Ο Έρανος της βασίλισσας. Ημερολόγιο Παιδόπολις Βόλου

1

Τασούλα Βερβενιώτη, «Καλλιόπη Μουστάκα: αρχηγός Παιδόπολης «Αγία Σοφία» Βόλου», Αρχειοτάξιο 10/2008, σελ. 186-199.

Καλλιόπη Μουστάκα: Αρχηγός Παιδόπολης «Αγία Σοφία» Βόλου

Το Ημερολόγιο της Παιδοπόλεως από 15/7/48 αποτελεί μέρος του αρχείου της Καλλιόπης Μουστάκα, το οποίο βρίσκεται στην κατοχή της Καθηγήτριας Κούλας Κασιμάτη, Πάντειο Πανεπιστήμιο. Το ημερολόγιο είναι γραμμένο με στυλό μελάνης σε ένα τετράδιο με χαρτονένιο εξώφυλλο. Αναφέρεται στην Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Βόλου της οποίας υπήρξε Αρχηγός και καταλαμβάνει περίπου το μισό τετράδιο, 34 σελίδες. Ξεκινά από την Πέμπτη 15 Ιουλίου 1948 και τελειώνει το Σάββατο 31 Ιουλίου 1948.

Η Καλλιόπη Μουστάκα υπήρξε Αρχηγός στην Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Βόλου κατά τα σχολικά έτη 1948-1949 και 1949-1950, αποσπασμένη από την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Την επόμενη χρονιά δούλεψε στα Κεντρικά Γραφεία του Εράνου. Ο «Έρανος ‘Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος’ υπό την Υψηλήν Προστασίαν της Α.Μ. της Βασιλίσσης», γνωστός και ως ο Έρανος της Φρειδερίκης ή απλώς ο Έρανος, είχε ιδρυθεί με το Βασιλικό Διάταγμα της 10ης Ιουλίου 1947.

Ο Έρανος της Βασίλισσας και οι Παιδοπόλεις

Η δημιουργία του Εράνου αποτελούσε μια προσπάθεια κατοχύρωσης της θέση του παλατιού στους πολιτικούς εμφύλιους που μαίνονταν μέσα στον εμφύλιο, αλλά και της ίδιας της βασίλισσας στην πολιτική αρένα. Διοικούταν από μια πενταμελή Εκτελεστική Επιτροπή (ΕΕ) και διαχειριζόταν χρήματα από εισφορές, δωρεές και φόρους, τους οποίους είχε εγκρίνει το Υπουργικό Συμβούλιο. Τα νήματα των δραστηριοτήτων του κινούσαν οι είκοσι περίπου «Εντεταλμένες Κυρίες» του Εράνου, εθελόντριες, μέλη της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Βασικές πρωταγωνίστριες η Αλεξάνδρα Μελά, ως ακτιβίστρια, και η Λίνα Τσαλδάρη, η οποία ως χήρα ενός πολιτικού αρχηγού είχε τις περισσότερες πιθανότητες, στα πλαίσια μιας πατριαρχικής κοινωνίας να γίνει –και έγινε- η πολιτική του εκπρόσωπος1. Η βασίλισσα μέσω των Εφορευτικών Επιτροπών του Εράνου που ιδρύθηκαν σε πολλές επαρχιακές πόλεις δημιούργησε ένα μηχανισμό, ένα δίκτυο ανθρώπων, που κάλυπτε σχεδόν όλη την Ελλάδα.

1 N. Yuval-Davis, Gender and Nation, London, Sage Publications, 1997, σελ. 81 και J. Wallach Scott, Only Paradoxes to Offer. French Feminists and the Rights of

Man, Harvard University Press, 1996, σελ. 169. Η Αλεξάνδρα Μελά, το γένος Πεσμαζόγλου, ήταν πρόεδρος της Λέσχης Εργαζομένου Κοριτσιού στη Θεσσαλονίκη.

Η Λίνα Τσαλδάρη, κόρη του Σπυρίδωνα Λαμπου και χήρα του αρχηγού του Λαϊκού Κόμματος Παναγή Τσαλδάρη, ήταν αντιπρόεδρος του ΠΙΚΠΑ.

2

Αρχικά ο στόχος του Εράνου ήταν να συνεργασθεί και να συνδράμει το κράτος στην περίθαλψη των προσφύγων, γνωστών ως «ανταρτόπληκτων», οι οποίοι το 1949 αποτελούσαν περίπου το 10% του ελληνικού πληθυσμού (700.000). Οι Εντεταλμένες Κυρίες όμως εκφράζοντας την «επιθυμίαν της Ανάσσης» προσανατόλισαν τη δράση του Εράνου προς τα παιδιά – το μέλλον του έθνους2. Μία από τις δραστηριότητές τους ήταν και η ίδρυση Παιδοπόλεων.

Από το καλοκαίρι του 1947 που ιδρύθηκε ο Έρανος έως το τέλος του χρόνου δημιουργήθηκαν επτά Παιδοπόλεις με «προσφυγόπουλα» ορφανά, εγκαταλελειμμένα ή άπορα. Μία από αυτές ήταν και η «Αγία Σοφία» Βόλου. Στις αρχές του 1948 που η κυβέρνηση της Αθήνας κατήγγειλε στον ΟΗΕ τις μετακινήσεις παιδιών από το Δημοκρατικό Στρατό/ΚΚΕ προς τις Ανατολικές χώρες και ξεκίνησε την καμπάνια για το «παιδομάζωμα» η πορεία του Έράνου αλλά και η ίδρυση Παιδοπόλεων πήρε άλλη τροπή. Τον Απρίλιο του 1948, με Πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου ιδρύθηκε μια Συντονιστική Επιτροπή στην οποία μετείχαν εκπρόσωποι των Υπουργείων Στρατιωτικών, Υγιεινής, Παιδείας, Ανοικοδομήσεως και Προνοίας καθώς και αντιπρόσωποι του ΠΙΚΠΑ, του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και βέβαια του Εράνου. Στη συνέχεια για την «υπεύθυνο, ταχεία και αποτελεσματική διεξαγωγή του έργου διασώσεως, περιθάλψεως και αγωγής των μεταφερομένων παιδίων» ιδρύθηκε η Ειδική Υπηρεσία Περιθάλψεως Ελληνοπαίδων (ΕΥΠΕ). Την επίβλεψη των Παιδοπόλεων, τόσο αυτών που εξαρτιόνταν από τον Έρανο όσο και αυτών που εξαρτιόταν από την ΕΥΠΕ, είχαν οι Εντεταλμένες Κυρίες3.

Η κυβέρνηση της Αθήνας, σε αντιδιαστολή με το «παιδομάζωμα», ονόμασε τις δικές της ενέργειες «παιδοφύλαγμα». Για τις ανάγκες του «παιδοφυλάγματος» λειτούργησαν 53 Παιδοπόλεις: 23 στην περιοχή της Αθήνας, 12 στη Θεσσαλονίκη, τρεις στα Γιάννενα, δύο στη Λαμία και από μία στην Καβάλα, το Αγρίνιο, το Βόλο, τη Λάρισα και την Πάτρα. Παιδοπόλεις ιδρύθηκαν επίσης και στα νησιά: τρεις στη Ρόδο, δύο στη Σύρο και από μία στη Τήνο, τη Μυτιλήνη και την Κέρκυρα.

Ο αριθμός των τροφίμων των Παιδοπόλεων δεν είναι επακριβώς γνωστός. Η ασάφεια που συναντούμε στα προσβάσιμα αρχεία είναι εντυπωσιακή. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, ως ‘γνήσια’ εμφυλιοπολεμικά αρχεία λειτουργούν ως ένα βαθμό και παραπλανητικά. Ο Έρανος, το 1950, στον Απολογισμό του έργου του αναφέρετει ότι μέχρι το τέλος του 1947, στις επτά Παιδοπόλεις, διέμεναν 2.020 παιδιά και ότι το 1948-1949 οι κυβερνητικές δυνάμεις μετέφεραν 15.000 παιδιά. Έτσι ο αριθμός των τροφίμων των Παιδοπόλεων υπολογίζεται σε 18.000 «περίπου», ενώ άλλες αρχειακές πηγές (από την ίδια πολιτική σκοπιά) μιλούν για 13 έως 14.000 παιδιά. Στον ίδιο Απολογισμό υποστηρίζεται επίσης ότι συνολικά ο Έρανος «προστάτευσε» 65.000 παιδιά (τετραπλάσια από ότι τα κρατικά ιδρύματα), γιατί στα 18.000 προστίθενται 10.000 που σιτίζονταν μία φορά την ημέρα στις Εστίες Συσσιτίου (σε άλλες πηγές ο αριθμός αγγίζει

2. Πρακτικά της 2ης Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ της 15ης Ιουλίου 1947. Πρακτικά της 12ης Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ της 22ας Σεπτεμβρίου 1947.

