Upload
marjolein-pijnappels
View
710
Download
4
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Klimaat als Kans is een quickscan van 100 projecten uitgevoerd door Aad Sedee en Marjolein Pijnappels in opdracht van het Ministerie van VROM. Klimaat als kans moet professionals in de ruimtelijke ordening inspireren om klimaat mee te nemen in hun projecten.
Citation preview
www.klimaatalskans.nl
klimaat als
kans
Adaptatie aan klimaatverandering in de ruimtelijke ordening
Het klimaat verandert en Nederland verandert mee. We passen ons aan. Klimaatadaptatie vindt op dit moment plaats in honderden projecten overal in Nederland. Bij de rivieren, langs de kust, in de polders, maar ook in de stad en op het platteland. Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat geeft een overzicht van de stand van zaken van klimaatadaptatie in Nederland. We willen beleidsmakers, bestuurders en bedrijven inspireren en laten zien hoe Nederland anders en mooier ingericht kan worden.
Colofon
Programmabureau Kennis voor Klimaat Daltonlaan 4003584 BK Utrechttelefoon 088 335 [email protected]
AuteursDrs. M.H.J. PijnappelsDr. A.G.J. Sedee
AdviesIr. F. de Pater
Ontwerp en illustratiesExplanation Design
ISBN 9789490070311 September 2010
Dit onderzoeksprogramma wordt medegefinancierd door het ministerie van VROM.
100projecten
op de kaart
Kijk voor aanvullende informatie over de projecten op de projectwebsites (zie p 31 en 32) of op de website www.klimaatalskans.nl.
Klimaat als kans
Adaptatie aan klimaatverandering
in de ruimtelijke ordening
StadNatuur en water geven verkoeling als het warm is in de stad.
2
Voorwoord 5
1 Inleiding 6
2 Belangrijkstebevindingeninvogelvlucht 8
3 Adaptatieondereenvergrootglas 11
4 Conclusiesenaanbevelingen 22
5 Geselecteerdeprojecten 24
100projecten 31
Inhoud
3
[illustratie ‘stad’]
4
HetklimaatverandertenNederlandverandertmee.Aanpassingaanhetveranderendeklimaatheeftveelaandacht,vaakbinnenspecialeprojectenenprogramma’s.Klimaatadaptatieisonderdeelgewordenvandeontwikkelingvan‘nieuwestukjes’Nederland.KlimaatadaptatievindtopditmomentplaatsinhonderdenprojectenoveralinNederland.Bijderivieren,langsdekust,indepolders,maarookindestadenophetplatteland.
HetMinisterievanVROMvroeghetonderzoeksprogrammaKennisvoorKlimaatditprocesinkaarttebrengen.RuimhonderdNederlandseprojectendierekeninghoudenmetaanpassingaanhetklimaatenderuimtelijkeordeningzijnvoordezepublicatiebekeken.Daarbijhebbenweonsnadrukkelijknietbeperkttotbijdragenvandeonder-zoeksprogramma’sKlimaatvoorRuimte(KvR)enKennisvoorKlimaat(KvK).Vanuitdezeenandereprogramma’szoalsLevenmetWaterenHabiforum,iskennisbijgedragenaanveelvandeonderzochteprojecten.
Wepretenderennietcompleettezijnmetdezeinventarisatie.Welgevendeprojec-teneenmooioverzichtvandestandvanzakenvanklimaatadaptatieinNederlandenhoeklimaatadaptatieenruimtelijkeordeningopelkaarinspelen.Beideaspectenzijnbelangrijkenkunnenelkaarpositiefbeïnvloeden.Wezettenopeenrijwatdevoordelenzijnalsadaptatiewordtmeegenomenineenproject.
Wewillenbeleidsmakers,bedrijvenenburgersinspirerenmetdeveleprojectenindezepublicatie.Wewillenheneenbeeldgevenvanwateralgebeurt,waarmogelijkhedenliggen,enookeenideegevenhoehet(anders)kan.Wehopendatervandevoorbeeldeneenverleidinguitgaatrichtingbestuurders,projectontwikkelaarseninvesteerders.Alsdezeruimtelijkekwaliteitelderskanwordengerealiseerd,waaromdannietinmijngebied?
Voorwoord
Prof.dr.ir.P.VellingaAlgemeen directeurKennis voor Klimaat
Prof.dr.P.DriessenWetenschappelijk directeurKennis voor Klimaat
Prof.dr.P.KabatWetenschappelijk directeurKlimaat voor Ruimte
5
KlimaatadaptatievindtopditmomentplaatsinhonderdenprojectenoveralinNederland.Vanhetverbredenvanuiterwaardenomdegrotererivieraf-voerentekunnenverwerkenenhetversterkenvandekustzonedoorkli-maatbufferstothettoevoegenvangroenenwaterinstedenvoordenodigeverkoelingineenwarmerklimaat.Dezeinventarisatiegaatnawataanpassing,ofadaptatie,aanklimaat-veranderingbetekentvoorderuimtelijkeordeninginNederlandenwatderuimtelijkeordeningbetekentvooradaptatie.Tegelijkertijdlevertheteenonderbouwingvandenoodzaakendekansenomklimaatadaptatiesterkerteintegrereninhet(nationaal)ruimtelijkebeleid.Dezeinventarisatieisuit-gevoerdinhetkadervanhetonderzoeksprogrammaKennisvoorKlimaatopnadrukkelijkverzoekvanhetministerievanVROM.
KlimaatvoorRuimteenKennisvoorKlimaatwerkenookmeeaandeonderbouwingvaneenrapportvanhetPlanbureauvoordeLeefomgeving(PBL).DitgeeftopverzoekvanVROMaanwatdeeffectenvanklimaatver-anderingzijn,welkeoptiestotaanpassingermogelijkzijnenwelkestrate-gieënhieruitvoortkunnenvloeien.Ditrapport,KlimaatbestendigNeder-land,verschijntlaterditjaarengaatmeteenbeschrijvingvandeeffecten,optiesenstrategieënvoorrijksbeleidinopdenoodzaak,kansenenintegra-tievanklimaatadaptatieinhetnationaalruimtelijkbeleid.Dezeinventari-satieisdaarmeeeenaanvullingopdestudievanhetPBL.
AleerderbekeekKennisvoorKlimaateenvijftientalgroteprojectenuitdeNotaRuimteenUrgentieprogrammaRandstadopklimaatadaptatieenhoedeklimaatbestendigheidvandezeprojectenkanwordenvergroot1.HetverzoekvanVROMomtelatenzienwaternugebeurtopgebiedvankli-maatadaptatieinderuimtelijkeordening,isopgepaktaandehandvanconcreteprojecten.Dezeprojectengeveninzichtindemanierwaaropadap-tatieaanklimaatveranderingplaatsvindtinderuimtelijkeordeningvanNederland.Gebeurtereigenlijkalwat?Watdan?Envoegtadaptatieietstoeaangebiedsontwikkeling?Hoewerktdeaanpassingaanklimaatverande-ringdoorinderuimtelijkeinrichting?Enwaaromzoujeklimaatadaptatieineenprojectmoetenmeenemen?
1ScanopklimaatbestendigheidvanUPRenNota
Ruimteprojecten(2010).Sedee,A.G.J.,H.Goosenen
M.A.M.deGroot.ISBN978-94-90070-17-5
Inleiding
6
Intotaalzijnruimhonderdprojectenbekeken,diealzijnuitgevoerdofinvergevorderdeplanfasezijnendiezichrichtenopadaptatieaanklimaatver-anderingeneenduidelijkeimpacthebbenopderuimtelijkeordening.HetgaatomprojectenalsRuimtevoordeRivier,ZwakkeSchakelsKust,MooiNederland.maarookomprojectenopinitiatiefvangemeenten,pro-vincieseneenenkelbedrijf.Datbetekentoverigensniet,datalleprojectengestartzijnvanuitdewensomeengebiedaantepassenaanklimaatver-andering.Bijsommigeprojectendieeenduidelijkeffectopaanpassingaanklimaatveranderinglatenzien,is‘hetklimaat’pasineenveellaterstadiumalsfactormeegenomen.Somsishetzelfsnieteensexplicietbenoemd.Deruimtelijkeordeningzelfwerktdus(somsongemerkt)inopklimaatadap-tatie.
Inveelprojectenleidtmetnamehetexplicietbenoemenenmeenemenvanklimaatadaptatietotinnovatieveoplossingenvoorgebiedsinrichtingentoteenduidelijkemeerwaardevoorderuimtelijkeordening.Voordeinventarisatieisgebruikgemaaktvandiversebronnen,zoalspro-jectwebsites,interviews,(beleids-)documentatieenbinnenhetprogrammaKennisvoorKlimaataanwezigekennis.Informatievanprojectwebsitesis,waarmogelijk,tercontrolevoorgelegdtijdensinterviews.Informatiedieleiddetotdebevindingenoverklimaatadaptatieinderuimtelijkeorde-ningisgechecktbijderdenenbijandereprojecten.Deonderzochteprojec-tenzijnopeenrijgezet.Optieninspirerendevoorbeeldprojectenisverderingezoomd.EenaantalprojectenvanKennisvoorKlimaatenKlimaatvoorRuimteistoegevoegd,diegeendirectfysiekeffectopderuimtelijkeordeninghebben,maardieindenabijetoekomstweleenonmiskenbaredoorwerkingnaardepraktijkhebben2.
2Beleidsrelevantievandeonderzoeksprogramma
KennisvoorKlimaatenKlimaatvoorRuimte
(2010).Sedee,A.G.J.enM.H.J.Pijnappels..
7
1 Klimaatadaptatie dwingt langere tijdshorizon af
Omrekeningtehoudenmetklimaatveran-deringisvooruitkijkenvangrootbelang.Meteenlangeretijdshorizoninhetachter-hoofdhoudenbeleidsmakers,bestuurdersenprojectontwikkelaarsrekeningmetklimaat-veranderingenrichtenzijderuimteinéénkeergoedin.Vooruitkijkenlijktdesleutelvooreencascadeaanpositievegevolgenvoordekwaliteitvandeleefomgeving.
