View
0
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (Ι.Τ.Ι.)
ΟΜΑΔΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ (ΟΜ.ΑΡ.Τ.)ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΧΑΪΑΣ 4
ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣΕπιμέλεια
Σαγαίικα ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΤΟΠΙΟΥSAGAIIKA: THE CHANGING FACE OF A LANDSCAPE
ΔΗΜΟΣ ΜΟΒΡΗΣ
Γράφουν οι: Βασίλης Αργυρόπουλος, Philip Bes, Στάθης
Κουτρουβίδης, Χρήστος Μακρυπούλιας, Ανδρέας Ντάρλας, Παναγιώτης Πάγκαλος, Κώστας
Παπαγιαννόπουλος, Πολυξένη Παπαζώη, Νίκη Ράλλη, Αθανάσιος Ριζάκης, Ελένη Σιμώνη, Ξενοφών
Σταυρόπουλος, Ιωάννα Στυλιανέση, Κυριάκος Τσίπης, Σταύρος Φραγκάκης, Παναγιώτα Χαμπίδη,
Βασίλης Χρονόπουλος.
Πρoλογίζουν: Ανδρέας Παναγιωτόπουλος, δήμαρχος Μόβρης
Λάζαρος Κολώνας, επίτιμος γενικός διευθυντής αρχαιοτήτων και πολιτιστικής κληρονομιάς
Επιμέλεια: Κώστας ΠαπαγιαννόπουλοςΗλεκτρονική στοιχειοθεσία: ΕΝΘΕΤΟ Α.Ε., Όμιλος επικοινωνίας και διαφήμισηςΕκτύπωση: Pressroom ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ A.E.Παραγωγή: Univerycity Ε.Π.Ε., εκδόσειςΣελιδοποίηση: Κώστας ΜαχαίραςΓραφιστική επιμέλεια - Σχεδιασμός εξωφύλλου: Ανδρέας ΚρίβαςΑγγλική μετάφραση: Γιάννης ΚατσαρόςΦωτογράφηση: Β. Αργυρόπουλος (Ένθετο εικ. 36-39), Δήμος Μόβρης (Ένθετο εικ. 2 κάτω αρι-στερά & κέντρο, 27, 53-56), Λ. Λογοθέτης (Ένθετο εικ. 1, 13-26, 29, 44-51), Π. Πάγκαλος (εικ. 21.2-7, 21.10-12, 21.16-19, 21.21-30, Ένθετο εικ. 57), Κ. Παπαγιαννόπουλος (εικ. 7.1, 26.1-2, 26.5, Ένθετο εικ. 30-31, 35, 40), Ε. Σιμώνη (εικ. 26.3-4, Ένθετο εικ. 28), Κ. Τσίπης (Ένθετο εικ. 9-12), Σ. Φραγκάκης (εικ. 23.7, Ένθετο εικ. 52).Επεξεργασία χαρτών-αεροφωτογραφιών: Π. Πάγκαλος (εικ. 21.1, 21.31, Ένθετο εικ. 42), Κ. Πα-παγιαννόπουλος (εικ. 11.1-2, 24.1, Ένθετο εικ. 1 πάνω αριστερά, 2 πάνω αριστερά, 33, 34, 41), Π. Παπαζώη (εικ. 21.32, Ένθετο εικ. 43), Υ. Ριζάκη (εικ. 10.1-2), Ξ. Σταυρόπουλος (Ένθετο εικ. 3), Κ. Τσίπης (Ένθετο εικ. 7-8).Σχέδια: Σ. Λούσα (εικ. 8.1, 9.1, 9.2), Π. Πάγκαλος (εικ. 21.9, 21.14), Α. Παναγιωτόπουλος (εικ. 12.4), Κ. Παπαγιαννόπουλος (Ένθετο εικ. 32), Π. Παπαζώη (εικ. 22.1-9), Α. Τσίκας (εικ. 21.13, 21.15, 21.20).Γραφήματα: Κ. Παπαγιαννόπουλος (εικ. 18.1), Π. Χαμπίδη (Ένθετο εικ. 4-6).
ISBN: 978-960-99592-0-9
ΔΗΜΟΣ ΜΟΒΡΗΣΤα πνευματικά δικαιώματα των κειμένων, των φωτογραφιών, των χαρτών-αεροφωτογραφιών, των σχεδίων και των γρα-
φημάτων ανήκουν στους δημιουργούς τους και στο Ινστιτούτο Τοπικής Ιστορίας (Ι.Τ.Ι.).
