63
ADIYAMAN ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT BİLİM DALI MONOPOL PİYASASI MİKRO İKTİSAT YÜKSEK LİSANS ÖDEV ÇALIŞMASI Öğretim Üyesi: Yrd.Doç. Dr. Fuat LEBE Hazırlayan: Abdurrahman BUĞDAYCI

Monopol piyasa a.bugdayci

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Monopol piyasa a.bugdayci

ADIYAMAN UumlNİVERSİTESİ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

İKTİSAT BİLİM DALI

MONOPOL PİYASASI

MİKRO İKTİSAT YUumlKSEK LİSANS OumlDEV CcedilALIŞMASI

Oumlğretim Uumlyesi YrdDoccedil Dr Fuat LEBE

Hazırlayan Abdurrahman BUĞDAYCI

Mart-2016

ADIYAMAN

İccedilindekilerMONOPOL3

1 Piyasa Yapısı 3Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır3Monopole konu olan mal kullanma ile kolay yıpranabilen ve ya tuumlkenen bir mal olmalıdır42 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI5Temel Kaynakların Kontroluuml5Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi 5Patent Hakkı6Oumlzel İmtiyaz Hakkı 63 MONOPOLDE MALİYETLER7

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR9Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi12Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik14Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama175 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ17a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı17b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı276 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ32

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI33

8 OumlZET34

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER36

KAYNAKCcedilA46

2

MONOPOL

Bu boumlluumlmde tuumlketici davranışları teorisi ile uumlretim ve maliyet teorilerini dikkate alarak monopolde fiyat ve uumlretim miktarının nasıl belirleneceğini inceleyeceğiz Oumlnce monopoluuml tanımlayarak monopoluumln ortaya ccedilıkış sebeplerini ele alacağız Sonra monopoluumln karşılaştığı talebi esas alarak monopol piyasasındaki gelir ve maliyetleri accedilıklayacağız Daha sonra monopolde kısa doumlnem dengesinin nasıl belirlendiğini irdeleyeceğiz (Yaylalı 2004 283)

1 Piyasa Yapısı

Monopol (puumlr veya mutlak anlamı ile) yakın ikamesi olmayan bir malın tek bir uumlreticisinin (veya satıcısının) olduğu piyasa şeklidir Boumlylece monopol enduumlstriyi temsil ettiği iccedilin monopole konu olan malın talep eğirişi enduumlstrinin karşılaştığı negatif eğimli talep eğrisidir Monopol piyasasına girişler engellendiği veya piyasalara giriş ccedilok zor olduğu iccedilin monopolcuuml tam rekabetteki bir firmanın aksine uzun doumlnemde ekonomik kar elde edebilir Yakın ikamesi olmayan bir malın tek bir uumlreticisinin olması monopol piyasasının en oumlnemli oumlzelliği olmakla birlikte bir malın uumlzerinde monopol oluşturulabilmesi iccedilin diğer bazı şartların da bulunması gerekmektedir Bunlar (Yaylalı 2004283)

Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdırMalın yakın ikamesinin bulunmaması sadece aynı malı uumlreten rakip firmaların olmaması anlamına gelmez aynı zamanda piyasada benzer malları uumlreten firmaların bulunmaması anlamına da gelir Buna uygun olarak monopolcuumlnuumln malına olan talep diğer malların fiyatından oldukccedila bağımsız olmalıdır Yani monopole konu olan mal ile diğer herhangi bir mal arasındaki talebin ccedilapraz esnekliği yaklaşık olarak sıfırdır O zaman monopolcuuml firma rakip firmaların doğrudan rekabeti ile karşılaşmadığı gibi politika ve kararlarında da etkilenmez Diğer bir ifade ile monopolcuuml firma oumlnemli bir piyasa guumlcuumlne sahiptir Bununla birlikte monopolcuuml firmanın piyasa guumlcuuml sınırsız da değildir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma piyasada bazı kısıtlamalarla karşı karşıya kalmaktadır Mesela bu kısıtlayıcı unsurlardan biri monopole konu olan malı talebidir Monopolcuuml piyasada malı uumlreten tek uumlretici olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln malına olan talep piyasa talep eğrisi ile aynıdır Bu nedenle bu talep eğrisi monopolcuumlnuumln fiyat ve uumlretim kararları uumlzerinde oldukccedila etkilidir Oumlzellikle monopol malına boumlyle bir talebin olması monopcuumlnuumln fiyat ve uumlretim miktarını kararlaştırırken birini diğerinden bağımsız goumlrmesini engeller Monopolcuuml fiyat belirlerse talep edilen miktarı veri olarak alır Yani belirlenen fiyat duumlzeyinde ne kadar mal talep edileceğinin kararını piyasa verecektir Ccediluumlnkuuml belirlenen fiyattan monopolcuuml istediği kadar mal satın alınması iccedilin tuumlketicileri zorlayamaz Benzer şeklide monopolcuuml uumlretim miktarını belirlemişse bu sefer de fiyatı veri olarak alır Yani monopolcuumlnuumln belirlediği uumlretim miktarına isabet eden fiyat duumlzeyini de piyasa belirleyecektir Kısaca monopolcuuml daima piyasa talep eğrisini dikkate

3

alarak (piyasa talep eğrisinin monopolcuumlye yuumlklediği kısıtlamaları dikkate alarak) hareket etmek zorundadır monopolcuuml istediği gibi ya fiyatı veya miktarı belirleyebilir ancak her ikisini birden belirleyemez Monopol piyasasında doğrudan rekabet olmamakla birlikte monopolcuuml diğer uumlreticilerin dolaylı rekabeti ile karşılaşmaktadır Bu dolaylı rekabet tuumlketicinin sınırlı geliri karşısında buumltuumln iktisadi malların birbirine rakip olmalarından kaynaklanmaktadır Sonuccedilta buumltuumln mallar birbirine karşı rekabette bulunurlar Ccediluumlnkuuml malların her biri tuumlketicinin buumltccedilesinde kendisine bir bulmak istemektedir (Yaylalı 2004284)

Monopol malının yakın ikamesi olmamasına karşılık tam olmayan ikame malları vardır Mesela telefon hizmetleri monopol malına iyi bir oumlrnek olarak verilebilir Telgraf mektup vb haberleşme hizmetleri telefon ile rekabet edebilir İşte piyasada bu tuumlr ikame mallarının bulunması monopolcuumlnuumln piyasa guumlcuumlnuuml azaltmaktadır Ancak monopolcuuml belirlediği fiyatı duumlşuumlrmeden satış miktarını artırmak iccedilin satış promosyonuna başvurabilir Bu tuumlr satış etkinliklerinin temel amacı mala olan talebi artırmaktır Bir monopolcuumlnuumln malına olan talebi artırma ccedilabalarından başarılı olabilmesi iccedilin tuumlketicileri gelirlerini başka mallar yerine monopolcuumlnuumln malına harcamalarına ikna etmeleri gerekmektedir (Yaylalı 2004284)

Monopole konu olan mal kolay bozulabilen bir mal olmamalıdır

Bir mal kolay bozulabilen veya dayanaksız bir mal ise soumlz konusu malım fiyatı uumlzerinde uumlretici (monopolcuuml) değil tuumlketiciler etkili olurlar Ccediluumlnkuuml yakın ikamesi olmayan bir mal bozulabilen bir mal ise fiyatı yuumlksek bulan tuumlketicilerin o malı almaması halinde uumlreticinin yuumlksek fiyat ve dolayısıyla ekonomik kar politikaları etkili olamayacaktır (Yaylalı 2004 284)

Monopole konu olan mal kullanma ile kolay yıpranabilen ve ya tuumlkenen bir mal olmalıdır

Bir mal kullanma ile tuumlkenmiyorsa veya yıpranmıyorsa soumlz konusu malı satın alan bir tuumlketici ihtiyacını giderecek o maldan artık satın almayacaktır Bu durum monopole konu olan malın uumlretiminin fazla olmaması anlamına gelecektir Bu da monopolcuumlnuumln fiyat ve uumlretim kararını uygulanmasına engel olacak ve belki de karını ortadan kaldıracaktır (Yaylalı 2004 284)

Gerccedilek hayatta saf monopol piyasalarına pek rastlanmaz Monopol iccedilin verilebilecek en iyi oumlrnekler elektrik su ve doğalgazı pazarlayan firmalardır Ayrıca birden fazla firmanın bulunduğu bazı piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti kaldırıp kendilerine daha fazlaa menfaat sağlamak amacıyla ortak hareket etmeleri durumunda monopol guumlcuuml yaratılmış olur Bu ccedileşit monopollerin en yaygınları kartellerdir Kartel firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik (monopol guumlcuuml) oluşturmalıdır Anlaşma daha ccedilok fiyatın veya her firmanın uumlretip satacağı mal miktarının belirlenmesine youmlneliktir Uluslararası duumlzeyde kartel iccedilin en iyi oumlrnek OPECrsquodir (Organization of Petroleum Exporting Countries = Petrol İhraccedil Eden Uumllkeler

4

Oumlrguumltuuml) OPEC oumlzellikle 1974 yılından bu yana oldukccedila etkili olmuştur Oumlrneğin 1974 yılında OPEC petrol fiyatlarının 3-4 misli artırabilmiştir (Ertek 2009 273)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmadığını belirtmiştik Bu durum tam veya kısmen geccedilerli olabilir Oumlrneğin aydınlanma amacıyla kullanılan elektriğin yerine kolayca konabilecek hiccedilbir uumlruumln olmamasına karşın ısınma amacıyla kullanılan elektriğin yerine konabilecek odun koumlmuumlr fuel-oil ve doğalgaz gibi ccedileşitli uumlruumlnler vardır Aydınlatma amacıyla kullanılan elektrikte tam monopol ısınma amacıyla kullanılan elektrikte kısmi monopol soumlz konusudur (Ertek 2009 273-274)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmamasının yanı sıra başka firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar zorluklar bulunması monopol piyasanın diğer oumlnemli bir oumlzelliğidir (Ertek 2009 274)

2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI

Monopol guumlccedil satışa sunulan bir malı fiyatının satıcı tarafında tam rekabetteki duumlzeyinin uumlzerine ccedilıkarılma yeteneğidir Bu guumlccedil bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel hammadde arzının bir firmanın kontroluumlnde bulunması oumllccedileğe goumlre artan getirinin işlenmesi patent ve oumlzel imtiyaz hakkının bulunması gibi teknolojik ve yasal kaynaklardan doğmaktadır (Yaylalı 2004 284)

Temel Kaynakların KontroluumlTek bir firma bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel uumlretim faktoumlruumlne sahip olabilir veya kontroluumlnuuml elinde bulundurabilir Mesela petrol uumlreten bir firmanın tuumlm uumllkedeki petrol rezervlerine sahip olması o firmayı monopol haline getirebilir 1940rsquolı yıllara kadar ABDrsquo deki aluumlminyum şirketi aluumlminyumun temel hammaddesinin kontroluumlnuuml elinde bulunduğu iccedilin ABD aluumlminyum enduumlstrisine monopol guumlccedil oluşturmuştur (Yaylalı 2004 285)

Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesiMonopol bazen oumllccedileğe goumlre artan getirinin sonucunda ortaya ccedilıkabilir Miktarı arttıkccedila firmanın ortalama maliyeti duumlşuumlyorsa veya firmanın uzun doumlnem ortalama maliyeti eğrisi azalan bir seyir izliyorsa zamanla tek firma tuumlm piyasaya egemen olarak monopol haline gelebilir Bu durumda monopol guumlccedil oluşturan firma hem birim başına maliyeti duumlşuumlrmuumlş ve hem de piyasa ihtiyacının tuumlmuumlne yakın miktarda uumlretimde bulunmuştur Mesela bir şehirde elektrik uumlretimi veya su dağıtım hizmetleri iccedilin birden fazla firma faaliyette bulunursa bir suumlre sonra oumllccedilek ekonomisi nedeniyle ya tek bir firma piyasada kalır veya birden fazla firma anlaşarak tek bir firma haline gelir Bu tuumlr monopollere piyasa şartlarının tabi bir sonucu olarak ortaya ccedilıktıkları iccedilin doğal monopol denilmektedir (Yaylalı 2004 285)

Bir malın uumlretiminde geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma oumllccedilek ekonomilerinden dolayı piyasanın tuumlmuumlne en ucuz maliyetle mal uumlretip arz

5

edebiliyorsa o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe goumlre mal uumlretmesi

yerine bir mal uumlretmesi daha duumlşuumlk maliyetli olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1rsquode geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunduğu ifade edilmektedir Q1 belli bir fiyatta piyasada talep edilecek mal miktarı olsun Tek bir firma (monopolcuuml firma) bu miktarı uumlretirse malın ortalama maliyeti AC1 olacaktır Aynı miktar tek bir firma yerine iki firma eşit miktarlarda uumlretirlerse o zaman ortalama maliyet (AC2) daha fazla olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1

Patent HakkıBir firma bir malın uumlretimi uumlzerinde malın patentine veya o malın uumlretiminde kullanılan bazı temel youmlntemlere sahip olarak monopol guumlccedil oluşturabilir Patent yeni bir makine veya buluşu ortaya koyan kimseye bunu yalnızca kendisinin uumlretmesi satması veya başkalarına bu yetkiyi vermesi iccedilin tahsis edilen oumlzel haktır (Yaylalı 2004 285)

Oumlzel İmtiyaz HakkıBazı durumlarda bir malın uumlretimi ve satış oumlzel bir imtiyazla tek bir firmaya verilebilir Bu durum monopoluumln bilinen en eski ve en suumlrekli olan kaynağıdır Bir malın uumlretiminin piyasaya bırakılması kamu yararı ile bağdaşmadığı kabul edildiğinde veya monopolcuuml karının devlete aktarılması istediğinde oumlzel imtiyazla soumlz konusu mal veya hizmetin uumlretimi veya satışı bir firmaya verilebilir Boumlylece bir kamu kuruluşu veya oumlzel kuruluş oumlzel bir kararla monopol statuumlsuumlne geccedilirilir Bir malın tek satıcılığı oumlzel bir kuruluşa verildiğinde soumlz konusu oumlzel kuruluş bu imtiyaza karşılık devlete karşı bazı yuumlkuumlmluumlluumlkler altına girer Posta telgraf

6

OrtalamaMaliyet

Q

Q2 = Q1

AC2

AC1

Q1

LRAC

OumllccedilekEğrisi

0

ve telefon hizmetleri oumlzel imtiyaz hakkı tanınarak oluşturulan monopole oumlrnek olarak verilebilir (Yaylalı 2004 285)

Buumltuumln sayılanlar dışında potansiyel giriş (ve ccedilıkış) engelleri de soumlz konusudur Potansiyel giriş engelleri a) oumllccedilek ekonomileri b) uumlruumln farklılaşması c) sermaye gereksinimi d) dikey sınırlamalar (hammadde tamamlayıcı kaynaklar dağıtım kanallarının kurulu firmalar tarafından kontrol edilmesi) d) mutlak maliyet avantajının olmaması (firmanın maliyetinin daha yuumlksek olması) dır1

Doğal giriş engelleri iki nedenden doğal tekeller yaratmaktadır Birincisi bir arz kaynağına (hammaddeye) sahip olmaktır Oumlrneğin bir su kaynağına sahip olmak gibi2

İkinci bir doğal neden tek firmanın buumltuumln piyasaya duumlşuumlk fiyatta arz edebilme olanağıdır Bir firma talep edilen buumltuumln ccedilıktıyı en duumlşuumlk AC ile uumlretebiliyorsa doğal tekel vardır Doğal tekeller ve oumllccedilek ekonomileri arasında yakın ilişki vardır Birden fazla firma durumunda oumllccedilek ekonomilerinden faydalanamıyorsa tekel tercih edilebilir Oumlrneğin elektrik doğal gaz ve su dağıtımında boumlyle bir durum soumlz konusudur3

Kısaca giriş engelleri a) huumlkuumlmet politikaları b) temel bir girdinin tek sahipliği c) oumllccedilek ve alan ekonomileri doğal tekeller d) bilgi Giriş engeli olarak bilgi 1) patent ve teknoloji 2) yeni firmanın potansiyel muumlşterilerce tanınmasının maliyet ( reklam bedava numune goumlnderilmesi vb) gerektirmesidir e) piyasa stratejileri Belli başlı stratejiler 1) limit fiyatlama 2) fazla kapasite 3) predatory fiyatlama (fiyatları MC nin altında tutarak yeni firmanın piyasaya girmesini engellemek daha sonra fiyatları tekrar yuumlkseltmektir) dır4

Uygulamada giriş engelleri yanında ccedilıkış engeller de soumlz konusudur Yasal bir engel olmadan potansiyel ccedilıkış engelleri olarak şunlardan soumlz edebiliriz a) Aktif sahipliği b) firma aktiflerinin yaşı c) firma aktiflerinin doğası d) firma donanımının yeniden satılabilirliği e) ilave yatırım ihtiyacı f) piyasanın buumlyuumlkluumlğuuml g) uumlretim ve dağıtım kolaylıkları (oumlrneğin birden fazla uumlruumln uumlretilen bir fabrikada bir uumlruumlnuumln uumlretiminden vazgeccedililmesi diğer uumlruumlnlerin maliyetini mevcudiyetini etkiler) g) dikey buumltuumlnleşme (oumlrneğin petro kimya enduumlstrisi) h) firmanın uumlruumln ccedileşidi (birden fazla uumlruumln uumlreten firma bir uumlruumln uumlreten firmaya nazaran kolayca piyasadan ccedilekilebilir) dir5

3 MONOPOLDE MALİYETLERMonopolcuuml de tam rekabetteki bir firma gibi mal ve hizmet uumlretirken gerekli uumlretim faktoumlrlerini kullanacağı iccedilin belirli bir maliyetlere karşı karşıya kalmaktadır Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında malların satış şartlarında farklılıklar olmakla birlikte faktoumlrlerin alış şartlarında bir fark yoktur Aslında bir yandan oumllccedilek ekonomilerinden oumltuumlruuml monopolcuumlnuumln maliyetleri daha duumlşuumlk olurken diğer yandan da monopol oluştuktan sonra rekabet korkusu ortadan kalktığı iccedilin de uumlretim maliyetleri daha yuumlksek olabilir Ancak monopolcuumlnuumln maliyet eğrilerinin diğer firmaların maliyet eğrileri ile aynı olduğu kabul edilecektir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma mal ve hizmet uumlretirken gerekli olan uumlretim faktoumlrlerini

7

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 2: Monopol piyasa a.bugdayci

İccedilindekilerMONOPOL3

1 Piyasa Yapısı 3Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır3Monopole konu olan mal kullanma ile kolay yıpranabilen ve ya tuumlkenen bir mal olmalıdır42 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI5Temel Kaynakların Kontroluuml5Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi 5Patent Hakkı6Oumlzel İmtiyaz Hakkı 63 MONOPOLDE MALİYETLER7

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR9Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi12Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik14Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama175 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ17a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı17b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı276 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ32

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI33

8 OumlZET34

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER36

KAYNAKCcedilA46

2

MONOPOL

Bu boumlluumlmde tuumlketici davranışları teorisi ile uumlretim ve maliyet teorilerini dikkate alarak monopolde fiyat ve uumlretim miktarının nasıl belirleneceğini inceleyeceğiz Oumlnce monopoluuml tanımlayarak monopoluumln ortaya ccedilıkış sebeplerini ele alacağız Sonra monopoluumln karşılaştığı talebi esas alarak monopol piyasasındaki gelir ve maliyetleri accedilıklayacağız Daha sonra monopolde kısa doumlnem dengesinin nasıl belirlendiğini irdeleyeceğiz (Yaylalı 2004 283)

1 Piyasa Yapısı

Monopol (puumlr veya mutlak anlamı ile) yakın ikamesi olmayan bir malın tek bir uumlreticisinin (veya satıcısının) olduğu piyasa şeklidir Boumlylece monopol enduumlstriyi temsil ettiği iccedilin monopole konu olan malın talep eğirişi enduumlstrinin karşılaştığı negatif eğimli talep eğrisidir Monopol piyasasına girişler engellendiği veya piyasalara giriş ccedilok zor olduğu iccedilin monopolcuuml tam rekabetteki bir firmanın aksine uzun doumlnemde ekonomik kar elde edebilir Yakın ikamesi olmayan bir malın tek bir uumlreticisinin olması monopol piyasasının en oumlnemli oumlzelliği olmakla birlikte bir malın uumlzerinde monopol oluşturulabilmesi iccedilin diğer bazı şartların da bulunması gerekmektedir Bunlar (Yaylalı 2004283)

Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdırMalın yakın ikamesinin bulunmaması sadece aynı malı uumlreten rakip firmaların olmaması anlamına gelmez aynı zamanda piyasada benzer malları uumlreten firmaların bulunmaması anlamına da gelir Buna uygun olarak monopolcuumlnuumln malına olan talep diğer malların fiyatından oldukccedila bağımsız olmalıdır Yani monopole konu olan mal ile diğer herhangi bir mal arasındaki talebin ccedilapraz esnekliği yaklaşık olarak sıfırdır O zaman monopolcuuml firma rakip firmaların doğrudan rekabeti ile karşılaşmadığı gibi politika ve kararlarında da etkilenmez Diğer bir ifade ile monopolcuuml firma oumlnemli bir piyasa guumlcuumlne sahiptir Bununla birlikte monopolcuuml firmanın piyasa guumlcuuml sınırsız da değildir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma piyasada bazı kısıtlamalarla karşı karşıya kalmaktadır Mesela bu kısıtlayıcı unsurlardan biri monopole konu olan malı talebidir Monopolcuuml piyasada malı uumlreten tek uumlretici olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln malına olan talep piyasa talep eğrisi ile aynıdır Bu nedenle bu talep eğrisi monopolcuumlnuumln fiyat ve uumlretim kararları uumlzerinde oldukccedila etkilidir Oumlzellikle monopol malına boumlyle bir talebin olması monopcuumlnuumln fiyat ve uumlretim miktarını kararlaştırırken birini diğerinden bağımsız goumlrmesini engeller Monopolcuuml fiyat belirlerse talep edilen miktarı veri olarak alır Yani belirlenen fiyat duumlzeyinde ne kadar mal talep edileceğinin kararını piyasa verecektir Ccediluumlnkuuml belirlenen fiyattan monopolcuuml istediği kadar mal satın alınması iccedilin tuumlketicileri zorlayamaz Benzer şeklide monopolcuuml uumlretim miktarını belirlemişse bu sefer de fiyatı veri olarak alır Yani monopolcuumlnuumln belirlediği uumlretim miktarına isabet eden fiyat duumlzeyini de piyasa belirleyecektir Kısaca monopolcuuml daima piyasa talep eğrisini dikkate

3

alarak (piyasa talep eğrisinin monopolcuumlye yuumlklediği kısıtlamaları dikkate alarak) hareket etmek zorundadır monopolcuuml istediği gibi ya fiyatı veya miktarı belirleyebilir ancak her ikisini birden belirleyemez Monopol piyasasında doğrudan rekabet olmamakla birlikte monopolcuuml diğer uumlreticilerin dolaylı rekabeti ile karşılaşmaktadır Bu dolaylı rekabet tuumlketicinin sınırlı geliri karşısında buumltuumln iktisadi malların birbirine rakip olmalarından kaynaklanmaktadır Sonuccedilta buumltuumln mallar birbirine karşı rekabette bulunurlar Ccediluumlnkuuml malların her biri tuumlketicinin buumltccedilesinde kendisine bir bulmak istemektedir (Yaylalı 2004284)

Monopol malının yakın ikamesi olmamasına karşılık tam olmayan ikame malları vardır Mesela telefon hizmetleri monopol malına iyi bir oumlrnek olarak verilebilir Telgraf mektup vb haberleşme hizmetleri telefon ile rekabet edebilir İşte piyasada bu tuumlr ikame mallarının bulunması monopolcuumlnuumln piyasa guumlcuumlnuuml azaltmaktadır Ancak monopolcuuml belirlediği fiyatı duumlşuumlrmeden satış miktarını artırmak iccedilin satış promosyonuna başvurabilir Bu tuumlr satış etkinliklerinin temel amacı mala olan talebi artırmaktır Bir monopolcuumlnuumln malına olan talebi artırma ccedilabalarından başarılı olabilmesi iccedilin tuumlketicileri gelirlerini başka mallar yerine monopolcuumlnuumln malına harcamalarına ikna etmeleri gerekmektedir (Yaylalı 2004284)

Monopole konu olan mal kolay bozulabilen bir mal olmamalıdır

Bir mal kolay bozulabilen veya dayanaksız bir mal ise soumlz konusu malım fiyatı uumlzerinde uumlretici (monopolcuuml) değil tuumlketiciler etkili olurlar Ccediluumlnkuuml yakın ikamesi olmayan bir mal bozulabilen bir mal ise fiyatı yuumlksek bulan tuumlketicilerin o malı almaması halinde uumlreticinin yuumlksek fiyat ve dolayısıyla ekonomik kar politikaları etkili olamayacaktır (Yaylalı 2004 284)

Monopole konu olan mal kullanma ile kolay yıpranabilen ve ya tuumlkenen bir mal olmalıdır

Bir mal kullanma ile tuumlkenmiyorsa veya yıpranmıyorsa soumlz konusu malı satın alan bir tuumlketici ihtiyacını giderecek o maldan artık satın almayacaktır Bu durum monopole konu olan malın uumlretiminin fazla olmaması anlamına gelecektir Bu da monopolcuumlnuumln fiyat ve uumlretim kararını uygulanmasına engel olacak ve belki de karını ortadan kaldıracaktır (Yaylalı 2004 284)

Gerccedilek hayatta saf monopol piyasalarına pek rastlanmaz Monopol iccedilin verilebilecek en iyi oumlrnekler elektrik su ve doğalgazı pazarlayan firmalardır Ayrıca birden fazla firmanın bulunduğu bazı piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti kaldırıp kendilerine daha fazlaa menfaat sağlamak amacıyla ortak hareket etmeleri durumunda monopol guumlcuuml yaratılmış olur Bu ccedileşit monopollerin en yaygınları kartellerdir Kartel firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik (monopol guumlcuuml) oluşturmalıdır Anlaşma daha ccedilok fiyatın veya her firmanın uumlretip satacağı mal miktarının belirlenmesine youmlneliktir Uluslararası duumlzeyde kartel iccedilin en iyi oumlrnek OPECrsquodir (Organization of Petroleum Exporting Countries = Petrol İhraccedil Eden Uumllkeler

4

Oumlrguumltuuml) OPEC oumlzellikle 1974 yılından bu yana oldukccedila etkili olmuştur Oumlrneğin 1974 yılında OPEC petrol fiyatlarının 3-4 misli artırabilmiştir (Ertek 2009 273)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmadığını belirtmiştik Bu durum tam veya kısmen geccedilerli olabilir Oumlrneğin aydınlanma amacıyla kullanılan elektriğin yerine kolayca konabilecek hiccedilbir uumlruumln olmamasına karşın ısınma amacıyla kullanılan elektriğin yerine konabilecek odun koumlmuumlr fuel-oil ve doğalgaz gibi ccedileşitli uumlruumlnler vardır Aydınlatma amacıyla kullanılan elektrikte tam monopol ısınma amacıyla kullanılan elektrikte kısmi monopol soumlz konusudur (Ertek 2009 273-274)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmamasının yanı sıra başka firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar zorluklar bulunması monopol piyasanın diğer oumlnemli bir oumlzelliğidir (Ertek 2009 274)

2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI

Monopol guumlccedil satışa sunulan bir malı fiyatının satıcı tarafında tam rekabetteki duumlzeyinin uumlzerine ccedilıkarılma yeteneğidir Bu guumlccedil bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel hammadde arzının bir firmanın kontroluumlnde bulunması oumllccedileğe goumlre artan getirinin işlenmesi patent ve oumlzel imtiyaz hakkının bulunması gibi teknolojik ve yasal kaynaklardan doğmaktadır (Yaylalı 2004 284)

Temel Kaynakların KontroluumlTek bir firma bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel uumlretim faktoumlruumlne sahip olabilir veya kontroluumlnuuml elinde bulundurabilir Mesela petrol uumlreten bir firmanın tuumlm uumllkedeki petrol rezervlerine sahip olması o firmayı monopol haline getirebilir 1940rsquolı yıllara kadar ABDrsquo deki aluumlminyum şirketi aluumlminyumun temel hammaddesinin kontroluumlnuuml elinde bulunduğu iccedilin ABD aluumlminyum enduumlstrisine monopol guumlccedil oluşturmuştur (Yaylalı 2004 285)

Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesiMonopol bazen oumllccedileğe goumlre artan getirinin sonucunda ortaya ccedilıkabilir Miktarı arttıkccedila firmanın ortalama maliyeti duumlşuumlyorsa veya firmanın uzun doumlnem ortalama maliyeti eğrisi azalan bir seyir izliyorsa zamanla tek firma tuumlm piyasaya egemen olarak monopol haline gelebilir Bu durumda monopol guumlccedil oluşturan firma hem birim başına maliyeti duumlşuumlrmuumlş ve hem de piyasa ihtiyacının tuumlmuumlne yakın miktarda uumlretimde bulunmuştur Mesela bir şehirde elektrik uumlretimi veya su dağıtım hizmetleri iccedilin birden fazla firma faaliyette bulunursa bir suumlre sonra oumllccedilek ekonomisi nedeniyle ya tek bir firma piyasada kalır veya birden fazla firma anlaşarak tek bir firma haline gelir Bu tuumlr monopollere piyasa şartlarının tabi bir sonucu olarak ortaya ccedilıktıkları iccedilin doğal monopol denilmektedir (Yaylalı 2004 285)

Bir malın uumlretiminde geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma oumllccedilek ekonomilerinden dolayı piyasanın tuumlmuumlne en ucuz maliyetle mal uumlretip arz

5

edebiliyorsa o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe goumlre mal uumlretmesi

yerine bir mal uumlretmesi daha duumlşuumlk maliyetli olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1rsquode geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunduğu ifade edilmektedir Q1 belli bir fiyatta piyasada talep edilecek mal miktarı olsun Tek bir firma (monopolcuuml firma) bu miktarı uumlretirse malın ortalama maliyeti AC1 olacaktır Aynı miktar tek bir firma yerine iki firma eşit miktarlarda uumlretirlerse o zaman ortalama maliyet (AC2) daha fazla olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1

Patent HakkıBir firma bir malın uumlretimi uumlzerinde malın patentine veya o malın uumlretiminde kullanılan bazı temel youmlntemlere sahip olarak monopol guumlccedil oluşturabilir Patent yeni bir makine veya buluşu ortaya koyan kimseye bunu yalnızca kendisinin uumlretmesi satması veya başkalarına bu yetkiyi vermesi iccedilin tahsis edilen oumlzel haktır (Yaylalı 2004 285)

Oumlzel İmtiyaz HakkıBazı durumlarda bir malın uumlretimi ve satış oumlzel bir imtiyazla tek bir firmaya verilebilir Bu durum monopoluumln bilinen en eski ve en suumlrekli olan kaynağıdır Bir malın uumlretiminin piyasaya bırakılması kamu yararı ile bağdaşmadığı kabul edildiğinde veya monopolcuuml karının devlete aktarılması istediğinde oumlzel imtiyazla soumlz konusu mal veya hizmetin uumlretimi veya satışı bir firmaya verilebilir Boumlylece bir kamu kuruluşu veya oumlzel kuruluş oumlzel bir kararla monopol statuumlsuumlne geccedilirilir Bir malın tek satıcılığı oumlzel bir kuruluşa verildiğinde soumlz konusu oumlzel kuruluş bu imtiyaza karşılık devlete karşı bazı yuumlkuumlmluumlluumlkler altına girer Posta telgraf

6

OrtalamaMaliyet

Q

Q2 = Q1

AC2

AC1

Q1

LRAC

OumllccedilekEğrisi

0

ve telefon hizmetleri oumlzel imtiyaz hakkı tanınarak oluşturulan monopole oumlrnek olarak verilebilir (Yaylalı 2004 285)

Buumltuumln sayılanlar dışında potansiyel giriş (ve ccedilıkış) engelleri de soumlz konusudur Potansiyel giriş engelleri a) oumllccedilek ekonomileri b) uumlruumln farklılaşması c) sermaye gereksinimi d) dikey sınırlamalar (hammadde tamamlayıcı kaynaklar dağıtım kanallarının kurulu firmalar tarafından kontrol edilmesi) d) mutlak maliyet avantajının olmaması (firmanın maliyetinin daha yuumlksek olması) dır1

Doğal giriş engelleri iki nedenden doğal tekeller yaratmaktadır Birincisi bir arz kaynağına (hammaddeye) sahip olmaktır Oumlrneğin bir su kaynağına sahip olmak gibi2

İkinci bir doğal neden tek firmanın buumltuumln piyasaya duumlşuumlk fiyatta arz edebilme olanağıdır Bir firma talep edilen buumltuumln ccedilıktıyı en duumlşuumlk AC ile uumlretebiliyorsa doğal tekel vardır Doğal tekeller ve oumllccedilek ekonomileri arasında yakın ilişki vardır Birden fazla firma durumunda oumllccedilek ekonomilerinden faydalanamıyorsa tekel tercih edilebilir Oumlrneğin elektrik doğal gaz ve su dağıtımında boumlyle bir durum soumlz konusudur3

Kısaca giriş engelleri a) huumlkuumlmet politikaları b) temel bir girdinin tek sahipliği c) oumllccedilek ve alan ekonomileri doğal tekeller d) bilgi Giriş engeli olarak bilgi 1) patent ve teknoloji 2) yeni firmanın potansiyel muumlşterilerce tanınmasının maliyet ( reklam bedava numune goumlnderilmesi vb) gerektirmesidir e) piyasa stratejileri Belli başlı stratejiler 1) limit fiyatlama 2) fazla kapasite 3) predatory fiyatlama (fiyatları MC nin altında tutarak yeni firmanın piyasaya girmesini engellemek daha sonra fiyatları tekrar yuumlkseltmektir) dır4

Uygulamada giriş engelleri yanında ccedilıkış engeller de soumlz konusudur Yasal bir engel olmadan potansiyel ccedilıkış engelleri olarak şunlardan soumlz edebiliriz a) Aktif sahipliği b) firma aktiflerinin yaşı c) firma aktiflerinin doğası d) firma donanımının yeniden satılabilirliği e) ilave yatırım ihtiyacı f) piyasanın buumlyuumlkluumlğuuml g) uumlretim ve dağıtım kolaylıkları (oumlrneğin birden fazla uumlruumln uumlretilen bir fabrikada bir uumlruumlnuumln uumlretiminden vazgeccedililmesi diğer uumlruumlnlerin maliyetini mevcudiyetini etkiler) g) dikey buumltuumlnleşme (oumlrneğin petro kimya enduumlstrisi) h) firmanın uumlruumln ccedileşidi (birden fazla uumlruumln uumlreten firma bir uumlruumln uumlreten firmaya nazaran kolayca piyasadan ccedilekilebilir) dir5

3 MONOPOLDE MALİYETLERMonopolcuuml de tam rekabetteki bir firma gibi mal ve hizmet uumlretirken gerekli uumlretim faktoumlrlerini kullanacağı iccedilin belirli bir maliyetlere karşı karşıya kalmaktadır Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında malların satış şartlarında farklılıklar olmakla birlikte faktoumlrlerin alış şartlarında bir fark yoktur Aslında bir yandan oumllccedilek ekonomilerinden oumltuumlruuml monopolcuumlnuumln maliyetleri daha duumlşuumlk olurken diğer yandan da monopol oluştuktan sonra rekabet korkusu ortadan kalktığı iccedilin de uumlretim maliyetleri daha yuumlksek olabilir Ancak monopolcuumlnuumln maliyet eğrilerinin diğer firmaların maliyet eğrileri ile aynı olduğu kabul edilecektir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma mal ve hizmet uumlretirken gerekli olan uumlretim faktoumlrlerini

7

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 3: Monopol piyasa a.bugdayci

MONOPOL

Bu boumlluumlmde tuumlketici davranışları teorisi ile uumlretim ve maliyet teorilerini dikkate alarak monopolde fiyat ve uumlretim miktarının nasıl belirleneceğini inceleyeceğiz Oumlnce monopoluuml tanımlayarak monopoluumln ortaya ccedilıkış sebeplerini ele alacağız Sonra monopoluumln karşılaştığı talebi esas alarak monopol piyasasındaki gelir ve maliyetleri accedilıklayacağız Daha sonra monopolde kısa doumlnem dengesinin nasıl belirlendiğini irdeleyeceğiz (Yaylalı 2004 283)

1 Piyasa Yapısı

Monopol (puumlr veya mutlak anlamı ile) yakın ikamesi olmayan bir malın tek bir uumlreticisinin (veya satıcısının) olduğu piyasa şeklidir Boumlylece monopol enduumlstriyi temsil ettiği iccedilin monopole konu olan malın talep eğirişi enduumlstrinin karşılaştığı negatif eğimli talep eğrisidir Monopol piyasasına girişler engellendiği veya piyasalara giriş ccedilok zor olduğu iccedilin monopolcuuml tam rekabetteki bir firmanın aksine uzun doumlnemde ekonomik kar elde edebilir Yakın ikamesi olmayan bir malın tek bir uumlreticisinin olması monopol piyasasının en oumlnemli oumlzelliği olmakla birlikte bir malın uumlzerinde monopol oluşturulabilmesi iccedilin diğer bazı şartların da bulunması gerekmektedir Bunlar (Yaylalı 2004283)

Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdırMalın yakın ikamesinin bulunmaması sadece aynı malı uumlreten rakip firmaların olmaması anlamına gelmez aynı zamanda piyasada benzer malları uumlreten firmaların bulunmaması anlamına da gelir Buna uygun olarak monopolcuumlnuumln malına olan talep diğer malların fiyatından oldukccedila bağımsız olmalıdır Yani monopole konu olan mal ile diğer herhangi bir mal arasındaki talebin ccedilapraz esnekliği yaklaşık olarak sıfırdır O zaman monopolcuuml firma rakip firmaların doğrudan rekabeti ile karşılaşmadığı gibi politika ve kararlarında da etkilenmez Diğer bir ifade ile monopolcuuml firma oumlnemli bir piyasa guumlcuumlne sahiptir Bununla birlikte monopolcuuml firmanın piyasa guumlcuuml sınırsız da değildir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma piyasada bazı kısıtlamalarla karşı karşıya kalmaktadır Mesela bu kısıtlayıcı unsurlardan biri monopole konu olan malı talebidir Monopolcuuml piyasada malı uumlreten tek uumlretici olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln malına olan talep piyasa talep eğrisi ile aynıdır Bu nedenle bu talep eğrisi monopolcuumlnuumln fiyat ve uumlretim kararları uumlzerinde oldukccedila etkilidir Oumlzellikle monopol malına boumlyle bir talebin olması monopcuumlnuumln fiyat ve uumlretim miktarını kararlaştırırken birini diğerinden bağımsız goumlrmesini engeller Monopolcuuml fiyat belirlerse talep edilen miktarı veri olarak alır Yani belirlenen fiyat duumlzeyinde ne kadar mal talep edileceğinin kararını piyasa verecektir Ccediluumlnkuuml belirlenen fiyattan monopolcuuml istediği kadar mal satın alınması iccedilin tuumlketicileri zorlayamaz Benzer şeklide monopolcuuml uumlretim miktarını belirlemişse bu sefer de fiyatı veri olarak alır Yani monopolcuumlnuumln belirlediği uumlretim miktarına isabet eden fiyat duumlzeyini de piyasa belirleyecektir Kısaca monopolcuuml daima piyasa talep eğrisini dikkate

3

alarak (piyasa talep eğrisinin monopolcuumlye yuumlklediği kısıtlamaları dikkate alarak) hareket etmek zorundadır monopolcuuml istediği gibi ya fiyatı veya miktarı belirleyebilir ancak her ikisini birden belirleyemez Monopol piyasasında doğrudan rekabet olmamakla birlikte monopolcuuml diğer uumlreticilerin dolaylı rekabeti ile karşılaşmaktadır Bu dolaylı rekabet tuumlketicinin sınırlı geliri karşısında buumltuumln iktisadi malların birbirine rakip olmalarından kaynaklanmaktadır Sonuccedilta buumltuumln mallar birbirine karşı rekabette bulunurlar Ccediluumlnkuuml malların her biri tuumlketicinin buumltccedilesinde kendisine bir bulmak istemektedir (Yaylalı 2004284)