3 Η Συντονιστική Επιτροπή Περιθάλψεως Απειλουμένων Παίδων ιδρύθηκε στις 21 Απριλίου 1948 και συγκαλείτο από τον Υπουργό Κοινωνικής Προνοίας. Αρχείο

ΕΟΠ, Δ/ΚΥ, ΦΑΚ 1 και 2.

3

τις 3.000), γιατί συντηρούσε τους τροφίμους των Βασιλικών Τεχνικών Σχολών (ΒΤΣ) κ.α.4

Με το τέλος της ένοπλης σύγκρουσης, το καλοκαίρι του 1949, τέθηκε και το θέμα της επιστροφής των παιδιών στα χωριά τους. Η ΕΕ του Εράνου μετά από συζήτηση κατέληξε ότι θα μπορούσαν να επιστρέψουν σπίτι τους όλοι οι τρόφιμοι των Παιδοπόλεων εκτός από όσους ήταν ορφανοί και από τους δύο γονείς «ή των προς τούτοις εξομοιουμένων (γονείς συμμορίται ή υπόδικοι ή κατάδικοι ή εν εξορία)». Στις Παιδοπόλεις δηλασή θα παρέμεναν τα ορφανά καθώς και τα παιδιά των ανταρτών, των φυλακισμέων και των εξορίστων. Το σκεπτικό με βάση το οποίο ο Έρανος πρόσφερε «προστασία» σε όλα τα ορφανά (πραγματικά ή μη) ήταν ότι ως «Ελληνόπαιδες» αποτελούσαν «τμήμα του Εθνικού κεφαλαίου» και γι αυτό δεν έπρεπε να εγκατελειφθούν «εις την επίδρασιν των αντεθνικών διδαγμάτων»5.

Η διάρκεια του Εράνου προβλεπόταν εξάμηνος, αλλά αποδείχθηκε μακροβιότατος. Συνέχισε τη δράση του και μετά το τέλος της ένοπλης σύγκρουσης, ανανεώνοντας κάθε έξι μήνες την άδεια λειτουργίας του. Τον Ιούνιο του 1950, με το τέλος του σχολικού έτους, από τις 53 Παιδοπόλεις διατηρήθηκαν 13, ενώ ταυτόχρονα άρχισαν να ανοίγουν στη Βόρεια Ελλάδα τα «Σπίτια του Παιδιού». Στις αρχές του 1950 άρχισε και την έκδοσή του το περιοδικό Παιδόπολις, το οποίο στη συνέχεια μετονομάστηκε Το σπίτι του Παιδιού.

Το 1956, όταν η Λίνα Τσαλδάρη, ως η πρώτη γυναίκα υπουργός ανέλαβε το Υπουργείο Προνοίας, ο Έρανος μετασχηματίστηκε σε «Βασιλική Πρόνοια». Η Αλεξάνδρα Μελά έγινε Διευθύντρια. Το 1972, η Χούντα, τον μετονόμασε σε «Εθνικό Οργανισμό Προνοίας». Υπήρξε ανεξάρτητος οργανισμός, ιδιωτικού δικαίου, μέχρι το 1998 που εντάχθηκε στον Εθνικό Οργανισμό Κοινωνικής Φροντίδας και με νέο νόμο, το 2003, στο Εθνικό Σύστημα Κοινωνικής Φροντίδας, ως Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης.

Η Καλλιόπη Μουστάκα και ο Έρανος της Βασίλισσας

Η συνεργασία της Καλλιόπης Μουστάκα με τον Έρανο επεκτείνεται και πέρα από την περίοδο 1948-1950. Μέχρι το 1960 ήταν οργανώτρια Φροντιστηρίων για τα στελέχη των Παιδοπόλεων και ως το 1964 προϊσταμένη στην Υπηρεσία Ψυχοπαιδαγωγικής Ερεύνης για τη φροντίδα των παιδιών με ψυχοπνευματικά προβλήματα.

4 Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 85α Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ, 23 Φεβρουαρίου 1950. Στο προπαγανδιστικό φυλλάδιο Union of

Professional Women of the Dodecanese, Mother Greece and her Children, χ.χ. [1949], Modern Greek Archive, Liddel Hart Centre for Military Archives: King’s

College, London, (MGA), PM 66/9, σελ. 13-5 αναφέρεται ότι στις 30 Απριλίου 1949 συτίζονταν στις Παιδοπόλεις 13.620 παιδιά και 2.991 στις Εστίες Συσσιτίου. Στο

Αρχείο ΕΟΠ, Δ/ΚΥ, ΦΑΚ 16 «Πίναξ συσταθεισών Π/λεων με ένδειξη των τροφίμων στις 30.11.49 (προ της ενάρξεως του περιορισμού της δυνάμεως λόγω

επαναπατρισμού)» μαζί με τις Π/λεις του Εθνικού Ιδρύματος (με μεγαλύτερη τη Λέρο: 1.253 τροφίμους) ο αριθμός ανέρχεται σε 13.855.

5. Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 68ης Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ, 3 Αυγούστου 1949.

4

Η Καλλιόπη Μουστάκα (1918 – 1978) υπήρξε -για τα μέτρα της εποχής της και όχι μόνο- μια πολύ μορφωμένη, αυτοδημιούργητη και δραστήρια γυναίκα. Όταν ανέλαβε Αρχηγός στην Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Βόλου ήταν ήδη δασκάλα και είχε πάρει και το πτυχίο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη συνέχεια με υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου πήρε Master’s από το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (1954) και διδακτορικό (1959) από το ίδιο Πανεπιστήμιο. Το 1961 συνδέθηκε με το νεοιδρυθέν Κέντρο Κοινωνικών Επιστημών Αθηνών (αργότερα ΕΚΚΕ) και το 1964 ανέλαβε Σύμβουλος στο επίσης νεοιδρυθέν Παιδαγωγικό Ινστιτούτο έως το 1967 που καταργήθηκε από τη Χούντα. Στην εργογραφία της, εκτός από τα επτά βιβλία της, τέσσερα από τα οποία στα αγγλικά, σημαντικό ρόλο κατέχουν τα 250 άρθρα της στην εφημερίδα Το Βήμα (1959-1978) με θέματα παιδαγωγικού περιεχομένου6. Σημαντική ήταν και η προσφορά της στον πολιτισμό με την ίδρυση του Αετοπούλειου Πολιτιστικού Κέντρου στο Χαλάνδρι7.

Οι εν γένει δραστηριότητες της ακόμα και η δημοτική γλώσσα την οποία χρησιμοποιεί στο Ημερολόγιο της Παιδοπόλεως από 15/7/48, εμφανίζουν ως «παράδοξο» τη συνεργασία της με το βασιλικό ίδρυμα. Δε γνωρίζουμε με ποιο σκεπτικό δέχτηκε να αποσπαστεί στην Παιδόπολη, ούτε με ποιο σκεπτικό έγινε αποδεκτή και μάλιστα το 1948, την πιο κρίσιμη χρονιά της ένοπλης εμφύλιας σύγκρουσης. Η απάντηση στο ερώτημα «σκοντάφτει» στην κυρίαρχη συλλογική μνήμη, σύμφωνα με την οποία οι Παιδοπόλεις αποτελούσαν «κάτεργα της Φρειδερίκης» και στην άποψη ότι ο ελληνικός εμφύλιος διχοτόμησε το κοινωνικό σώμα, με διώξεις ενάντια στην εαμική αριστερά, με ένα «ποτάμι αίμα», το οποίο ήταν βαθύ και γι αυτό αδιάβατο.

Ωστόσο η κοινωνική πραγματικότητα είναι πολύ πιο πολύπλοκη και φαίνεται ότι οι κοινωνικές ανακατατάξεις και αναταράξεις του εμφυλίου δεν έχουν διερευνηθεί ακόμα επαρκώς. Από προσωπική έρευνα –με προφορικές μαρτυρίες- προέκυψε ότι στελέχη των Παιδοπόλεων υπήρξαν και πρώην Επονίτισσες. Το αρχειακό υλικό επίσης συνηγορεί σε αυτό. Τα στοιχεία της Χωροφυλακής για συμμετοχή μελών του προσωπικού των Παιδοπόλεων στο ΕΑΜ ή «εις την Αλληλεγγύην του αναρχικού ΕΑΜ», δε θεωρούνται «ικανά να επισύρωσιν την απόλυσιν», εφόσον «μετά την απελευθέρωσιν δεν εσημείωσεν αναρχικήν δράσιν» και εφόσον εργάζονται «μετ’ εργατικότητος και ζήλου». Το ίδιο συμβαίνει και εάν έχουν αδελφό «συμμορίτη», αφού δε βαρύνονται «με κάτι το προσωπικόν»8, παρόλο που –την ίδια εποχή- η αλληλέγγυα ευθύνη της οικογένειας έστειλε πολλούς στην εξορία (προληπτικές συλλήψεις) αλλά και στα Έκτακτα Στρατοδικεία.