Πρώτη έκδοση: Πάτρα 2010
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική ή κατά παράφραση ή διασκευή και από-δοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιοδήποτε τρόπο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη (Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα). All rights reserved.
9
ΠεριεχόμεναΟι συγγραφείς .......................................................................................................................................................................................... 11
Συντομογραφίες ...................................................................................................................................................................................... 13
Πρόλογος του δημάρχου Μόβρης – Α. Παναγιωτόπουλος .................................................................................... 15
Πρόλογος του επίτιμου γενικού διευθυντή αρχαιοτήτων και πολιτιστικής
κληρονομιάς - Λάζαρος Κολώνας ............................................................................................................................................ 21
1. Η έρευνα στα Σαγαίικα Αχαΐας - Κ. Παπαγιαννόπουλος .............................................................................. 23
Α. ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ................................................................................................................................................................. 27
2. Γεωλογία – Υδρογεωλογία – Γεωπεριβάλλον - Ξ. Σταυρόπουλος .............................................................. 29
3. Εδαφολογική μελέτη περιοχής Σαγαιίκων - Π. Χαμπίδη ............................................................................... 41
4. Φυσικό περιβάλλον και χρήσεις γης - Κ. Τσίπης ................................................................................................... 49
Β. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ............................................................................................................................................................ 53
5. Ο σχηματισμός της δυτικής πεδιάδας και η αρχαιότερη
κατοίκησή της - Α. Ντάρλας....................................................................................................................................................... 55
6. Τα Σαγαίικα πριν τα Σαγαίικα. Εγκαταστάσεις και χρήσεις γης
στη Δυμαία χώρα - Κ. Παπαγιαννόπουλος ..................................................................................................................... 59
7. Κεραμική από την επιφανειακή έρευνα στα Σαγαίικα. Ζητήματα καταγραφής
και ταξινόμησης - Ν. Ράλλη ........................................................................................................................................................ 71
8. Ελληνιστική και ρωμαϊκή κεραμική από την αρχαιολογική επιφανειακή
έρευνα στα Σαγαίικα της ΒΔ Πελοποννήσου - P. Bes ............................................................................................... 75
9. Οικιστικά κατάλοιπα και κλασικό νεκροταφείο στη Δυμαία χώρα - Β. Αργυρόπουλος .......... 83
10. Η ρωμαϊκή αποικία της Δύμης και η κτηματολογική της οργάνωση - Α. Ριζάκης ............... 89
11. Από την Τουρκοκρατία ως τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Τοπική ιστορία
και δημογραφία (15ος-19ος αι.) - Κ. Παπαγιαννόπουλος & Ν. Ράλλη ..................................................... 95
10
12. Τα Σαγαίικα και ο Νικόλαος Σαγιάς - Σ. Φραγκάκης ................................................................................109
13. Ιδιοκτησία γης και κοινωνική κυριαρχία. Η περίπτωση
των Σαγαιίκων. - Σ. Κουτρουβίδης ......................................................................................................................................167
14. Τα Σαγαίικα στο Δήμο Δύμης (1835-1912) - Β. Χρονόπουλος ..........................................................183
Γ. Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ .........................................................................................................................................221
15. Τα Σαγαίικα από την ίδρυση της Κοινότητας έως τον Β΄ Παγκόσμιο
πόλεμο (1912-1998) - Β. Χρονόπουλος ...........................................................................................................................223