Monopol malının yakın ikamesi olmamasına karşılık tam olmayan ikame malları vardır Mesela telefon hizmetleri monopol malına iyi bir oumlrnek olarak verilebilir Telgraf mektup vb haberleşme hizmetleri telefon ile rekabet edebilir İşte piyasada bu tuumlr ikame mallarının bulunması monopolcuumlnuumln piyasa guumlcuumlnuuml azaltmaktadır Ancak monopolcuuml belirlediği fiyatı duumlşuumlrmeden satış miktarını artırmak iccedilin satış promosyonuna başvurabilir Bu tuumlr satış etkinliklerinin temel amacı mala olan talebi artırmaktır Bir monopolcuumlnuumln malına olan talebi artırma ccedilabalarından başarılı olabilmesi iccedilin tuumlketicileri gelirlerini başka mallar yerine monopolcuumlnuumln malına harcamalarına ikna etmeleri gerekmektedir (Yaylalı 2004284)

Monopole konu olan mal kolay bozulabilen bir mal olmamalıdır

Bir mal kolay bozulabilen veya dayanaksız bir mal ise soumlz konusu malım fiyatı uumlzerinde uumlretici (monopolcuuml) değil tuumlketiciler etkili olurlar Ccediluumlnkuuml yakın ikamesi olmayan bir mal bozulabilen bir mal ise fiyatı yuumlksek bulan tuumlketicilerin o malı almaması halinde uumlreticinin yuumlksek fiyat ve dolayısıyla ekonomik kar politikaları etkili olamayacaktır (Yaylalı 2004 284)

Monopole konu olan mal kullanma ile kolay yıpranabilen ve ya tuumlkenen bir mal olmalıdır

Bir mal kullanma ile tuumlkenmiyorsa veya yıpranmıyorsa soumlz konusu malı satın alan bir tuumlketici ihtiyacını giderecek o maldan artık satın almayacaktır Bu durum monopole konu olan malın uumlretiminin fazla olmaması anlamına gelecektir Bu da monopolcuumlnuumln fiyat ve uumlretim kararını uygulanmasına engel olacak ve belki de karını ortadan kaldıracaktır (Yaylalı 2004 284)

Gerccedilek hayatta saf monopol piyasalarına pek rastlanmaz Monopol iccedilin verilebilecek en iyi oumlrnekler elektrik su ve doğalgazı pazarlayan firmalardır Ayrıca birden fazla firmanın bulunduğu bazı piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti kaldırıp kendilerine daha fazlaa menfaat sağlamak amacıyla ortak hareket etmeleri durumunda monopol guumlcuuml yaratılmış olur Bu ccedileşit monopollerin en yaygınları kartellerdir Kartel firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik (monopol guumlcuuml) oluşturmalıdır Anlaşma daha ccedilok fiyatın veya her firmanın uumlretip satacağı mal miktarının belirlenmesine youmlneliktir Uluslararası duumlzeyde kartel iccedilin en iyi oumlrnek OPECrsquodir (Organization of Petroleum Exporting Countries = Petrol İhraccedil Eden Uumllkeler

4

Oumlrguumltuuml) OPEC oumlzellikle 1974 yılından bu yana oldukccedila etkili olmuştur Oumlrneğin 1974 yılında OPEC petrol fiyatlarının 3-4 misli artırabilmiştir (Ertek 2009 273)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmadığını belirtmiştik Bu durum tam veya kısmen geccedilerli olabilir Oumlrneğin aydınlanma amacıyla kullanılan elektriğin yerine kolayca konabilecek hiccedilbir uumlruumln olmamasına karşın ısınma amacıyla kullanılan elektriğin yerine konabilecek odun koumlmuumlr fuel-oil ve doğalgaz gibi ccedileşitli uumlruumlnler vardır Aydınlatma amacıyla kullanılan elektrikte tam monopol ısınma amacıyla kullanılan elektrikte kısmi monopol soumlz konusudur (Ertek 2009 273-274)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmamasının yanı sıra başka firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar zorluklar bulunması monopol piyasanın diğer oumlnemli bir oumlzelliğidir (Ertek 2009 274)

2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI

Monopol guumlccedil satışa sunulan bir malı fiyatının satıcı tarafında tam rekabetteki duumlzeyinin uumlzerine ccedilıkarılma yeteneğidir Bu guumlccedil bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel hammadde arzının bir firmanın kontroluumlnde bulunması oumllccedileğe goumlre artan getirinin işlenmesi patent ve oumlzel imtiyaz hakkının bulunması gibi teknolojik ve yasal kaynaklardan doğmaktadır (Yaylalı 2004 284)

Temel Kaynakların KontroluumlTek bir firma bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel uumlretim faktoumlruumlne sahip olabilir veya kontroluumlnuuml elinde bulundurabilir Mesela petrol uumlreten bir firmanın tuumlm uumllkedeki petrol rezervlerine sahip olması o firmayı monopol haline getirebilir 1940rsquolı yıllara kadar ABDrsquo deki aluumlminyum şirketi aluumlminyumun temel hammaddesinin kontroluumlnuuml elinde bulunduğu iccedilin ABD aluumlminyum enduumlstrisine monopol guumlccedil oluşturmuştur (Yaylalı 2004 285)

Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesiMonopol bazen oumllccedileğe goumlre artan getirinin sonucunda ortaya ccedilıkabilir Miktarı arttıkccedila firmanın ortalama maliyeti duumlşuumlyorsa veya firmanın uzun doumlnem ortalama maliyeti eğrisi azalan bir seyir izliyorsa zamanla tek firma tuumlm piyasaya egemen olarak monopol haline gelebilir Bu durumda monopol guumlccedil oluşturan firma hem birim başına maliyeti duumlşuumlrmuumlş ve hem de piyasa ihtiyacının tuumlmuumlne yakın miktarda uumlretimde bulunmuştur Mesela bir şehirde elektrik uumlretimi veya su dağıtım hizmetleri iccedilin birden fazla firma faaliyette bulunursa bir suumlre sonra oumllccedilek ekonomisi nedeniyle ya tek bir firma piyasada kalır veya birden fazla firma anlaşarak tek bir firma haline gelir Bu tuumlr monopollere piyasa şartlarının tabi bir sonucu olarak ortaya ccedilıktıkları iccedilin doğal monopol denilmektedir (Yaylalı 2004 285)

Bir malın uumlretiminde geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma oumllccedilek ekonomilerinden dolayı piyasanın tuumlmuumlne en ucuz maliyetle mal uumlretip arz

5

edebiliyorsa o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe goumlre mal uumlretmesi

yerine bir mal uumlretmesi daha duumlşuumlk maliyetli olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1rsquode geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunduğu ifade edilmektedir Q1 belli bir fiyatta piyasada talep edilecek mal miktarı olsun Tek bir firma (monopolcuuml firma) bu miktarı uumlretirse malın ortalama maliyeti AC1 olacaktır Aynı miktar tek bir firma yerine iki firma eşit miktarlarda uumlretirlerse o zaman ortalama maliyet (AC2) daha fazla olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1

Patent HakkıBir firma bir malın uumlretimi uumlzerinde malın patentine veya o malın uumlretiminde kullanılan bazı temel youmlntemlere sahip olarak monopol guumlccedil oluşturabilir Patent yeni bir makine veya buluşu ortaya koyan kimseye bunu yalnızca kendisinin uumlretmesi satması veya başkalarına bu yetkiyi vermesi iccedilin tahsis edilen oumlzel haktır (Yaylalı 2004 285)

Oumlzel İmtiyaz HakkıBazı durumlarda bir malın uumlretimi ve satış oumlzel bir imtiyazla tek bir firmaya verilebilir Bu durum monopoluumln bilinen en eski ve en suumlrekli olan kaynağıdır Bir malın uumlretiminin piyasaya bırakılması kamu yararı ile bağdaşmadığı kabul edildiğinde veya monopolcuuml karının devlete aktarılması istediğinde oumlzel imtiyazla soumlz konusu mal veya hizmetin uumlretimi veya satışı bir firmaya verilebilir Boumlylece bir kamu kuruluşu veya oumlzel kuruluş oumlzel bir kararla monopol statuumlsuumlne geccedilirilir Bir malın tek satıcılığı oumlzel bir kuruluşa verildiğinde soumlz konusu oumlzel kuruluş bu imtiyaza karşılık devlete karşı bazı yuumlkuumlmluumlluumlkler altına girer Posta telgraf

6

OrtalamaMaliyet

Q

Q2 = Q1

AC2

AC1

Q1

LRAC

OumllccedilekEğrisi

0

ve telefon hizmetleri oumlzel imtiyaz hakkı tanınarak oluşturulan monopole oumlrnek olarak verilebilir (Yaylalı 2004 285)

Buumltuumln sayılanlar dışında potansiyel giriş (ve ccedilıkış) engelleri de soumlz konusudur Potansiyel giriş engelleri a) oumllccedilek ekonomileri b) uumlruumln farklılaşması c) sermaye gereksinimi d) dikey sınırlamalar (hammadde tamamlayıcı kaynaklar dağıtım kanallarının kurulu firmalar tarafından kontrol edilmesi) d) mutlak maliyet avantajının olmaması (firmanın maliyetinin daha yuumlksek olması) dır1

Doğal giriş engelleri iki nedenden doğal tekeller yaratmaktadır Birincisi bir arz kaynağına (hammaddeye) sahip olmaktır Oumlrneğin bir su kaynağına sahip olmak gibi2

İkinci bir doğal neden tek firmanın buumltuumln piyasaya duumlşuumlk fiyatta arz edebilme olanağıdır Bir firma talep edilen buumltuumln ccedilıktıyı en duumlşuumlk AC ile uumlretebiliyorsa doğal tekel vardır Doğal tekeller ve oumllccedilek ekonomileri arasında yakın ilişki vardır Birden fazla firma durumunda oumllccedilek ekonomilerinden faydalanamıyorsa tekel tercih edilebilir Oumlrneğin elektrik doğal gaz ve su dağıtımında boumlyle bir durum soumlz konusudur3

Kısaca giriş engelleri a) huumlkuumlmet politikaları b) temel bir girdinin tek sahipliği c) oumllccedilek ve alan ekonomileri doğal tekeller d) bilgi Giriş engeli olarak bilgi 1) patent ve teknoloji 2) yeni firmanın potansiyel muumlşterilerce tanınmasının maliyet ( reklam bedava numune goumlnderilmesi vb) gerektirmesidir e) piyasa stratejileri Belli başlı stratejiler 1) limit fiyatlama 2) fazla kapasite 3) predatory fiyatlama (fiyatları MC nin altında tutarak yeni firmanın piyasaya girmesini engellemek daha sonra fiyatları tekrar yuumlkseltmektir) dır4

Uygulamada giriş engelleri yanında ccedilıkış engeller de soumlz konusudur Yasal bir engel olmadan potansiyel ccedilıkış engelleri olarak şunlardan soumlz edebiliriz a) Aktif sahipliği b) firma aktiflerinin yaşı c) firma aktiflerinin doğası d) firma donanımının yeniden satılabilirliği e) ilave yatırım ihtiyacı f) piyasanın buumlyuumlkluumlğuuml g) uumlretim ve dağıtım kolaylıkları (oumlrneğin birden fazla uumlruumln uumlretilen bir fabrikada bir uumlruumlnuumln uumlretiminden vazgeccedililmesi diğer uumlruumlnlerin maliyetini mevcudiyetini etkiler) g) dikey buumltuumlnleşme (oumlrneğin petro kimya enduumlstrisi) h) firmanın uumlruumln ccedileşidi (birden fazla uumlruumln uumlreten firma bir uumlruumln uumlreten firmaya nazaran kolayca piyasadan ccedilekilebilir) dir5

3 MONOPOLDE MALİYETLERMonopolcuuml de tam rekabetteki bir firma gibi mal ve hizmet uumlretirken gerekli uumlretim faktoumlrlerini kullanacağı iccedilin belirli bir maliyetlere karşı karşıya kalmaktadır Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında malların satış şartlarında farklılıklar olmakla birlikte faktoumlrlerin alış şartlarında bir fark yoktur Aslında bir yandan oumllccedilek ekonomilerinden oumltuumlruuml monopolcuumlnuumln maliyetleri daha duumlşuumlk olurken diğer yandan da monopol oluştuktan sonra rekabet korkusu ortadan kalktığı iccedilin de uumlretim maliyetleri daha yuumlksek olabilir Ancak monopolcuumlnuumln maliyet eğrilerinin diğer firmaların maliyet eğrileri ile aynı olduğu kabul edilecektir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma mal ve hizmet uumlretirken gerekli olan uumlretim faktoumlrlerini

7

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 4: Monopol piyasa a.bugdayci

alarak (piyasa talep eğrisinin monopolcuumlye yuumlklediği kısıtlamaları dikkate alarak) hareket etmek zorundadır monopolcuuml istediği gibi ya fiyatı veya miktarı belirleyebilir ancak her ikisini birden belirleyemez Monopol piyasasında doğrudan rekabet olmamakla birlikte monopolcuuml diğer uumlreticilerin dolaylı rekabeti ile karşılaşmaktadır Bu dolaylı rekabet tuumlketicinin sınırlı geliri karşısında buumltuumln iktisadi malların birbirine rakip olmalarından kaynaklanmaktadır Sonuccedilta buumltuumln mallar birbirine karşı rekabette bulunurlar Ccediluumlnkuuml malların her biri tuumlketicinin buumltccedilesinde kendisine bir bulmak istemektedir (Yaylalı 2004284)

Monopol malının yakın ikamesi olmamasına karşılık tam olmayan ikame malları vardır Mesela telefon hizmetleri monopol malına iyi bir oumlrnek olarak verilebilir Telgraf mektup vb haberleşme hizmetleri telefon ile rekabet edebilir İşte piyasada bu tuumlr ikame mallarının bulunması monopolcuumlnuumln piyasa guumlcuumlnuuml azaltmaktadır Ancak monopolcuuml belirlediği fiyatı duumlşuumlrmeden satış miktarını artırmak iccedilin satış promosyonuna başvurabilir Bu tuumlr satış etkinliklerinin temel amacı mala olan talebi artırmaktır Bir monopolcuumlnuumln malına olan talebi artırma ccedilabalarından başarılı olabilmesi iccedilin tuumlketicileri gelirlerini başka mallar yerine monopolcuumlnuumln malına harcamalarına ikna etmeleri gerekmektedir (Yaylalı 2004284)

Monopole konu olan mal kolay bozulabilen bir mal olmamalıdır

Bir mal kolay bozulabilen veya dayanaksız bir mal ise soumlz konusu malım fiyatı uumlzerinde uumlretici (monopolcuuml) değil tuumlketiciler etkili olurlar Ccediluumlnkuuml yakın ikamesi olmayan bir mal bozulabilen bir mal ise fiyatı yuumlksek bulan tuumlketicilerin o malı almaması halinde uumlreticinin yuumlksek fiyat ve dolayısıyla ekonomik kar politikaları etkili olamayacaktır (Yaylalı 2004 284)

Monopole konu olan mal kullanma ile kolay yıpranabilen ve ya tuumlkenen bir mal olmalıdır

Bir mal kullanma ile tuumlkenmiyorsa veya yıpranmıyorsa soumlz konusu malı satın alan bir tuumlketici ihtiyacını giderecek o maldan artık satın almayacaktır Bu durum monopole konu olan malın uumlretiminin fazla olmaması anlamına gelecektir Bu da monopolcuumlnuumln fiyat ve uumlretim kararını uygulanmasına engel olacak ve belki de karını ortadan kaldıracaktır (Yaylalı 2004 284)

Gerccedilek hayatta saf monopol piyasalarına pek rastlanmaz Monopol iccedilin verilebilecek en iyi oumlrnekler elektrik su ve doğalgazı pazarlayan firmalardır Ayrıca birden fazla firmanın bulunduğu bazı piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti kaldırıp kendilerine daha fazlaa menfaat sağlamak amacıyla ortak hareket etmeleri durumunda monopol guumlcuuml yaratılmış olur Bu ccedileşit monopollerin en yaygınları kartellerdir Kartel firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik (monopol guumlcuuml) oluşturmalıdır Anlaşma daha ccedilok fiyatın veya her firmanın uumlretip satacağı mal miktarının belirlenmesine youmlneliktir Uluslararası duumlzeyde kartel iccedilin en iyi oumlrnek OPECrsquodir (Organization of Petroleum Exporting Countries = Petrol İhraccedil Eden Uumllkeler

4

Oumlrguumltuuml) OPEC oumlzellikle 1974 yılından bu yana oldukccedila etkili olmuştur Oumlrneğin 1974 yılında OPEC petrol fiyatlarının 3-4 misli artırabilmiştir (Ertek 2009 273)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmadığını belirtmiştik Bu durum tam veya kısmen geccedilerli olabilir Oumlrneğin aydınlanma amacıyla kullanılan elektriğin yerine kolayca konabilecek hiccedilbir uumlruumln olmamasına karşın ısınma amacıyla kullanılan elektriğin yerine konabilecek odun koumlmuumlr fuel-oil ve doğalgaz gibi ccedileşitli uumlruumlnler vardır Aydınlatma amacıyla kullanılan elektrikte tam monopol ısınma amacıyla kullanılan elektrikte kısmi monopol soumlz konusudur (Ertek 2009 273-274)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmamasının yanı sıra başka firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar zorluklar bulunması monopol piyasanın diğer oumlnemli bir oumlzelliğidir (Ertek 2009 274)

2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI

Monopol guumlccedil satışa sunulan bir malı fiyatının satıcı tarafında tam rekabetteki duumlzeyinin uumlzerine ccedilıkarılma yeteneğidir Bu guumlccedil bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel hammadde arzının bir firmanın kontroluumlnde bulunması oumllccedileğe goumlre artan getirinin işlenmesi patent ve oumlzel imtiyaz hakkının bulunması gibi teknolojik ve yasal kaynaklardan doğmaktadır (Yaylalı 2004 284)

Temel Kaynakların KontroluumlTek bir firma bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel uumlretim faktoumlruumlne sahip olabilir veya kontroluumlnuuml elinde bulundurabilir Mesela petrol uumlreten bir firmanın tuumlm uumllkedeki petrol rezervlerine sahip olması o firmayı monopol haline getirebilir 1940rsquolı yıllara kadar ABDrsquo deki aluumlminyum şirketi aluumlminyumun temel hammaddesinin kontroluumlnuuml elinde bulunduğu iccedilin ABD aluumlminyum enduumlstrisine monopol guumlccedil oluşturmuştur (Yaylalı 2004 285)

Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesiMonopol bazen oumllccedileğe goumlre artan getirinin sonucunda ortaya ccedilıkabilir Miktarı arttıkccedila firmanın ortalama maliyeti duumlşuumlyorsa veya firmanın uzun doumlnem ortalama maliyeti eğrisi azalan bir seyir izliyorsa zamanla tek firma tuumlm piyasaya egemen olarak monopol haline gelebilir Bu durumda monopol guumlccedil oluşturan firma hem birim başına maliyeti duumlşuumlrmuumlş ve hem de piyasa ihtiyacının tuumlmuumlne yakın miktarda uumlretimde bulunmuştur Mesela bir şehirde elektrik uumlretimi veya su dağıtım hizmetleri iccedilin birden fazla firma faaliyette bulunursa bir suumlre sonra oumllccedilek ekonomisi nedeniyle ya tek bir firma piyasada kalır veya birden fazla firma anlaşarak tek bir firma haline gelir Bu tuumlr monopollere piyasa şartlarının tabi bir sonucu olarak ortaya ccedilıktıkları iccedilin doğal monopol denilmektedir (Yaylalı 2004 285)

Bir malın uumlretiminde geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma oumllccedilek ekonomilerinden dolayı piyasanın tuumlmuumlne en ucuz maliyetle mal uumlretip arz