2 Adaptatie dwingt een inte-grale benadering af
Verdervooruitkijkenmaakthetblikveldgroter.Hetleidtertoedatnietalleenontwik-kelingendieaanleidingzijnvooreenprojectwordenbekeken.Erisookoogvoorzakenalsduurzameontwikkeling.Betrokkenpartijenwegenbelangennietmeersectoraalaf,maarjuistintegraal.
3 Adaptatie voegt nieuwe ruimtelijke functies toe
Hetmeenemenvanklimaatverandering,delangeretijdshorizonenpeople/planet/profit-aspectenzorgenervoordatnietalleendefunctiesinbeeldblijvenwaarhetprojectzichineersteinstantieopricht.Eengebiedkrijgtdooradaptatievaakookmeer,diverseruim-telijkefuncties.
4 Adaptatie vraagt om verrui-ming van het projectgebied
Delangeretijdshorizon,deintegralebenade-ringenhetgrotereaantalruimtelijkefunc-tiesleidentoteenverruimingvanhetpro-jectgebied.Duurzamereenmeerstructureleoplossingendienenzichhierdooraan.
5 Adaptatie zorgt voor betrokkenheid, vaart, enthousiasme en innovatie
Adaptatieprojectenvragenmeerbetrok-kenheidvanbelanghebbenden.Erschuivenmeerpartijenaan.Draagvlak,motivatieentemponementoedoorbewustwordingvannutennoodzaak.Erkomenvaakmeerinno-vatieveoplossingenboventafel.
6 Klimaatadaptatie hoeft niet duur te zijn
Integreerklimaatadaptatievanafhetbeginineenprojectendemeerkostenblijkenrela-tiefgeringtezijn.Kennelijkishetmogelijkkostenvandenieuweontwikkelingenondertebrengenbijanderekostendragers.
7 Adaptatie biedt kansen aan nieuwe sectoren
Verruimingvanhetprojectgebiedenhetbetrekkenvandiverse,voorhetgebiedvaaknieuwesectorenbijgebiedsontwikkelingbiedenkansenvoormetnameagrarischebedrijvigheid,recreatie,natuur,(woning)bouwentransport.
8 Klimaatadaptatie voegt kwaliteit toe aan de ruimtelijke ordening
Deleefomgevingwordtbeteralsklimaat-adaptieintegraalonderdeelisvaneenproject.Erontstaatmeerdraagvlakbijdebetrokkenen,erontstaannieuweruimte-lijkefunctiesdiedeomgevingmooiermakenendestructuurvaneconomischesectorenwordtversterkt.Dekansopsuboptimaleinvesteringenofdesinvesteringenwordtkleiner.
2 De belangrijkste bevindingen in vogelvlucht
8
9
weinig extra kansen
laag tempo
klein gebied
één ruimtelijkefunctie
sectorale aanpak
korte tijdshorizon
veelkansen
meer betrokken-heid geeft tempo en innovatie
projectgebiedwordt vergroot tot regio
meer ruimtelijke functies toegevoegd
integrale aanpak in plaats vansectorale aanpak
lange tijdshorizon
kosten
kosten
Traditionele strategie Adaptieve strategie
kw
ali
teit
leef
omge
vin
g
kw
ali
teit
leef
omge
vin
g
1
6 6
8
2
3
4
5
7
10
NatuurDieren en planten migre-ren naar het noorden, als het warmer wordt. Het verbinden van natuurgebieden helpt hen op weg.
HetklimaatverandertenNederlandpastzichaan.Klimaatadaptatievindtopditmomentplaatsinhonderdenprojectenoveralinhetland.Bijderivieren,langsdekust,indepolders,maarookindestadenophetplatteland.DezeinventarisatievanmeerdanhonderdprojectengeefteeninteressantinzichtindemanierwaaropNederlandanti-cipeertopklimaatveranderinginderuimte-lijkeordening.Inveelprojectenleidtmetnamehetexpli-cietbenoemenenmeenemenvanklimaat-adaptatietoteenduidelijkemeerwaardevoorderuimtelijkeordening.Ookzorgthetexpli-cietmeenemenvanadaptatieenhetreke-ninghoudenmetklimaatveranderingvoorrobuusteremaatregelendanwanneeradap-tatieimplicietwordtmeegenomen.Inplaatsvaneengebiedsontwikkelingopeenverdedigendeensectoralemanierkli-maatbestendigtemaken,kanditookopeeninnovatieve,integrale,multifunctioneleengebiedsgerichtewijze.Dusnietalleeneendijkverhogingtoepassen,maareenmul-tifunctioneledijkcreëren.Ditleidttoteenduurzaam,robuustenveerkrachtigresul-taatmetveeldraagvlakeneentoenamevankwaliteitinhetgebied.
1 Adaptatie dwingt langere tijdshorizon af
Inprojectendierekeninghoudenmetkli-maatverandering–enwaarinadapta-tieaandieveranderingeneenrolspeelt–komtvanzelfeenlangeretijdshorizonomdehoekkijken.Bijdeaanlegvanklimaat-buffersspeeltnietalleendehuidige,maarookdetoekomstigehoeveelheidwatereenrol.Waareerdereenrelatiefkortetermijn-
aanpakwerdtoegepastdiezichrichtteopdekomende10-15jaar,vraagtklimaatver-anderingombeleidgerichtop50-100jaar.Iseralleenoogvoordekortetermijn,danbestaathetrisicodatrivieren,uiterwaardenennevengeulennietbreedgenoegzijnomdeverwachttehogereneerslagdoorklimaatver-anderingaftevoeren.Dekansbestaatdatbijhetaanpakkenvaneenstroomgebiedvaneenbeekonvoldoenderekeningwordtgehou-denmetdebehoefteaanwaterindrogeperi-odenenmetvoldoendecapaciteitvoorwater-bergingindetoekomst.Anticiperenophethitte-eilandeffectvergteenlangereademdan15jaar.
Alsbeleidsmakersenbestuurdersbesef-fendathetongewenstisomdijken,beken,stedenenuiterwaardenelketienjaaropdeschoptenemen,makenzijdekeuzeomeengebiedinéénkeergoedinterichten.Alszijrekeninghoudenmetklimaatveranderingopdelangeretermijnnemenzijmaatregelendieookin2050afdoendeblijken.Hetgebiedisdanaangepastaanklimaatverandering.
2 Adaptatie dwingt integrale, duurzame benadering af
Eenlangeretijdshorizonleidtertoedatmeereconomische,ecologischeensocialeont-wikkelingenwordenbekekendanalleendeontwikkelingendiedeprimaireaanleidingvormenvooreenproject.Alsbetrokkenenzichrealiserendatzevooreenprojecteenlangeretijdshorizonmoetenhanteren,ver-andertdescopevanhetproject.Menkomtlosservanhethierennu,gaatnawaternogmeergaatspelenindenabijetoekomst,zoektnaareenintegralelangetermijnoplos-
3 Adaptatie onder een vergrootglas
11
singmetmeerkansen,mogelijkhedenenperspectief.Ditleidttotafwegingvantra-ditionele,verdedigendeenadaptieve,voor-uitkijkendeoplossingen:Ishetbeteromdedijkteverhogen,meteengrotekansopover-stromenalsklimaatveranderingdoorzet,ofishetbeteromvooruittekijkenenaaneenduurzameoplossingtewerken?Dergelijkeoverwegingenleidentotverdiepingvanhetproject.Zoontstaatmeerruimteomaspec-tenvolgensdebenaderingvanpeople, planetenprofit meetenemen.Belangenwordenintegraalennietmeersectoraalgewogen.Waterdunen, Integraal waterbeheer Dalfsen
3 Adaptatie voegt nieuwe ruimtelijke functies toe
Vanprojectendieklimaatadaptatiemeene-men,krijgthetprojectgebiedmeerruimte-lijkefunctiesdoordelangeretijdshorizon.Ookaandachtvoorpeople, planet en profitinhetprojectbrengtmeerfunctiesinbeeld.Decombinatievanklimaatadaptatiemetnatuur,wonen,economie,transportenwaterberging(deintegralebenadering)laatbijzonderekansenzienomfunctiestecom-binerenineennieuwontwerp.Uitdeinven-tarisatieblijktdathetbetrekkenvanadapta-tieineenprojectleidttothetcombinerenvandemeestuiteenlopendefuncties:• Natuurensocialecohesie:Bewonersuiteen
socialeachterstandswijkwordenbetrokkenbijdeaanlegenhetbeheervaneenspeel-uiterwaard,diedientalsoverloopgebiedvoordestadinwarmezomerswanneerhethitte-eilandeffectdreigt.Groteresocialecohesieishetgevolg.
• Landbouwennatuur:Ineenverdroogdgebiedwordtvernattingbevorderd,met
gescheidenwaterpeilenvoorlandbouwennatuur.Bestuurderskunnenlandbouw-grondopnieuwverkavelenendemeestvruchtbarelocatiesaanagrariërstoewij-zen.Schralestukkenzijnbestemdvoornatuur.
• Recreatieenwaterbergingdoorrivierver-ruiming:MeerruimtevoorderivierleidtopveellocatiesinNederlandtothetverbe-terenenuitbreidenvanderecreatiemoge-lijkheden.
• Woningbouwenwaterberging:Vernieu-wendevormenvanwonen–oppalen,indrijvendewoningenofopterpen–zijntecombinerenmetlocatiesvoorwaterber-ging.
• Transportenbedrijvigheid:Nevengeulaan-legbiedtkansenomverpauperderivierge-bondenindustrielocatiesopteruimenenopteschalenmeteennieuwehaven.
• Mitigatiedoorverkoelingenstadsvernieu-wing:Indiversestedenverschijnenhis-torischewaterlopenweerbovengrondsinhetkadervanstadsvernieuwing.Inwarmezomersbrengtmeerwaterindestadver-koeling.Omdezelfderedenbrengtmengroeninenomdestad.Warmte-/koude-installatiesbrengenkoelteindewoningen.Debehoefteaanairconditioningneemtafendekwaliteitvandeleefomgevingverbetert.
KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas
12
13
RivierenGeef de rivier weer de ruimte om buiten haar oevers te treden en maak er natuur of landbouwgrond van of nog leuker: een speeltuin.