Όσον αφορά την πολιτική τοποθέτηση της, η Καλλιόπη Μουστάκα εντάσσεται στον ευρύτερο «δημοκρατικό» χώρο. Από ανέκδοτο ημερολόγιο της (1940-1944)

6 Βλ. και Καλλιόπη Μουστάκα, Παιδαγωγικά Ανάλεκτα, Έκδοση Δήμου Χαλανδρίου 1979. 7

Αναλυτικά για τη βιογραφία της βλ. Κασιμάτη Κούλα, Παιδεία και πολιτισμός. Η Καλλιόπη Μουστάκα και το Αετοπούλειο Πολιτιστικό Κέντρο,

Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2006, σελ. 13-106.

8 Εφορευτική Επιτροπή Παιδόπολις «Άγιος Ελευθέριος» Στυλίδος, 30.7.1949. Αρχείο Εθνικού Οργανισμού Προνοίας (ΕΟΠ), Δ/ΠΚΕ, ΦΑΚ. 1, ΥΦΑΚ 1β.

5

μαθαίνουμε ότι στη διάρκεια της Κατοχής δραστηριοποιήθηκε στις "Κατασκηνώσεις Παιδιών - Νέων της Φ.Ε.Ν." στην Πεντέλη, όπου σώθηκαν πολλά παιδιά από την πείνα. Τις είχε ιδρύσει ο αργότερα πρωτοπρεσβύτερος Πυρουνάκης, ο «παπάς του λαού»9. Δεν ξέρουμε εάν στην Κατοχή ήταν ενταγμένη σε κάποια αντιστασιάκη οργάνωση. Στο ίδιο ημερολόγιο όμως περιγράφει με θαυμασμό την αντιστασιακή διαδήλωση της 28ης Οκτωβρίου 1941 και σχολιάζει «Κείνος που έσκυψε στη βία το κεφάλι θα το σκύψει μια μέρα ξανά. Και τότες θάναι τα νιάτα ο δυνατός. Θάναι η λευτεριά ο δυνατός». Και στη συνέχεια, στην ίδια εγγραφή, υπερασπίζεται τους 300 δασκάλους που κάποιος υπεύθυνος (Διευθυντής Εκπαίδευσης;) «Τους έβρισε κομουνιστές και παλιανθρώπους. Κι όμως είναι ότι καλύτερο έχει η Ελληνική μόρφωση.»10

Το βεβαιο είναι ότι η Καλλιόπη Μουστάκα δεν ανέλαβε τη θέση της Αρχηγού στην Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Βόλου για λόγους βιοπορισμού, γιατί ήδη εργαζόταν ως δασκάλα. Ίσως πιο δελεαστική για μια παιδαγωγό ήταν η σχέση που διατηρούσε ο Έρανος με το χωριό Πεσταλότσι, στην Ελβετία, όπου πήγε και η ίδια συνοδεύοντας ορφανά και είχε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει τις νέες –για τα ελληνικά δεδομένα- παιδαγωγικές πρακτικές11, καθώς και τη δυνατότητα να εφαρμόσει στην πράξη κάποιες από αυτές, όπως αναδεικνύεται στο κείμενό της. Από τη μεριά του ο Έρανος (το παλάτι) φαίνεται πως ήταν ανοικτός σε συνεργασίες με «δημοκρατικούς» διανοούμενους. Το οπισθόφυλλο του περιοδικού Το σπίτι του παιδιού (η Παιδόπολις) κοσμούσε το εικονογραφημένο μυθιστόρημα «Ο αητός του Βάλτου», παραλλαγή του Στα μυστικά του Βάλτου της Πηνελόπης Δέλτα. Την εικονογράφηση είχε αναλάβει ο Μ. Μποσταντζόγλου και τα κείμενα η Σοφία Παπαδάκη12. Οι ήρωες του Μακεδονικού Αγώνα ήταν «κοινό κτήμα» όλων των Ελλήνων.

Σε όλο αυτό το πλέγμα των σχέσεων δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τον εμφύλιο διεξήγαμε μια κεντρώα κυβέρνηση, ότι η Αθήνα έχοντας την εμπειρία του Δεκέμβρη 1944 ελάχιστα ενεπλάκη στον εμφύλιο και ότι η ελληνική επαρχία σήκωσε το βάρος του. Επιπλέον η «φροντίδα» για τα παιδιά ίσως θεωρείτο ως μία ουδέτερη δραστηριότητα. Εξάλλου, πέρα από τις προσωπικές επιδιώξεις, στο «ποτάμι με το αίμα» που είχε δημιουργήσει ο εμφύλιος και είχε διευρύνει ο Ψυχρός Πόλεμος λειτούργησαν ως σταθερές γέφυρες ο τοπικισμός, τα δίκτυα συγγένειας, οι πελατειακές σχέσεις, αλλά και το χρήμα –ο νέος θεός της μεταπολεμικής Ελλάδας.

Στην περίπτωση της Καλλιόπης Μουστάκα η πρόσληψή της ως Αρχηγού οφείλεται και στο γεγονός ότι διέθετε αυξημένα προσόντα (ήταν δασκάλα και είχε πτυχίο Φιλοσοφικής Σχολής), ενώ αρκούσε και το πτυχίο της Μέσης Εκπαίδευσης. Επιπλέον αρμόδια για την τελική κρίση της πρόσληψή της ήταν η Εκτελεστική Επιτροπή (ΕΕ) του

9 Περισσότερα βλ. http://www.thriassio.gr/newpage21.htm. Ευχαριστώ τον Δημοσθένη Δώδο για τη βοήθεια που μου πρόσφερε για τη Φ.Ε.Ν.

10 Αρχείο Καλλιόπης Μουστάκα (ΚΜ): Ημερολόγιο από 19.12.1940 έως 26.12.1944. 11

Αρχείο ΚΜ, Υπουργείο Παιδείας, 1.11.1949, άδεια μετάβασις στην Ελβετία. Εκεί έζησε αυτοεξόριστος και ο Νικηφόρος Βρεττάκος (1967-1970) και έγραψε το ποίημα «Διεθνής Παιδούπολη Πεσταλότσι», Τα ποιήματα, Αθήνα, εκδ. Τρία φύλλα, 1981, σ. 280-281. 12 Αρχείο ΕΟΠ, Περιοδικό Παιδόπολις, ΦΑΚ 1, Θέματα Οικονομικά.

6

Εράνου, στα πρακτικά της οποίας σπάνια αναφέρεται η λέξη συμμοριτοπόλεμος καθώς και η λέξη ανταρτόπληκτα. Αντί αυτών προτιμάται η περίφραση τα «λυπηρά γεγονότα της Πατρίδος μας» και τα «προσφυγόπουλα». Γι αυτό δεν είναι παράδοξο που η ΕΕ του Εράνου εκτιμά το έργο της Καλλιόπης Μουστάκα στην Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Βόλου και «επιθυμεί όπως εκφράση προς υμάς τα θερμά αυτής συγχαρητήρια και την απόλυτον ευαρέσκειαν» για τη «διαπιστουμένη αρτία λειτουργία της Παιδοπόλεως»13

Η Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Βόλου

Η Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Βόλου ιδρύθηκε ένα μήνα μετά τον Έρανο, με Απόφαση της ΕΕ του (28 Αυγούστου του 1947), για 300 παιδιά, στην Αγριά, αποθήκη Πετρίδου, η οποία επισκευάσθηκε και διαρρυθμίστηκε κατάλληλα με έξοδα του14. Ένα χρόνο αργότερα, το Φθινόπωρο του 1948, αποφασίστηκε να αυξηθεί το ανώτατο όριο των τροφίμων σε 400. Το θέμα θεωρήθηκε «επειγούσης φύσεως», γιατί οι ανάγκες στη Θεσαλία ήταν μεγάλες και οι πρόσφυγες με τον ερχομό του χειμώνα έκαναν αθρόες αιτήσεις15. Στις πρώτες επτά Παιδοπόλεις που εξαρτώνταν από τον Έρανο και όχι από την ΕΥΠΕ, οι τρόφιμοι δεν είχαν συγκεντρωθεί από το Στρατό.