5

edebiliyorsa o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe goumlre mal uumlretmesi

yerine bir mal uumlretmesi daha duumlşuumlk maliyetli olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1rsquode geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunduğu ifade edilmektedir Q1 belli bir fiyatta piyasada talep edilecek mal miktarı olsun Tek bir firma (monopolcuuml firma) bu miktarı uumlretirse malın ortalama maliyeti AC1 olacaktır Aynı miktar tek bir firma yerine iki firma eşit miktarlarda uumlretirlerse o zaman ortalama maliyet (AC2) daha fazla olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1

Patent HakkıBir firma bir malın uumlretimi uumlzerinde malın patentine veya o malın uumlretiminde kullanılan bazı temel youmlntemlere sahip olarak monopol guumlccedil oluşturabilir Patent yeni bir makine veya buluşu ortaya koyan kimseye bunu yalnızca kendisinin uumlretmesi satması veya başkalarına bu yetkiyi vermesi iccedilin tahsis edilen oumlzel haktır (Yaylalı 2004 285)

Oumlzel İmtiyaz HakkıBazı durumlarda bir malın uumlretimi ve satış oumlzel bir imtiyazla tek bir firmaya verilebilir Bu durum monopoluumln bilinen en eski ve en suumlrekli olan kaynağıdır Bir malın uumlretiminin piyasaya bırakılması kamu yararı ile bağdaşmadığı kabul edildiğinde veya monopolcuuml karının devlete aktarılması istediğinde oumlzel imtiyazla soumlz konusu mal veya hizmetin uumlretimi veya satışı bir firmaya verilebilir Boumlylece bir kamu kuruluşu veya oumlzel kuruluş oumlzel bir kararla monopol statuumlsuumlne geccedilirilir Bir malın tek satıcılığı oumlzel bir kuruluşa verildiğinde soumlz konusu oumlzel kuruluş bu imtiyaza karşılık devlete karşı bazı yuumlkuumlmluumlluumlkler altına girer Posta telgraf

6

OrtalamaMaliyet

Q

Q2 = Q1

AC2

AC1

Q1

LRAC

OumllccedilekEğrisi

0

ve telefon hizmetleri oumlzel imtiyaz hakkı tanınarak oluşturulan monopole oumlrnek olarak verilebilir (Yaylalı 2004 285)

Buumltuumln sayılanlar dışında potansiyel giriş (ve ccedilıkış) engelleri de soumlz konusudur Potansiyel giriş engelleri a) oumllccedilek ekonomileri b) uumlruumln farklılaşması c) sermaye gereksinimi d) dikey sınırlamalar (hammadde tamamlayıcı kaynaklar dağıtım kanallarının kurulu firmalar tarafından kontrol edilmesi) d) mutlak maliyet avantajının olmaması (firmanın maliyetinin daha yuumlksek olması) dır1

Doğal giriş engelleri iki nedenden doğal tekeller yaratmaktadır Birincisi bir arz kaynağına (hammaddeye) sahip olmaktır Oumlrneğin bir su kaynağına sahip olmak gibi2

İkinci bir doğal neden tek firmanın buumltuumln piyasaya duumlşuumlk fiyatta arz edebilme olanağıdır Bir firma talep edilen buumltuumln ccedilıktıyı en duumlşuumlk AC ile uumlretebiliyorsa doğal tekel vardır Doğal tekeller ve oumllccedilek ekonomileri arasında yakın ilişki vardır Birden fazla firma durumunda oumllccedilek ekonomilerinden faydalanamıyorsa tekel tercih edilebilir Oumlrneğin elektrik doğal gaz ve su dağıtımında boumlyle bir durum soumlz konusudur3

Kısaca giriş engelleri a) huumlkuumlmet politikaları b) temel bir girdinin tek sahipliği c) oumllccedilek ve alan ekonomileri doğal tekeller d) bilgi Giriş engeli olarak bilgi 1) patent ve teknoloji 2) yeni firmanın potansiyel muumlşterilerce tanınmasının maliyet ( reklam bedava numune goumlnderilmesi vb) gerektirmesidir e) piyasa stratejileri Belli başlı stratejiler 1) limit fiyatlama 2) fazla kapasite 3) predatory fiyatlama (fiyatları MC nin altında tutarak yeni firmanın piyasaya girmesini engellemek daha sonra fiyatları tekrar yuumlkseltmektir) dır4

Uygulamada giriş engelleri yanında ccedilıkış engeller de soumlz konusudur Yasal bir engel olmadan potansiyel ccedilıkış engelleri olarak şunlardan soumlz edebiliriz a) Aktif sahipliği b) firma aktiflerinin yaşı c) firma aktiflerinin doğası d) firma donanımının yeniden satılabilirliği e) ilave yatırım ihtiyacı f) piyasanın buumlyuumlkluumlğuuml g) uumlretim ve dağıtım kolaylıkları (oumlrneğin birden fazla uumlruumln uumlretilen bir fabrikada bir uumlruumlnuumln uumlretiminden vazgeccedililmesi diğer uumlruumlnlerin maliyetini mevcudiyetini etkiler) g) dikey buumltuumlnleşme (oumlrneğin petro kimya enduumlstrisi) h) firmanın uumlruumln ccedileşidi (birden fazla uumlruumln uumlreten firma bir uumlruumln uumlreten firmaya nazaran kolayca piyasadan ccedilekilebilir) dir5

3 MONOPOLDE MALİYETLERMonopolcuuml de tam rekabetteki bir firma gibi mal ve hizmet uumlretirken gerekli uumlretim faktoumlrlerini kullanacağı iccedilin belirli bir maliyetlere karşı karşıya kalmaktadır Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında malların satış şartlarında farklılıklar olmakla birlikte faktoumlrlerin alış şartlarında bir fark yoktur Aslında bir yandan oumllccedilek ekonomilerinden oumltuumlruuml monopolcuumlnuumln maliyetleri daha duumlşuumlk olurken diğer yandan da monopol oluştuktan sonra rekabet korkusu ortadan kalktığı iccedilin de uumlretim maliyetleri daha yuumlksek olabilir Ancak monopolcuumlnuumln maliyet eğrilerinin diğer firmaların maliyet eğrileri ile aynı olduğu kabul edilecektir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma mal ve hizmet uumlretirken gerekli olan uumlretim faktoumlrlerini

7

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 5: Monopol piyasa a.bugdayci

Oumlrguumltuuml) OPEC oumlzellikle 1974 yılından bu yana oldukccedila etkili olmuştur Oumlrneğin 1974 yılında OPEC petrol fiyatlarının 3-4 misli artırabilmiştir (Ertek 2009 273)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmadığını belirtmiştik Bu durum tam veya kısmen geccedilerli olabilir Oumlrneğin aydınlanma amacıyla kullanılan elektriğin yerine kolayca konabilecek hiccedilbir uumlruumln olmamasına karşın ısınma amacıyla kullanılan elektriğin yerine konabilecek odun koumlmuumlr fuel-oil ve doğalgaz gibi ccedileşitli uumlruumlnler vardır Aydınlatma amacıyla kullanılan elektrikte tam monopol ısınma amacıyla kullanılan elektrikte kısmi monopol soumlz konusudur (Ertek 2009 273-274)

Monopolcuuml firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmamasının yanı sıra başka firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar zorluklar bulunması monopol piyasanın diğer oumlnemli bir oumlzelliğidir (Ertek 2009 274)

2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI

Monopol guumlccedil satışa sunulan bir malı fiyatının satıcı tarafında tam rekabetteki duumlzeyinin uumlzerine ccedilıkarılma yeteneğidir Bu guumlccedil bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel hammadde arzının bir firmanın kontroluumlnde bulunması oumllccedileğe goumlre artan getirinin işlenmesi patent ve oumlzel imtiyaz hakkının bulunması gibi teknolojik ve yasal kaynaklardan doğmaktadır (Yaylalı 2004 284)

Temel Kaynakların KontroluumlTek bir firma bir malın uumlretimi iccedilin gerekli olan temel uumlretim faktoumlruumlne sahip olabilir veya kontroluumlnuuml elinde bulundurabilir Mesela petrol uumlreten bir firmanın tuumlm uumllkedeki petrol rezervlerine sahip olması o firmayı monopol haline getirebilir 1940rsquolı yıllara kadar ABDrsquo deki aluumlminyum şirketi aluumlminyumun temel hammaddesinin kontroluumlnuuml elinde bulunduğu iccedilin ABD aluumlminyum enduumlstrisine monopol guumlccedil oluşturmuştur (Yaylalı 2004 285)

Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesiMonopol bazen oumllccedileğe goumlre artan getirinin sonucunda ortaya ccedilıkabilir Miktarı arttıkccedila firmanın ortalama maliyeti duumlşuumlyorsa veya firmanın uzun doumlnem ortalama maliyeti eğrisi azalan bir seyir izliyorsa zamanla tek firma tuumlm piyasaya egemen olarak monopol haline gelebilir Bu durumda monopol guumlccedil oluşturan firma hem birim başına maliyeti duumlşuumlrmuumlş ve hem de piyasa ihtiyacının tuumlmuumlne yakın miktarda uumlretimde bulunmuştur Mesela bir şehirde elektrik uumlretimi veya su dağıtım hizmetleri iccedilin birden fazla firma faaliyette bulunursa bir suumlre sonra oumllccedilek ekonomisi nedeniyle ya tek bir firma piyasada kalır veya birden fazla firma anlaşarak tek bir firma haline gelir Bu tuumlr monopollere piyasa şartlarının tabi bir sonucu olarak ortaya ccedilıktıkları iccedilin doğal monopol denilmektedir (Yaylalı 2004 285)

Bir malın uumlretiminde geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma oumllccedilek ekonomilerinden dolayı piyasanın tuumlmuumlne en ucuz maliyetle mal uumlretip arz

5

edebiliyorsa o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe goumlre mal uumlretmesi

yerine bir mal uumlretmesi daha duumlşuumlk maliyetli olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1rsquode geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunduğu ifade edilmektedir Q1 belli bir fiyatta piyasada talep edilecek mal miktarı olsun Tek bir firma (monopolcuuml firma) bu miktarı uumlretirse malın ortalama maliyeti AC1 olacaktır Aynı miktar tek bir firma yerine iki firma eşit miktarlarda uumlretirlerse o zaman ortalama maliyet (AC2) daha fazla olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1

Patent HakkıBir firma bir malın uumlretimi uumlzerinde malın patentine veya o malın uumlretiminde kullanılan bazı temel youmlntemlere sahip olarak monopol guumlccedil oluşturabilir Patent yeni bir makine veya buluşu ortaya koyan kimseye bunu yalnızca kendisinin uumlretmesi satması veya başkalarına bu yetkiyi vermesi iccedilin tahsis edilen oumlzel haktır (Yaylalı 2004 285)

Oumlzel İmtiyaz HakkıBazı durumlarda bir malın uumlretimi ve satış oumlzel bir imtiyazla tek bir firmaya verilebilir Bu durum monopoluumln bilinen en eski ve en suumlrekli olan kaynağıdır Bir malın uumlretiminin piyasaya bırakılması kamu yararı ile bağdaşmadığı kabul edildiğinde veya monopolcuuml karının devlete aktarılması istediğinde oumlzel imtiyazla soumlz konusu mal veya hizmetin uumlretimi veya satışı bir firmaya verilebilir Boumlylece bir kamu kuruluşu veya oumlzel kuruluş oumlzel bir kararla monopol statuumlsuumlne geccedilirilir Bir malın tek satıcılığı oumlzel bir kuruluşa verildiğinde soumlz konusu oumlzel kuruluş bu imtiyaza karşılık devlete karşı bazı yuumlkuumlmluumlluumlkler altına girer Posta telgraf

6

OrtalamaMaliyet

Q

Q2 = Q1

AC2

AC1

Q1

LRAC

OumllccedilekEğrisi

0

ve telefon hizmetleri oumlzel imtiyaz hakkı tanınarak oluşturulan monopole oumlrnek olarak verilebilir (Yaylalı 2004 285)

Buumltuumln sayılanlar dışında potansiyel giriş (ve ccedilıkış) engelleri de soumlz konusudur Potansiyel giriş engelleri a) oumllccedilek ekonomileri b) uumlruumln farklılaşması c) sermaye gereksinimi d) dikey sınırlamalar (hammadde tamamlayıcı kaynaklar dağıtım kanallarının kurulu firmalar tarafından kontrol edilmesi) d) mutlak maliyet avantajının olmaması (firmanın maliyetinin daha yuumlksek olması) dır1

Doğal giriş engelleri iki nedenden doğal tekeller yaratmaktadır Birincisi bir arz kaynağına (hammaddeye) sahip olmaktır Oumlrneğin bir su kaynağına sahip olmak gibi2

İkinci bir doğal neden tek firmanın buumltuumln piyasaya duumlşuumlk fiyatta arz edebilme olanağıdır Bir firma talep edilen buumltuumln ccedilıktıyı en duumlşuumlk AC ile uumlretebiliyorsa doğal tekel vardır Doğal tekeller ve oumllccedilek ekonomileri arasında yakın ilişki vardır Birden fazla firma durumunda oumllccedilek ekonomilerinden faydalanamıyorsa tekel tercih edilebilir Oumlrneğin elektrik doğal gaz ve su dağıtımında boumlyle bir durum soumlz konusudur3

Kısaca giriş engelleri a) huumlkuumlmet politikaları b) temel bir girdinin tek sahipliği c) oumllccedilek ve alan ekonomileri doğal tekeller d) bilgi Giriş engeli olarak bilgi 1) patent ve teknoloji 2) yeni firmanın potansiyel muumlşterilerce tanınmasının maliyet ( reklam bedava numune goumlnderilmesi vb) gerektirmesidir e) piyasa stratejileri Belli başlı stratejiler 1) limit fiyatlama 2) fazla kapasite 3) predatory fiyatlama (fiyatları MC nin altında tutarak yeni firmanın piyasaya girmesini engellemek daha sonra fiyatları tekrar yuumlkseltmektir) dır4

Uygulamada giriş engelleri yanında ccedilıkış engeller de soumlz konusudur Yasal bir engel olmadan potansiyel ccedilıkış engelleri olarak şunlardan soumlz edebiliriz a) Aktif sahipliği b) firma aktiflerinin yaşı c) firma aktiflerinin doğası d) firma donanımının yeniden satılabilirliği e) ilave yatırım ihtiyacı f) piyasanın buumlyuumlkluumlğuuml g) uumlretim ve dağıtım kolaylıkları (oumlrneğin birden fazla uumlruumln uumlretilen bir fabrikada bir uumlruumlnuumln uumlretiminden vazgeccedililmesi diğer uumlruumlnlerin maliyetini mevcudiyetini etkiler) g) dikey buumltuumlnleşme (oumlrneğin petro kimya enduumlstrisi) h) firmanın uumlruumln ccedileşidi (birden fazla uumlruumln uumlreten firma bir uumlruumln uumlreten firmaya nazaran kolayca piyasadan ccedilekilebilir) dir5

3 MONOPOLDE MALİYETLERMonopolcuuml de tam rekabetteki bir firma gibi mal ve hizmet uumlretirken gerekli uumlretim faktoumlrlerini kullanacağı iccedilin belirli bir maliyetlere karşı karşıya kalmaktadır Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında malların satış şartlarında farklılıklar olmakla birlikte faktoumlrlerin alış şartlarında bir fark yoktur Aslında bir yandan oumllccedilek ekonomilerinden oumltuumlruuml monopolcuumlnuumln maliyetleri daha duumlşuumlk olurken diğer yandan da monopol oluştuktan sonra rekabet korkusu ortadan kalktığı iccedilin de uumlretim maliyetleri daha yuumlksek olabilir Ancak monopolcuumlnuumln maliyet eğrilerinin diğer firmaların maliyet eğrileri ile aynı olduğu kabul edilecektir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma mal ve hizmet uumlretirken gerekli olan uumlretim faktoumlrlerini

7

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 6: Monopol piyasa a.bugdayci

edebiliyorsa o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe goumlre mal uumlretmesi

yerine bir mal uumlretmesi daha duumlşuumlk maliyetli olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1rsquode geniş bir uumlretim aralığında oumllccedilek ekonomileri bulunduğu ifade edilmektedir Q1 belli bir fiyatta piyasada talep edilecek mal miktarı olsun Tek bir firma (monopolcuuml firma) bu miktarı uumlretirse malın ortalama maliyeti AC1 olacaktır Aynı miktar tek bir firma yerine iki firma eşit miktarlarda uumlretirlerse o zaman ortalama maliyet (AC2) daha fazla olacaktır (Ertek 2009 274)

Şekil 1

Patent HakkıBir firma bir malın uumlretimi uumlzerinde malın patentine veya o malın uumlretiminde kullanılan bazı temel youmlntemlere sahip olarak monopol guumlccedil oluşturabilir Patent yeni bir makine veya buluşu ortaya koyan kimseye bunu yalnızca kendisinin uumlretmesi satması veya başkalarına bu yetkiyi vermesi iccedilin tahsis edilen oumlzel haktır (Yaylalı 2004 285)

Oumlzel İmtiyaz HakkıBazı durumlarda bir malın uumlretimi ve satış oumlzel bir imtiyazla tek bir firmaya verilebilir Bu durum monopoluumln bilinen en eski ve en suumlrekli olan kaynağıdır Bir malın uumlretiminin piyasaya bırakılması kamu yararı ile bağdaşmadığı kabul edildiğinde veya monopolcuuml karının devlete aktarılması istediğinde oumlzel imtiyazla soumlz konusu mal veya hizmetin uumlretimi veya satışı bir firmaya verilebilir Boumlylece bir kamu kuruluşu veya oumlzel kuruluş oumlzel bir kararla monopol statuumlsuumlne geccedilirilir Bir malın tek satıcılığı oumlzel bir kuruluşa verildiğinde soumlz konusu oumlzel kuruluş bu imtiyaza karşılık devlete karşı bazı yuumlkuumlmluumlluumlkler altına girer Posta telgraf

6

OrtalamaMaliyet

Q

Q2 = Q1

AC2

AC1

Q1

LRAC

OumllccedilekEğrisi

0

ve telefon hizmetleri oumlzel imtiyaz hakkı tanınarak oluşturulan monopole oumlrnek olarak verilebilir (Yaylalı 2004 285)

Buumltuumln sayılanlar dışında potansiyel giriş (ve ccedilıkış) engelleri de soumlz konusudur Potansiyel giriş engelleri a) oumllccedilek ekonomileri b) uumlruumln farklılaşması c) sermaye gereksinimi d) dikey sınırlamalar (hammadde tamamlayıcı kaynaklar dağıtım kanallarının kurulu firmalar tarafından kontrol edilmesi) d) mutlak maliyet avantajının olmaması (firmanın maliyetinin daha yuumlksek olması) dır1

Doğal giriş engelleri iki nedenden doğal tekeller yaratmaktadır Birincisi bir arz kaynağına (hammaddeye) sahip olmaktır Oumlrneğin bir su kaynağına sahip olmak gibi2

İkinci bir doğal neden tek firmanın buumltuumln piyasaya duumlşuumlk fiyatta arz edebilme olanağıdır Bir firma talep edilen buumltuumln ccedilıktıyı en duumlşuumlk AC ile uumlretebiliyorsa doğal tekel vardır Doğal tekeller ve oumllccedilek ekonomileri arasında yakın ilişki vardır Birden fazla firma durumunda oumllccedilek ekonomilerinden faydalanamıyorsa tekel tercih edilebilir Oumlrneğin elektrik doğal gaz ve su dağıtımında boumlyle bir durum soumlz konusudur3

Kısaca giriş engelleri a) huumlkuumlmet politikaları b) temel bir girdinin tek sahipliği c) oumllccedilek ve alan ekonomileri doğal tekeller d) bilgi Giriş engeli olarak bilgi 1) patent ve teknoloji 2) yeni firmanın potansiyel muumlşterilerce tanınmasının maliyet ( reklam bedava numune goumlnderilmesi vb) gerektirmesidir e) piyasa stratejileri Belli başlı stratejiler 1) limit fiyatlama 2) fazla kapasite 3) predatory fiyatlama (fiyatları MC nin altında tutarak yeni firmanın piyasaya girmesini engellemek daha sonra fiyatları tekrar yuumlkseltmektir) dır4