Waterstaatvaakcentraalbijklimaatadap-tatieprojecteninhetlandelijkgebied:rivie-ren,beken,overloopgebieden,ruimtevoorderivier,wateroverlast,zoetwatervoorziening.Bijeenklimaatbestendigeenduurzameont-wikkelingligtdekeuzenietopeensectoraleinvulling,maarkomennieuwemogelijk-hedeninbeeld,dietegelijkertijdregionale,agrarische,verkeer-enwoningbouwproble-menkunnenoplossen.
Klassieke,eenzijdige,verdedigendeoplos-singen,zoalsbaggerenendijkverhogin-gen,biedenweinigextramogelijkheden.Metalleenweerstandverhogengaatdeland-schappelijkekwaliteiternietopvooruit.Vooreenkwalitatiefgoede,klimaatbesten-digeaanpakisookveerkrachtnodig.Geluk-kigishetprogrammaRuimtevoordeRiviervaakuitgewerktals‘ruimtevoorgebieds-kwaliteit’metbovendienmeerveerkracht.Eensectoralebenaderinggerichtopwater-veiligheidofwaterbergingzoutoteengeheelandereinvullinghebbengeleid.Klimaatbuffers, IJsseluiterwaarden Olst, Perkpolder
4 Adaptatie vraagt om verrui-ming van het projectgebied
Delangeretijdshorizon,deintegralebena-deringenhetgroteraantalruimtelijkefunc-tiesleidentotduurzamereenmeerstruc-tureleoplossingen.Dieoplossingenkomenbijvoorbeeldinbeeldbijverruimingvanhetprojectgebied(opschaling).Alsbestuurdersenbeleidsmakershunblik-veldvergrotenkomenaspectenvanbuitenhetproject(gebied),dielaterverstorendkunnenwerkenofjuistkansrijkzijn,eerder
inbeeld.Omverrassingentegentegaanver-dienthetdusaanbevelingomdescopevaneenprojectniettebeperkentothetgebiedan sich,maarookbredertekijken.Vooralvoordenatuurisditbelangrijk.Somsnemenbestuurdersvaneldersbeslissingenoverhetgebied.VoordewateropgaveinStads-havensRotterdamisbijvoorbeeldde(Rijks)besluitvormingrondeenafsluitbaar-openRijnmondbepalend.Anderegebiedsoverstij-gendevoorbeeldenzijnhetvoorkomenvanzoutekweldoorzeespiegelstijging,overstro-mingsrisico’sindewijdereomgevingdandeeigenpolderencompensatievoorhetver-dwijnenvannatuurdoorrivierverruimings-projecten.Ookvoorklimaatbuffersgeldtdatrekeningwordtgehoudenmeteenruimergebied.Zokaneengroterezonemetkwel-dersdeenergieuitdegolfslagvanzeeopvan-gen.Deklapopdedijkverzwaktenhetrisicoopdijkdoorbraakneemtaf.
Hetverwervenvandraagvlakvooreenprojectismakkelijkerineengrotergebied,evenalshetvindenvanfinancieringsbron-nen.Datlijkttegenstrijdig:hoegroterhetgebied,hoemeergeldernodigis,hoemeerpartijenaantafelzitten,enhoeingewikkel-derhetprobleemlijkt.Maareengrotergebiedbiedtookinteressantekansen.Kiezenvoorruimeregebiedsgrenzenbiedtmeermoge-lijkhedenvoorherinrichtingeneenbeterelandbouwstructuur.Hetherverkavelenvangrond-vaakeenstruikelblokindegrondver-werving–ismakkelijkerterealiserenineengrotergebied.Peizer en Eelder Maden
KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas
14
5 Adaptatie zorgt voor betrokkenheid, vaart, enthousiasme en innovatie
in projectenVerbreding,verdiepingenopschalingintijdeninhoudvanadaptatieprojectenvragenomeengroterebetrokkenheidvanbelang-hebbendenbijhetprojectenindeproject-groep.Hetbedenkenvanoplossingenenderealisatiezelfkostenmeertijdenmogelijkeoplossingenzijningrijpender.Erzijnmeerofanderekostendragersnodigenerschuivenvaakmeerpartijenaan.Hetdraagvlakvooreenprojectneemttoealsklimaatadaptatieeronderdeelvanis.Ditishetgevolgvaneenbeterekwaliteitenhetvermogenomproble-meninéénkeergoedaantepakken.
Projectleidersmeldendathetbijdestartvaneenprojectveeltijdkostomallebelang-hebbendentebetrekken.Eentijdsinves-teringdienietnodigisbijprojectenwaaralleenoverhedenaandeelnemen.Dattijds-verlieswordtechterruimschootsgecompen-seerdtijdenshetproject,doordatervanafhetbegindraagvlakenbegripisvoordegekozenrichtingenoplossing.Klimaatveranderinginspireert,werktbindendengeefteengeza-menlijklangetermijndoel.
Vrijwelaltijdzijnalleoverheidsniveausindeprojectgroepvertegenwoordigd(rijk,pro-vincie,gemeente,waterschap,DienstLan-delijkGebied(DLG)ensomsregiobesturenenStaatsbosbeheer),maarontbrekenanderepartijen:bedrijven,agrariërs,derecreatie-sector,organisatiesenburgers.Datisjammer.Inprojectenwaarbijvertegenwoor-digersvansectorenuithetgebiedaantafel
zitten,komenmeerinnovatievemaatregelenenoplossingeninbeelddienieuwekansenbiedenaaneconomischesectoren.Projectendienaastdeoverhedenookanderesectoreneneindgebruikersindeproject-groepbetrekken,profiterendusvaninno-vatieveoplossingen,eenbredergedragenoplossingenextraenergie.Zekeralsdeeind-gebruikerook‘eigenaar’isvanhetproject.Hetbetrekkenvanhetbedrijfslevengeefteenkrachtigeimpulsaanhetprojectenzorgtvooreenbetereinbeddingvanmetnamedenatuur-enrecreatiesectorendeagrari-schebelangeninhetprojectplan.Alsprivateondernemersinbrenghebbenineenprojectisdekansgroterdatklimaatadaptatieleidttotmeervoudigruimtegebruik,bijvoorbeeldmetwaterbergingondereenkas,natuuront-wikkelingmetrecreatiemogelijkheden,ofeenparkeergarageineendijk.
Hetbetrekkenvanagrariërszorgtervoordatdelandbouwfunctiesvaneengebiednadrukkelijkaanbodkomenindeontwik-kelingvanplannen.Projectenwaarbijdeagrariërsaantafelzitten,leidenbijnaonver-mijdelijktotbeterevoorwaardenvoordiesectorinhetgebied:ruilverkavelingvanarmeregronden(waardeoverheidnatuurkanontwikkelen)vooraantrekkelijkergrondenvoordeagrariërsofhetoverdragenvannatuurbeheerengroen-blauwedienstenaandeinhetgebiedaanwezigeland-,tuin-bouw-enveeteeltbedrijven.Agrariërseenstemeninvloedgevenindeplanvormingzorgtvooreenstevigerdraagvlak.Opvallendisdepositieverolvanlandschapsorganisa-tiesindeprocessen.Zijslaanvaakeenbrugtussenlandbouw-ennatuurorganisaties.
KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas
15
Klimaatadaptatiezorgtvoormotivatie,draagvlakentempodoorbewustwordingvannutennoodzaakvanbepaaldemaat-regelen.Bekijkmaatregelendooreenadap-tatiebrilenplotselingblijkenmaatregelendiejarennietvandegrondkwamenhoogstnoodzakelijk.
Klimaatveranderingleidttotmeerhitteindestad.Meergroenenwaterkanverkoelingbrengen.Deurgentievanaanlegvanmeergroenenwatervoorverkoelingneemttoealsklimaatveranderingenadaptatieonderdeelzijnvandeplanvorming.Hetzelfdegeldtvoorprojectgebiedenwaarzichineenrecentverledenklimaatgerela-teerdeproblemenhebbenvoorgedaan.Dezeprojectengebruikenklimaat(adaptatie)alssuccesvolkatalysator.OverstromingenindestadGroningeneindjarennegentigleiddentotrealisatievanwaterbergingsprojecteninhetomliggendegebied,terwijloverstromin-geneldersinhetlandleiddentotdiscussiesoveradaptatiemaatregelen.
Klimaatveranderingiseensterkargumentomrobuustemaatregelentenemenzoalsdeaanlegvanklimaatbuffersenhetoplos-senvandedroogteproblematiekindehogeredelenvanNederland.Projectleidersgevenaandathetmeenemenvanklimaatadapta-tieeenimpulsaanhetprojectgeeft.Lang-lopendetrajectenkrijgeneenversnellingeneengroterenbrederdraagvlak,wanneerblijktdathetprojectookeenpositievebij-dragelevertaandeklimaatbestendigheidvanhetprojectgebied.Ookinbrengvanuitwetenschapenkennisinstellingenoverkli-maatveranderingenadaptatiegeefteen
positieveenveelalinnovatieveimpuls.Drijvend paviljoen stadshavens Rotterdam,Waalweelde
6 Adaptatie hoeft niet duur te zijnDekostendiesamenhangenmethetkli-maatbestendigmakenvanhetprojectlijkenrelatiefgeringalsklimaatadaptatievanafhetbeginwordtgeïntegreerdinhetproject.Uitdeinventarisatieblijktdatprojectleidersdeextrakostenvanklimaatadaptatienietkunnenbenoemen.Dekostenzijnblijkbaarzogeïntegreerdinhetprojectdatanderekostendragerszijngevondenomhetprojectklimaatbestendigtemaken.Datleidttotdeconclusie,datdevroegeintegratievanklimaatadaptatieineenplan,nietofnau-welijkstotextrakostenleidt,maarweltotpotentieelhogebaten.Ontwikkelingendiezijngestartvanuitdewenseengebiedofsectoraantepassenaanklimaatverandering,houdendaarvanafhetbeginrekeningmeeenhantereneenlangeretijdshorizon.Projectenwaarbijadaptatienietdeprimairedrijfveeris,kunnenookpro-fiterenvanhetvroegintegrerenvanadapta-tie.Ditleidtniettotveelextrakosten,maarweltothetvoorkomenvanonderinvesteringenmogelijkhogekostenlater.De Aa in Helmond, Lichtenvoorde
Baten van adaptatieDebaten(nuenlater)bestaandeelsuitver-medenkosten,nuenlater.Kostenvanbij-voorbeeldoverstromingenenwateroverlastwordenvoorkomendoordecombinatievanruimtelijkemaatregelen.Hetweglatenvanadaptatiemaatregelenkanleidentothoge
KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas
16
Bed
rijf
Kli
maa
tad
apta
tie
bied
t on
dern
emer
s bi
jzon
dere
kan
sen
. Bed
rijv
en k
rijg
en
mee
r ru
imte
en
ou
de in
dust
riet
erre
inen
kri
jgen
een
nie
uw
e fu
nct
ie.