Η λειτουργία της Παιδόπολης «Αγία Σοφία» Βόλου, όπως και όλες οι άλλες δραστριότητες του Εράνου, εποπτεύονταν από τις Εντεταλμένες Κυρίες Ελένη Λελούδα και Ελλη Ζαλοκώστα. Το Δεκέμβρη του 1948, σε Έκθεσή τους προς την ΕΕ του Εράνου, έγραφαν ότι η λειτουργία της «βαίνει κανονικώς» και ότι έχουν αρχίσει να δημιουργούνται επαγγελματικές σχολές. Τα υλικά, τα σκεύη, τα εργαλεία, καθώς και οι μισθοί των δασκάλων καλύπτονταν από τον Έρανο16. Οι σχολές είχαν εγκατασταθεί σε ένα λυόμενο το οποίο πρόσφερε η «Ελληνική Μέριμνα» και ήταν: ξυλουργικής, υποδηματοποιείον, χειροτεχνίας, ραπτικής, εργαστήριον αργαλειών, πλεκτικής και κηπουρικής. Στις αρχές του 1949, ο Υπουργός Ανοικοδόμησης, μετά από επίσκεψή του στην Παιδόπολη, ανέλαβε να κάνει τροποποιήσεις στο κτίριο, χωρίς οικονομική επιβάρυνση του Εράνου, ώστε να μπορέσει ο αριθμός των παιδιών αυξηθεί στα 40017.

Το καλοκαίρι του 1949, στην προσπάθεια να γίνει πιο συστηματική η λειτουργία των Επαγγελματικών Σχολών αποφασίστηκε η μετακίνηση των τροφίμων. Τα κορίτσια και τα μικρά αγόρια μέχρι 10 χρονών μεταφέρθηκαν στην Παιδόπολη «Απόστολος Παύλος» Λάρισας και τα αγόρια πάνω από 10 χρονών έμειναν στην «Αγία Σοφία» Βόλου. Οι Εντεταλμένες Κυρίες έκριναν ότι η λειτουργία της Παιδόπολης ήταν

13 Αρχείο ΚΜ, ΕΕ του Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος» (ΕΠΒΕΕ), 3.11.1949. 14 Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 8ης Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ, 27 Αυγούστου 1947. Πρακτικά της 43ης Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ, 1 Οκτωβρίου 1948. Πρακτικά της 66ης Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ, 6 Ιουλίου 1949.

15 Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 40

ης Συνεδρίας της ΕΕ του ΕΠΒΕΕ, 10 Σεπτεμβρίου 1948.

16 Αρχείο ΕΟΠ, «Εκθεσις Ελένης Λελούδα και Ελλης Ζαλοκώστα εν σχέσει με την επιθεώρησιν των εις Θεσσαλίαν» 7.12.1948.

17 Αρχείο ΕΟΠ, «Εκθεσις Ελένης Λελούδα και Ελλης Ζαλοκώστα εν σχέσει με την επιθεώρησιν των εις τα Π/λεις Λαρίσης και Βόλου», 16.3.49.

7

«ικανοποιητική» χάρη στις προσπάθειες της Εφορευτικής Επιτροπής, της Αρχηγού και του προσωπικού. Τα παιδιά ήταν «ευτυχισμένα, χαρούμενα και υγιά»18.

Η «Αγία Σοφία» Βόλου ήταν από τις 13 Παιδοππόλεις που συνέχισαν τη λειτουργία τους και μετά το καλοκαίρι του 1950. Το Δεκέμβρη του 1958 μεταφέρθηκε σε ιδιόκτητες εγκαταστάσεις. Το 1975 είχε 224 τροφίμους, αγόρια, από 11 έως 18 ετών. Έκλεισε οριστικά το 2003.

Ημερολόγιο της Παιδοπόλεως από 15/7/48

15.7.48 / Πέμπτη

Στην ώρα της Σημαίας19 με παρουσίασαν στα παιδιά. Το βράδυ γίνηκε κοινό τραπέζι όλου του προσωπικού20, για να γνωριστούμε.

16-7-48 / Παράσκ.

Από την πρώτη μέρα μπαίνουμε σε κάποια τάξη. Βέβαια όχι μεγάλα πράγματα σήμερα αλλά γίνηκε το μπάνιο στη θάλασσα και τα άλλα εκπαιδευτικά το πρωί. Το απόγευμα έγινε περίπατος κατά κοινότητες21 και μετά τη Σημαία φαγητό και μετά το φαγητό μίλησα εγώ στα παιδιά και ακολούθησε ψυχαγωγία. Σιωπητήριο χτύπησε απόψε στις 9 ½ . Είχα μιλήσει λίγο στα παιδιά σχετικά με τον ύπνο κι έτσι αμέσως είχαμε ησυχία. Έγινε συμβούλιο των στελεχών με θέμα: Την ανάλυση του προγράμματος και την επιθεώρηση. Και τα δυο θέματα ήταν στα στελέχη σαν θεωρία και σαν πράξη άγνωστα.

18 Αρχείο ΕΟΠ, «Εκθεσις Ελλης Ζαλοκώστα εν σχέσει με την επιθεώρησιν της εις την Θεσαλίαν» Προς την ΕΕ, 28.7.49.

19 Η έπαρση και η υποστολή της σημαίας αποτελούσαν λειτουργικά σημεία στη ζωή της Παιδόπολης. 20 Το προσωπικό αποτελείτο από τη Γενική Αρχηγό (για τις άνω των 500 τροφίμων Παιδοπόλεις) ή

Αρχηγό, Υπαρχηγό, Κοινοτάρχη, Ομαδάρχη, Ιατρό, Αδελφή νοσοκόμο, Βοηθό Αδελφής, Διαχειριστή,

Λογιστή, Αποθηκάριο, Οικονόμο, Ιματιοφύλακα, Μάγειρα, Βοηθό Μάγειρα, Επιστάτη, Θυρωρό,

Νυχτοφύλακα, πλύντρια, καθαρίστρια, εργάτη. Το μόνιμο προσωπικό έμενε στην Παιδόπολη και δικαιούτο

πλήρες συσσίτιο. Η μισθοδοσία καθοριζόταν από την (ΕΕ) του Εράνου. Ο μισθός της Αρχηγού ήταν από

400.000 ως 600.000 δρχ., ενώ η Ομαδάρχης όπως και η καθαρίστρια έπαιρναν τα λιγότερα: 200-250.000

δρχ. 21 Κάθε Κοινότητα είχε ανώτατο όριο 125 παιδιά. Η Υπαρχηγός ή Κοινοτάρχης έπρεπε να διαθέτει πτυχίο

Μέσης Εκπαίδευσης ή «πιστοποιητικό ευδοκίμου αναλόγου υπηρεσίας εις παρεμφερές Ίδρυμα». Είχε την ευθύνη για την εκτέλεση του προγράμματος και επόπτευε τις Ομαδάρχες. Το πρωί και το βράδυ καλούσε

προσκλητήριο του τμήματος της και τα επιθεωρούσε από άποψη, υγείας, τάξης και καθαριότητας. Πήγαινε

τα άρρωστα παιδιά στο γιατρό, τα συνόδευε στις εκδρομές και τις εξόδους τους και οργάνωνε τις

Ομαδάρχισσες την ψυχαγωγία τους. Έπρεπε να αναφέρεται στην Αρχηγό «τόσον κατά την έγερσιν όσον

και προ της κατακλύσεως δια παν ζήτημα αφορών το Τμήμα αυτής»

8

Αντί επιθεωρήσεως τα παιδιά μετά τη Σημαία το πρωί περνούσαν μπροστά από τους υπαρχηγούς με τα χέρια τεταμένα για να δούνε αν τα νύχια τους ήταν καθαρά, σα να είναι το άπαντο της καθαριότητος τα νύχια. Έπειτα από αυτό περνούσαν από την Κουζίνα κι έπαιρναν μια φέτα ψωμί και γύριζαν στην τραπεζαρία να πιούνε το ρόφημα τους. Αυτές οι δυο αλλεπάλληλες εικόνες παιδιών παραταγμένων που ζητάνε έγκριση από τους μεγαλύτερους και ψωμί μούδωσε την εικόνα ασύλου και απελπισίας. Από την πρώτη μέρα τα σταμάτησα και τα δυο. Το ψωμί κάθε ομάδας θα το παραλαμβάνει η ομαδάρχης22 και θα το μοιράζει στα παιδιά της ομάδας της που θα κάθονται όλα μαζεμένα στο ίδιο τραπέζι. Όσο για την καθαριότητα θα γίνεται επιθεώρηση ατομικής καθαριότητας και καθαριότητας θαλάμου και γύρω χώρων κάθε μέρα στις 9 ½ η ώρα, μετά την διευθέτηση των θαλάμων. Το ημερήσιον πρόγραμμα του κανονισμού23 δεν αναγράφει την επιθεώρηση αλλά εγώ την θεωρώ κάτι πρωταρχικό για την αγωγή των παιδιών. Η ώρα αυτή είναι που θα κινήσει την άμιλλα για τον βραδινό έπαινο στη Σημαία. Γι’ αυτό και το καθάρισμα των θαλάμων εχτός από τα τζάμια θα γίνεται από τα παιδιά24. Μόνο την Κυριακή επειδή φοράνε τα καλά τους για την εκκλησία θα γίνεται από τις καθαρίστριες.