Uygulamada giriş engelleri yanında ccedilıkış engeller de soumlz konusudur Yasal bir engel olmadan potansiyel ccedilıkış engelleri olarak şunlardan soumlz edebiliriz a) Aktif sahipliği b) firma aktiflerinin yaşı c) firma aktiflerinin doğası d) firma donanımının yeniden satılabilirliği e) ilave yatırım ihtiyacı f) piyasanın buumlyuumlkluumlğuuml g) uumlretim ve dağıtım kolaylıkları (oumlrneğin birden fazla uumlruumln uumlretilen bir fabrikada bir uumlruumlnuumln uumlretiminden vazgeccedililmesi diğer uumlruumlnlerin maliyetini mevcudiyetini etkiler) g) dikey buumltuumlnleşme (oumlrneğin petro kimya enduumlstrisi) h) firmanın uumlruumln ccedileşidi (birden fazla uumlruumln uumlreten firma bir uumlruumln uumlreten firmaya nazaran kolayca piyasadan ccedilekilebilir) dir5

3 MONOPOLDE MALİYETLERMonopolcuuml de tam rekabetteki bir firma gibi mal ve hizmet uumlretirken gerekli uumlretim faktoumlrlerini kullanacağı iccedilin belirli bir maliyetlere karşı karşıya kalmaktadır Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında malların satış şartlarında farklılıklar olmakla birlikte faktoumlrlerin alış şartlarında bir fark yoktur Aslında bir yandan oumllccedilek ekonomilerinden oumltuumlruuml monopolcuumlnuumln maliyetleri daha duumlşuumlk olurken diğer yandan da monopol oluştuktan sonra rekabet korkusu ortadan kalktığı iccedilin de uumlretim maliyetleri daha yuumlksek olabilir Ancak monopolcuumlnuumln maliyet eğrilerinin diğer firmaların maliyet eğrileri ile aynı olduğu kabul edilecektir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma mal ve hizmet uumlretirken gerekli olan uumlretim faktoumlrlerini

7

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 7: Monopol piyasa a.bugdayci

ve telefon hizmetleri oumlzel imtiyaz hakkı tanınarak oluşturulan monopole oumlrnek olarak verilebilir (Yaylalı 2004 285)

Buumltuumln sayılanlar dışında potansiyel giriş (ve ccedilıkış) engelleri de soumlz konusudur Potansiyel giriş engelleri a) oumllccedilek ekonomileri b) uumlruumln farklılaşması c) sermaye gereksinimi d) dikey sınırlamalar (hammadde tamamlayıcı kaynaklar dağıtım kanallarının kurulu firmalar tarafından kontrol edilmesi) d) mutlak maliyet avantajının olmaması (firmanın maliyetinin daha yuumlksek olması) dır1

Doğal giriş engelleri iki nedenden doğal tekeller yaratmaktadır Birincisi bir arz kaynağına (hammaddeye) sahip olmaktır Oumlrneğin bir su kaynağına sahip olmak gibi2

İkinci bir doğal neden tek firmanın buumltuumln piyasaya duumlşuumlk fiyatta arz edebilme olanağıdır Bir firma talep edilen buumltuumln ccedilıktıyı en duumlşuumlk AC ile uumlretebiliyorsa doğal tekel vardır Doğal tekeller ve oumllccedilek ekonomileri arasında yakın ilişki vardır Birden fazla firma durumunda oumllccedilek ekonomilerinden faydalanamıyorsa tekel tercih edilebilir Oumlrneğin elektrik doğal gaz ve su dağıtımında boumlyle bir durum soumlz konusudur3

Kısaca giriş engelleri a) huumlkuumlmet politikaları b) temel bir girdinin tek sahipliği c) oumllccedilek ve alan ekonomileri doğal tekeller d) bilgi Giriş engeli olarak bilgi 1) patent ve teknoloji 2) yeni firmanın potansiyel muumlşterilerce tanınmasının maliyet ( reklam bedava numune goumlnderilmesi vb) gerektirmesidir e) piyasa stratejileri Belli başlı stratejiler 1) limit fiyatlama 2) fazla kapasite 3) predatory fiyatlama (fiyatları MC nin altında tutarak yeni firmanın piyasaya girmesini engellemek daha sonra fiyatları tekrar yuumlkseltmektir) dır4

Uygulamada giriş engelleri yanında ccedilıkış engeller de soumlz konusudur Yasal bir engel olmadan potansiyel ccedilıkış engelleri olarak şunlardan soumlz edebiliriz a) Aktif sahipliği b) firma aktiflerinin yaşı c) firma aktiflerinin doğası d) firma donanımının yeniden satılabilirliği e) ilave yatırım ihtiyacı f) piyasanın buumlyuumlkluumlğuuml g) uumlretim ve dağıtım kolaylıkları (oumlrneğin birden fazla uumlruumln uumlretilen bir fabrikada bir uumlruumlnuumln uumlretiminden vazgeccedililmesi diğer uumlruumlnlerin maliyetini mevcudiyetini etkiler) g) dikey buumltuumlnleşme (oumlrneğin petro kimya enduumlstrisi) h) firmanın uumlruumln ccedileşidi (birden fazla uumlruumln uumlreten firma bir uumlruumln uumlreten firmaya nazaran kolayca piyasadan ccedilekilebilir) dir5

3 MONOPOLDE MALİYETLERMonopolcuuml de tam rekabetteki bir firma gibi mal ve hizmet uumlretirken gerekli uumlretim faktoumlrlerini kullanacağı iccedilin belirli bir maliyetlere karşı karşıya kalmaktadır Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında malların satış şartlarında farklılıklar olmakla birlikte faktoumlrlerin alış şartlarında bir fark yoktur Aslında bir yandan oumllccedilek ekonomilerinden oumltuumlruuml monopolcuumlnuumln maliyetleri daha duumlşuumlk olurken diğer yandan da monopol oluştuktan sonra rekabet korkusu ortadan kalktığı iccedilin de uumlretim maliyetleri daha yuumlksek olabilir Ancak monopolcuumlnuumln maliyet eğrilerinin diğer firmaların maliyet eğrileri ile aynı olduğu kabul edilecektir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml firma mal ve hizmet uumlretirken gerekli olan uumlretim faktoumlrlerini

7

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 8: Monopol piyasa a.bugdayci

tam rekabet şartları altındaki faktoumlr piyasalarında satın almakta ve her uumlretim faktoumlruumlnuumln toplam arzının oldukccedila kuumlccediluumlk bir kısmını uumlretimde kullanmaktadır Bu nedenle de monoplcuumlnuumln faktoumlr fiyatları uumlzerinde herhangi bir etkisi yoktur Oumlzetle firma satıcı olarak monopol şartlarında alıcı olarak da tam rekabet şartlarında ccedilalışmaktadır (Yaylalı 2004 286)

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır Tam rekabet piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksen paralel iken monopol piyasasında firmanın talep eğrisi piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu iccedilin aşağı doğru eğimlidir Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin piyasa fiyatı bir veri olarak kabul edilirken monopol piyasasında fiyatı monopolcuuml firma belirler ve tuumlketiciye empoze eder Yalnız talep eğrisi aşağı doğru eğimli olduğundan monopolcuuml firmanın daha fazla mal satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekir

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1-2-3-4-5) httpwwwacikdersorgtrpluginfilephp1573mod_resourcecontent1HAFTA_07_TEKELpdfforcedownload=1

Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur Monopolcuuml firma talep eğrisi ve maliyetlere goumlre kacircrını maksimum yapacak şekilde uumlreteceği malın miktarını ve o miktara denk duumlşen fiyatı belirler Şimdi bir oumlrnek yardımı ile monopolde denge fiyatı ve miktarının ne olacağını goumlrelim (Ertek 2009 276)

Fiyat (P) (birim başına

TL)

Toplam Miktar

( Q)

Toplam Hasılat

(TR=PQ)

Marjinal Hasılat

MR=

Toplam Maliyet

(TC)(TL)

Ortalama Toplam Maliyet(ATC)

Marjinal Maliyet

MC=

Kacircr=TR-TCπ(TL)

100 0 0

90

100 -40

-100

90 1 90

70

140 14020

-50

80 2 160

50

160 80 30 0

70 3 210 [40]

30

190 6333 [40]

50

20

60 4 240

10

240 6080

0

8

Tablo 1

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 9: Monopol piyasa a.bugdayci

50 5 250 320 64 -70

Oumlrnek Bir monopol iccedilin Tablo 1rsquodeki bilgilere sahip olduğumuzu varsayalım

Tablo 1rsquoden goumlruumlleceği gibi kacircrın maksimum olduğu miktar Q = 3 ve buna denk duumlşen fiyat da P = 70rsquodir Monopol iccedilin de kacircr maksimizasyonu kuralı firmanın MC = MRrsquoye karşılık gelen Q miktarında mal uumlretmesidir Oumlrneğimizde bu miktar biraz oumlnce belirttiğimiz gibi Q =3 lsquotuumlr Monopoluumln kacircr maksimizasyonunu daha iyi goumlrebilmek iccedilin Tablo 1rsquoden yararlanarak ccedilizilen Şekil 2rsquoye bakalım (Ertek 2009 276)

Şekil 2rsquoden de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml firma MR = MCrsquoye denk duumlşen Q = 3 miktarında uumlretim yapacak bu miktarı birimi P = 70 TLrsquoden satacak ve Q = 3 noktasında ATC asymp 6333 olacağından kacircr π = (P-ATC) Q = (70-6333) 3 = 20 TL olacaktır Bu kacircrı Tablo 1 veya Şekil 1rsquoden de bulabiliriz Q = 3 noktasında TR = 210 TC = 190 TL ve π= TR-TC = 210-190 = 20 TL olup maksimumdur Başka herhangi bir miktar daha az kacircr sağlayacaktır(Ertek 2009 276) Dikkat edilecek olursa monopolcuuml firmanın dengede olduğu Q=3 noktasında P(=AR) gtMC dir Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını ifade eder Tam rekabet piyasasındaki bir firma iccedilin ise dengede P (=AR) = AC eşitliğinin ve dolayısıyla ekonomik etkinliğin sağlandığını goumlrmuumlştuumlrk)

Q = 2 noktası zarardan kacircra geccedilişi ifade eden başabaş noktası Q = 4 ise kacircrdan zarara geccedilişi ifade eden başabaş noktasıdır (Ertek 2009 277)

NOT Oumlrneğimizde de olduğu gibi monopol piyasasında firmanın nasıl davranacağını (monopol dengesini)daha iyi analiz edebilmek iccedilin talep eğrisi genellikle doğrusal olarak ele alınır

4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİRMonopolcuuml piyasada bir malın tek uumlreticisi olduğu iccedilin monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi negatif eğimli enduumlstri talep eğrisi veya piyasa talep eğrisidir Bunun iccedilin monopolcuumlnuumln talep eğrisinin şeklini belirleyen faktoumlrler piyasadaki malın talep eğrisinin şeklini belirleyen unsurlar (ikame veya tamamlayıcı malların fiyatları tuumlketicinin geliri zevkleri ve tuumlketici sayısı) ile aynıdır Ancak bazen monopolcuuml tuumlketici zevkleri ve ilgili malların fiyatlarını etkileyebilir Mesela monopolcuuml tuumlketici zevklerini etkilemek iccedilin ccediloğu kez oumlnemli oumllccediluumlde reklam harcaması yaparak kendi malına olan talebi artırabilir (Yaylalı 2004 286)

Monopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisinin negatif eğimli oluşu bir yandan monopolcuumlnuumlnuuml daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerektiği anlamına gelirken diğer yandan da tuumlketicilerin serbestccedile hareket etmeleri anlamına gelmektedir Bir malın fiyatı

9

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 10: Monopol piyasa a.bugdayci

artırılırsa tuumlketiciler daima o maldan daha az talep ederler ve hatta monopolcuumlnuumln fiyatı ccedilok fazla artırması halinde hiccedil talepte bulunmayabilirler Bu nedenle bir monopolcuuml negatif eğimli talep eğrisini dikkatte almak zorundadır (Yaylalı 2004 286-287)

Monopol piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma veya kısaca monopolcuuml (monopolist) rekabetccedili bir firma gibi sonsuz esnek bir talep eğrisi ile değil negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıyadır Dolayısıyla da monopolcuuml hem uumlretim duumlzeyini hem fiyatı belirleyemez Monopolcuuml ya uumlretim duumlzeyini belirler ve uumlrettiği malları piyasa talebinin muumlmkuumln kıldığı en yuumlksek fiyattan satar ya da piyasa fiyatını belirler ve bu fiyatın piyasada geccedilerli olmasını sağlayacak kadar mal uumlretir (Uumlnsal 2013 340)

Monopolcuuml bir firma tam rekabetteki bir firmanın aksine istediği duumlzeyde fiyat belirleyebilir Ancak monopolcuuml firma fiyat belirleyici olmasına karşılık bunun sonucuna da katlanmak zorundadır Fiyat belirlenmişken talep edilen miktarı artık alıcılar kararlaştırmaktır Bu fiyat-miktar bileşimi monopolcuumlnuumln toplam gelirini ve dolayısıyla marjinal gelirini belirlemektedir Bir monopolcuumlnuumln karşılaştığı durum Tablo 2 ve Şekil 6rsquoda goumlsterilmektedir (Yaylalı 2004 287)

Tablo 2rsquodeki ilk iki suumltun bir monopolcuumlnuumln malına olan piyasa talep tablosunu vermektedir Uumlccediluumlncuuml suumltun fiyat-miktar bileşimi olan toplam geliri ve doumlrduumlncuuml suumltun da satılan malın bir birimdeki bir değişme sonucu toplam gelirden meydana gelen değişme olan marjinal geliri vermektedir (Yaylalı 2004 287)

Fiyat(Birim)

P

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Toplam Gelir(Birim)

TR

Marjinal Gelir(Birim)

MR7 0 0

6

6 1 64

5 2 102

4 3 120

3 4 12-2

2 5 10-4

1 6 6-6

10

Tablo 2 Monopolcuumlnuumln Talep ve Geliri

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 11: Monopol piyasa a.bugdayci

0 7 0

Her uumlretim duumlzeyine isabet eden ortalama gelir soumlz konusu uumlretim duumlzeyindeki fiyat olup toplam gelirin uumlretim miktarına oranı (AR = TRQ) ile bulunmaktadır

Tablo 2 deki verileri kullanarak şekli 6rsquoyı elde ederiz Şekil 6rsquodaki uumlst panel toplam gelir eğrisini vermektedir Alttaki panel uygun talep (D) ve marjinal gelir (MR) eğrilerini vermektedir Marjinal gelir uumlretim miktarında meydana gelen 1 birimlik değişme karşısında toplam gelirdeki değişme şeklinde tanımladığı iccedilin marjinal gelir değerleri Şekli 6rsquoda alttaki panelde birim aralarına işaretlenmektedir (Yaylalı 2004 287)

0 1 2 3 4 5 6 7 80

2

4

6

8

10

12

14

0 1 2 3 4 5 6 7 80

1

2

3

4

5

6

7

8

Şekil 611

Toplam Gelir

TR

MarjinalGelir

Piyasa Talep Eğrisie=1

elt1

egt1

P MR

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 12: Monopol piyasa a.bugdayci

Monopolde talep eğrisi negatif eğimli olduğu iccedilin marjinal gelir eğrisi fiyattan daha duumlşuumlk değerler almaktadır Her uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği monopol malından bir birim daha fazla veya daha az satıldığında toplam gelirin ne kadar değiştiğini goumlstermektedir Herhangi bir uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir eğrisinin yuumlksekliği soumlz konusu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimine eşittir Marjinal gelir eğrisi talep eğrisi gibi aynı noktada başlar ve her noktada talep eğrisi ile dikey eksen arasındaki aralığı iki eşit parccedilaya boumller Talep esnek olduğunda marjinal gelir pozitiftir Talep esnekliği bire eşit olduğunda marjinal gelir sıfır olur ve toplam gelir de maksimum duumlzeye erişir talep inelastik olduğunda marjinal gelir negatif değer alır

Mesela7 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 0(sıfır) olduğu iccedilin toplam gelir sıfır olur ve uumlstteki panelde orijine işaretlenir 6 birimlik fiyat duumlzeyinde talep edilen miktar 1 birim ve toplam gelir 6 birim ve marjinal gelir (ΔTR ΔQ) de 6 birim olur Marjinal gelir uumlstteki panelde 0 ile 1 birim arasına işaretlenirken (yani Q=05) toplam gelir uumlstteki panelde 1 birimlik uumlretim duumlzeyine işaretlenir (Yaylalı 2004 289)

Marjinal gelir dikey eksende talep eğrisi ile aynı noktada başlamasına karşılık diğer her yerde talep eğrisinin altında yer almakta ve talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran bir seyir izlemektedir Ccediluumlnkuuml bir birim daha fazla mal satmak iccedilin fiyat sadece satılan son birim iccedilin değil fakat oumlnceki birimler iccedilin de duumlşuumlruumllmelidir Mesela Tablo 2rsquode goumlruumlleceği gibi malın ikinci birimini satmak iccedilin malın fiyatı her iki birim iccedilin de 6rsquodan 5rsquoe duumlşuumlruumllmelidir (Yaylalı 2004 289)

Bu nedenle talep edilen miktar 1 birimden 2 birime ccedilıkarken oluşacak marjinal gelirde 4 olacaktır Marjinal gelirin bu değeri fiyat duumlzeyinden (2birimi karşılık gelen fiyat 5 birimdir) daha duumlşuumlktuumlr Boumlylece marjinal gelir talep eğrisinde daha aşağıda yer almaktadır(Şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep elastik olduğunda marjinal gelir pozitif değer almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri arttırmaktadır Talep birim esnekliğine eşit olduğunda marjinal gelirin değeri sıfır olmaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri değiştirmemektedir (toplam gelirin maksimum olduğu uumlretim miktarı) Talep inelastik olduğu zaman marjinal gelir negatif değerler almaktadır Ccediluumlnkuuml talep edilen miktardaki bir artış toplam geliri azaltmaktadır (şekil 6rsquoda alttaki panel) (Yaylalı 2004 289)

Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin GeometrisiDoğrusal veya eğri şeklindeki bir talep eğrisinden hareketle marjinal gelir eğrisi(veya doğrusu) elde edilebilir Şekil 7rsquode soldaki panelde doğru şeklindeki bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlruumllmektedir Talep doğrusu uumlzerinde alacağımız ccedileşitli noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerini bulabiliriz Mesela talep doğrusu (Da)uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasından fiyat ve miktar eksenlerine BE ve BD diklerini ccedilizeriz Daha sonra talep doğrusunun fiyat ekseninin kesiştiği nokta (M) ile BE dikmesinin fiyat ekseninin kestiği nokta

12

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 13: Monopol piyasa a.bugdayci

(E) arasındaki ağırlığa (ME) BD den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Brsquodir Boumlylece 2 birimlik uumlretimde fiyat 3 birim (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin D yine bu noktadan fiyat ve miktar eksenleri CF ve CCrsquo diklerini ccedilizeriz MF yi CCrsquo den ccedilıkararak Crsquo noktasını buluruz Boumlylece 4 birimlik uumlretim uumlzerinde fiyat 2 birim (CCrsquo) ve marjinal gelir sıfırdır Brsquo ve Crsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir doğrusunu(MRa) elde ederiz Marjinal gelir doğrusu uumlzerindeki değer noktalar da benzer şekilde bulunur Şekil 7rsquodeki sol panelde goumlruumlleceği gibi marjinal gelir doğrusu M noktasında başlamakta ve her noktada talep eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki aralığı ikiye ayıran 1 seyir izlemektedir (Şekilde EG=12 EB FBrsquo=12 FC ve 0Crsquo=12 0N) (Yaylalı 2004 289)

Doğrusal olmaya talep eğrisi uumlzerindeki herhangi bir noktaya isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizerek yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz Şekil 7rsquode sağdaki panelde yer alan talep eğrisi (Db) uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin talep eğrisine H noktasında bir teğet (LKrsquo) ccedilizeriz (Yaylalı 2004 289)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 90

