíý õºë …
Îäîî ýíý õºë íü óðò áàéíà. Áàñ ë òàéðúÿ äàà.
Ýíý òóí á¿òýëã¿é àæèë áîëëîî äîî.
1. Ýõëýýä ñàíäëàà äàðæ ¿çíý.
2. Àðàé óðò õºëèéã íü õºðººäíº.
3. Áîëîõã¿é áîë äàõèàä õºðººäíº.
Ç¿éð öýöýí ¿ãÄî îî õýì èæ Íýã îã îë
1. Ýõëýýä ñàíäëûí õºëèéã õýìæèíý.
2. Áóñäààñ óðò õºëèéã îëíî.3. Òàéðàõ õýñýãò òýìäýã
òàâèíà.4. Òýìäýã òàâüñàí ìºðººð
òàéðíà.
Òà íàð àëèéã íü ñîíãîõ âý? ßðèëöààðàé.
?
Ç¿éð öýöýí ¿ãèéí ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé.
òæ
ë
149
Áÿöõàí ìóóð
1. Ìóóðûí çóëçàãà ýýæòýéãýý çàãàñ áàðèõààð ãîë äýýð èðýâ.
2. Íýã áîëæìîð íèñýí èðýâ. Áÿöõàí ìóóð äýãýýãýý îðõèí ò¿¿íèéã áàðèõààð õººâ. Ãýâ÷ áàðüæ ÷àäñàíã¿é.
3. Ãýòýë íýã ýðâýýõèé íèñýõèéã õàðààä àðààñ íü õººâ. Ìóóðûí çóëçàãà ýðâýýõèéã áàñ ë áàðüæ ÷àäñàíã¿é.
4. Ìóóðûí çóëçàãà ýýæèéíõýý áàðüñàí çàãàñûã ¿çýýä “Ýýæ ýý! Áè ÿàãààä íýã ÷ çàãàñ áàðüæ ÷àäñàíã¿é âý?” ãýæ àñóóâ.
150
6. Ìóóðûí çóëçàãà îëîí çàãàñ áàðüæýý. Òýãýýä ìóóð ýýæòýéãýý ãýð óðóóãàà áàÿðòàé ÿâëàà.
5. Ýýæ íü “Õ¿¿ ìèíü ÿìàð ÷ àæèë õèéõýä òýâ ÷ýýð òýé áàéõ õýðýãòýé” ãýæ ñóðãàâ. Çóëçàãà çàãàñ áàðüæ ýõëýâ.
-Áÿöõàí ìóóð þó áàðüñàí áý?-Òýð þó þó áàðüæ ÷àäààã¿é âý?-Ìóóð ýýæýýñýý þó ñóðàâ?
Áÿöõàí ìóóð
ãîë äýýð
ýðâýýõèé
ýýæýýñýý
çàãàñ
ÿàâ?
Ç¿éð öýöýí ¿ãÀæèë õèéâýë äóóñòàëÄàâñ õèéâýë óóñòàë
à ã ñ ç à
çàãàñ
ó â ø ó ó
?
¯ñãèéã çºâ áàéðëóóëæ, ¿ã á¿òýýãýýðýé.
..............................
..............................
..............................
..............................
151
Õàâàð
ªðººíä ÷èâ ÷èìýýã¿é. Õ¿¿õä¿¿ä òàâàí õîøóó ìàë çóðæ áàéëàà. Áàãø Ñ¿õèéí äýðãýä î÷îîä:
-×è ìàë çóðàõã¿é, ÿàãààä ÿðãóé çóðàâ? ãýæ ãàéõàí àñóóâ.- Õàâàð öàãò ÿðãóé èäñýí ÿìàà ñ¿¿ îðäîã ãýæ ìàíàé ýìýý õýëñýí.
Áè ñ¿¿íä äóðòàé. Òýãýýä ÿðãóé çóðëàà. Äàðàà íü ÿìàà çóðíà ãýæ õàðèóëæýý.
(Ä. Áàçàððàã÷àà)
-Ñ¿õ ÿàãààä ÿðãóé çóðñàí áý?-Ñ¿õ òàâàí õîøóó ìàëûí àëèéã íü çóðàõ âý?