17
Strategie Traditioneel (gedreven door klimaatschade)
Adaptief(gedreven door kennis en visie op toekomst en het toekomstig klimaat)
Kosten nu • Investeringskostenvoorklimaatadaptatielaagtotnul
• Kostenafwenteling1
• Meerkosteninvesteringenklimaatadaptatie
• Kostenverwerven(proces-)kennis
Kosten later • Kostenvooronderhoud• Kostenafwenteling1
• Potentieelhogekostenadaptatieaanklimaat-verandering2
• Hogeherstelkostennaklimaatschade3
• Kostenvooronderhoud• Relatiefgeringeextrakosten
aanpassenaangrotereklimaatverandering
Baten nu • Projectduurkorter,dusgoedkoper
• Minderprojectpartners• Uitkomstzekerder
• Hogeregrondprijsperm²• Vertrouwenbijinvesteerders• Batenanderebeleidsterreinen4
Baten later • Vermedenkostenklimaatverandering2
• Vermedenklimaatschade3
Overzicht kosten en baten klimaatadaptatieNuenlater,voortweestrategieën.
1 UitdeScanopklimaatbestendigheidvan
UPRenNotaRuimteprojecten(2010)blijkt
datafwentelingplaatsvindtvanaanzienlijke
kosten(schade)naargebiedenofsectorendie
nietprimairdebatenondervindenvangenomen
maatregelen
2 Kostenvanaanpassingenaanveranderend
klimaatbijvoorbeeldvoorbehoudvansoortenen
natuur,peilbeheeraanpassingenendergelijke
3 Kostenvanoverstromingen,waterschade,
wateroverlast,evacuatie,droogteschadeender-
gelijke
4 MinisterievanSZW:integratievanbevolkings-
groepenwordtbevorderdinstadsparken.Minis-
terievanVWS:obesitasis20procentlagerin
groeneomgeving,fijnstofwordtafgevangen
doorbomen.
MinisterievanVROM:minderbehoefteaanair-
conditioningvoorterugdringenhitteindestad,
verdrogingtegengaandoorwaterberging,betere
oppervlaktewaterkwaliteit.MinisterievanLNV:
natuurontwikkeling,droogtetegengaandoor
waterberging,.MinisterievanEZ:kansenvoor
recreatieondernemers
18
kostentengevolgevanklimaatschade.HetStern-rapport3overeconomieenkli-maatveranderingweesdaarookop.Batenvanadaptatiereikenechterverderdanvermedenkostennuenindetoekomst.Denkaandebatenvanhetkoppelenvanmaatregelen:deaanlegvaninfrastructuurkaneenbrededijkfinancieren.Ofhetkop-pelenvanadaptatieaanmitigatie:warmte-koude-opslaginplaatsvanairconditioning.Denkaanhoewaterengroendestadkoelenenzorgenvoorverbeteringvandekwali-teitvandeleefomgeving.Eenanderepret-tigebijkomstigheidvanwaterengroenindestadeneengoedewatervoorzieningophetplattelandiseenhogereprijsvooronroe-rendgoedengrondpervierkantemeter.Ineengroeneomgevingisovergewicht(ondermetnamekinderen)lagerdaninmindergroenewijken.Adaptatieheeftzoeenposi-tieveinvloedopdevolksgezondheid.Maat-regelenzoalsmeerparkeninenronddestadkunnendeintegratievanbevolkingsgroe-penbevorderen4.Adaptatiestimuleertdecombinatievanfunctiesendubbelbodemge-bruikenbiedtkansenaandiversesectoren.Ookditleverteconomischebatenop.
Kosten van adaptatieVerkeerdeinvesteringenalsgevolgvanniet(voldoende)anticiperenopgevolgenvankli-maatveranderingkunnengrotegevolgenenfinanciëleconsequentieshebben.
3TheEconomicsofClimateChange–TheStern
Review(2006).NicholasStern.
4Socialinteractionsinurbanparks:Stimula-
tingsocialcohesion?(2010)UrbanForestry&Urban
GreeningVolume9,Issue2,Pages93-100.Peters,K.
Bijadaptatiebestaanertweerisico’s:• Risicoopoverinvestering• RisicooponderinvesteringInheteerstegevalisbijvoorbeeldineenprojectrekeninggehoudenmethetmeestextremescenariovoorklimaatverandering.Daardoorisveelgeldgeïnvesteerd(kostennu)inbepaaldemaatregelen,zoalsdijkver-hogingenomveiligwonenaandekusttegaranderen.Alshetklimaatindetoekomstechterveelminderverandertdanverwacht,endevoordelen(batenlater)vandemaatre-geltegenvallen,iserteveelgeïnvesteerdinhetproject.Hetkanechterookdatbepaaldemaatrege-lenonvoldoenderekeninghoudenmetkli-maatverandering.Derioleringvaneenstadendeinrichtingvandestratengaanbij-voorbeeldopdeschop,maarhoudenslechtsrekeningmeteenrelatiefkleinetoenameinneerslag.Deinvesteringen(kostennu)zijnrelatiefgering.Alsindetoekomstblijkt,datklimaatveranderingleidttothetvakervoor-komenvanextremeneerslag,derioleringdeafvoernietkanverwerkenendestratengeenwatertijdelijkkunnenbergen,moetdeheleboelopnieuwopdeschopenzijndekostenhoog(kostenlater).Hogerdanwanneerhetinéénkeergoedzoudenzijnaangelegd.Bovenstaandvoorbeeldgeeftinzichtinviertypenkostenenbaten.Kostennu,batennu,kostenlaterenbatenlater.Indetabelzijndezeviertypenkostenvoortweestrategieënvanadaptatieuitgewerkt:detraditionelestrategieendeadaptievestra-tegie.Detraditionelestrategiewordtgedre-vendoorklimaatschade,deadaptievestrate-giedoorkennisvanenvisieopdetoekomstenhettoekomstigeklimaat.
KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas
19
7 Adaptatie biedt kansen aan de agrarische, recreatie-, natuur-, bouw- en transportsector
Hetmeenemenvanklimaateffectenenhetuitvoerenvanadaptatiemaatregelenineenprojecthebbendoorgaanspositieveeffectenvoorallesectoren.Metnamebouw,trans-port,recreatieennatuurprofiterenvankli-maatadaptatie.Veelprojectenkoppelenruimtevoorderivierofhermeanderenvaneenbeekaannatuurontwikkelingenhetsti-mulerenvanrecreatiemogelijkheden.Hetbedrijfslevenheeftbaatbijklimaatadapta-tie.Wateroverlastenbijbehorendeschadevoorondernemerswordtvoorkomen.Detoe-risme-enrecreatiesectorkrijgenbovendiennieuweofextrakansendoordeontwikke-lingvannatuurenlandschapenhetstimu-lerenvan(natuur)recreatieenwatersport.
Opvallendisdathetbedrijfsleventochzeldenaantafelzitinprojecten.Alsdatwelhetgevalis,isiedereenpositief.Devaartblijfterinenderuimtelijkekwaliteitneemttoe,alsereenkrachtigemarktpartijaantafelzit.Menvaltnietterugopeensectoraleoplossing.Ruimtelijkereserveringenvoorwaterber-gingengebruiksbeperkingendoorbijvoor-beeldverziltingkunnenineersteinstantienegatiefuitpakkenvoordeagrarischesector.Nietzeldenkrijgenagrariërstemakenmethetopkopenofonteigenenvanlandbouw-grondvoorwaterbergingincombinatiemetnatuurontwikkeling,ofwordenbeperkingenaandebedrijfsvoeringopgelegd.Eenaantalprojectenbetrektagrariërsineengebiedactiefbijdeontwikkelingvanplannenen
hetbeheervanhetgebied.Projectenwaaragrariërsmeebeslissen,doenveelmoeiteomviaruilverkavelingtekomentoteenwin-winsituatievoorlandbouwénnatuur:dearmegrondenwordenaaneengeslotenvoornatuurontwikkelingenboerenbedrij-venverhuizennaarrijkeregrond.Nieuwepeilbeheersingisgoedvooréndenatuuréneenduurzameontwikkelingvande(reste-rende)agrariërsinhetgebied.Zilteland-bouwenrecreatiegekoppeldaanlandbouwgevenagrarischebedrijvenzichtopnieuwemogelijkhedenomzichteontwikkelen.
Hetresultaatvanhetmeenemenvankli-maatadaptatieineenprojectisstructuur-versterkingvoordelandbouwsector,waarookdeindividueleagrariërendeLand-enTuinbouwOrganisatie(LTO)tevredenoveris.Vaakwordthetprojectgebieddaartoebewustvergroot.Datmaaktruilverkavelingeenvoudiger.Adaptatiegeeftdaarnaasteenimpulsaanhetontsluitenvannatuurgebiedenenaannieuwaanteleggenhavensenrivierge-bondenbedrijvigheid.Derecreatie-,bouw-,entransportsectorprofiterenvannieuwewegen,fietspadenenvaargeulen.Waterdunen, Bakenhof, Waalsprong
8 Adaptatie voegt kwaliteit toe aan de ruimtelijke ordening
Kwaliteitiseenlastigtedefiniërenbegrip.VolgensdeRomeinsearchitectVitruviusiskwaliteiteensamenspeltussenutili-tas(functionaliteit),firmitas(degelijkheid)envenustas(schoonheid).HetprojectMooiNederlandvanhetMinisterievanVROMpastdatprincipetoeopgebiedskwaliteit
KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas
20
alssamenspelvangebruikswaarde,toe-komstwaardeenbelevingswaarde.Belan-genenbehoeftesvanallebelanghebbendenengebruikersbepalendewaarderingvandekwaliteitvandeleefomgeving.Dedefinitievan‘kwaliteitvandeleefomgeving’verschiltdusperplek.Eenwatalgemeneredefinitievooreengebiedmeteenhogekwaliteitzoukunnenzijn:eenklimaatbestendiggebiedwaarkarakteristiekenenhetcultuur-histo-rischerfgoedbehoudenblijvenenwaaraan-toonbaarelementenzijntoegevoegd,diedekwaliteitverhogen.Dezeelementenkunnenbijvoorbeeldvariatieinhetlandschapzijn,verhogingvandebiodiversiteitofeeninno-vatievecombinatievanfuncties.