1

2

3

4

5

6

Şekil 7

Soldaki panelde doğrusal bir talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir doğrusunun elde edilişi goumlsterilmektedir Mesala talep doğrusu uumlzerinde bulunan B noktasına isabet eden marjinal geliri bulmak iccedilin B noktasına fiyat miktar eksenlerine birer dik ineriz (bu dikler sırası ile BE ve BD lsquodır) Daha sonra talep doğrusunun fiyat eksenini kestiği nokta (M noktası) ile BE dikmesinin fiyat eksenini kestiği nokta (E noktası) arasındaki aralığı (ME) dikey eksene indiğimiz dikmeden (BD) ccedilıkarırız Elde edeceğimiz noktayı (Brsquo noktası) talep eğrisinin fiyat eksenini kestiği noktayla (M noktası) birleştiririz Boumlylece belirli bir talep eğrisine (MB) karşılık gelen marjinal gelir eğrisini (MBrsquo) belirlemiş oluruz Yani 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim ve (BD) ve marjinal gelir de 2 birimdir (BrsquoD) Talep eğrisi uumlzerinde bulunan diğer noktalara isabet eden marjinal gelir değerleri de benzer şekilde belirlenmektedir Sağdaki şekilde doğrusal olmayan talep eğrisi uumlzerindeki ccedileşitli

13

Pb

MRb

Db

L

R

V Hrsquorsquo

Krsquo SY

K

H

Qb

Da

MRa

G

BrsquoF

E

CrsquoD

C

B

M

Qa

N

Pa

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 14: Monopol piyasa a.bugdayci

noktalara isabet eden marjinal gelir değerlerinin belirlenmesi goumlsterilmektedir Mesala talep eğrisi uumlzerindeki H noktasına karşılık gelen marjinal geliri bulmak iccedilin soumlz konusu noktaya bir teğet ccedilizeriz ve daha sonra da yukarıda accedilıkladığımız youmlntemi izleriz

Daha sonra ccedilizdiğimiz teğetin fiyat eksenini kestiği nokta ile HR doğrusunun (talep eğrisi uumlzerinde H noktasından fiyat eksenine ccedilizilen dikme) fiyat eksenini kestiği nokta (R) arasındaki aralığı (LR) HY den ccedilıkarırız Elde edeceğimiz nokta Hrsquo duumlr Boumlylece 15 birimlik uumlretim duumlzeyine isabet eden fiyat 4 birim (RO) ve marjinal gelir de 2 birimdir (HrsquoY) Aynı şekilde talep eğrisi uumlzerindeki K noktasına karşılık gelen marjinal geliri elde etmek iccedilin bu noktadan talep eğrisine bir teğet (RS) ccedilizeriz Ccedilizilen teğetin fiyat ekseninin kestiği nokta (R) ile K noktasından fiyat ekseninde ccedilizilen dikmenin fiyat eksenini kestiği nokta (V) arasındaki aralığı (RV) KKrsquo den ccedilıkarırız Bulduğumuz nokta Krsquo noktasıdır Boumlylece 45 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 2 birim ve marjinal gelir de sıfırdır Hrsquo ve Krsquo noktalarını birleştirerek marjinal gelir eğrisini elde ederiz Marjinal gelir eğrisi uumlzerindeki diğer noktalar da benzer şekilde bulunabilir Şekil 7rsquode sağdaki panelde goumlruumlleceği gibi talep eğri şeklinde olduğu zaman marjinal gelir de eğri şeklinde olmaktadır (Yaylalı 2004 290)

Marjinal Gelir Fiyat ve EsneklikMonopolcuuml firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynı olduğuna goumlre monopolcuuml firmanın uumlreteceği maldan bir birim dah satabilmesi iccedilin fiyatı duumlşuumlrmesi gerekecektir Duumlşen fiyat malın sadece son birimi iccedilin değil buumltuumln birimleri iccedilin geccedilerli olacaktır O zaman monopolcuuml firmanın hacircsılatı fiyattan daha guumlşuumlk olacak ve

MR = P + Q ∆ P∆ Q (11)

Formuumlluuml ile belirlenecektir Bu formuumllde P malın yeni fiyatı Q ∆ P∆ Q ise fiyattaki duumlşuumlş

dolayısıyla satılan buumltuumln birimlerden elde edilecek toplam hacircsılattaki azalmadır + Q ∆ P∆ Q

negatif bir değer alacağından MRltP(=AR) olacaktır Bunun iccedilin Şekil 6rsquoya bakınız

(11) norsquolu formuumllden

MR = P + Q ∆ P∆ Q

= P + P (QP )(

∆ P∆ Q )

= P + P[ ∆ P∆Q

∙ QP

]

= P + P(1

Ep )

14

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 15: Monopol piyasa a.bugdayci

MR = P(1 + 1

Ep) (12)

Formuumlluuml elde edilir Ep = ∆ P∆ Q

∙ QP talebin fiyatın esnekliği olup negatif bir değere sahiptir

Onun iccedilin (12) norsquolu formuumll

MR = P(1- 1

|Ep|) (13)

Şeklinde de goumlsterilebilir |Ep|=1 olduğunda MR=0 |Ep|gt1 olduğunda MRgt0 ve |Ep|lt1 olduğunda MRlt0 (Bakınız Şekil 6)

Monopolcuuml firma maksimum kacircr elde edebilmek iccedilin MC=MRrsquoye denk duumlşen miktarda uumlretim yapacaktır O zaman

MC=MR

MC= P(1- 1

|Ep|)

Eşitliğinden

PminusMCP

= 1|Ep| (14)

Ve

P= MC

1minus 1|Ep|

(15)

Formuumlllerini elde ederiz

Şekil 6 ve (13) norsquolu formuumlle bakacak olursak firmanın kacircr amacıyla mal uumlretebilmesi iccedilin MRgt0 ve onun iccedilin de |Ep|gt1 olması gerekmektedir Kacircrın maksimum olduğu nokta goumlz oumlnuumlnde tutulursa talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri iquest) ne kadar buumlyuumlk olursa fiyat ile MR (ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar kuumlccediluumlk olacak ve bu durum tam rekabet piyasasındaki MC=P denge koşuluna yakın olacaktır Talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1rsquoden buumlyuumlk olmakla birlikte 1rsquoe ne kadar yakın olursa fiyat ile MR ( ve dolayısıyla MC) arasındaki fark o kadar buumlyuumlk olacak ve tam rekabet piyasasındaki MC=P firmanın denge

koşulundan uzak olacaktır Fiyat ile marjinal maliyet arasındaki farkın fiyat oranı PminusMC

P ne

kadar kuumlccediluumlk ise piyasada monopol guumlcuuml o kadar az bu oran ne kadar buumlyuumlk ise monopol guumlcuuml o kadar fazladır 1934 yılında Abba Lerner (1903-1982) tarafından monopol guumlcuumln

15

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 16: Monopol piyasa a.bugdayci

oumllccediluumlmuuml iccedilin formuumlle edilen ve kısaca Larner endeksi diye adlandırılan Larner Monopol Guumlcuuml Endeksirsquonin formuumlluuml

Liquest 1|Ep| (14a)

Olup (14) formuumll ile aynıdır

Bu formuumlle goumlre |Ep| ne kadar buumlyuumlk ise L endeksi sıfıra o kadar yakın (monopol guumlcuuml az) |Ep|)gt1 1rsquoe ne kadar yakın ise L endeksi de 1rsquoe o kadar yakın (monopol guumlcuuml fazla) olacaktır

Şekil 8a monopol guumlcuumln duumlşuumlk Şekil 8b ise monopol guumlcuumlnuumln yuumlksek olduğu iki durumu goumlstermektedir

Monopol guumlcuumlnuumln oumllccediluumllmesi sadece monopol piyasası iccedilin değil monopolcuuml rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar iccedilin de soumlz konusudur Oumlnemli olan firmanın talep eğrisinin eğiminin ne kadar fazla olduğu il ilgilidir Denge noktası civarında talep eğrisinin eğimi Şekil 8arsquodaki gibi ne kadar az (ve dolayısıyla |Ep| ne kadar buumlyuumlk) ise monopol guumlcuuml o derece az talep eğrisinin eğimi Şekil 8b ndashlsquodeki gibi ne kadar fazla (ve dolayısıyla |Ep|gt1 fakat 1rsquoe yakın ise) monopol guumlcuuml o derece fazladır (Ertek 2009 280-283)

Oumlzetle monopolde esneklik sonsuzdan kuumlccediluumlk olduğu iccedilin (talep eğrisi sonsuz esnekliğe sahip değil) MRltP olur Yani esnekliğin sonsuzdan kuumlccediluumlk herhangi bir değeri iccedilin marjinal gelir fiyattan kuumlccediluumlk olur ve marjinal gelir eğrisi talep eğrisinin altında yer alır (13) formuumlluumlnden hareketle e = 1olduğunda MR = 0 olmakta e gt 1 olduğunda MR gt 0 olmakta ve e lt 1 olduğunda da MR lt 0 olmaktadır Esneklik 1rsquoden kuumlccediluumlk olduğunda marjinal gelir sıfırdan kuumlccediluumlk olacağı iccedilin monopolcuuml daha az mal satarak toplam gelirini artırabilir Bunun iccedilin monopolcuuml talebin esnek olmayan kısmında uumlretimde bulunmamalıdır Monopolcuuml uumlretim miktarını azaltarak toplam gelirini artırır ve toplam maliyetini azaltır Boumlylece toplam kacircrını artırma imkanını elde eder (Yaylalı 2004 291)

16

P

MCP-MC

MC

D=AR

M21

QQ0

P

MCP-MC

D=AR

M21

QQ0

(a)

D=AR

M21

MC

P

MC

P-MC

Q(b)Q

Şekil 8

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 17: Monopol piyasa a.bugdayci

Maliyet Uumlstuuml FiyatlamaTeorik olarak buumltuumln piyasa yapılarında firmalar kacircrlarını MC=MR kuralına goumlre maksimize ederler MC = (MR=P) kuralına goumlre maksimum kacircrın belirlendiği tam rekabet piyasalarını bir yana bırakırsak diğer piyasa yapılarında (monopol monopolcuuml rekabet ve oligopol) firmalar uygulamada teorik MC=MR k3ar maksimizasyonu kuralı yerine daha pratik olan maliyet uumlstuuml fiyatlama (markup pricing) youmlntemi uygularlar Bu youmlnteme goumlre firma sattığı malın fiyat esnekliğini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak birim maliyete bir kacircr marjı koyarak maliyet uumlstuuml fiyat belirler (14a) norsquolu Lerner Endeksi formuumlluumlnden goumlreceğimiz gibi talebin fiyat

esnekliğinin mutlak değeri ne kadar buumlyuumlk (talep ne kadar esnek) ise kacircr marjı PminusMC

P o

kadar duumlşuumlk talebin fiyat esnekliğinin mutlak değeri ne kadar kuumlccediluumlk ise kacircr marjı o kadar buumlyuumlk olacaktır Maliyet uumlstuuml fiyat (14) norsquolu formuumllden elde edilen (15) norsquolu formuumlle goumlre belirlenir

P= MC

1minus 1|Ep|

Oumlrneğin MC=100 olduğunda bu formuumlle goumlre |Ep| = 2 iccedilin P=200 |Ep|=5 iccedilin de P=125 maliyet uumlstuuml fiyatı elde ederiz Uygulamada firmalar ccediloğu zaman marjinal maliyetin sabit ve ortalama maliyete eşit olduğu varsayımı altında

P= ATC

1minus 1|Ep|

Formuumlluumlne goumlre bir maliyet uumlstuuml fiyat belirlemeye ccedilalışırlar (Formuumllde ATC=ortalama toplam maliyet) Oumlrneğin bir koumlyde tek bir bakkal duumlkkanı varsa bu bakkal duumlkkanı sahibi sattığı mallara yuumlksek bir maliyet uumlstuuml fiyat koyabilir Bunun temel nedeni sattığı uumlruumlnler iccedilin talep esnekliğinin pek buumlyuumlk olmayacağıdır Koumlylerde genellikle az sayıda aile bulunmakta (potansiyel muumlşteri sayısı az) ve koumly halkı bazı temel ihtiyaccedillarını (oumlzellikle acil ihtiyaccedillarını) pek de kolay olmayan gidip şehirden daha ucuza alma yerine bu bakkaldan biraz pahalıya satın almaya razı olacaklardır (Şekil 8brsquodekine benzer bir durum) (Ertek 2009 283-284)

5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkaran fiyat ve miktarını nasıl belirleyeceğini inceleyeceğiz Monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnem dengesini oumlnce toplam gelir ndash toplam maliyet yaklaşımı ile ve daha sonra da marjinal gelir ndash marjinal maliyet yaklaşımı ile accedilıklayacağız Monopocuuml bir firmanın kısa doumlnemde tam rekabete olduğu gibi zarar da edebileceğini goumlstereceğiz (Yaylalı 2004 291)

17

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 18: Monopol piyasa a.bugdayci

a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet YaklaşımıMonopolcuuml bir firma tam rekabete olduğu gibi toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan uumlretim miktarını seccedilerek karını maksimum yapmaktadır Bunun iccedilin de firma optimizasyon ilkesi olarak bilinen marjinal gelir ndash marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır (Yaylalı 2004 291)

Tablo 3 monopolcuuml bir firmanın kısa doumlnemde ccedileşitli uumlretim duumlzeylerine isabet eden toplam gelirini toplam maliyetlerini ve toplam kacircrını vermektedir Tablo 3rsquoteki veriler dikkate alındığında monopolcuuml firmanın kacircrını 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde maksimum hale getirdiği goumlruumllecektir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml malına 45 birim fiyat talep ederek toplam 45 birimlik kar elde etmektedir (Yaylalı 2004 292)

UumlretimMiktarı (Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

ToplamGelir (Birim)

TR

ToplamMaliyet (Birim)

TC

Toplam Kacircr (veya zarar)

(Birim)π

0 7 0 3 -31 6 6 5 12 5 10 6 4

25 45 1125 675 453 4 12 8 44 3 12 12 05 2 10 18 -86 1 6 27 -21

Tablo 3rsquoteki veriler kullanılarak Şekil 9 elde edilmektedir Şekildeki uumlst panelden de goumlruumlleceği gibi (a) noktasının solundaki veya (b) noktasının sağındaki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firma zarar vermektedir Ccediluumlnkuuml bu uumlretim duumlzeylerinde toplam maliyet toplam geliri aşmaktadır (a) ve (b)noktaları arasında ki herhangi bir uumlretim duumlzeyinde ise firma değişik oranlarda kar etmektedir Toplam gelir ile toplam maliyet arasındaki pozitif farkın en buumlyuumlk olduğu 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın kacircrı (uumlstteki panelde cd arası ve ortadaki panelde crsquodrsquo arası) maksimum olmaktadır (45 birim) Bu uumlretim duumlzeyinde toplam gelir eğrisinin eğimi (c noktasındaki eğim) toplam maliyet eğrisinin eğimine (d noktasındaki eğim) eşittir Hiccedil uumlretim yapılmadığı zaman toplam gelir sıfır olmasına karşılık kısa doumlnem toplam maliyet 3 birimdir Bu nedenle monopolcuumlnuumln

18

Tablo 3 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Ekonomik Kacircrı Olan Bir Firma]

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 19: Monopol piyasa a.bugdayci

başlangıccediltaki zararı sabit maliyeti (3 birim) kadardır(Yaylalı 2004 292)

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

19

0

2

4

45

-30

1 432 5a b

d

c

Q

πMaksimum Kacircr=45 birim

Maksimum Kacircr=45 birim

TC

TR

675

1125

d

c

a

b

TR TC

Q

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 20: Monopol piyasa a.bugdayci

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Şekil 9

Monopolcuumlnuumln toplam gelir eğrisi (TR) tersine doumlnmuumlş U şeklindedir Ccediluumlnkuuml monopolcuuml bir birim daha fazla mal satabilmek iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmesi gerekmektedir Kısa doumlnem toplam maliyet eğrisi bilinen şekildedir Toplam gelir ile toplam maliyet eğrileri arasındaki dikey aralığın en fazla olduğu (uumlstteki panelde c ile d arası) uumlretim miktarında (25 birim) toplam kacircr maksimum duumlzeydedir (ortadaki panelde c ile d arası) Toplam kacircr 05 ile 40 birim arasında pozitiftir Bu uumlretim aralığının dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında firma zarar etmektedir Hiccedil uumlretim yapılmadığında toplam zarar toplam sabit maliyet (3 birim) kadardır Alttaki panelde monopolcuumlnuumln kısa doumlnem dengesi marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı ile yapılmaktadır Marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu E noktasına karşılık gelen 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı 45 birim ve ortalama toplam maliyet de 27 birimdir Dolayısı ile birim başına kacircr 18 birim ve toplam kacircr da 45 birimdir (Yaylalı 2004 294)

Monopolcuuml bir firmanın kar elde etmesi bir yandan piyasa talep şartlarına diğer yandan monopolcuumlnuumln maliyetlerine bağlıdır Monopolcuumlnuumln talebinin ccedilok duumlşuumlk veya uumlretim maliyetlerinin ccedilok yuumlksek olması halinde kısa doumlnemde monopolcuumlnuumln kacircrı ortadan kalkabilir (Yaylalı 2004 294)

Oumlnceki oumlrnekte ele aldığımız temsili firmanın talep şartlarının aynı kaldığı buna karşılık firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında faaliyette bulunduğunu duumlşuumlnerek kısa doumlnemde normal kar elde eden veya bir başka ifadeyle karsız olan bu firmanın denge analizini yapalım

Tablo 4rsquoten de goumlruumlleceği gibi monopolcuuml sadece 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde toplam gelirini toplam maliyetine eşitleyebilmektedir Bu uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında monopolcuuml zarar etmektedir Bu durum Şekil 10rsquodaki uumlst ve orta panellerde de goumlruumllebilir (Yaylalı 2004 294)

20

Q

MC

D

MR

ATCC

D

A

E

B

Brsquo

P MR MC ATC

F

45

27

π = 25x18=45

TR=45x25=1125

TC=26x27=677

π=1125-675=45

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 21: Monopol piyasa a.bugdayci

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 6 - 6 -61 6 6 6 3 9 -32 5 10 6 44 104 -04

25 45 1125 6 525 1125 03 4 12 6 64 124 -044 3 12 6 12 18 -65 2 10 6 24 30 -206 1 6 6 54 60 -54

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

2

4

6

8

10

12

14

16

18

21

Tablo 4 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Normal Kacircr Elde Eden Bir Firma]

TC

TR

TR TC

Q

c

π

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 22: Monopol piyasa a.bugdayci

0 1 2 3 4 5 6 7

-6

0

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal gelir marjinal maliyet yaklaşımı

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 10 Kacircrsız Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem toplam maliyet (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c noktasında ve alttaki panel de C noktasında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birimdir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde kacircr sıfırdır (ortadaki panelde crsquo noktası) toplam gelir toplam maliyete eşittir (uumlstteki panelde c noktası) ortalama maliyet ortalama gelire veya fiyata (alttaki panelde C noktası) eşittir Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuuml zarar etmektedir (Yaylalı 2004 296)

22

Qcrsquo

π

Q

ATC

MC

C

F

E

B45

MR

D

P MR MC ATC

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 23: Monopol piyasa a.bugdayci

Bazen maliyetlerin ccedilok yuumlksek veya talebin ccedilok duumlşuumlk olması nedeniyle monpolcuuml firma kısa doumlnemde kar edemeyeceği gibi zarar bile edebilir

Oumlnceki oumlrneklerde ele aldığımız temsili firmanın bu sefer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde zarar ettiği varsayarak kısa doumlnem denge analizini inceleyelim (Yaylalı 2004 294)

Tablo 5 ve Şekil 11 temsili firmanın buumltuumln uumlretim duumlzeylerindeki toplam maliyetlerin toplam gelirlerini aştığı iccedilin zarar ettiğini goumlstermektedir Firmanın en iyi uumlretim miktarı toplam gelir eğrisi ile toplam maliyet eğrisi arasındaki dikey aralığın en kuumlccediluumlk olduğu uumlretim miktarıdır (şekil 11rsquode uumlst panelde cd ve orta panelde crsquodrsquo arası) (Yaylalı 2004 294)