17/7/48 / Σάββατο

Η πρωινή γυμναστική25 θα γίνεται κατά κοινότητες. Δηλαδή κάθε κοινότητα θα έχει και το γυμναστή της. Γυμνάστρια έχουμε μια, και στις άλλες δύο κοινότητες κάνω εγώ και ο κ. Τράκας ή η άλλη υπαρχηγός. Παρατήρησα όμως ότι τα παιδιά είναι μικρά και μεγάλα ανακατωμένα και δεν μπορούνε να παρακολουθήσουν το ίδιο πρόγραμμα. Γι αυτό τα χωρίσαμε σε μεγάλα αγόρια και σε μεγάλα κορίτσια και τα μικρά όλα μαζί. Κάθε τμήμα θα αλλάζει δάσκαλο κάθε μέρα και έτσι θ’ αποφύγουμε τη μονοτονία και την τυποποίηση. Στο μπάνιο τα παιδιά πηγαίνουν κατά κοινότητες. Κάθε μέρα κάνει και μια κοινότητα. Δυστυχώς τα στελέχη δεν ξέρουν μπάνιο και βάρκα δεν υπάρχει για τον προπονητή. Έτσι κάθε κοινότητα κάνει κάθε δυό μέρες μπάνιο. Υπολογίζω το κάθε παιδί να κάμει 35-40 μπάνια. Καμιά φορά θα μπορούνε να κάνουν και δυό κοινότητες την ίδια μέρα. Τα εκπαιδευτικά: περίπατος, ομιλία, γυμναστικά παιχνίδια κλπ. γίνονται

22 Η Ομαδάρχης έπρεπε να έχει τα ίδια τυπικά προσόντα με την Κοινοτάρχη, αλλά μπορούσε απλώς να έχει

διατελέσει Αρχηγός ή Υπαρχηγός στο Σώμα Ελληνίδων Οδηγών. Ήταν υπεύθυνη για 20-25 παιδιά.

Τηρούσε βιβλίο με ονομαστικό κατάλογο των παιδιών, την κραυγή τους και ημερολόγιο της Ομάδας.

Επέβλεπε την ατομική καθαριότητα, την τάξη και τη συμπεριφορά των παιδιών καθώς και την

τακτοποίηση του θαλάμου. Καλούσε τα παιδιά σε προσκλητήριο τρεις φορές την ημέρα και ανέφερε στην

Υπαρχηγό αν υπήρχε κάποια ανωμαλία. Κάθε ομάδα εξέλεγε δύο παιδιά, τους Ενωματάρχας, που τη

βοηθούσαν. 23 Οι Παιδοπόλεις λειτουργούσαν με βάσει έναν «Κανονισμό». Ο πρώτος, ο οποίος αφορούσε τις

Παιδοπόλεις του Εράνου, εγκρίθηκε από την Εκτελεστική Επιτροπή (ΕΕ) του Εράνου στην 34η Συνεδρία,

στις 14 Ιουνίου 1948. Στη συνέχεια όμως η Ειδική Υπηρεσία Περιθάλψεως Ελληνοπαίδων (ΕΥΠΕ) εξέδωσε τον Αύγουστο του 1948 ένας δικό της, παρεμφερή. Προφανώς η Καλλιόπη Μουστάκα (ΚΜ)

αναφέρεται στον Κανονισμό της ΕΕ του Εράνου. 24 Υπήρχε η τάση για ενεργητική συμμετοχή των παιδιών στις δραστηριότητες και ανάληψη ευθυνών. Στις

Παιδοπόλεις με μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά παρατηρούνται και στοιχεία αυτοδιαχείρισης. 25 Μία Κοινοτάρχης τουλάχιστον έπρεπε να είναι γυμνάστρια.

9

κάθε μέρα πρωί και απόγευμα. Σήμερα διδάχτηκε μια προσευχή26 βραδινή: «Η μέρα πάει». Το βράδυ μίλησα εγώ στα παιδιά με θέμα το μεσημεριανό ύπνο και την υποχρεωτική ησυχία. Σήμερα είχαμε απόλυτη ησυχία στον ύπνο. Ούτε μύγα δεν ακούστηκε. Μόνο τα στελέχη θορυβούσαν λίγο. Φοβάμαι πως οι δυσκολίες που έχω θα προέρχονται πιο πολύ από τους μεγάλους παρά από τους μικρούς. Το μεσημέρι ο ύπνος είναι υποχρεωτικός 2 ως 2 ½ ώρες και το βράδυ σιωπητήριο στις 9,15΄ αντί 10 ½ με 11 που έτρωγαν άλλες βραδιές.

18/7/48 // Κυριακή

Πρωινή λειτουργία στην αυλή μας. Μπάνιο και επισκέψεις γονέων27. Την Κυριακή το πρόγραμμα είναι ελαφρότερο γιατί και λειτουργία γίνεται και πολλές επισκέψεις έχουμε. Το βράδυ μίλησα εγώ στα παιδιά με θέμα «Το αποχωρητήριο» χρήσις και καθαριότης. Μετά το φαγητό το κανονικό μας συμβούλιο στελεχών. Το συμβούλιο28 στην πραγματικότητα δεν είναι συμβούλιο αλλά μάθημα στελεχών γιατί τα κορίτσια αυτά δεν έχουν ιδέα από το έργο που ανέλαβαν. Περιορίζουν τις ευθύνες τους μόνο στην υλική περιποίηση των παιδιών και εκείνη την κάνουν ασυστηματοποίητη.

19/7/48 // Δευτέρα

Σήμερα άλλαξα τις θέσεις των κρεββατιών των στελεχών. Τα στελέχη κοιμούνται όλα μαζί σε μια άκρη του θαλάμου και τα παιδιά των ομάδων είναι ανακατεμένα. Έτσι ούτε επίβλεψη γίνεται ούτε πειθαρχία υπάρχει αφού τα ίδια τα στελέχη δεν ξεχωρίζουν την ώρα του ύπνου από τις άλλες ώρες και δεν πειθαρχούν στους κοινοτάρχες. Τους κακοφάνηκε βέβαια αυτό κι έφεραν αντιρρήσεις αλλά συμμορφώθηκαν γιατί κατάλαβαν πως δεν μπορούνε να κάνουν αλλιώς. Τώρα κάθε στέλεχος κοιμάται δίπλα στα παιδιά της ομάδας του, που τα κρεββάτια τους είναι όλα στη σειρά.

Καθιέρωσα τους αξιωματικούς υπηρεσίας. Χθες ήταν η δις Ζούρου (υπαρχηγός) και σήμερα η δις Παπαδημητρίου (κοινοτάρχης). Και οι δύο κράτησαν περίφημα το πρόγραμμα και η τάξη ήταν παραδειγματική. Έτσι εχτός από την ομάδα και τον ομαδάρχη υπηρεσίας έχουμε και τον αξιωματικό. Όσοι είναι υπηρεσία φοράνε περιβραχιόνια για να ξεχωρίζονται να μην γίνεται ανακάτεμα των παιδιών. Κουράστηκα πολύ για να τους μάθω να μη μαζεύονται στην τραπεζαρία, στην πίσω αυλή και στην κουζίνα χωρίς δουλειά. Το ίδιο και στους θαλάμους. Βέβαια ο χώρος που έχει η Παιδούπολη είναι μικρός για τόσα παιδιά, και θα ήταν μικρός ακόμη και αν είχε 26 Τα παιδιά προσεύχονταν από 5 έως 9 φορές την ημέρα. 27 Τα παιδιά, επειδή η Παιδόπολης ιδρύθηκε πριν ξεκινήσει η καμπάνια για το «παιδομάζωμα»,

προέρχονταν από τα γύρω χωριά. Δεν τα είχε συγκεντρώσει ο Στρατός. Σε αυτήν την περίπτωση

μπορούσαν π.χ. από τον ΄Έβρο να βρεθούν στη Ρόδο. 28 Η Αρχηγός συγκαλούσε και προέδρευε στις καθημερινές συσκέψεις του ανώτερου προσωπικού όπου

γινόταν ο απολογισμός της ημέρας και το πρόγραμμα της επόμενης.