ÎíüñîãîÝíõðèé í ëõ áàéòëààÝð¿¿ ä¿¿ðýí ñàõàëòàéÝðäýíèéí õî ð õîíõòîéÝýòãýð õî ð ñýëýìòýé
(....)
1. Öýãèéí îðîíä ÿ, ¸ ¿ñýã íºõºæ áè÷ýýðýé
152
Õýíç õóðãà
Ìèíèé õýíç õóðãàÌàãíàé õàëçàí çóð âàñ òàéÌÿíãàí õîíèíû äóíäààñ Áè õàðìàãö òàíüäàãÌÿðñ ìÿðñ ìàéëæÍàìàéã ÷èã ëý ñýýð èðäýãÄóí öàãààí ¿ñòýéÄóðàí õàð í¿äòýéÒ¿ìýí õîíèíû äóíäÒ¿¿íýýñ õººðõºí àìüòàíã¿éÒºðñºí õîò äîòðîîÒýð áèä õî¸ð òîãëîäîã
(Ä. Íàöàãäîðæ)
Ìèíèé õàéðòàé ...ÿìàð? ¿ñòýé ÿìàð? í¿äòýé
ÿìàð? ÷èõòýé ÿìàð? õºëòýéÿìàð?
õîøóóòàé
Òà íàð ÿìàð àìüòàíä õàéðòàé âý? Îíöëîã øèíæèéã ÿðèëö.
ÎíüñîãîÃàí õ¿¿ ãàðõèí äýýëòýé
(õ...à)
153
Óíàãà
1. Óíàãà ýýæòýéãýý àìüäàðäàã áàéâ. Òýð ¿ðãýëæ ýýæýýðýý òóñëóóëäàã áàéæýý.
2. Óíàãà íýã ºäºð ãàíöààð ãîë ãàòëàõ áîëîâ.
3. Äýðãýäýý áàéãàà ¿õðýýñ “Áè ãîë ãàòàëæ ÷àäàõ áîëîâ óó? ãýæ àñóóâ. ¯õýð “Ãîë ã¿åõýí áàéíà” ãýâ.
4. Ãýòýë õýðýì ãàð÷ èðýýä “Ãîë óðóó îðæ áîëîõã¿é. Óñ èõ ã¿í, æèâíý ø¿¿” ãýâ.
- Óíàãà ãîë ãà òàë ñàí óó?
154
5. Ãàéõñàí óíàãà ýýæýýñýý àñóóõààð áóöàâ. Õàðèí ýýæ íü “×è ¿õðýýñ òîì óó, æèæèã ¿¿? Õýðýì ÷àìààñ òîì óó, æèæèã ¿¿? ×è ÿàãààä ººðºº õèéæ ¿çýëã¿é, äàíäàà àñóóæ áàéäàã þì áý? ãýâ.
6. Óíàãà ýýæèéíõýý õýëñýí ¿ãèéã áîäîí áîäîí ãîë ãàòëàâ. Ãîëûí óñ ã¿åõýí ÷ áèø, áàñ ã¿í ÷ áèø áàéëàà.
“Èõ, áàãà” ãýñýí ¿ãèéã çºâ áàéðëóóëæ áè÷ýýðýé.
ã¿íçãèé
ã¿åõýí
..........
..........ãîë
Òîì óó? æèæèã ¿¿?
Ç¿éð öýöýí ¿ãÓðàëä âàë íýã íü ò¿ð¿¿ëíýÎðîëä âîë íýãèéã á¿òýýíý
Ìóóð õóëãàíààñ òîì íîõîéíîîñ æèæèã.
155
Ìàë÷èí áîëæ òîãëî¸
Ìàíàé õîòîíäÎ÷ú¸ íàéçóóä ààÌàë÷èí áîëæÒîãëî¸ á¿ãäýýðýý
Õóñàí óóðãààÕóéâëàí òîãëî¸Õóë óíàãààÓóðãàëæ òîãëî¸...
Õóâ èøãýýÓãæèí òîãëî¸Õóíäàí õóðãààÕºãíºæ òîãëî¸...