Uumlretim Miktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

Toplam Gelir

(Birim)TR

ToplamSabit Maliyet

(Birim)TFC

ToplamDeğişken

Maliyet (Birim)TVC

ToplamMaliyet(Birim)

TC

ToplamKacircr

(Birim)π

0 7 0 8 0 8 -81 6 6 8 3 11 -52 5 10 8 4 12 -2

25 45 1125 8 488 1288 -1633 4 12 8 6 14 -24 3 12 8 10 18 -65 2 10 8 17 25 -156 1 6 8 28 36 -30

a- Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı

23

Tablo 5 Toplam Gelir Kısa Doumlnem Toplam Maliyetler Ve Toplam Kacircr (Veya Zarar)[Zarar Kacircr Elde Eden Bir Firma]

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 24: Monopol piyasa a.bugdayci

0 1 2 3 4 5 60

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Chart Title

0 1 2 3 4 5 6

-8

0 Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

b- Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

24

TCTR TC

b

a

TR

d

c

163 birim1125

1288

π

Q

Qcrsquo

drsquo

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 25: Monopol piyasa a.bugdayci

0 1 2 3 4 5 6 70

7

Chart Title

Şekil 11 Zarar Eden Bir Monopoluumln Kısa Doumlnem Dengesi

Karının maksimum duumlzeye ccedilıkarmak isteyen bir monopolcuuml en iyi uumlretim duumlzeyini artan marjinal maliyetini azalan marjinal gelirine eşit olduğu yerde belirlemektedir Monopolcuumlnuumln toplam kısa doumlnem maliyeti (TC) ile toplam geliri (TR) veri iken burada goumlsterildiği gibi bu eşitlik uumlstteki panelde c ve a noktalarında alttaki panelde de C ve D noktalarında gerccedilekleşmektedir En iyi uumlretim duumlzeyine karşılık gelen uumlretim miktarı 25 birim ve fiyat ta 45 birim olarak belirlenmiştir Ancak bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml zarar etmektedir (ortadaki panelde crsquodrsquo arası) toplam maliyet toplam geliri 163 birim (uumlstteki panelde c ile d arası alttaki panelde ABCD dikdoumlrtgeninin alanı) aşmaktadır Diğer buumltuumln uumlretim duumlzeylerinde monopolcuumlnuumln zararı daha fazla olmaktadır (Yaylalı 2004 298)

Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de toplam hasılat (TR) ile toplam maliyet (SRTC) arasındaki farka eşit olan kacircrı (π = TR ndash SRTC) maksimize eden uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Monopolcuumlnuumln kısa doumlnem denge koşulu tam rekabette olduğu gibi marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olmasıdır (MR = SRMC) Bu husus Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir (Uumlnsal 2013 344)

25

P

P A

F

B

H

C

G

D=AR

MR

SRMC

SRATC

E

Q3Q2 Q1

Q

MC ATC

MR

D

D

B C

A

Q

E

F

45

515065x25=163 birim

TR=pxq

=45x25=1125

TC=ATCxq

=515x25=1288

π=-163

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 26: Monopol piyasa a.bugdayci

Şekil 12 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Aşırı Kacircr PgtSRATC

Monpolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu negatif eğimli D = AR piyasa talep eğrisi marjinal hasılat (MR) eğrisi kısa doumlnem marjinal maliyet eğrisi (SRMC) ve kısa doumlnem ortalama toplam maliyet (SRATC) eğrisinin yer aldığı Şekil 12rsquoda monopolcuuml marjinal hasılatın kısa doumlnem marjinal maliyete eşit olduğu (MR = SRMC) C noktasında Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelir Zira Q2 gibi Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q2E) kısa goumlnem marjinal maliyetten (Q2F) buumlyuumlk (MRgtSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan pozitif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden kuumlccediluumlk uumlretim duumlzeylerinde uumlretim yapılması kacircr maksimizasyon amacı ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344)

Benzer biccedilimde Q3 gibi Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerinde marjinal hasılat (Q3G) marjinal maliyetten (Q3H) kuumlccediluumlk (MRltSRMC) olduğundan ve dolayısıyla da monopolcuuml uumlrettiği her ilave birim maldan negatif kacircr elde ettiğinden Q1lsquoden buumlyuumlk uumlretim duumlzeylerin de uumlretim yapılması da kacircr maksimizasyonu ile bağdaşmaz (Uumlnsal 2013 344-345)

MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelen monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti SRATC = (Q1B) ortalama hasılatı AR = (Q1A) kadardır Dolayısıyla da Şekil 12rsquoda monopolcuuml MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 uumlretim duumlzeyinde dengeye gelince birim uumlretim başına AR ndash SRATC = (Q1A) - (Q1B) = AB kadar toplam olarak da (AB)Q1 taralı alanı kadar aşırı kacircr elde eder (Uumlnsal 2013 345)

Tam rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml de MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde normal kacircr veya zarar da edebilir Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değeri SRATC değerine eşit ( AR = SRATC) ise firma birim uumlretim başına ne aşırı kacircr elde eder ne de zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin SRATC eğrisine MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde teğet olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 12rsquode goumlsterilmiştir Şekil 13rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1 duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına sıfır kacircr (AR ndash SRATC = (Q1C - Q1C = 0) ve dolayısıyla sıfır toplam aşırı kacircr veya kısaca normal kacircr elde etmektedir (Uumlnsal 2013 345)

26

MR

Q

P1

P C

Q10

C

SRMC

SRATC

D=AR

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 27: Monopol piyasa a.bugdayci

Şekil 13 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Normal Kacircr P=SRATC

Monopolcuumlnuumln dengeye geldiği uumlretim duumlzeyinde AR = P değerinin SRATC değerinden daha kuumlccediluumlk (AR lt SRATC) olması durumunda ise firma birim uumlretim başına AR ndash SRATC veya AR ndash (AFC + AVC) kadar zarara ve dolayısıyla da (AR ndash SRATC)q veya (AR ndash AFC ndash AVC)q kadar toplam zarara uğrar Monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu D = AR eğrisinin MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği uumlretim duumlzeyinde SRATC eğrisinin altında olması halinde ortaya ccedilıkan bu alternatif durum Şekil 14rsquode MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği Q1

duumlzeyinde uumlretim yapan monopolcuuml birim uumlretim başına AR ndash ARATC = Q1A ndash Q1B = AB kadar ve dolayısıyla da toplam olarak (AB)Q1 = P1P2AB alanı kadar zarara uğrar (Uumlnsal 2013 346)

Şekil 14 Monopolde Kısa Doumlnem Denge Zarar P = AR lt SRATC

b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet YaklaşımıBu kısımda monopolcuuml bir firmanın kacircr edip etmediğini veya kacircrsız durumunu dikkate alarak marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımı ile firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinin nasıl belirleneceği inceleyeceğiz Marjinal gelir-marjinal maliyet yaklaşımına goumlre monopolcuuml bir firma marjinal gelirini marjinal maliyetine eşit hale getirdiği uumlretim duumlzeyinde toplam kacircrını maksimum yapmaktadır (tam rekabette olduğu gibi) En iyi veya optimal uumlretim duumlzeyinde malın fiyatı ile monopolcuumlnuumln ortalama toplam maliyeti arasındaki fark birim başına isabet eden kacircrı vermektedir Birim başına kacircr uumlretim miktarı ile ccedilarpıldığında toplam kacircr elde edilmektedir Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarını aşarsa toplam kacircrı azalacaktır (Yaylalı 2004 298)

27

MR

Q

P1

P C

Q10

SRMC SRATC

D=AR

P2A

B

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 28: Monopol piyasa a.bugdayci

Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim iccedilin katlanacağı maliyet elde edeceği gelirden fazla olacaktır Monopolcuuml firma marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim miktarından daha az uumlretimde bulunursa toplam kacircrı elde edebileceği kacircrdan daha az olacaktır Ccediluumlnkuuml firmanın satacağı her ilave birim elde edeceği gelirini katlanacağı maliyetten daha fazla artıracaktır Temsili monopolcuuml firmanın Tablo 3rsquote yer alan kısa doumlnem maliyet değerlerinden hareketle elde edilen marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet şeduumlluuml Tablo 6rsquoda yer almaktadır Tablo 6rsquodaki veriler kullanılarak elde edilen Şekil 9rsquodaki alt panelde temsili monopolcuuml firmanın kacircr ettiği goumlruumllmektedir (Yaylalı 2004 298)

Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyet eşit olmaktadır (şekil 9rsquodaki alt panelde E noktası) 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 45 birim (talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) ve ortalama toplam maliyet 27 birimidir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki D noktası) Boumlylece monopolcuuml firma sattığı her birimden 18 birim (şekilde CD arası) kacircr elde etmekte olup toplam kacircrı 45 birimdir (şekilde ABCD alanı) E noktasına kadar marjinal gelir marjinal maliyeti aştığı iccedilin uumlretim miktarının artırılması ile toplam gelir artacaktır E noktasından sonra ise marjinal maliyet marjinal geliri aştığı iccedilin uumlretimin artırılması toplam kacircrı azaltacaktır Bu nedenle monopolcuuml firma kacircrını maksimum duumlzeye ccedilıkarmak iccedilin marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu noktada uumlretimde (oumlrneğimizde bu miktar 25 birimdir) bulunmalıdır Bu sonuccedil toplam gelir-toplam maliyet yaklaşımı ile elde edilen sonuccedil gibidir (Yaylalı 2004 298)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -3 -3

07 63 63 0 0 56 17MRgtMC

1 6 5 1 14 1

2 5 3 2 4

25 45 27 18 45 2 2 MR=MC

3 4 267 13 390 4

28

Tablo 6 Kacircr Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 29: Monopol piyasa a.bugdayci

4 3 3 0 0-2 6 MRltMC

5 2 36 -16 -8-4 9

6 1 45 -35 -21

Tablo 7 (Tablo 4rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve Şekil 10rsquodaki alt panel normal kar elde eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde monopolcuuml firmanın marjinal geliri marjinal maliyetine eşittir (Şekil 10rsquodaki alt panelde E noktası) Firmanın talep şartları değişmediği iccedilin 25 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat yine 45 birimdir (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki C noktası) Monopolcuuml firmanın daha koumltuuml maliyet şartlarında uumlretimde bulunması sonucu optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ancak ortalama toplam maliyetini karşılamaktadır (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktasını) Boumlylece firmanın optimal uumlretim duumlzeyinde toplam geliri (şekil 10rsquoda alttaki panelde OBCF alanı) sadece toplam maliyetini karşılamakta olup ekonomik karı sıfırdır Firma 25 birimlik uumlretim duumlzeyinin dışındaki buumltuumln uumlretim miktarlarında zarar etmektedir (Yaylalı 2004 299-300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

7 - -6 -6 66 3

1 6 9 -3 -34 14

MRgtMC

2 5 52 -02 -04

25 45 45 0 0 2 2 MR=MC

3 4 413 -039 -0390 56

4 3 45 -6 -6-2 12

MRltMC

5 2 9 -20 -2029

Tablo 7 Ekonomik Kacircrı Olmayan Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 30: Monopol piyasa a.bugdayci

-4 306 1 10 -54 -54

Tablo 8 (Tablo 5rsquodeki verilerden ccedilıkarılmıştır) ve şekil 11rsquodeki alt panel zarar eden bir firmayı goumlstermektedir Monopolcuuml firmanın en iyi uumlretim miktarı 25 birimdir (şekil 11rsquode alttaki panelde E noktası) Firma talep şartları sabitken daha verimsiz maliyet şartlarında ccedilalışmaktadır Firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki 45 birimlik fiyatı (şekilde talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalam toplam maliyetini (şekilde ortalama toplam maliyet eğrisi eğrisi uumlzerindeki C noktası) bile karşılayamadığı iccedilin zarar etmektedir Boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyindeki toplam geliri 1125 birim (şekilde 0ADF alanı) iken toplam maliyeti 1288 birim (şekilde 0BCF alanı) olup toplam zararı 163 (1288-1125) birimdir Firma optimal uumlretim duumlzeyinde zarar etmesine karşılık zarar minimum duumlzeydedir (Yaylalı 2004 300)

UumlretimMiktarı(Birim)

Q

Fiyat(Birim)

P

OrtalamaToplam Maliyet(Birim)ATC

UumlretimBirim Başına

Kacircr (Birim)

π

ToplamKacircr

(Birim)Ʃπ

Marjinal Gelir

(Birim)MR

MarjinalMaliyet(Birim)

MC

Marjinal Gelir İle Marjinal Maliyet

Arasındaki İlişki

0 7 - -8 86 3

1 6 11 -5 -54 1

MRgtMC

2 5 6 -1 -2

25 45 515 -065 -163 2 2 MR=MC

3 4 467 -067 -2010 4

4 3 45 -15 -6-2 7 MRltMC

5 2 5 -3 -15-4 11

6 1 6 -5 -30

Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama toplam maliyetinin altında olduğu durumda monopolcuumlnuumln kısa doumlnemde uumlretimini durdurup durdurmama kararı fiyatın

30

Tablo 8 Zarar Eden Bir Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnem Dengesi (Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı)

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 31: Monopol piyasa a.bugdayci

ortalama değişken maliyeti karşılayıp karşılayamamasına bağlıdır Monopolcuuml firmanın optimal uumlretim duumlzeyindeki fiyatı ortalama değişken maliyeti karşıladığı suumlrece firma uumlretimini suumlrduumlruumlr Aksi takdirde monopolcuuml firma uumlretimini durdurur (Yaylalı 2004 300)

Bu durumu analiz etmek iccedilin Tablo 7rsquode verilen monopolcuumlnuumln maliyet şartlarının aynı kaldığını buna karşılık piyasa talebinin azaldığını ve boumlylece firmanın en iyi uumlretim duumlzeyinde ortalama toplam maliyetinin fiyatını aştığını (ATC gt P) duumlşuumlnelim (Yaylalı 2004 301)

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim miktarı 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eşit olup marjinal maliyet eğrisi marjinal gelir eğrisini alttan kesmektedir (şekil 15rsquode E noktası) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat 3 birim (talep eğrisi uumlzerinde D noktası) ve ortalama toplam maliyet 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerinde C noktası) Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmekte olup toplam zararı 44 birimdir (şekil 15rsquode ABCD dikdoumlrtgenin alanı) 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet 22 birimdir (ortalama değişken maliyet eğrisi uumlzerindeki F noktası) Optimal uumlretim duumlzeyinde (2 birim) fiyat(3 birim) ortalama değişken maliyeti (22 birim) aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet eden sabit maliyetin 08 birimini ve toplam sabit maliyetin de 16 birimini (DFGA dikdoumlrtgeninin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik (CFGB alanı) bir zarara katlanacaktı Optimal uumlretim duumlzeyin de fiyat ortalama değişken maliyetten daha kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak zararı minimum duumlzeye indirir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır) Fiyatın ortalama maliyeti eşit (P=AVC) olması halinde monopolcuuml uumlretime devam edip etmeme hususunda kayıtsız kalmaktadır Ccediluumlnkuuml monopolcuuml her iki durumda da (uumlretime devam etmesi veya uumlretimi durdurması) toplam sabit maliyeti kadar zarar katlanacaktır Boumlylece fiyatın ortalama değişken maliyete eşit olduğunu nokta (P=AVC) monopolcuumlnuumln uumlretimin durdurma noktasıdır (şekil 15rsquode S noktası) (Yaylalı 2004 302)

31

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 32: Monopol piyasa a.bugdayci

0 1 2 3 4 5 6 70

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Chart Title

Şekil 15 Monopolcuumlnuumln Kısa Doumlnemde Zarar Etmesine karşılık Uumlretimini Devam Ettirmesi Hali

Monopolcuumlnuumln en iyi uumlretim duumlzeyi 2 birimdir Bu uumlretim duumlzeyi marjinal maliyete eşit olduğu uumlretim duumlzeyidir (Marjinal maliyet marjinal geliri alttan kesmektedir şekilde E noktası) İki birimlik uumlretim duumlzeyinde fiyat30 birim (talep eğrisi uumlzerindeki D noktası) ortalama toplam maliyet de (ATC) 52 birimdir (ortalama toplam maliyet eğrisi uumlzerindeki C noktası) Fiyat ortalama toplam maliyetten daha kuumlccediluumlk olduğu iccedilin monopolcuuml en iyi uumlretim miktarında bile zarar etmektedir Boumlylece monopolcuuml sattığı her birimden 22 birim (CD arası) zarar etmektedir Monopolcuumlnuumln toplam zararı da 44 birimdir (ABCD dikdoumlrtgen alanı) Ancak 2 birimlik uumlretim duumlzeyinde ortalama değişken maliyet (AVC) 22 birimdir (AVC eğrisi uumlzerinde F noktası) En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat (3 birim) ortalama değişken maliyeti aştığı iccedilin monopolcuuml her birime isabet sabit maliyetin 08 birimini (DF arası) ve toplam sabit maliyetin de 16 birim (DFGB dikdoumlrtgenin alanı) karşılamaktadır Monopolcuuml uumlretimini durdursaydı 6 birimlik bir zarara (CFGB dikdoumlrtgenin alanı) katlanacaktı En iyi uumlretim duumlzeyinde fiyat ortalama değişken maliyetten de kuumlccediluumlk ise monopolcuuml uumlretimini durdurarak toplam zararını minimum duumlzeye indirmektedir (bu durumda monopolcuumlnuumln toplam zararı toplam sabit maliyet kadar olacaktır)

6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZTam rekabet şartları altında uumlretim yapan bir firmanın kısa doumlnem arz eğrisinin firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin uumlstuumlnde kalan kısmı olduğunu daha oumlnce belirtmiştik Bu durum monopol iccedilin geccedilerli değildir Ccediluumlnkuuml talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak monopolcuuml bir malın belirli bir miktarını farklı fiyatlardan arz edebilir Boumlylece monopolcuuml iccedilin fiyat ile arz edilen miktar arasındaki tek bir ilişki veya başka bir deyişle arz eğrisi yoktur (Yaylalı 2004 302)

Bu durum şekil 16rsquoda goumlruumllmektedir D monopolcuumlnuumln karşılaştığı başlangıccediltaki talep eğrisi MR D talep eğrisine karşılık gelen marjinal gelir eğrisi D1 alternatif ve daha az esnek olan

32

P MR MC ATC

MC

MR

ATC

AVC

F

ES

D

G

C

A

B52

22

Q

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 33: Monopol piyasa a.bugdayci

taelp eğrisi ve MR1 de D1 talep eğrisine hem MR eğrisini ve hem de MR1 eğrisini aynı noktada (E) alttan kestiği iccedilin momopolcuumlnuumln karşılaştığı talep eğrisi D veya D1 olsun optimal uumlretim miktarı 5 birim olacaktır Bununla birlikte monopolcuuml D talebi ile karşılaştığında 5 birimlik malı 35 birim fiyattan satarken D1 talebi ile karşılaştığında aynı miktar malı daha yuumlksek fiyattan 45 birimden satmaktadır Boumlylece talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak aynı miktar mal (5 birim) farklı fiyatlardan (35 ve 45 birimlerden) satılmaktadır Bu nedenle monopolde maliyetler malın arz edilen miktarı ile ilişkili olmakla birlikte fiyatla miktar arasında tek bir ilişki bulunmamaktadır Oumlzetle monopolcuumlnuumln arz eğrisini marjinal maliyet eğrisinden ccedilıkaramayız (Yaylalı 2004 302)

0 1 2 3 4 5 60

1

2

3

4

5

6

7

8

Chart Title

Şekil 16 Kısa Doumlnemde Marjinal Maliyet Ve Arz

7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASITam rekabetccedili bir firma iccedilin marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşittir MR = P Dolayısıyla da tam rekabetccedili bir firmanın MR = SRMC koşulunca belirlenen uumlretim duumlzeyi fiyata ve marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyeti veri iken fiyata bağlı olarak değişir fiyat artınca marjinal hasılat artar ve bu da MR = SRMC koşulunun gerccedilekleştiği denge uumlretim duumlzeyinin yuumlkselmesine yol accedilar Tam rekabetccedili firmanın arz eğrisi tuumlretilirken izlenen bu mantık yuumlruumltme monopolde geccedilerli değildir Zira monopolde marjinal hasılat malın piyasa fiyatına eşit değildir Monopolde fiyattan kuumlccediluumlk olan marjinal hasılatı belirleyen fiyat (P) ve talep esnekliği (ed) gibi iki unsur vardır MR = P(1 - 1ed) Dolayısıyla da monopolde MR = SRMC koşulunu sağlayan denge uumlretim duumlzeyi fiyata talep esnekliğine ve