10

τα μισά αλλά με λίγη καλή θέληση όλα διορθώνονται29. Και πρώτα – πρώτα εφήρμοσα έντονο πρόγραμμα. Δε συμφωνώ καθόλου με την αρχή «να μην κουράσουμε τα παιδιά»! Παιδί χωρίς απασχόληση πλήττει, ανιά και διαπληκτίζεται με το άλλο. Μόνο κίνηση και απασχόληση δίνουν ζωή, ακόμα και η κούραση. Γι’ αυτό μα και για να επωφεληθούνε το ύπαιθρο, στέλνω τα παιδιά πρωί και βράδυ έξω από την Παιδούπολη. Στις γειτονικές εληές, στην Αγριά, στα τσιμέντα κι όπου αλλού μπορούνε να πάνε άφοβα. Πηγαίνουν πάντα ακολουθούμενα από τα στελέχη (εχτός από ένα στέλεχος κάθε κοινότητας που μένει για να περιποιήται τα ρούχα των παιδιών, ένα κάθε μέρα εναλλάξ), τους κοινοτάρχες, που κάνουν και ομιλίες, τους υπαρχηγούς και τον κ. Τράκα. Βέβαια τα παιδιά πηγαίνουν χωρισμένα ανάλογα με την ηλικία τους.

Κάποιο στέλεχος ζήτησε να φύγει30. Κάθε αλλαγή είναι άσχημη, αλλά και να μένη χωρίς ενδιαφέρον και θέληση, μόνο που σαμποτάρει τη δουλειά μας. Γι’ αυτό ζήτησα από το συμβούλιο έγγραφον διαταγήν που να ορίζη ότι κάθε υπάλληλος της Παιδοπόλεως που θέλει να φύγει πρέπει να το δηλώνη οκτώ μέρες πριν.

Πολύ με κουράζουν και οι ανωμαλίες που βρήκα με την απογραφή του περασμένου μηνός που δεν έχει τελειώσει ακόμη. Πολλή ώρα παίρνει και η αποθήκη και ο έλεγχος των βιβλίων του αποθηκαρίου, γι’ αυτό εδήλωσα ότι δεν τις αναλαμβάνω, αφού ούτε και στον κανονισμό αναγράφεται κάτι τέτοιο31. Αν αναλάβω αυτή τη δουλειά, το παιδαγωγικό μέρος χάνεται από εμένα.

20/7/48 // Τρίτη

Πώς θα αυξήσουμε το μικρό μας χώρο; Το πρόβλημα αυτό με βασανίζει. Οι θάλαμοι, ιδίως ο ένας μοιάζουν με φυλακές. Τα ξύλινα κρεββάτια μεγάλα και άγαρμπα. Εχτός από το υπόστεγο, πουθενά αλλού δεν έχουν χώρο να σταθούνε τα παιδιά και να παίξουν. Θέλησα ν’ ανοίξω τις πόρτες των θαλάμων τις εξωτερικές. Το συμβούλιο δε με άφησε για λόγους –λέει- ασφαλείας. Δεν το καταλαβαίνω, εν τούτοις πειθαρχώ. Αν άνοιγαν οι θάλαμοι εχτός από τον ήλιο και αέρα που θάμπαινε μέσα θα ήταν και μεγάλη ευκολία για τα παιδιά και άνεση. Ακόμα θα είχαμε την τραπεζαρία καθαρή και κλειστή στις ώρες που δεν χρησιμοποιείται και ένα μέρος που θα μπορούσε να γίνει αναγνωστήριο. Ο μεγάλος θάλαμος (της Δωδεκανήσου) τον χρησιμοποιούσαν και για διάδρομο από το πίσω στο εμπρός μέρος της Παιδουπόλεως. Απ’ εκεί περνούσαν όλοι,

29 Προβλήματα χώρου υπήρξαν σε όλες τις Παιδοπόλεις, γιατί πολλά κτίρια είχαν καταστραφεί λόγω του

πολέμου. Ανάμεσα στον ιδιοκτήτη της Αποθήκης και τον Έρανο υπήρξαν αρκετές προστριβές, όσον

αφορά το ενοίκιο. Παρόλα αυτά άλλοτε με προσφορές και άλλοτε με έξοδα του Εράνου έγιναν προσθήκες

στο κτίριο. 30 Στα καθήκοντα της Αρχηγού ήταν και η πρόταση για πρόσληψη, απόλυση, μετάθεση ή τιμωρία του προσωπικού. Λόγο είχε και η Εφορευτική Επιτροπή της Παιδόπολης. 31 Τη διαχείριση ασκούσε ο Διαχειριστής και ο λογιστής. Εποπτεύονταν από την Αρχηγό και τον

Οικονομικό Σύμβουλο της Εφορευτικής Επιτροπής. Το λογιστικό σύστημα ήταν γραφειοκρατικό και

πολύπλοκο, με συνεχείς απογραφές και συχνούς ελέγχους στα βιβλία της αποθήκης. Παρ’ όλα αυτά σε

κάποιες Παιδοπόλεις παρατηρήθηκαν «ρεμούλες».

11

παιδιά και προσωπικό, ακόμα και τα ξύλα του πλυσταριού περνούσαν από κει και σε ώρες ύπνου. Έκλεισα την πόρτα του θαλάμου, που συγκοινωνεί με την τραπεζαρία και τώρα όλοι μικροί και μεγάλοι πηγαινοέρχονται απ’ έξω. Έτσι ο ύπνος των παιδιών δεν ενοχλείται από τίποτα.

Τα παιδιά θέλουν κίνηση και χαρά. Δεν έχουν μάθει να τρέχουν και να πηδάνε, μόνο ξέρουν να συντάσσονται και να περπατάνε σιγά – σιγά. Είναι παιδιά – γέροι. Ας τους κάνουμε ένα «Κέντρο Παιδικής Χαράς» σαν κι αυτά που έχει ο Δήμος Αθηναίων. Κι αρχίζει η προσπάθεια για να μας κάμει η ανοικοδόμηση32 κούνιες, τραμπάλες, φιλέ του voley – ball, σκάμμα, τσουλήθρα. Γι’ όλ’ αυτά χρειάζονται ενέργειες, τηλεφωνήματα, αγώνες. Ευτυχώς υπάρχει ο κ. Αργύρης, που σαν άλλος «θείος – Τρούμαν» ενεργεί για όλα. Έτσι αρχίζουν να γίνονται με σιγανό όμως ρυθμό που κουράζει. Επωφελήθηκα και από τη φύση και κλίση του εδάφους έξω από το θάλαμο της Κρήτης για να κάμω ένα μικρό αμφιθέατρο. Εκεί θα μαζεύονται τα παιδιά στις ομιλίες ή για να παρακολουθήσουν μια ψυχαγωγία. Επειδή δεν μπορεί να γίνει αλλοιώς θα γίνει ξύλινο. Εγώ θα το προτιμούσα τσιμεντένιο. Πάντως χαίρομαι που θα γίνει κάτι τέτοιο γιατί και απαραίτητο είναι μα και πολύ ελληνοπρεπές.

Τους θαλάμους τους δέρνει ο ήλιος. Το μεσημέρι είναι αφόρητη η ζέστη εκεί μέσα. Ζήτησα κουρτίνες. Για τις κουρτίνες μπήκαν ξύλινοι σκελετοί, που τους βάψαμε πράσινους. Οι κουρτίνες θα είναι κεραμιδί χρώμα.

Όταν θα γίνουν όλ’ αυτά η όψη και η ατμόσφαιρα εδώ θα αλλάξουν. Βάψαμε και τους στύλους του περιπτέρου πράσινους και το τραπεζάκι.

21/7/48 // Τετάρτη

Η μέρα όπως και η χθεσινή κανονική, όπως και οι άλλες. Παρατηρώ στελέχη που έχουν μείνει πολύ εδώ δυσκολεύονται να μπουν μέσα στο πνεύμα της δουλειάς μας. Κάτι κρούσματα απειθαρχίας χτυπήθηκαν με τον πιο ανώδυνο και αστείο τρόπο. Δεν θέλω ν’ απολύσω καμιά κοπέλλα γιατί πιστεύω πως όλες θα συμμορφωθούνε. Το κατώτερο προσωπικό μπήκε πιο εύκολα, μπορώ να πω στο πνεύμα μου. Η κουζίνα χωλαίνει ακόμα λίγο, όχι από κακή θέληση αλλά από άγνοια. Ελπίζω να διορθωθούνε κι αυτά.

22/7/48 // Πέμπτη

Η μέρα μας πολύ καλή. Η ομάδα υπηρεσίας εργάστηκε καλά. Το βράδυ στη Σημαία πήρε τον έπαινο. Έτσι αρχίζει η άμιλλα μεταξύ των ομάδων. Θα κάμω και το

32 Πρόκειται για το Υπουργείο Ανοικοδόμησης, το οποίο είχε δημιουργηθεί αμέσως μετά την

απελευθέρωση.