Õîîâîí áîòãîî Õîìíîí òîãëî¸Õººðõºí òóãàëàà Õºõ¿¿ëæ òîãëî¸
Îíüñîãî
Õîòîí äîòîð Ýðõ øàð äààãà
(.............)
óãæòîãëîõºõ¿¿ë
ÿ¸å
óãæúÿ............
+
(ª. Ãèâààáàëæèð)
Òîõèðîõ ¿ñãèéã çàëãàæ áè÷.
156
Áîðõîí áîòãî ãàäñàà òîéðîí áóéëíà. Òàâàí íàñòàé Ñóâäàà ãàéõàí õàðæ,
- ×è þóíä 캺ðººä áàéãàà þì áý? ãýâ. Áîòãî îõèíûã õàðæ,
- Òóãàë 캺ðäºã áîëîõîîñ áèø, áîòãî 캺ðäºã áèë ¿¿? ãýâ. Áÿöõàí Ñóâäàà … áààõàí áîäñîíîî
- ×è ÿàãààä ìàéëààä áàéãàà þì áý? ãýâ. Áîòãî - Õýçýý áîòãî ìàéëæ áàéñàí þì áý? ãýâ...
Ñóâäàà îõèí áîòãîíû òîëãîéã èëæ,- Áèòãèé óéë äàà. Ýýæ ÷èíü õàà÷ñàí þì áý? Áè äóóäààä èðüå! ãýâ. - Ýýæ ìèíü áýë÷ýýðò ÿâàà. Õàëóóí íàð øàðààä, àì öàíãààä áàéíà
ãýâ. Ñóâäàà ãýð óðóóãàà ã¿éâ. Ýìýýãýýñýý þì àñóóëàà. Õóâèíòàé óñàà
äààæ ÿäñààð áîòãîíû äýðãýä èðýýä,- Áè öºìèéã íü ìýäñýí. Áîòãî áóéëíà, õóðãà ìàéëíà, òóãàë 캺ðíº,
óíàãà ÿíöãààíà. Òèéì ýý? ãýõýä áîòãî-×è ÿìàð óõààíòàé þì áý? Á¿ãäèéã ìýäæýý ãýâ.
(Ä. Äàìáèéæàíöàí) - Îõèí ÿìàð õ¿¿õýä âý?
Îõèíû þóã øèíýýð ìýäýæ àâñàí áý?
óíàãàõóðãàáîòãîèøèãòóãàë
áóéëíàÿíöãààíà캺ðíºìàéëíà
Ç¿éð öýöýí ¿ãÝðäìèéã õè÷ýýëýýðÝðëèéã ñóðëààð
Áÿöõàí íàéçóóä
I
II- Îõèí áîòãîòîé þóíû òóõàé ÿðèëöñàí áý?
157
Ãóðâàí íàéç
ªã뺺 íàðíààð Ïèê, Ïàê, Íàê ãóðàâ õîîë îëîõîîð ãàðëàà. Òýä ìîääûí äóíä ãÿëàëçàõ ìºíãºëºã óòñûã õàðàâ. Òýä óòñààð äýýøýý àâèðëàà.
Ïàê òýíä àìòàò ÷èõýð áàéãàà ãýæ áîäîâ. Ïèê øîêîëàä, æèãíýìýã áàéãààñàé ãýæ õ¿ñ÷ýý. Õàðèí Íàê ò¿ð¿¿ëæ ãàðàõààð ÿàðíà.
Ãóðâàí íàéç èõ ë áàÿð õººðòýé áàéëàà. Äýýøëýõ òóñàì óëàì ë ÿàðíà.
Ààëçíû òîðíû ýãíýý á¿ðýýñ íýã ¿å õàñààä, ¿ã á¿òýý.
øîð ãî ëîãîð îî ëî ãî
æîðîí ðîî
- Ãóðâàí øîðãîîëæ þó õàðñàí áý?
Ãýòýë ... Ýíý ÷èíü þó âý? ...
158
Àìüòàä ÿàæ óíòäàã âý?