Klimaatadaptatievoegtzeerzekerkwaliteittoeaanderuimtelijkeordening.Geblekenisdatinveelprojectenmetnamehetexpli-cietbenoemenenmeenemenvanklimaat-adaptatietotinnovatieveoplossingenleidtvoorgebiedsinrichtingentoteenduidelijkemeerwaardevoorderuimtelijkeordening.Zogaanbijdeontwikkelingvanklimaat-buffersnatuurontwikkeling,recreatieeneenflexibelewaterkeringhandinhand.Kli-maatbuffersverhogenderuimtelijkekwali-teitmeerdaneensectoraleoplossingzoalshetverhogenvaneendijk,diemogelijkoplangeretermijnnieteensklimaatbestendigis.Hetmeenemenvanklimaatadaptatiever-leidtplannerstothetterugbrengenvanhis-torieennatuurlijkedynamiekineengebied,zoalsoudewaterlopendieindiversestedenopnieuwbovengrondsverschijnen,herme-anderenvanondermeerderivierdeHunzeenhetcreërenvanoverloopgebiedenlangsrivieren.
Drijvendewoningenwordenopterpenenpalengebouwdomhetstedelijkgebiedaanklimaatveranderingaantepassen.Wijkenkrijgenwadi’senanderevormenvanwater-opvang.Ondergrondsewaterlopenkomenweerterugaandeoppervlakte.Inveelpro-jectenkrijgen(delenvan)rivierenenbekenhunoudeloopofzijrivierterugomwillevanvariabiliteitinhetlandschapmaarookomwillevanklimaatbestendigheid.Gemeentenhalenwaterlopeninstedelijkegebieden,dieinhetverledenondergrondsalseenrioolwarenopgeborgen,metveelelanweerbovengronds.Hetherstelvanoudewaterlopen,hetterugbrengenofcreërenvanwaterindestad-aldannietmetalshoofd-redenklimaatadaptatie-leidttoteenverho-gingvanruimtelijkekwaliteitenvoegtlet-terlijkwaardetoeaanhetonroerendgoed.Erzijnvoorbeeldenwaarklimaatadapta-tierichtinggeeftaanhetherinrichtenvanrommelige(braakliggende)terreinen,zoalsvoormaligeriviergebondenindustrie-enbedrijventerreinen.Ookhet‘vergroenenenvernatten’vanvoormaligelandbouwgron-deninrivierengebied,kangezienwordenalsverhogingvanruimtelijkekwaliteitdoorklimaatadaptatie.Innovatieveoplossingenzoalswaterbergingonderkassen,brengennieuweelementeninhetlandschap.
KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas
21
InheelNederlandwordenopditmomenthonderdenprojectenuitgevoerddiehelpenhetlandaantepassenaanklimaatverande-ring.Hetmeenemenvanadaptatieinprojec-tenheefteenduidelijkemeerwaarde:projec-tenkrijgenvaart,wordenklimaatbestendig,enhoudenrekeningmeteenlangeretermijnwateenintegraleaanpakmetvoordelenvoorvrijwelallesectorenwaarborgt.Klimaatveranderingmoetnietprimairalsdreigingwordengezienmaaralskans,alsaanleidingomnatedenkenovereenlange-termijninrichtingvanNederland.Hetblijktdatmeteensectorale,verdedigendeoplos-singveelkansenvooreenintegrale,vooruit-kijkendeenduurzameaanpakblijvenliggen.Klimaatadaptatievraagtomeenbreedgedragen,strategischeruimtelijkevisieopNederland,waarinvanzelfsprekendookoogisvooralleandereruimtelijkevraagstukken.Rekeninghoudenmetklimaatveranderingdwingteenlangetermijnvisieafenvraagtomeenmeerintegrale,gebiedsoverstijgendeaanpak.Hetverbetertdekwaliteitvanpro-jecten.Dekostenvanadaptatiezijnmoeilijkteachterhalen,maarlijkenvrijlaagtezijn(1-5procentvandetotalekosten).Debespa-ringenzijnzeerwaarschijnlijkaanzienlijk,denkbijvoorbeeldaandevermedenkostenvanoverstromingen.
1 Maak klimaatadaptatie vanaf het begin onderdeel van een project
Hetisbelangrijkdatdeoverheidnationaalofregionaalstimuleertofvriendelijkafdwingtdatprojectenklimaatadaptatiemeenemenenhetproject(gebied)dusklimaatbestendigwordt.Demeerwaardevanhetmeenemen
vanklimaatadaptatievoordeleefomgeving-kwaliteitinprojectgebied,hetgroteredraag-vlakendevermedenkostenlatervragenomeenpolitiek-bestuurlijkeinzet.Devraagisdushoediebestuurlijkeinzethetbestevormkankrijgen.Hetbeleidsinstrumentarium(MER,water-toets)isvolgensprojectleidersinprincipegeschikt,maarhetmeenemenvanklimaat-bestendigheidindeMERofwatertoetsisnunietverplicht.Weadviserendaaromklimaatbestendigheidoptenemenalselementinde(plan-)MER.Datleidtertoedatvanafhetbeginineenprojectklimaatbestendigheidalstoetsings-elementwordtmeegenomen.NietalleprojectenzijnechterMER-plichtig.Ookdieprojectenwinnenaanleefomgeving-kwaliteitalswelnaarklimaatbestendigheidwordtgekeken.DerijksoverheidkanonderandereviadeGebiedsagendaombestuur-lijkeaandachtvoorklimaatadaptatievragen.
2 Investeer in kennis via co-creatie
Essentieelisdatkennisaanwezigisovermogelijkeklimaateffecten(bijvoorbeeldineenklimaateffectatlas),overdepoten-tiëlemeerwaarde,overopties,kansenenmogelijkheden.Diekennismoetzospeci-fiekmogelijkzijnvooreenprojectgebied.Eeninvesteringinkenniskantegengeringekostendusveelbatenopleveren,aldannietindevormvanvermedenkosten.Co-crea-tievankennisdoorkennisinstellingenenmaatschappelijkepartijenloont.
3 Pak projecten integraal opBestuurdersenbeleidsmakerspakkenpro-
4 Conclusies en aanbevelingen
klimaat als kans
22
jectennogtevaaksectoraalop.Somsmenenzijdathetprojectnueenmaalvoortkomtuiteensectoraalprobleemendateensectoralebenaderingdesnelsterouteis.Deoorzaakkanookliggenineensectoraalingerichteorganisatie.Hetblijktdatwanneerineenprojectrekeningwordtgehoudenmetadap-tatie,projectenmeestalnietverdedigendofsectoraalwordenuitgevoerd,tenzijdeomstandighedenandersuitwijzen.Eendijk-verhogingkannogsteedsdeenigepraktischuitvoerbareoplossingzijn.
Bijiederprojectwaarderuimtelijkeorde-ningeenrolspeelt,zouinhetprillebeginvanhetprojectonderzoekplaatsmoetenvindennaarmogelijkesynergiewinsttussenwater,bodem,landbouw,natuur,milieu,energieenruimtelijkeordening.Bestuur-dersdoenergoedaanomstiltestaanbijeenmogelijkeintegratievanfuncties.Ditkomtderuimtelijkekwaliteittengoede.
4 Veranker genomen besluiten zo snel mogelijk
Dezeinventarisatielaatziendatprojectenmeerintegraalvormkrijgenalsklimaat-adaptatieonderdeelisvandegeheleontwik-keling.Deeerstevraagvanbeleidsmakersenbestuurderszalzijn:Hoekunnenwedatefficiënteneffectiefregelen?Enwiegaatdatdoen?Datvraagtomgoedbestuur.Indeinventarisatiegevenprojectleidersaandatdevierjaarstermijnenvangekozenbestuurdersofdewisselingenvanporte-feuillestussenbestuurderseeneffectieveenefficiënteuitvoeringvaneenprojectsomsindewegzitten.Debetrokkenheidenverant-woordelijkheidvanmeerdereoverheden
ineenprojectvragenomgoedoverleg.Wederzijdsvertrouwentussenbestuurdersisdaarbijbelangrijk,maardatvertrouwenmoetgroeienenwisselingenvanbestuur-dersdoendaargeengoedaan.Ookkunnenindeloopvaneenprojecteerdergenomenbesluitenweerterdiscussiekomenalszenietgoedzijnverankerd.Eenstuurgroepblijktvaakonvoldoendesturendvermogentehebben.Deledenzijnteveelgelieerdaandeeigenorganisatieenkunnengeenpat-stellingdoorbreken.Stuurgroepenbereidenbesluitenvoor,maarkunnengeencommit-mentvanorganisatiesafdwingen.
Indiverseprojectenispositieveervaringopgedaanmethetopzettenvaneengemeen-schappelijkeregelingmeteenonafhanke-lijkvoorzittervaneenbestuurscommissieomtussentijdsbesluitenteverankeren.Ookkaneenbestuurlijkervaren,onafhankelijkvoorzitterdesomszeerverschillendecultu-renbijelkaarbrengenenhouden.Denkka-der,cultuur,idealen,belangen,doelenvandeverschillendeoverhedenwillennogaleensverschillenenprojectenvertragen.Dewet-telijkvoorgeschrevenbesluitenzullennogsteedslangsgemeenteraadenGedeputeerdeStatenmoeten,maareenbestuurscommis-siekandeanderebesluitenvoorhaarreke-ningnemen.Dezeinventarisatielaatziendathetmee-nemenvanadaptatieingebiedsontwikke-linginspireert,leidttotkwaliteitsverbete-ring,enthousiasmeertenprojectenversnelt.Ookbiedthetnieuwemogelijkhedendoorhetaanelkaarkoppelenvanuiteenlopendesec-torenenbiedthetkansenvoorvrijwelaldezesectoren.