12

λαβαράκι της Παιδοπόλεως που θα το δίνω στην πιο καλή ομάδα33. Ο ζήλος για δουλειά ξύπνησε μέσα στις ψυχές των παιδιών. Τα μάτια τους άρχησαν να λάμπουν και να κοιτάνε με εμπιστοσύνη κι όχι με αδιαφορία και βαρεμάρα.

Αξιωματικός υπηρεσίας ήταν η δις Κουνούδη. Εργάστηκε πολύ καλά. Το βράδυ στο συμβούλιο των στελεχών κρίνουμε και την αξιωματικό και όλη την ημέρα που περάσαμε.

Το πλυσταριό που ήταν μέσα στην ακαταστασία και βρώμικο, παρακάλεσα και τόβαψαν με ασβέστη μέσα και έξω. Τώρα λάμπει σαν περιστέρι. Στις πόρτες που χτυπούσαν τη νύχτα βάλαμε γάντζους και σύρτες, ό,τι ήταν χαλασμένο διορθώθηκε. Νοικοκυρεύτηκε λιγάκι τούτο το ίδρυμα. Είμαι ευχαριστημένη από τα παιδιά. 3-4 που αταχτούσαν το μεσημέρι, τους έβγαλα το βράδυ στη Σημαία σαν «παράδειγμα προς αποφυγήν». Αυτό είχε μεγάλη επίδραση.

Στο βραδινό συμβούλιο των στελεχών ανέπτυξα το θέμα: «Το συναίσθημα μειονεξίας και τα αποτελέσματά του».

Παρουσιάστηκαν κρούσματα ανεμοβλογιάς και επειδή στο απομονωτήριο δεν χωράνε κάναμε τον ένα θάλαμο του σχολείου απομονωτήριο34.

23/7/48 // Παρασκευή

Κάτι που με απασχολεί πολύ είναι η ψυχαγωγία των στελεχών. Αυτά τα κορίτσια που όλη μέρα ακολουθούνε τα παιδιά, είναι μαζί τους, τα φροντίζουν, τρώνε τώρα τα δυο γεύματα μαζί, θέλουν κι αυτά μια ώρα να ξαποστάσουν, να πούνε τα δικά τους και να πάρουν αέρα. Ως τώρα οι εξωτερικές πόρτες έκλειναν στις 8 ½ και τα κορίτσια κοίταζαν απελπισμένα τη θάλασσα και το φεγγάρι μέσα από τα κάγκελα. Άνοιξα τις πόρτες ως τις 11 η ώρα. Το συμβούλιο γίνεται κάτω στο κιόσκι. Καμιά φορά και στην αμμουδιά. Είναι κι αυτό λίγη άνεση. Ακόμα τους δίνω πότε – πότε άδεια μια ώρα ή μιάμιση για μια βόλτα ως την Αγριά35. Το βράδυ τρώνε τα στελέχη χωριστά από τα παιδιά, ενώ πρωί και μεσημέρι τρώνε μαζί με τα παιδιά. Έτσι η οικειότητα και η φιλία είναι πιο μεγάλη. Το παράδειγμα επιδρά στα παιδιά καλύτερα παρά η εποπτεία, οι συμβουλές και τα μη. Γι αυτό νομίζω πως και οι Κοινοτάρχες δεν είναι απαραίτητο να επιβλέπουν τα παιδιά την ώρα που τρώνε αφού την τάξη την κρατάει η αξιωματικός υπηρεσίας μ’ ένα λόγο. Έπαψαν οι θόρυβοι και οι σφυρίχτρες την ώρα του τραπεζιού. Συχνά εγώ τους μιλάω με τον τηλεβόα την ώρα που τρώνε. Πρό πάντων τα παιδιά κατάλαβαν πως τίποτα δεν τους επιβάλεται αλλά πως ό,τι κάνουν το κάνουν για το 33 Είναι εντυπωσιακό ότι την πολιτική της άμιλλας και την παροχή λαβάρου χρησιμοποιεί την ίδια εποχή, αλλά στο αντίπαλο στρατόπεδο και ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. 34 Πρόκειται για το αναρρωτήριο. Σε περίπτωση παθήσεων που δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει ο γιατρός

της Παιδόπολης τα παιδιά μεταφέρονταν στο κοντινότερο νοσοκομείο. 35 Με εξαίρεση το λογιστή και το γιατρό, όλο το άλλο προσωπικό, κυρίως γυναίκες, έμενε «έγκλειστο»

στην Παιδόπολη.

13

απρόσωπο «πρέπει», για τον ίδιο τον εαυτό τους και την αξιοπρέπειά τους. Έτσι σιγά – σιγά ανεβάζουμε τα παιδιά. Τα παιδιά που ζούσαν σε μια μοιρολατρική κατάσταση υποταγής. Δεν ήταν συνεργάτες στο έργο και στη ζωή που γίνεται εδώ αλλά ούτε και εκτελεστές.

Παρ’ όλη την άνεση που δόθηκε στα στελέχη πάλι έχουν ανάγκη από μεγαλύτερη ψυχαγωγία. Τώρα και οι ευθύνες τους είναι πιο βαρειές, παρ’ όλο που κουράζονται λιγότερο. Σε άλλες Παιδουπόλεις βγαίνουν μια φορά στις οκτώ μέρες και όχι κάθε 15 όπως εδώ. Πολλές απειθαρχούν. Δε θέλω ν’ απολύσω καμμιά γιατί δεν φαντάζομαι να μου φέρουν καλύτερη. Έπειτα πώς να κόψεις το ψωμί ενός ανθρώπου; Αν ήταν εθελοντικό προσωπικό θ’ απέλυα.

24/7/48 [Σάββατο]

Σήμερα έβαλα στέλεχος αξιωματικό υπηρεσίας. Είναι δυο τρεις που κάνουν τη δουλειά τους πολύ καλά. Η κουζίνα μας φέρνει ακόμα ανωμαλίες. Έκαμα αυστηρές συστάσεις στην οικονόμο. Ο «υπερβάλλων ζήλος» της την τρώει. Είναι το κακό ότι δεν την σέβονται οι γυναίκες. Η μαγείρισσα είναι πολύ καλή. Μερικά στελέχη φέρονται άσχημα στην οικονόμο. Στο συμβούλιο την κάλεσα και της έκανα συστάσεις αλληλοσεβασμού.

Σήμερα επισκέφτηκε την Παιδούπολη ο κ. Φιλιππίδης και έμεινε ενθουσιασμένος. Επειδή το βραδινό φαγητό άργησε λίγο η ομιλία μου και η ψυχαγωγία έγιναν πριν από το φαγητό, στο χώρο της Σημαίας. Μετά το φαγητό κάναμε παιγνίδια και τραγούδια ένα τέταρτο στην τραπεζαρία. Τα παιδιά πήγαν να κοιμηθούνε ενθουσιασμένα.

Τα μάλλινα (πουλόβερ και παλτά) είναι ακόμα τρύπια. Γι’ αυτό προσλάβαμε μια γυναίκα σαν μπαλωματού. Πολλά είναι τόσο κατεστραμένα που τα κόβαμε και μπαλώναμε άλλα36. Βρήκα και πολλά στρώματα τρύπια και τα έδωσα να μπαλωθούνε.

Αλλάξαμε τις σίτες στα παράθυρα της Δωδεκανήσου. Οι δύο μπαλώθηκαν όπως – όπως και οι δύο πολύ παλιές αλλάχτηκαν.

25/8[7]/48 // Κυριακή

Πρωινή λειτουργία. Το πρόγραμμα πιο ελεύθερο όπως και την άλλη Κυριακή. Τ’ απόγευμα τα μεγάλα αγόρια πήγαν και επισκέφτηκαν την Κατασκήνωση Αγριάς και τα

36 Η προσωρινή πρόσληψη μοδιστρών ήταν συνηθισμένη. Αυτές αναλάμβαναν να «μπαλώσουν» τόσο τα

ρούχα που είχαν παραγγελθεί και ραφτεί για τα παιδιά από τον Έρανο, όσο και να προσαρμόσουν όσα

έρχονταν με δωρεές, «δεύτερο χέρι».

14

μεγάλα κορίτσια την Κατασκήνωση του Π.Ι.Κ.Π.Α. Τα μικρά τ’ απασχολήσαμε με τραγούδια, ιστορίες και παιχνίδια εδώ.