-Òóóëàé ÷è ÿàæ óíòäàã âý?-Åðäèéí áàéäëààð õýâòýæ óíòäàã.-Òýãâýë áîëæìîð ÷è?-Ñóóæ áàéãààä ë óíòäàã-Õàðèí òîãîðóó ÷è?-Áè çîãñîæ áàéãààä óíòäàã.-Òýãâýë, íàéçóóä ìèíü Áè ë áóñäààñ èë¿¿ òàâòàé óíòäàã
Á¿õíýýñ ñàéõàí àìàðäàã þì áàéíà. -×è òýãýõýýð ÿàæ óíòäàã õýðýã âý?-Þìíààñ ç¿¿ãäýæ óíòäàã.
Ǻâ õîëáîîðîé. ßìàð àìüòàí òîëãîéãîî óíæóóëàí ç¿¿ãäýæ óíòäàã âý?
òóóëàé
áîëæìîð
òîãîðóó
Ñàðüñàí áàã âàà õàé
çîãñîæ áàéãààä óíòäàã
Òîëãîéãîî óíæóóëàí ç¿¿ãäýæ óíòäàã
Ñóóæ áàéãààä óíòäàã
Õýâòýæ áàéãààä óíòäàã
Ñàðüñàí áàãâààõàé àìüòàí óó, øóâóó þó? ªã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýæ áè÷.
Ìèíèé áîäëîîð, ñàðüñàí áàãâààõàé áîë ........... . ßàãààä ãýâýë ....................
159
̺íõººãèéí àñóóëò
Àâàðãà òîì çààí õ¿ðòýë ĺðºâõºí õºëòýé áàéõàäÀòèãàð æààõàí ºò ÿàãààäÆàðàí õºëòýé áàéíà âý?
áàãø àà ...Õîîëîé ºâäºæ õàíèàëãàæ áàéõàäÕîíãî óðóó ÿàãààä òàðüäàã þì áîë îîÃàøóóí ¿ðëèéí îðîíä Ãàíöõàí ÷èõýð ºã÷ áîëîõ óó?
áàãø àà ...(Ë. Îäîí÷èìýä)
Ǻâèéã íü îëæ õîëáî.
à. òàõèàá. íîõîéâ. ààëç
äºðâºí õºëòýéíàéìàí õºëòýéõî¸ð õºëòýé
Ø¿ä ÿàãààä ºâääºã âý?
.........
.......
Ø¿äýý ÿàãààä óãàààäàã âý?
?
Àñóóëòàä õàðèóëæ áè÷ýýðýé.
160
Òýãýýñ àðàâ õ¿ðòýëõ á¿õ òîî æàãñëàà. Åñèéí òîî àíãèéí äàðãà áîëîâ. Íýã óäàà åñèéí òîî òýãä “×è ºäºðæèí áèäýíòýé áàéãàà áîëîâ÷ ÿìàð ÷ íýìýð àëãà” ãýæ õýëæýý. Òýã ãîìäîí íóëèìñ óíàãàâ.
Ǻâèéã íü îëæ õîëáî.
åñ
òýãîíãèðîî
“îëîí, öººí” ãýñýí ¿ãñýýð ºã¿¿ëáýð çîõèîãîîðîé.
àðàâ .... åñ .... çóðãàà
Ãýòýë íýãèéí òîî “×è áóñäûã á¿¿ äýý ðýëõýõ õýðýãã¿é” ãýâ. Åñèéí òîî “Òà õî¸ð íèéëýýä ÷ íàäàä õ¿ðýõã¿é ø¿¿ äýý” ãýâ.
Ãýòýë òýã “Áèä õî¸ð íèéëáýë ÷àìààñ èë¿¿ ø¿¿” ãýâ. Åñèéí òîî ò¿¿íä èòãýñýíã¿é...
Åñèéí òîî, òýã õî¸ðûí àëü íü ¿íýí õýëñýí áý?
Àðàâ åñººñ îëîí. Åñ àðâààñ öººí.
Áàãà ãýæ Áàñàæ áîëîõã¿é
Åñ, òýã õî¸ðûí ¿ëãýð
161
Øàíàãàí õîðõîé ýýæèéãýý ýðñýí íü
1. Õàâàð áîëæ, íóóðûí óñ á¿ëýýñýâ. Ìýëõèé ýýæ íóóðûí çàìàã äýýð æèæèã æèæèã õàð ºíäºã òºð¿¿ëæýý.