16. Χρόνια πολέμων (1940-1949) - Β. Χρονόπουλος ...........................................................................................291
17. Χρόνια ειρήνης (1949-1998) - Β. Χρονόπουλος .............................................................................................319
18. Απογραφές πληθυσμού - Κ. Παπαγιαννόπουλος ............................................................................................391
19. Ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια των Σαγαιίκων - Χ. Μακρυπούλιας .............................................399
20. Πίνακες ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων - Κ. Παπαγιαννόπουλος ..............................................401
21. Μελέτη αρχιτεκτονικής των Σαγαιίκων - Π. Πάγκαλος .........................................................................409
22. Η κατοικία του Νικολάου Σαγιά - Π. Παπαζώη .............................................................................................433
23. Η προφορική ιστορία των Σαγαιίκων σαν παραμύθι. Οι κάτοικοι
της Κοινότητας αφηγούνται - Ε. Σιμώνη .......................................................................................................................439
24. Οι Τσιγγάνοι των Σαγαιίκων - Ι. Στυλιανέση .................................................................................................483
25. «Σαγαίικα, πορεία μέσα στο χρόνο». Παιδαγωγική προσέγγιση της τοπικής
ιστορίας των Σαγαιίκων - Σ. Φραγκάκης ......................................................................................................................499
26. Τα Σαγαίικα και το Α΄ Θερινό Σχολείο Τοπικής Ιστορίας –
Κ. Παπαγιαννόπουλος & Ε. Σιμώνη .................................................................................................................................509
27. The Sagaiika survey - K. Papagiannopoulos .....................................................................................................515
Δ. ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ....................................................................................................................................................519
Ε. ΕΝΘΕΤΟ (Έγχρωμες εικόνες)
11
Οι συγγραφείς
Βασίλης Αργυρόπουλος, Αρχαιολόγος
Philip Bes, Δρ Αρχαιολογίας
Στάθης Κουτρουβίδης, Δρ Ιστορίας
Χρήστος Μακρυπούλιας, Ιστορικός
Ανδρέας Ντάρλας, Δρ Αρχαιολογίας
Παναγιώτης Πάγκαλος, Δρ Αρχιτεκτονικής
Κώστας Παπαγιαννόπουλος, Αρχαιολόγος, MPhil – Εκπαιδευτικός
Πολυξένη Παπαζώη, Αρχιτέκτων Μηχανικός
Νίκη Ράλλη, Αρχαιολόγος
Αθανάσιος Ριζάκης, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Νανσύ (Γαλλία) – Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
Ελένη Σιμώνη, Αρχαιολόγος, ΜΑ
Ξενοφών Σταυρόπουλος, Δρ Γεωλογίας
Ιωάννα Στυλιανέση, Κοινωνική Λειτουργός
Κυριάκος Τσίπης, Δασολόγος, MSc
Σταύρος Φραγκάκης, Εκπαιδευτικός
Παναγιώτα Χαμπίδη, Γεωπόνος – Εδαφολόγος, MSc
Βασίλης Χρονόπουλος, Ιστορικός
13
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
Α.Δ.Μ. = Α.Κ.Σ.=
αριθ.=αριθ. πρωτ. =
Β.Δ.=βλ.=
Γ.Α.Κ.=Δ.=
Ε.τ.Κ.=Ν.=
Ν.Δ.=Π.Δ.=
Π.Κ.Σ.=πρβλ.=
τ.=τ.χ.=
φ.=φακ.=
Αρχείο Δήμου ΜόβρηςΑρχείο Κοινότητας Σαγαιίκωναριθμόςαριθμός πρωτοκόλλουΒασιλικό ΔιάταγμαβλέπεΓενικά Αρχεία του ΚράτουςΔιάταγμαΕφημερίς της ΚυβερνήσεωςΝόμοςΝομοθετικό ΔιάταγμαΠροεδρικό ΔιάταγμαΠρακτικά Κοινοτικού Συμβουλίουπαράβαλετόμοςτεύχοςφύλλοφάκελος
Βασίλης Αργυρόπουλος
83
9. ΟΙΚΙΣΤΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΣΤΗ ΔΥΜΑΙΑ ΧΩΡΑ
Οι εργασίες για την κατασκευή του αυτοκινητόδρομου Ελευσίνας- Κορίν-θου-Πάτρας-Πύργου-Τσακώνας, έδωσαν την ευκαιρία στην Αρχαιολογική Υπηρε-σία, να φέρει στο φως σημαντικά αρχαιο-λογικά ευρήματα, ορισμένα από τα οποία εντοπίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή των Σαγαιίκων, και συγκεκριμένα στη θέση Μπαρμπαρόσα, στα διοικητικά όρια του Δημοτικού Διαμερίσματος Σαγαιίκων με εκείνο των Καραιίκων1. Οι γεωλογικές τομές της κατασκευάστριας εταιρείας το Μάιο του 2008, υπήρξαν η αφορμή για την αποκάλυψη αρχαίου νεκροταφείου2, αλλά και οικιστικών οικοδομικών καταλοίπων.
Η ανασκαφική έρευνα που ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους και συνεχί-ζεται ως σήμερα, έχει φέρει ήδη στην επι-φάνεια οικοδομικά λείψανα, που ανήκουν είτε σε κάποιον μικρό οικισμό ή σε μεγάλη αγροτική εγκατάσταση. Συγκεκριμένα, έχουν αποκαλυφθεί, στρώμα καταστρο-φής κυρίως από κεραμίδες στέγης κτιρί-ων, τμήμα αγωγού, μια τετράγωνη κατα-σκευή – πιθανόν δεξαμενή – και αποθέτης.