23
Zoom in op IJsselsprongOmvang IJsselsprong-projectgebiedeenkleine1000haBetrokken partijenministerievanVROM,gemeentenBrummen,VoortenZutphen,WaterschapDeVeluwe,provincieGelderlandKlimaat & IJsselsprong DeIJsselkrijgtindetoekomstperiodiek(veel)meerwatertever-werken.Hierdoorneemthetoverstromings-risicoindeuiterwaardentoe.Adaptatie & IJsselsprongInhetkadervanhetprojectIJsselsprongwordendiversemaatregelenuitgevoerd:deontwikkelingvaneennieuwewoonwijkaanhetwater,natuurontwikkeling,deinpassingvanrail-infrastructuur,hetoplossenvanverkeers-knelpuntenenderealisatievaneengroenebufferalsonderdeelvaneenecologischever-bindingszonevoordeVeluwe-Achterhoek.Derivierkundigemaatregeleninhetplan‘Allesin1keer’bestaanuithetlandinwaartsver-leggenvandedijkenenuiteennevengeulbijZutphen.Samenbiedenzijveiligheidtegenoverstromingdiereikttotverna2015.Dedijkverleggingenzijnzoontworpendatzedecultuurhistorischewaardenmaximaalsparenenhetlandschapsbeeldversterken.Eenaantalagrarischebedrijvenkomtbui-tendijksteliggenenzaldebedrijfsvoeringdaaropmoetenaanpassen.Nieuwedyna-mischeriviernatuurcompenseertverliesaanhuidigeNatura2000-kwaliteiten.DeEmpermeanderwordtingerichttoteenrijknatuurgebied.Hetverbredenvanhetnatteprofielvanverschillendebekenenhetdeelsverleggennaarhunhistorischeloop,verrijktdebinnendijksenatuurenhetlandschap.Hetwoongebiedwordtgeleiddoorbredegroenescheggen,enderegiokrijgtdrie
nieuwewoonmilieus:dorpswonenaanderivier,woneninhetlandschapenwonenineenmozaïekvanervenentuinen.Gecoördi-neerdgrondbeleidmoetmedegerichtzijnopversoepelingvaneventueleagrarischeher-structureringen.Meer informatiewww.ijsselsprong.info
Zoom in op Sarsven en de BanenOmvang Sarsven en de Banen-projectgebied 1.600haBetrokken partijenDienstLandelijkGebied,provincieLimburg,gemeenteNederweert,WaterschapPeelenMaasvallei,LimburgseLand-enTuinbouwbond,StichtingLim-burgsLandschap,StaatsbosbeheerKlimaat & Sarsven en de BanenHetgebiedSarsvenendeBanenheeftalsinds1900temakenmetdalendegrondwaterstanden.Hetiseenbelangrijknatuurgebied,eenvandezogenaamdePeelrestanten.Vrijintensievelandbouw(akkerbouwenmelkveehoude-rij)omringthetgebied.Klimaatveranderingzalbijdrageneenverdereverdrogingvanhetkwetsbaregebied,metnegatievegevolgenvoornatuurenlandbouw,alsergeenextramaatregelenkomen.(Winter)wateroverlastmoetookaangepaktwordendoorafvloei-ingvanhetoverschotnaarbenedenstroomsegebieden.OnderdenoemerNieuwLimburgsPeilleggenwaterschapenprovinciedebasisvoorhetherinrichtingprocesinLimburg,dusookinhetSarsvenendeBanen-gebied.Adaptatie & Sarsven en de Banen Inhetgebiedwordenantiverdrogingsmaatrege-lengenomen,waarbijhetprojectrekeninghoudtmetdeverschillendewaterbehoeftevannatuurenlandbouw.Deverhogingvanhetwaterpeilmaakthetgebiednatter.De
5 Geselecteerde projecten
24
verhogingvandegrondwaterstandenbrengtplaatselijkgebruiksbeperkingenvoordelandbouwmetzichmee.Deprojectplannerswerkenaaneenduurzameoplossingvoorlandbouwennatuuronderhetmotto‘Juistgrondgebruikopdejuisteplaats’.Illegaledrainageenberegeningkrijgeneenpositieveoplossing.Erwordtextragrondingerichtvoornatuuromverdrogingtegentegaan.Delandbouwkrijgteenimpulsdooreenbetereverkavelingwatleidttoteenstructuurverbe-tering.Peilgestuurdedrainageisuiteinde-lijkvoorlandbouwenvoornatuurpositief.Meer informatiewww.sarsvenendebanen.nl
Zoom in op Harger- en Pettemer-polderOmvang Harger- en Pettemerpolder- projectgebied 410haBetrokken partijen HoogheemraadschapNoorderkwartier,ministerievanVROM,NatuurmonumentenKlimaat & Harger- en PettemerpolderDeHarger-enPettemerpolderligtdirectachterdeHondsbosscheZeewering.Doorklimaatveranderingstijgtdezeespiegelenzijnaanvullendekustbeschermings-maatregelennodig.Adaptatie & Harger- en Pettemerpolder Doelvanditprojectisnagaanofeenover-stapmogelijkisvaneenverdedigingvandezwakkekustlijnnaareenverdedigingvandekustzone.Ditvoorkomteenduredijkverho-ging.Doordepolderinterichtenalsnatuur-gebiedkandezedienenvoordeopvangvanoverslagwatervandeHondsbosscheZeewe-ring(alleennodigbijextreemhogespring-vloeden).Natuurmonumentensteltgrondenbeschikbaaromextraoverslagwaterin
detoekomstoptevangen.Erontstaateenbredesolidekuststrookwaarinnaastdedijkookhetnatuurgebieddeklappenvandezeeopvangt.DaarweerachterzaldehersteldeHondsbosscheSlaperdijkalstweedezee-weringdeveiligheidnogverdervergroten.Hetherstelvanbrak-enzoutwatermilieusendeovergangnaarzonesmetzoet(kwel)waterzorgenvooreensterkevergrotingvandebiodiversiteitendenatuurwaarden.Hetgebiedkaneenaantrekkelijkrecreatiegebiedwordendoordeverbindingvanzuidelijkennoordelijkgelegenduingebieden.Wandel-enfietsroutesvergrotendetoegankelijkheidvanhetgebied.Ditkanleidentotpositievesociaaleconomischeimpulsenvoorderegio.Meer informatiewww.klimaatbuffers.nl
Zoom in op Watergraafsmeer Omvang Watergraafsmeer-projectgebiedgrotestadswijkBetrokken partijengemeenteAmster-dam,corporaties,ontwikkelaars,bewoners,bedrijven,provincieNoord-Holland,minis-terievanV&W,kennisinstellingen,advies-bureaus,Waternet,stadsdeelOost-Water-graafsmeerKlimaat & WatergraafsmeerVanwegedelageligging(5,5meteronderN.A.P.)isoverstromingeengrotebedreiginginWatergraafsmeer.Overstromingdreigtbijeendijkdoorbraakvanderingdijk,ofdoorbraakvandeLekofdekeringbijIJmui-denwaarbijdediepepoldergeheelkanover-stromen.Watergraafsmeeriseenintensiefbebouwdwoongebied.ErzijnookkwetsbarefunctieszoalshetSciencepark,waarzichdeinternationaleinternethubSARAbevindtmetéénvandesnelstecomputersterwereld.
25
Adaptatie & WatergraafsmeerHetpro-grammaLeefbaretoekomstbestendigeWatergraafsmeerwilwatergebruikenalshefboomvoorinnovatieindepraktijkvandebestaandestad:integraalwerkenopeenslimme,interactieveeninnovatievemanier,opzowelprocesalsinhoud.Zoisbijvoor-beeldopvoormaligesportveldennieuwbouwgepland.Hierbijwordtregenwaterafvoerver-traagddoorgroenblauwedakenenwater-pleinen.Traditionelewatercompensatieisdannietnoodzakelijk.Anderemaatregelenzijndemeerlaagseveiligheidtegenoverstro-men,hetcommunicerenvanoverstromings-risico’s,deaanpakvangrondwateroverlastenhetstimulerenvangroenindestad.Hetprocesvanditprojectisinteressantomdatzoveelpartijenomdetafelzittenenvoorals-nogeendrachtigsamenwerken.Departijenproberenhetprocesoverdraagbaarenelderstoepasbaartemaken.Meer informatiewww.waternet.nl
Zoom in op HelmondOmvang Helmond-projectgebied2kmwaterloopindestadBetrokken partijengemeenteHelmond,WaterschapdeAaKlimaat & HelmondHelmondisverstede-lijktgebied,datdoorklimaatveranderingtekampenkrijgtmethethitte-eilandeffectenwateroverlastbijvakerenextremereneer-slag.Adaptatie & Helmond DegemeenteHelmondneemtmaatregelenomdestadaantepassenaanklimaatverandering,zoalshetafkop-pelenvanregenwater,realiserenvanwater-bergingenhetterugbrengenvanwaterindestadvoorkoelte.Hetopnieuwzichtbaar
indestadbrengenvandebeekrivierdeAaisondergebrachtinhetWaterplanHelmond.StedenbouwkundigishetbovengrondsterugbrengenvandeAanueendragendestructuurvoorhetcentrum.HetplanomdeAaterugtebrengenbestondallanger–alvoordatervanklimaatadap-tatiesprakewas.Klimaatadaptatieheefteennieuweimpulsaanhetprojectgegeven,omdathet(terug)brengenvanmeerwaterinhetstedelijkgebiedhelemaalpastinplannenvoorklimaatbestendigesteden.HetAa-netwerkdraagtbovendienbijaannatuurontwikkelingeneengezondhydro-logischenecologischnetwerkenhetherstel-lenvanhetnatuurhistorischekaraktervandestad.Meer informatiewww.waterplanhelmond.nl
Zoom in op Het Groene Woud Omvang Het Groene Woud-projectgebied35.000haBetrokken partijenprovincieNoord-Bra-bant,BrabantsLandschap,WaterschapdeDommel,ZuidelijkeLand-enTuinbouwor-ganisatie(ZLTO),alleinliggendegemeen-ten,Staatsbosbeheer,NatuurmonumentenendiversepartijenzoalsInnovatieplatformDuurzameMeierij(IDM)enregio-VVV.Klimaat & Het Groene WoudHetGroeneWoudishetgebiedtussenDenBosch,Eind-hovenenTilburg.Vanwegedebijzonderekwaliteiten,zoalshetgroeneenkleinscha-ligekarakterendesamenhangtussennatuur-enagrarischegebiedenishetaan-gewezenalsnationaallandschap.Hetver-anderendeklimaatzorgtvoormeerwinter-neerslagdiewateroverlastveroorzaakt,indezomerjuistvochttekortindebodemmet
KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten
26
MensNederland moet ook voor toe -komstige generaties mooi en veilig zijn. Bewoners dragen daaraan bij.