3. Íóóðàíä äýãäýýõèéãýý äàãóóëñàí íóãàñ èðýâ. Øàíàãàí õîðõîéíóóä “Òà ìàíàé ýýæèéã òàíèõ óó? ãýæ àñóóæýý. Íóãàñ “Òà íàðûí ýýæ ÷èíü á¿ëòãýð í¿äòýé, òîì àìòàé ø¿¿ äýý” ãýâ.
4. Òýä èðæ ÿâàà çàãàñûã õàðààä “Ýýæ ýý! Ýýæ ýý!” ãýæ òîñîí î÷èâ. Çàãàñ “Òà íàðûí ýýæ ÷èíü äºðâºí õºëòýé ø¿¿ äýý” ãýæ õýëýâ.
2. ªíäºãí¿¿ä òîì òîëãîéòîé, íàðèéõàí ñ¿¿ëòýé øàíàãàí õîðõîé áîëîâ.
5. Òýä ÿñò ìýëõèéã õàðààä “Ýýæ ýý! ýýæ ýý!” ãýæ äóóäàâ. ßñò ìýëõèé “Òà íàðûí ýýæ öàãààí ãýäýñòýé ø¿¿ äýý” ãýæ õýëýâ.
I
II
162
7. Ãýòýë ìýëõèé ýýæ ¿ñýð÷ èðýýä “Õ¿¿õä¿¿ä ýý, ýýæ íü èðëýý!” ãýâ. Øàíàãàí õîðõîéíóóä èõýä ãàéõàâ. “Òà ÿàãààä áèäíýýñ ººð áàéãàà þì áý? ãýæ àñóóæýý. Ìýëõèé ýýæ “Òà íàð ºñºæ òîì áîëîîä íàäòàé àäèëõàí áîëíî” ãýâ.
Àìüòàä ÿàæ ÿàæ äóóãàðàõ âý? ªã¿¿ëáýð çîõèîãîîðîé.
...... ......
......
Õóðãà
Ìýëõèé
Ãàëóó
Îíüñîãî
ĺðâºí õºë íü ìàéãà öîîõîðÕî¸ð í¿ä íü á¿ëòãýð öîîõîð
/......./
6. Öàãààí ãàëóó õºâñººð èðýâ. Øàíàãàí õîðõîéíóóä áàñ ë “Ýýæ ýý! ýýæ ýý!” ãýæ òîñîí î÷èâ. Öàãààí ãàëóó “Òà íàðûí ýýæ íîãîîí õ¿ðýìòýé, áàñ âààã âààã ãýæ äóóãàðäàã ø¿¿” ãýâ.
-Øàíàãàí õîðõîéí ýýæ þó áàéñàí áý?
163
Öàãòàé æààë
Öàãòàé æààë Öààíàà ë ìóíäàã Öàãã¿é íàäàäÁ¿ð ÷ ìóíäàãÁàéí áàéíÖàãàà õàðíà“Öàã” ãýæ öî÷òîë õàøõèðíà
Èõ, áàãà ¿äýä þó õèéäýã òóõàé ÿðèëöààðàé.
¯ã íºõºæ ºã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýæ áè÷ýýðýé.
24 öàã ......... ºäºð áîëäîã.60 ìèíóò ......... öàã áîëäîã.
6
áàã
à ¿ä èõ ¿ä
12
9 3
¯ã õîëáîæ ÿðèëöààðàé.
öàãáóãóéí... ... ...
ÎíüñoãîÀðâàí õî¸ð ºð òºº òýéªðòºº á¿ð õýì æýý òýé Õýìæýý á¿ð ýë÷òýéÝë÷ á¿ð ìý äýý òýé
(......)
Öàãòàé æààë ªã뺺 á¿ð õîöîðíîÖàãã¿é íàäààñ Òýýð õîéíî èðíý
Öàã öàã×àã ÷àã
Öàãààñàà ªºðºº ë õîöîðíî
Öàã öàã×àã ÷àã
164
Áàòàà ýõ çîõèîñîí íü
1. Áàòààãèéí àíãèéíõàí ýõ çîõèîæ áè÷èõ áîëæýý. Áàòàà þó áè÷èõýý óäààí áîäëîî. Òýãýýä õºäºº ÿâñàí òóõàéãàà áè÷èõýýð áîëîâ. Áè÷èõèéí ºìíº çóðàã çóðæýý.