26/7/48 // Δευτέρα

Έκαμα μόνη μου τον έλεγχο της καθαριότητας της κεφαλής των κοριτσιών. Βρήκα μερικά ακάθαρτα. Έκοψα τα μαλλιά των μικρών κοριτσιών. Παρήγγειλα και κορδέλλες χρωματιστές για τα μαλλιά τους και λουριά (ζώνες) για τ’ αγόρια. Τ’ απόγευμα ήρθαν από το Κ.Β.Ε. κι έκαμαν ψυχαγωγία στα παιδιά. Το βράδυ συγκέντρωση ψυχαγωγία κλπ. Αρχήσαμε φροντιστήριο για τα παιδιά που πρόκειται να δώσουν εξετάσεις στο Γυμνάσιο37.

27/7/48 // Τρίτη

Σήμερα φυσάει πολύ και δεν γίνηκε μπάνιο. Τ’ απόγευμα ο αέρας θέριεψε και η σκόνη ήταν τρομερή. Γι’ αυτό μετά το φαγητό η ψυχαγωγία γίνηκε στην τραπεζαρία. Μίλησα στα παιδιά για το βωμό. Τί είναι, τι συμβολίζει, από που προέρχεται το έθιμο και πώς πρέπει να στεκόμαστε στον ιερό αυτό χώρο. Έπειτα βγήκαμε για προσευχή που έγινε με πραγματική κατάνυξη.

Το βράδυ στο συμβούλιο μίλησα στα στελέχη για την κίνηση που πρέπει νάχει το πρόγραμμα ανάλογα με τις συνθήκες.

28///48 // Τετάρτη

Ήρθαν από το σχολείο του Βελεστίνου η διευθύντρια, προσωπικό, παιδιά και μι αντιπροσωπεία κυριών και δεσποινίδων του Βελεστίνου και έφεραν στα παιδιά γλυκά. Είδαν όλη την Παιδούπολη και τα παιδιά και είπαν μερικά τραγούδια. Τα έργα μας προχωρούνε, αν και με αργό ρυθμό.

19/7/48 // Πέμπτη

Άλλο πρόβλημα οι κραυγές38. Ούτε παιδιά, ούτε ομαδάρχες ξέρουν την ονομασία της ομάδας τους και την κραυγή τους. Έπειτα το περιεχόμενό τους είναι καλό

37 Παρόλο που ο Έρανος είχε ρίξει το βάρος στην επαγγελματική εκπαίδευση, δεν αποθαρρύνονταν οι

«καλοί» μαθητές να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Γυμνάσιο ή –συνήθως- στις Παιδαγωγικές

Ακαδημίες με την προϋπόθεση να έφερναν καλούς βαθμούς. 38 Ακολουθούν την πρακτική των προσκόπων και οδηγών.

15

αλλά τα παιδιά δεν τις νοιώθουν. Ούτε μπορούνε να τις απαγγείλουν εν χορώ καλά. Άλλαξα τις κραυγές. Πάνω σε σκοπούς ελληνικών τραγουδιών βάλαμε δυό λόγια σχετικά με την Παιδούπολη. Γι’ αυτό αναγκάστηκα ν’ αλλάξω και τις ονομασίες. Κάθε ομάδα πήρε το όνομα μέρους της Ελλάδας που τον σκοπό του τραγουδιού του έχει για κραυγή. π.χ. Πάνω στο έγια – μόλα, έκαμε κραυγή η Εύβοια, πάνω στα Σαράντα παλληκάρια ο Μωριάς.

30/7/48 // Παρασκευή

Η μέρα σήμερα δεν πήγε και πολύ καλά. Κουράστηκα και στεναχωρέθηκα, αν και όλα τα έργα προχωρούνε. Τα ρούχα τα πλυμένα είναι πολύ κατσιασμένα, γι’ αυτό είπα να μπαίνουν στην μπουγάδα. Έτσι θάχουμε οικονομία χρόνου, ξύλων, σαπουνιού και ρούχα καθαρά. Για την μπουγάδα μεταχειρίστηκα βαρέλια του γάλακτος που τα τρυπήσαμε από κάτω και τα βάλαμε ψηλά πάνω σε βάσεις.

31/7/48 // Σάββατο

Οκτώ παιδιά που είχαν τριχόφυτο39 πήγαν στην Αθήνα με την υπαρχηγό δίδα Καντού που πήρε την άδειά της.

Κάτι που δεν μπορώ να καταλάβω από την οργάνωση αυτού του ιδρύματος είναι ο μπερδεμένος μηχανισμός των ρούχων. Για να αλλάξει ένα παιδί που τυχόν λερώθηκε πρέπει η ομαδάρχης και η κοινοτάρχης να πάνε στην ιματιοφύλακα να ζητήσουν άλλο. Έτσι δαπανάται πολύς χρόνος και το πρόγραμμα χαλαρώνει. Αφήνω που βρίσκουν αφορμή τα στελέχη για να το σκάζουν. Γι’ αυτό είπα να δίνει η ιματιοφύλαξ δυό αλλαξιές στους κοινοτάρχες και μία να κρατάει μέσα. Όταν λερώνεται ένα παιδί θα το αλλάζει και το βρώμικο θα μένει σε ειδική σακκούλα κάθε ομάδας, μέσα σε ειδικό ντουλάπι. Επίσης η παράδοση και παραλαβή ρούχων θα γίνεται μια ορισμένη ώρα της ημέρας κι όχι ό,τι ώρα θέλει η κάθε ομαδάρχης. Έτσι και χρόνος δε θα χάνεται ούτε για τις ομαδάρχες ούτε για την ιματιοφύλακα.

Και κάτι άλλο παράξενο! Οι εφημερεύουσες κυρίες και δεσποινίδες40. Εχτός από τις κυρίες του συμβουλίου, όπως την κ. Πεταλίδου και κ. Παπαϊωάννου που και πείρα

39 Ήταν μια από τις πιο συνηθισμένες αρρώστιες των Παιδοπόλεων και αφορούσε το τριχωτό μέρος του

κεφαλιού. Ήταν μεταδοτική. Στην Αθήνα λειτουργούσε ειδικό κέντρο για τη θεραπεία αυτών των παιδιών. 40 Η Εφορευτική Επιτροπή, η οποία διοικούσε την Παιδόπολη, αποτελείτο από μέλη της τοπικής κοινωνίας. Συνήθως είχε ως Πρόεδρο το Μητροπολίτη. Συμμετείχαν ακόμα ο Διευθυντής του

υποκαταστήματος μιας Τράπεζας (Ελλάδος, Αγροτικής ή Εθνικής), ένας εκπαιδευτικός, ο Νομίατρος, ο

Διευθυντής του Κέντρου Προνοίας και μέχρι πέντε εκπρόσωποι φιλανθρωπικών οργανώσεων, οι οποίες

ήταν συνήθως γυναίκες. Όλοι αυτοί επόπτευαν, ρύθμιζαν την οργάνωση και την εν γένει λειτουργία της

Παιδόπολης και έστελναν κάθε μήνα Εκθέσεις –όπως και η Αρχηγός- στην ΕΕ του Εράνου. Η Αρχηγός

16

και ενδιαφέρον έχουν, δεν καταλαβαίνω τί θέλουν οι άλλες και κάτι ανίδεα δεσποινάρια. Ή έχει το συμβούλιο εμπιστοσύνη στο προσωπικό του ή να το απωλύσει, όχι να του θέτει σε μειονεκτική θέση την οντότητά του και να στέλνει ανίδεες κυρίες και σνομπ κοπέλλες με το πλεχτό και το μαγιό τους στην Παιδόπολη, που τίποτα άλλο δεν καταλαβαίνουν παρά μόνο αν το φαγητό είναι καλά σερβιρισμένο. Πώς ν’ αποκτήσει και το προσωπικό εμπιστοσύνη στον εαυτό του και ζήλο για τη δουλειά του, όταν το συμβούλιο δεν του δίνει ολόκληρη την ευθύνη και την εμπιστοσύνη που προβλέπεται από τον κανονισμό;

Και κάτι άλλο ακόμα: Το γραφειοκρατικό σύστημα με τις καταστάσεις, έλεγχο συσσιτούντων κλπ. απασχολεί πολύτιμες ώρες από το εκπαιδευτικό προσωπικό και ιδίως την αρχηγό και πάει να κάμει την Παιδούπολη άσυλο παροχής στέγης και τροφής. Γι’ αυτό νομίζω πως όλα αυτά πρέπει να απλοποιηθούνε στο ελάχιστο ή να γίνονται από το λογιστή της Παιδόπολεως, που πρέπει να μένει μέσα στην Παιδούπολη.

ήταν υπεύθυνη έναντι στης Εφορευτικής Επιτροπής για την τήρηση των κανονισμών και την εκτέλεση των

αποφάσεων της.