27
negatievegevolgenvoorfloraenfauna,recre-atieenteelten(boomteelt,tuinbouw,akker-bouw).Derecreatiebehoefteinhetgebiedzaltoenemenbijdeverwachtetemperatuur-stijgingenendeverschuivingvanklimaat-zonesleidttoteeninvasievannieuwesoortenenverliesvansommigekarakteris-tiekesoorten.Dekansopplagenenziekteninakker-entuinbouwwordtgroter.Adaptatie & Het Groene Woud InHetGroeneWoudzijninmiddelstalvanprojectenuit-gevoerdofgeplanddiehetgebiedklimaat-bestendigmakenendegevolgenvanwater-lasténdroogtevoorkomen.Toegangszonesen-poortenwordenuitgebreidomtege-moettekomenaandeverkoelingsbehoeftevanmensenuithetstedelijkgebiedrondomHetGroeneWoud.Erzijnplannenvooreenwaterparkennieuwebossendieovervijftigjaarvoldoendegrootzijnomeffectiefverkoe-lingtebieden.Hetwaterparkisuitloopge-biedvoordestadenfunctioneertalsstede-lijkewaterberging.GemeenteTilburgmaaktplannenvooreensecundairafwateringssysteem,omhemel-waterviarioleringsbuizenuitdeoudestad,viadestadsrandtetransporterennaardewaterparkeninhetlandelijkgebied(aanlegvanaf2016).Hetverbindenvannatuurge-bieden(EcologischeHoofdstructuur)enspe-cifiekemaatregelenvoor(doorklimaat-verandering)kwetsbaresoortenversterktnatuurwaarden.Omdewaterbalansookbijeenveranderendklimaatoptimaaltehoudenvooragrariërs,wordenmaatrege-lenuitgevoerdbinnendeAHS(AgrarischeHoofdstructuur).Bijwaterschaarsterichtdestrategiezichbijvoorbeeldophetlangervasthoudenvanwaterendaarmeehetaan-
vullenvandegrondwatervoorraden.OpditmomentzijnnetbuitenHetGroeneWoudalpilotsmetbetrekkingtotwatervasthoudenaandebron.Meer informatiewww.hetgroenewoud.com
Zoom in op Maasvlakte 2Omvang Maasvlakte 22000haBetrokken partijenHavenbedrijfRotter-dam,gemeenteRotterdam,provincieZuid-Holland,Rijk,regiogemeenten.RegelmatigoverlegmetveelpartijenzoalsdeVogelbe-scherming,Milieudefensie,vissers,NatuurenMilieuKlimaat & Maasvlakte 2 Doorklimaatveran-deringkrijgtRotterdamtemakenmeteenstijgendezeespiegelenverhoogdrisicoopoverstroming.Ookwordtmeerwaterperio-diekafgevoerdviadeNieuweWaterweg,meteveneenseenhogeroverstromingsrisico.Ookomdieredenstaathetgebruikvandestadshavensonderdruk.Adaptatie & Maasvlakte 2 DeterreinenvanMaasvlakte2liggenbuitendijks.DeaanlegvanMaasvlakte2vindtplaatsopeenhoogtevan5meterbovenNAP.Dewegenenont-sluitingenkomenop5,5meterbovenNAP.Rondhetnieuwelandkomteenzeewering,dieisontworpennaardenieuwsteinzich-ten.Dezeweringiszoflexibeldatbijtegen-vallende(grotere)zeespiegelstijgingaan-passingmogelijkis.Inhetgevalvaneenextremestormvloedkomendeterreinendanviadehavenmondendezeevaarttoegangtij-delijkonderwatertestaan.Hetwatermagnooitzohoogkomendatditleidttotlevens-bedreigendesituaties,zoalsdeverspreidingvangevaarlijkestoffenofanderemilieu-schade.Deoverschrijdingskansvande
KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten
28
landaanwinningmagnietgroterzijndangemiddeldeensper10.000jaar.VoordeMaasvlakte2iseenfunctionelerisicobena-deringbepaald,geengeneriekeveiligheids-norm.Voorenkelepercelendiebestemdzijnvoorchemiezalvangevaltotgevalwordenbepaaldofextramaatregelen,zoalsextrahoogte,voordezeterreinennoodzakelijkzijnvanwegemogelijkemilieurisico’s.Uitgangs-puntdaarbijisdathetrisicoopverspreidingvangiftigestoffendoorinundatieverwaar-loosbaarmoetzijn.DetoenamevanscheepvaartverkeernaarMaasvlakte2kannadeligeeffectenhebbenvoordeduinenopVoorne.HetversterkenvandezwakkeschakelbijdeDelflandsekustisgecombineerdmetnatuurcompensatievoorMaasvlakte2.TussenHoekvanHollanden’s-Gravenzandeisdaaromeennieuwduin-gebiedaangelegd.Meer informatie www.maasvlakte2.com
Zoom in op Natuur- en business-park SchieveenOmvang Natuur- en businesspark Schieveen-projectgebied400ha(businesspark75ha)Betrokken partijengemeenteRotterdam,Natuurmonumenten,provincieZuid-Hol-land,stadsregioRotterdam,Hoogheemraad-schapDelflandendeelgemeenteOverschieKlimaat & Natuur- en businesspark Schie-veen Hetgebiedkrijgtdoorklimaatverande-ringtemakenmetwateroverlastdoormeer(extreme)neerslagenhetverderbinnendrin-genvanzoutekwel.Adaptatie & Natuur- en businesspark Schie-veen DenatuurlijkeklimaatbuffervoordepolderSchieveenbestaatuiteencascadesys-teemvanpeilvakken,datbijextremeneer-
slaghetwaterzoveelmogelijkindehogerepeilvakkenvasthoudt.Hetvernattenvanhetsysteemdringtdezoutekwelterug.Hetteontwikkelenecosysteemprofiteertvandebijbehorendewaterpeildynamiekendraagttegelijkertijdbijaandezuiveringvanhetoppervlaktewater.PolderSchieveenhoeftdaardoorzelfsbijklimaatextremengeenberoepmeertedoenophetomliggendewatersysteemeniseenvoorbeeldhoeoplageplekkenindeRandstadbebouwingkli-maatbestendigintepassenis.Naastdeher-inrichtingvanhetnatuurgebiedisinhetprojectruimtegecreëerdvooreenklimaat-bestendigbusinessparkvanmaximaal75hectare.Ditbedrijvenparkrichtzichophoogwaardigekennisintensievebedrijvig-heid,eenbelangrijkedoelgroepvoordeeco-nomievanRotterdam,diezichdaarmeewilafficheren.Hetdoelisomeennatuurgebiedtecreërenalsuniekevestigingsplaatsvoorbedrijvenmeteenbuffervoordeklimatolo-gischeeffecten,zodatgebruiksfunctiesindepolderergeenhindervanzullenonder-vinden.Meer informatiewww.rotterdam.nl/schieveenenwww.klimaatbuffers.nl
Zoom in op Speeluiterwaard BakenhofOmvang Bakenhof-projectgebied45haBetrokken partijengemeentenArnhemenHuissen,polderdistrictBetuwe,WaterschapRivierenlandenRijkswaterstaat.Bijhetbeheerzijnbetrokken:IVNArnhem,Buurt-werk,Staatsbosbeheer,gemeenteArnhem,WijkplatformKlimaat & Bakenhof Doorklimaatveran-deringkrijgtdeRijnmeerwaterteverwer-
KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten
29
kenenkrijgenriviergebondengebiedenzoalsdeBakenhoftemakenmetwateroverlast.Inhetstedelijkgebiedneemtdebehoefteaanschaduwenverkoelingtoe,waardoorindetoekomstrecreatieinnatuurgebiedenrondomArnhemzaltoenemen.Adaptatie & Bakenhof OmmeerruimtevoordeRijntecreërenisbijArnhemeendijk200meterlandinwaartsverlegd,gevolgddoorherontwikkelingvanhetgebiedalsste-delijkeuitloop.DeBakenhofiseenvandeopnieuwontwikkeldegebieden.Hetisinge-richtalsspeeluiterwaardmetmogelijkhe-denvoorhuttenbouw,steencirkels,fiets-,wandel-enzwemmogelijkheden.Bewonersorganisereninhetgebieddiverseactiviteiten.Eennevendoelwasomdesocialesamenhangvandeaanliggendewijkteversterken.Inmiddelsiseencomitévanbewonersbetrokkenbijbeheerenhetorga-niserenvanactiviteitenindeuiterwaard.DeBakenhofisheteersteprojectinNeder-landwaarbijdedijklandinwaartsisverlegdomderivierteverruimen.Soortgelijkeacti-viteitenenprojectenstaanopstapelinhetnabijgelegengebiedStadsblokkenenMei-nerswijk.Meer informatiewww.speeluiterwaard.nl
Zoom in op Peizer en Eelder Maden Omvang Peizer en Eelder Maden- projectgebied200haBetrokken partijen Natuurmonumenten,provincieDrenthe,gemeenten,Staatsbosbe-heer,DienstLandelijkGebied,WaterschapNoorderzijlvestKlimaat & Peizer en Eelder Maden Gronin-genhadin1998,2000,2003tekampenmet
zwarewateroverlast.Doorklimaatveran-deringzullenervakerextremebuienvoor-komenenkrijgenGroningenenomgevingvakerlastvanoverstromingen.Adaptatie & Peizer en Eelder Maden DewateroverlastrondomGroningenonge-veertienjaargeledenwaseentriggervoorditproject.Vanuitklimaatadaptatieiseenbewustwordingopganggebrachtdiever-snellingmogelijkmaakt.Hetdoelisomwaterbergingennatuurontwikkelingtecombinerenmétverbeteringvandeland-bouwstructuurdoorhetvergrotenvanhetvermogenomwatervasttehoudenentebergeninhetplangebied.Groteeensgezind-heidzettehetherinrichtingsprojectinzeerkortetijdopderails.Hetkiezenvanruimeregebiedsgrenzenboodmogelijkhedenvooreenbeterelandbouwstructuuronderanderedoorinrichtingsmaatregelen.Deboven-loopvanhetEelderdiepwordthersteldmetaanlegvanrecreatievevoorzieningenineennatuurlijkcultuurlandschap.Meer informatie www.klimaatbuffers.nl:www.herinrichtingpeize.nl
KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten
30
• WestflankHaarlemmermeer,
www.westflankhaarlemmermeer.nl
• GrootMijdrechtNoord,www.grootmijdrecht-
noord.nl
• MooienvitaalDelfland,www.vrom.nl
• SchaalsprongAlmere,www.almere.nl
• StadshavensRotterdam,
www.stadshavensrotterdam.nl
• TransitieGreenports,www.greenportsneder-
land.nl
• Waterdunen,www.waterdunen.com
• WestelijkeVeenweiden,www.vrom.nl
• IJsseldelta,www.ijsseldelta.info
• IJsselsprong,Zutphen,www.ijsselsprong.info
• Zuidplaspolder,www.zuid-holland.nl
• DuinherstelPuntvanVoorne,
www.klimaatbuffers.nl
• Harger-enPettemerpolder,www.klimaatbuf-
fers.nl
• IJsselmonde,www.ark.eu
• PeizerenEelderMaden,www.klimaatbuffers.