2. Áàòàà çóðñíàà øàëãàæ ¿çýâ. Çàðèì ç¿éëèéã îðõèñíîî ñàíàæýý. Òýãýýä íýìæ çóðàâ.
ªºðñ人 õèéãýýðýé. 1. Ñýäýâò çóðàã çóðààðàé.2. Çóðãàà àæèãëàæ äóòóó ç¿éëèéã íýìæ çóð.
165
3. Áàòàà çóðñíàà äàõèí ñàéí õàðàâ. Òýãýýä çóðãààñàà ñàíàà àâ÷ “պ人” ãýäýã ýõ çîõèîæýý.
ªºðñ人 õèéãýýðýé. 3. Çóðãàà õàðààä ýõ çîõèîæ áè÷.4. Áè÷ñýí ýõýý íàéçäàà óíøèæ ºãººðýé.Íàéçûíõàà çºâëºñíººð îðõèñîí ç¿éë áàéâàë íýìæ áè÷ýýðýé.
4. Áàòàà çîõèîñîí ýõýý Çóëààä óíøèæ ºãºâ. Çóëàà ò¿¿íýýñ “×è ìîðèîð óðàëäñàí óó?” ãýæ àñóóâ. Áàòàà ìîðèîð óðàëäñàíàà ñàíààä íýìæ áè÷èâ.
166
5. Áàòàà áè÷ñýí ýõýý óíøèæ áàãà çýðýã çàñàâ.
6. Áàòàà øèíý öààñàí äýýð ýõýý õóóëæ áè÷ñýí. Äàðàà íü çóðãèéí õàìò ñàìáàðò ºëãºâ. Áàòààãèéí àíãèéíõàí çóðæ, áè÷ñýíýý ñàìáàðò íààâ. Áèå áèåäýý óíøèæ ºãºâ.
ªºðñ人 õèéãýýðýé. 5. Áè÷ñýí ýõäýý àëäàà áàéãàà ¿ã¿éã øàëãààðàé.6. Ýõýý õóóëæ áè÷ýýðýé. Çóðãàà íàéç íàðòàà ¿ç¿¿ëæ, ýõýý óíøèæ ºãººðýé.
167
Ñóðñíàà øàëãààðàé
- Ýõèéã óíøààä äààëãàâðûã ã¿éöýòãýýðýé.
Óñ öýöýã õî¸ð
Ãîðõèíû óñ ºäºð á¿ð öýöãèéã óíäààëíà. Öýöýã ÷ ãî¸õîí äýëáýýãýý íýýæýý. Ýðâýýõèé ò¿¿í äýýð ýðãýëäýíý. Íýã ºäºð öýöýã ãýíýò:
-Áè á¿õíýýñ ãî¸õîí. Óðñàõ óñíû òóíãàëàã, ýýõ íàðûí èë÷ýýñ ºíãºëºã ãýâ. Ýíý ¿ãèéã íàð, óñ õî¸ð õî¸óë ñîíñîâ. Óñ:
- Öýöýã ÷è ãî¸ ÷èíü ¿íýí. Õàðèí íàìàéã áàéõã¿é áîë ÷è óðãàæ ÷àäàõ áàéñàí óó ? ãýâ.
1. Öýöýã þóòàé ÿðèëöñàí áý? à) óñòàé á) íàðòàé
2. Öýöýã þóíû õ¿÷ýýð ñàéõàí óðãàâ? à) ººðèéí õ¿÷ýýð á) óñíû õ¿÷ýýð â) íàðíû õ¿÷ýýð
3. Öýöýã ÿìàð çàíòàé õ¿íòýé àäèëõàí áàéíà âý? à) îíãèðîî áàðäàì á) äàðóó òºëºâ
-Öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéã äýñ äàðààëëûí äàãóó íºõºæ áè÷ýýðýé.