33

MC

MR

D1

E

D

MR1

Q

35

45

P MR MC

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 34: Monopol piyasa a.bugdayci

marjinal maliyete bağlı olarak veya marjinal maliyet veri iken hem fiyata hem de talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak değişir (Uumlnsal 2013 350)

Dolayısıyla da monopolde fiyat (P) veri iken talep esnekliği (ed) değişinde marjinal hasılat (MR) ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarı değişir Bu husus talebin fiyat esnekliğinin monopolcuumlnuumln karşı karşıya olduğu talep eğrisinin biccedilimi tarafından belirlendiği hesaba katılarak değerlendirilirse monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı talep koşullarında farklı miktarlarda mal uumlreteceği ve dolayısıyla da monopolde tam rekabettekinin tersine fiyat ile uumlretim duumlzeyi arasında fonksiyonel bir ilişki olmadığı veya kısaca arz eğrisinin olmadığı sonucuna ulaşılır (Uumlnsal 2013 350)

8 OumlZET1 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal uumlrettiği-sattığı piyas tuumlruumlne

monopol denir Monopol yakın ikamesi olmayan hammaddelerin tek bir firmanın kontroluumlnde olmasından malın bir buumlyuumlk uumlretici tarafından ccedilok sayıda uumlreticiye kıyasla daha ucuza uumlretilmesinden yeni buluşların kullanım hakkından bir suumlre iccedilin sadece buluşu gerccedilekleştiren firmanın yararlanmasından ve malın uumlretim izninin huumlkuumlmet tarafından tek bir firmaya verilmesinden kaynaklanır (Uumlnsal 2013 363)

2 Monopol ortalama hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşittir Buna karşılık monopolde marjinal hasılat tam rekabette olduğu gibi fiyata eşit değildir Monopolde marjinal hasılat fiyattan kuumlccediluumlktuumlr Bunun nedeni negatif eğimli piyasa talep eğrisinin kendisi ile karşı karşıya olan monopolcuumlnuumln daha fazla mal satmak iccedilin malın fiyatını duumlşuumlrmek zorunda olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

3 Rekabetccedili bir firma gibi monopolcuuml firma da kısa doumlnemde marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize (zararını minimize ederek dengeye gelir) Kısa doumlnem dengesi sağlandığında monopolcuuml firma aşırı kacircr normal kacircr veya zarar edebilir Kısa doumlnemde zarar eden monopolcuuml firma tam rekabetccedili firma gibi zararın sabit maliyetten buumlyuumlk olması halinde uumlretimi durdurur-kapatma kararı alır Monopolcuuml firma (uumlretim maliyetinin sıfır olması uccedil durumu hariccedil) talep eğrisi uumlzerinde esnekliğin birden buumlyuumlk olduğu kısımda dengeye gelir (Uumlnsal 2013 363)

4 Rekabetccedili bir firmanın tersine monopolcuumlnuumln arz eğrisi yoktur Bunun nedeni monopolcuumlnuumln marjinal hasılatının fiyat ve talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenmesi ve dolayısıyla da fiyat veri iken talep esnekliği değişince marjinal hasılatın ve boumlylece MR = SRMC koşulu gereği uumlretilecek mal miktarının değişmesidir-monopolcuumlnuumln aynı fiyattan farklı miktarlarda mal uumlretmesinin muumlmkuumln olmasıdır (Uumlnsal 2013 363)

5 Monopolcuuml kısa doumlnemde olduğu gibi uzun doumlnemde de marjinal hasılatı marjinal maliyete eşitleyen duumlzeyde ccedilıktı uumlretmek suretiyle kacircrını maksimize eder Monopolcuumlnuumln uzun doumlnemde ortalama hasılatı-fiyatı uzun doumlnem ortalama maliyete

34

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 35: Monopol piyasa a.bugdayci

eşitlemek zorunda olmamasının ve dolayısıyla da monopolcuumlnuumln rekabetccedili firmanın tersine uzun doumlnemde de aşırı kacircr elde etmesinin nedeni monopolde kısa doumlnemde aşırı kacircrın varlığının piyasaya yeni firmaların girmesine yol accedilmasının tanım gereği soumlz konusu olmamasıdır (Uumlnsal 2013 363)

6 Monopolcuuml tam rekabetccedili enduumlstriye kıyasla daha az mal uumlretir ve bu husus monopoluumln etkinsizliği olarak nitelendirir Huumlkuumlmetin monopoluumln toplam fazlanın azalmasına-dara kaybına yol accedilan etkinsizliği gidermek iccedilin izlediği politikalara monopoluumln duumlzenlenmesi denir Huumlkuumlmet monopoluuml marjinal maliyet fiyatlandırması ortalama maliyet fiyatlandırması ve suumlbvansiyon uygulaması uumlzerinden duumlzenleyebilir (Uumlnsal 2013 363)

7 Monopolcuuml bazen daha fazla kacircr elde etmek amacıyla uumlrettiği malı farklı fiyatlardan satar ve bu uygulamaya fiyat farklılaştırması denir Birinci derece (muumlkemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml her bir uumlretici ile goumlruumlşmek suretiyle her birim malı o birime maksimum fiyat oumldeyen tuumlketiciye satar Buna karşılık ikinci derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml satın alınan mal miktarı değiştikccedile farklı fiyat uygular Monopolcuumlnuumln uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesi iccedilin piyasanın boumlluumlmluuml piyasalardan oluşması-arbitraj imkacircnının olmaması ve her alt piyasadaki talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekir Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırmasında monopolcuuml malı talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha duumlşuumlk fiyattan satar (Uumlnsal 2013 364)

8 Bir monopol (tekel) bir tek sağlayıcı hiccedilbir rakibe sahip olmadığında doğar Monopol daha yuumlksek fiyatlar azalmış ccedilıktı ve daha yuumlksek maliyetler demektir Monopolcuuml guumlccedil toplumsal refahı azaltır (Skousen 2009 193)

9 Monopoller rekabetten tecrit edilmiş olmanın sonucu olan israf ve etkinsizlikten dolayı ortalamanın ndash uumlstuumlnde kacircrı garanti edemezler (Skousen 2009 193)

10 Tam rekabet ndash fiyatı etkilemeyecek ccedilok sayıda alıcı ve satıcı olarak tanımlanmış olarak ndash ideal bir piyasa ekonomik modeli değildir (Skousen 2009 193)

11 Pek ccedilok iktisatccedilı pazar testi modelini her bir enduumlstride optimal rekabetccedili sayısı olarak kabul eder Reguumlle edilmemiş bir piyasada yaşayabilen şirketlerin sayısı optimal sayıdır (Skousen 2009 193)

12 Devlet anti-tekel tedbirlerinin ve dereguumllasyonu rekabeti artırmanın yolu olarak kullanır (Skousen 2009 194)

13 Doğal tekeller public utilities gibi genellikle devlet reguumllasyonuna tabidir Artan rekabet saf ldquodoğalrdquo tekellerin ndash utilities kominikasyon ve ulaşımdaki ndash sayısını azaltır (Skousen 2009 194)

35

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 36: Monopol piyasa a.bugdayci

9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER

OumlRNEK 1 Bir tekel piyasasına ilişkin talep ve firma toplam maliyet fonksiyonu aşağıda verilmiştir Buna goumlre firmanın denge uumlretim duumlzeyini kacircrını etkin kaynak kullanımını sağlayan uumlretim duumlzeyini tekelci rantı belirleyelim

Qd = 240 minus12 P P=480-2Q

TC = Q3 ndash 30Q2 + 400Q

π = TR ndash TC π = (480 - 2Q)Q ndash (Q3 ndash 30Q2 + 400Q)

π = -Q3 + 28Q2 + 80Q

dπdQ = -3Q2 + 56Q + 80 = 0

QM = 20 Q2 = -15 PM = 440

d2 πd Q2

=-6Q + 56 = -64 lt 0

πiquest = - (20)3 + 28(20)2 + 80(20) = 4800

Tekelci firmanın uumlretim girdilerini en etkin kullanacağı uumlretim miktarı ACrsquoyi minimum yapan uumlretim duumlzeyidir

AC = TCQ = Q2 ndash 30Q + 400

dACdQ = 2Q ndash 30 = 0 Q = 15 (ACrsquoyi minimize eden uumlretim duumlzeyi)

Bu tekelci firma tam rekabetccedili bir firma olsaydı

MC = Pc 3Q2 ndash 60Q + 400 = Pc

Pc = 3(20)2 ndash 60(20) + 400 = 400

36

P MR AR

πM = 800PM = 440

PC = 400

A

E

SMC

SAC

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 37: Monopol piyasa a.bugdayci

OumlRNEK 2 Bir tekel piyasasına ilişkin talep alt piyasa talep ve firma toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir İki alt piyasada fiyat farklılaştırmak isteyen bu tekelci firmanın her bir alt piyasa iccedilin denge satış miktarlarını satış fiyatlarını ve kacircrı belirleyelim

Qd = 50 ndash 05P P = 100 ndash 2Q

Qd1 = 32 ndash 04P1 P1 = 80 ndash 25Q1

Qd2 = 18 ndash 01P2 P2 = 180 ndash 10Q2

TC = 50 + 40Q = 50 + 40(Q1 + Q2)

MR1 = MR2 = MC MC = 40

TR1 = P1Q1 = (80 ndash 25Q1) Q1 = 80Q1 ndash 25 Q12

MR1 = 80 ndash 5Q1

TR2 = P2Q2 = (180 ndash 10Q2) Q2 = 180Q2 - 10Q22

MR2 = 180 ndash 20Q2

MR1 = MC 80 ndash 5Q1 = 40 Q1iquest= 8

MR2 = MC 180 ndash 20Q2 = 40 Q2iquest = 7

İkinci sıra koşullar

|H| = |π11 π12

π21 π22| |H 1| = π11 lt 0 |H 2| = π11π 22 - π122 gt 0

|H| = |minus5 00 minus20| |H 1| = -5 lt 0 |H 2| = 100 gt 0

P1iquest = 80 ndash 25Q1

iquest P1iquest = 60

P2iquest = 80 ndash 25Q2

iquest P2iquest = 110

37

MR

DAC = 200

πC = 4000

Q = 20

0 Q

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 38: Monopol piyasa a.bugdayci

Fiyat farklılaştırması sonucunda oluşan tekelci toplam kacircr

π = (TR1iquest + TR2

iquest) ndash TC

π = [ (8)(60) + (7)(110) ] ndash 650 = 600

Fiyat farklılaştırması uygulaması yokken tekelci firmanın toplam kacircrı

TR = PQ = (100 ndash 2Q)Q = 100Q ndash 2Q2

MR = 100 ndash 4Q MC = 40

MR = MC 100 ndash 4Q = 40 Q = 15 P = 70

π = (70)(15) ndash 650 = 400

Alt piyasadaki esnekliğe bakalım

|ε1| = dQ1

dP1

P1

Q 1|ε1| = (04)

608 = 3

|ε1| = dQ2

dP2

P2

Q2|ε2| = (01)

1107 = 157

|ε1|gt|ε 2| P1 lt P2

Fiyat Farklılaştırması ve Fiyat-Talep Esnekliği

MR1 = MR2 = MC MR1 = P1(1 - 1

|ε1|) MR2 = P2(1 - 1

|ε2|)

P1(1 - 1

|ε1|) = P2(1 - 1

|ε2|)

|ε1|gt|ε 2| rArr P1 lt P2

|ε1|lt|ε 2| rArr P1 gt P2

38

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 39: Monopol piyasa a.bugdayci

OumlRNEK 3 Bir Monopol Uumln Karşı Karşıya Kaldığı Talep Eğrisi P=10-01Q Ve Kısa Doumlnem Toplam Maliyet Fonksiyonu STC=2Q+01Q2 dir Buna Goumlre Monopol Dengesinde Monopol Guumlcuuml Kaccediltır

Monopolcuuml Guumlcuuml Lerner Endeksi Hesaplanmaktadır

Lerner Endeksi = P ndash MCP

STC=2Q+01Q2 iseSMC=2+02Q

Monopolde AR = P P = AR = 10 ndash 01Q MR=10 ndash 02Q (Ccediluumlnkuuml Tekelde Mr Eğrisinin Eğimi Ar Eğrisinin Eğiminin İki Katıydı)

Denge Koşulu MR=MC dir2+02Q=10 ndash 02Q02Q+02Q=10 ndash 204Q=8 ise Q=20 Bulunur

Q değerini bulduktan sonra P ve MC yi bulmak kolay olacaktırSonrada Lerner Endeksine GidilecektirSMC=2+02QSMC=2+0220SMC=2+4SMC=6P=10-01QP=10-0120P=10-2P=8

LERNER ENDEKSİ= P ndash MCP

LE=8-68=28=025 olarak bulunur

OumlRNEK 4 Bir Futbol Takımı Kadın Seyircilere 20 Erkek Seyircilere 30 TL Den Bilet Satmaktadırlar Bu Futbol Takımının Uyguladığı Fiyat Farklılaştırması Aşağıdakilerden Hangisidir

A)Birinci Derece (Tam) Fiyat Farklılaştırması

B)İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması

C)Uumlccediluumlncuuml Derece Fiyat Farklılaştırması

D)Blok Fiyat Farklılaştırması

39

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 40: Monopol piyasa a.bugdayci

E)Ccedilift Taraflı Tarife Yoluyla Fiyat Farklılaştırması

Cevap C

Birinci derece fiyat farklılaştırması tekelci bu fiyat farklılaştırması ile tuumlketici rantının tuumlmuumlnuuml almayı planlar Burada tuumlketicini satın alma guumlccedilleri ve tercihleri goumlz oumlnuumlnde bulundurularak fiyat farklılaştırmasına gidilir

İkinci derece fiyat farklılaştırılması diğer adı miktarlar arası fiyat farklılaştırılmasıdır Bu farklılaştırılmada tekelci tuumlketici rantının tamamını alamaz Elektrik telefon su gibi devlet monopollerinde uumlruumlnuumln kullanım miktarına goumlre mesela belirli ton yacircda kw saatten sonra farklı fiyatlar uygulanması bu tip uygulamaya verilebilecek guumlzel bir oumlrnektir

Uumlccediluumlncuuml derece fiyat farklılaştırması tekelcinin malına olan talep farklı talep esnekliğine sahip tuumlketicilerden meydana gelebilir Bu durumda tekelci malın kuumlccediluumlk bir kısmını yuumlksek fiyattan talep esnekliği duumlşuumlk olan muumlşterilerine uygular Geri kalan malını ise talep esnekliği nispeten yuumlksek olan muumlşterilerine duumlşuumlk fiyattan uumlruumlnuumlnuuml satarak toplam karını maksimize eder

Soruda kadın seyircilere daha duumlşuumlk fiyat uygulanmasının sebebi kadın seyircilerin bilet talebinin fiyat esnekliğinin duumlşuumlk olmasıdır

OumlRNEK 5 Aşağıdakilerden hangisi sermayenin marjinal verimliliğindeki duumlşmenin bir sonucudur

A) Sermayenin yıpranma oranının artmasıB) Reel faiz oranlarının duumlşmesiC) Sermayenin reel maliyetinin yuumlkselmesiD) Yatırım fonksiyonunun sağa kaymasıE) Yatırım fonksiyonunun sola kayması

Cevap E

OumlRNEK 6 İzmir Belediyesi Metro treninin guumlnluumlk yolcu taşıma hizmetine olan piyasa talep fonksiyonu Q=8000-5P olduğunu kabul edelim Yolcu taşımanın İzmir Belediyesine olan toplam maliyeti de aşağıda ifade edilmiştir TC=01Q2 + 100Q+675000

a) İzmir Belediyesi bir suumlre tekelci firma olarak tek tip bilet dolayısıyla tek fiyat uygulamıştır Bu uygulamada bilet fiyatı (P)yi taşınan guumlnluumlk yolcu sayısı (Q)yu marjinal yolcu taşıma maliyeti (MC)yi ve İzmir Belediyesinin karını bulunuz

40

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 41: Monopol piyasa a.bugdayci

41

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 42: Monopol piyasa a.bugdayci

b) İzmir Belediyesi daha sonra piyasayı yetişkin siviller (Q1) ve oumlğrenciler (Q2) olmak uumlzere iki alt piyasaya ayırarak farklı fiyat uygulamasına geccedilmiştir Yetişkin siviller iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q1=3600 -P1 oumlğrenciler iccedilin tahmin edilen taşıma hizmeti talebi Q2=4400-4P2 dir İzmir Belediyesinin yetişkin sivillere uygulayacağı fiyat P1 ile oumlğrencilere uygulayacağı fiyat P2 yi bulunuz Bu fiyatları a şıkkında bulduğunuz tek tip fiyatla karşılaştırınız

c) Fiyat farklılaştırması oumlncesi kar buumlyuumlkluumlğuumlnuuml fiyat farklılaştırması sonrası elde edilen kar buumlyuumlkluumlğuuml ile karşılaştırınız

42

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 43: Monopol piyasa a.bugdayci

d) Elde ettiğiniz rakamsal değerlerden hareketle bir tekelci firmanın fiyat farklılaştırması yapmasının nedenlerini ve koşullarını şekil yardımıyla accedilıklayınız

OumlRNEK 7 Monopolcuuml bir firmanın sattığı X malına ilişkin piyasa talep fonksiyonu Px=30-3Qx dir Monopolcuuml firmanın kısa doumlnem maliyeti ise STCx=Qx2-2Qx+2rsquodir Huumlkuumlmet monopolcuuml firmadan uumlretilip satılan her maldan 10 YTL bir vergi alırsa

a) Verginin uygulanmadığı durumdaki denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

43

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 44: Monopol piyasa a.bugdayci

b) Vergi uygulamasından sonraki yeni denge uumlretim ve denge fiyatı hesaplayınız

44

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 45: Monopol piyasa a.bugdayci

c) Huumlkuumlmetin vergi gelirini hesaplayınız

Huumlkuumlmet birim başına 10 TL vergi aldığı iccedilin ve firmanın uumlretim miktarı 275 olduğu iccedilin

Vergi geliri

10 275 = 275 TL olur

45

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA
Page 46: Monopol piyasa a.bugdayci

KAYNAKCcedilA1 Yaylalı M (2004) Mikro iktisat İstanbul Beta (sf 67-86)2 Uumlnsal Erdal M (2013) Mikro İktisada Giriş İmaj (sf 337-

364)3 Ertek Tuumlmay (2009) Mikro Ekonomi Teorisi Beta (sf 273-

284)4 Skousen Mark (2009) Mikro İktisat Adres ( sf 193-194)

46

  • MONOPOL
  • 1 Piyasa Yapısı
    • Monopole konu olan malın yakın ikamesi bulunmamalıdır
      • 2 MONOPOL GUumlCUumlN KAYNAKLARI
        • Temel Kaynakların Kontroluuml
        • Oumllccedilek Ekonomiklerinin İşlemesi
        • Oumlzel İmtiyaz Hakkı
          • 3 MONOPOLDE MALİYETLER
          • 4 MONOPOLDE TALEP TOPLAM GELİR VE MARJİNAL GELİR
            • Talep ve Marjinal Gelir Arasındaki İlişkinin Geometrisi
            • Marjinal Gelir Fiyat ve Esneklik
            • Maliyet Uumlstuuml Fiyatlama
              • 5 MONOPOLDE KISA DOumlNEM DENGESİ
                • a) Toplam Gelir-Toplam Maliyet Yaklaşımı
                • b) Marjinal Gelir ndash Marjinal Maliyet Yaklaşımı
                  • 6 KISA DOumlNEM MARJİNAL MALİYET VE ARZ
                  • 7 MONOPOLDE ARZ EĞRİSİNİN OLMAMASI
                  • 8 OumlZET
                  • 9 KONUYLA ALAKALI OumlRNEKLER
                  • KAYNAKCcedilA