nlwww.hernirichtingpeize.nl
• Weerterbos,www.klimaatbuffers.nl
• VierdeBergboezemBreda,www.vierdeberg-
boezem.nl
• NatuurenbusinessparkSchieveen,
www.klimaatbuffers.nl
• DeHunzealsklimaatbuffer,www.hunzepro-
ject.nl
• CrossTowersAmsterdam,www.ey.com/nl
• OverdiepsePolder,www.brabant.nl
• Diesdonk,www.helmond.nl
• GouweWiericke,www.zuid-holland.nl
• EVA-Lanxmeer,www.eva-lanxmeer.nl
• Perkpolder,www.perkpolder.nl
• DeLevendeBeerze,www.brabant.nl/debeerze,
www.debeerze.nl,
• Watergraafsmeer,www.waternet.nl
• Aakvlaai,www.biesbosch.nu
• Afsluitdijk,www.rijkswaterstaat.nl
• Bakenhof,www.speeluiterwaard.nl
• Heerhugowaard,StadvandeZon,
www.heerhugowaard.nl
• DeGrift,Apeldoorn,www.apeldoorn.nl
• HetGroeneWoud,www.hetgroenewoud.com
• EilandvanDordt,cms.dordrecht.nl
• Eschmarke(Enschede),www.enschede.nl
• GeldersePoort,www.nationalelandschappen.nl
• Stadsblokken/Meinerswijk,
www.stadsblokken-meinerswijk.nl
• Ooijpolder/Millingerwaard,
www.ruimtevoorderivier.nl
• Grensmaas,www.denieuwegrensmaas.nl
• WaterplanNijmegen,www.nijmegen.nl
• Waalsprong(Nijmegen-Noord),
www.waalsprong.nl
• KlimaatprogrammaTilburg,www.tilburg.nl
• DeEsscheStroom,www.esschestroom.nl
• Zandmaas,www.zandmaas2.nl
• OudeMaasarmOoijenWansum,
www.klimaatbuffers.nl
• BeuningseUiterwaarden,www.waalweelde.nl
• OosterhoutseWaarden(NURG),
www.waalweelde.nl
• DrutenscheWaarden,
www.drutenschewaarden.nl
• Zuilichem/Ruyterwaard,www.waalweelde.nl
• WaterinVuren,www.waterinvuren.nl
• Stadswaard-Buitenooij,www.waalweelde.nl
• WinssenseWaarden,www.waalweelde.nl
• WaalfrontBeneden-Leeuwen(DeDoorbraak),
www.waalweelde.nl
• WaalfrontTiel,www.tiel.nl
• WaalfrontZaltbommel(EMAB),www.waal-
weelde.nl
• Demonstratieprojectmeervoudigruimtege-
bruikwaterberginginglastuinbouw,
www.klimaatonderzoeknederland.nl
100 projecten
31
• WaterplanRotterdam,www.rotterdam.nl
• CrobscheWaard,www.waalweelde.nl
• DeBaarsjes,www.west.amsterdam.nl
• HerontwikkelingkrachtwijkWielwijk,
www.wielwijk.nl
• HotspotRijnenburg,
www.klimaatonderzoeknederland.nl
• ZoetwatervoorzieningGoereeOverflakkeeVolkerak-
Zoommeer,www.klimaatonderzoeknederland.nl
• Katwijk,www.klimaatdijk.nl
• Colijnsplaat,www.klimaatdijk.nl
• KlimaatdijkdeOksel(BypassKampen),
www.klimaatdijk.nl
• TrapdijkRotterdam,www.klimaatdijk.nl
• DakparkRotterdam,www.dakparkrotterdam.nl
• Wieringerrandmeer,Zuidelijkedijk,
www.wieringerrandmeer.nl
• TielOost,www.tiel.nl
• WaterwegcentrumHoekvanHolland,
www.rotterdam.nl
• HuissenseWaarden,www.huissenschewaarden.nl
• UrbanFloodManagementDordrecht,
www.ufmdordrecht.nl,www.levenmetwater.nl,
• Zuid-HollandNoordwijk,
www.maakruimtevoorklimaat.nl
• Zuid-HollandScheveningen,
www.stichtingmilieunet.nl
• Markgraven-Almelo,www.wrd.nl
• Helmond,www.helmond.nl
• ParkLingezegen,www.parklingezegen.nl
• SarsvenendeBanen,www.sarsvenendebanen.nl
• KrommeRijn,www.krommerijnpark.nl
• Noordpolder,www.waterkaderhaaglanden.nl
• WentholtparkLichtenvoorde,www.oostgelre.nl
• Noordwaard,www.ruimtevoorderivier.nl,
noordwaard.projecttoolkit.nl
• HondsbroeksePleij,www.ruimtevoorderivier.nl
• HermeanderingOudeDiep,www.klimaatbuffers.nl
• GendtseWaard,www.ruimtevoorderivier.nl
• ProjectMunnikenland,www.ruimtevoorderivier
• OverdiepsePolder,www.ruimtevoorderivier.nl
• DijkterugleggingLent,www.nijmegen.nl
• RuimtevoordeVecht,www.overijssel.nl
• DeDoorbraak,Almelo,www.dedoorbraak.info
• IJsseluiterwaardenOlst,www.overijssel.nl
• RuimtevoordeRivierDeventer,www.overijssel.nl
• Lankheet,Eerstzuiverendanbergen,
www.waterparkhetlankheet.nl
• Maasvlakte2.0,www.maasvlakte2.com
• DijkverleggingWestenholte,www.wgs.nl
• KlimaatdijkStreefkerk,
www.klimaatonderzoeknederland.nl
• GroenstructuurplanHeerlen-Parkstad,
www.heerlen.nl
• WaterbergingRijssen-Holte,www.rijssen-holten.nl
• Oostvaarderswold,
• KlimaatbuffersWaddenzee,
www.waddenvereniging.nl
Onderzoeksprojecten Kennis voor Kimaat en Klimaat voor Ruimtewww.klimaatonderzoeknederland.nl
• Hittestressindestad
• Waterveiligheidbuitendijksgebied
• AdaptatievandeEcologischeHoofdStructuurEHS,
• Klimaatgerelateerdeveranderingvan
NCP-ecosysteem
• Adaptiefbouweninhetbuitendijksgebiedinde
hotspotregioRotterdam
• Aanpassingaanweersextremeningrensoverschrij-
dendestroomgebieden
• Klimaatinruimtelijkekeuzes
• ToRPlanMERS,structuurvisiesenkennisuithet
programmaKlimaatvoorRuimte
• AfsluitbaaropenRijnmond-WaterfrontRijnmond
• Veiligeingepastewaterkeringen
• HotspotKlimaatenLandbouwinNoordNederland,
32
Colofon
Programmabureau Kennis voor Klimaat Daltonlaan 4003584 BK Utrechttelefoon 088 335 [email protected]
AuteursDrs. M.H.J. Pijnappels, projectmedewerker kennistransferDr. A.G.J. Sedee, senior programmamananger
AdviesIr. F. de Pater
Ontwerp en illustratiesExplanation Design
ISBN 9789490070311 September 2010
Dit onderzoeksprogramma wordt medegefinancierd door het ministerie van VROM.
100projecten
op de kaart
Kijk voor aanvullende informatie over de projecten op de projectwebsites (zie p 31 en 32) of op de website www.klimaatalskans.nl.
www.klimaatalskans.nl
klimaat als
kans
Adaptatie aan klimaatverandering in de ruimtelijke ordening
Het klimaat verandert en Nederland verandert mee. We passen ons aan. Klimaatadaptatie vindt op dit moment plaats in honderden projecten overal in Nederland. Bij de rivieren, langs de kust, in de polders, maar ook in de stad en op het platteland. Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat geeft een overzicht van de stand van zaken van klimaatadaptatie in Nederland. We willen beleidsmakers, bestuurders en bedrijven inspireren en laten zien hoe Nederland anders en mooier ingericht kan worden.