Àà, Áá, Ââ, Ãã, ..., Åå, ¨¸, Ææ, Çç, ..., é, Êê, Ëë, Ìì, Íí, Îî, ..., Ïï,
Ðð, Ññ, Òò, Óó, ..., Ôô, Õõ, Öö, ×÷, ..., Ùù, ú, û, ü, ..., Þþ, ßÿ
Áè óíøèâ. Àõ çóðñàí.
Áè íîì óíøèâ.
Áè ¿ëãýðèéí íîì óíøèâ.
-ªã¿¿ëáýðèéã äýëãýð¿¿ëæ áè÷ýýðýé.
168
-Çóðãèéí ¿éë ÿâäëûã àæèãëà. Àñóóëòàä õàðèóëæ áè÷ýýðýé.
1. Òóóëàé þó îëñîí áý?...................................
- “Ñîíèðõîí” ãýñýí ¿ãèéí ýãøèã áà ãèéã¿¿ëýã÷èéã àæèãëà. Ǻâ õàðèóëòûã îëæ òýìäýãëýýðýé.
À. 3 ýãøèã, 5 ãèéã¿¿ëýã÷Á. 4 ýãøèã, 4 ãèéã¿¿ëýã÷
- ¯ãèéí ýõëýë, òºãñãºëèéã àæèãëà. Àñóóëòûí òýìäãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ã áè÷ýýðýé
3. Óëààí öýöýã áàÿðëàí ãàíõàâ. Ò¿¿íèéã õàðñàí àìüòàä ñîíèðõîí áàÿñëàà. Öýöãèéã ÿìàð ÿìàð àìüòàí ñîíèðõñîí áý? .......................................
2. Õóëãàíà èðýýä òýð öýöãèéã òàñëàõ ãýâ. Òóóëàé ò¿¿íä þó ãýæ õýëñýí áý?....................................
?
öîõõ¿í
í¿ä
äààì
ìàëëàà
?
169
Íîì íîì óíøààðàéÍîìûí íºõºð áîëîîðîé
170
Çàðèì ¿ãèéí òàéëáàð
Áººäèé
Àìüòíû çóëçàãà
Áýëòðýã
Áºæèí
Èë
Òîîðîé
Ìàëòàé õîëáîîòîé ¿ãÕóâ Ýâýðã¿é ýñâýë ÷èõ íü æèæèã ìàë àìüòàí (õóâ ÿìàà, õóâ èøèã)Õîîâîí Øîìáîãîð, ãîíçãîð (õîîâîí áîòãî)Õýíç Çóí òºðñºí òºë ìàë (õýíç õóðãà)Õóéâ Óóðãàíä óÿñàí îîñîðÕîì Òýìýýíä à÷àà à÷èõàä õýðýãëýäýã ýñãèéÕºãíº Õóðãà, èøãèéã çýëëýí óÿõ äýýñ
ÁóñàäÃàäàñ Þìûã òîãòîîõûí òóëä ãàçàðò çîîæ õýðýãëýäýã ìîä, òºìºð Äýãýý Þìûã ºëãºæ ãîãäîõ õýðýãñýë Õèë Íóòàã, ãàçàð îðíû õîîðîíäûí çààãØóóäàí÷ Çàõèà 纺äºã õ¿í
úë÷ãèé
Ìîä, óðãàìàë Äàëäóó Àíõèëàì ¿íýðòýé íàâ÷èò ìîä Óëèàñ Áóðãàñíû òºðëèéí íàâ÷èò ìîäÕóëñ ¯å, ¿åýð óðãàäàã, äîòðîî õºíäèéòýé ìîäßðãóé Õàâàð õàìãèéí ýðò óðãàäàã öýöýã
Ãàð÷èã
Áýëòãýë ...............................................................................................5-20
à, ý, è, î, ó, º, ¿ .................................................................................21-40
ì, ñ, ð, õ, ë, â, í, ø ............................................................................41-74
ã, ä, ò, á, ü, ö, ÷, ç, æ ........................................................................75-108
ÿ, å, ¸, ú, þ, ï, ê, ô, ù ..................................................................109-130
Óíøèíà äàà, áè÷íý äýý ................................................................131-170