Πιο συγκεκριμένα, το στρώμα κα-ταστροφής βρέθηκε μόλις 0,60 μ. κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και αποτε-λείται κυρίως από πορτοκαλόχρωμες και ερυθρόχρωμες κεραμίδες στέγης λακωνι-κού τύπου, αρκετές από τις οποίες είχαν και μελανή βαφή. Επίσης συλλέχθηκε μεγάλος όγκος κεραμικής από χρηστικά κυρίως αγγεία (μαγειρικά σκεύη κ.ά.), ένα μικκύλο αγγείο και ένα χάλκινο νόμισμα.
Σε απόσταση 1,20 μ. ΝΑ του στρώματος καταστροφής αποκαλύφθηκε τετράγωνη κατασκευή χτισμένη με θραύ-σματα κεραμίδων (πορτοκαλόχρωμες και ερυθρόχρωμες κεραμίδες λακωνικού τύ-που) σε οριζόντιες στρώσεις, συνδεδεμένων με χώμα. Οι διαστάσεις της τετράγωνης κατασκευής ήταν περίπου 1,50Χ1,00 μ. και με μέγιστο σωζόμενο ύψος 0,61 μ. Από το εσωτερικό της συλλέχθηκαν όστρακα χρηστικών αγγείων και δυο αγνύθες (μια κωνική και μια πυραμιδοειδής). Βέβαια από τα λίγα στοιχεία που διασώθηκαν, θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι η κατα-σκευή θα είχε χρησιμοποιηθεί ως μια πρό-χειρη μικρή δεξαμενή. Παρότι δεν βρήκα-με ίχνη μονωτικού υλικού (κονίαμα), την άποψη μας για τη χρήση της ως δεξαμενής ενισχύει το γεγονός ότι λίγα μέτρα πιο πέρα βρέθηκε τμήμα πήλινου αγωγού.
Ο αγωγός αποκαλύφθηκε σε από-σταση 5,00 μ. ΝΑ της δεξαμενής και σε βάθος 0,32 μ. Είναι κατασκευασμένος από διπλή σειρά κεραμίδων με κατεύθυνση Α-Δ, και συνεχίζει προς Α., ενώ δυτικά καταλήγει σε έναν λίθο μεγάλων διαστά-σεων (0,30Χ0,65 μ.). Η κεραμική η οποία συλλέχθηκε από τον αγωγό είναι πολύ κα-λής ποιότητας και περιλαμβάνει θραύσμα-τα από πινάκια, λυχνάρια, πυξίδες, κάνθα-ρους και μια αγνύθα.
Νότια του αγωγού αποκαλύφθηκε αποθέτης, στον οποίο είχε ριχτεί μεγάλος αριθμός από θραύσματα κεραμίδων λακω-νικού τύπου, θραύσματα από οξυπύθμε-
Σαγαίικα ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΤΟΠΙΟΥ
84
νους αμφορείς και άλλα όστρακα αγγείων, η πλειονότητα των οποίων προέρχεται από μελαμβαφή αγγεία, ενώ βρέθηκε και θραύσμα «ηλειακής» ληκύθου.
Αν και δεν εντοπίστηκαν θεμέλια κτισμάτων, η αποκάλυψη των παραπάνω ευρημάτων βεβαιώνει απόλυτα την ύπαρξη ενός οικισμού ή κάποιων αγροτικών εγκα-ταστάσεων, αρκετά εκτεταμένων. Δεν εί-ναι τυχαίο ότι εκατό μέτρα ανατολικά της συγκεκριμένης ανασκαφής, σε χώρο που ακόμα δεν έχει απαλλοτριωθεί, έχει παρα-τηρηθεί πυκνή συγκέντρωση επιφανεια-κής κεραμικής. Το στοιχείο αυτό μας δίνει την ελπίδα, ότι η αρχαιολογική σκαπάνη σύντομα θα εντοπίσει θεμέλια κτιρίων ή άλλα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα – εάν δεν έχουν καταστραφεί από βαθειά άροση – που να αποκαλύπτουν το χαρακτήρα του οικισμού. Η κεραμική που βρέθηκε, χρονο-λογείται από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ έως τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. και καλύπτει χρονικά μια περίοδο, συνεχούς ανθρώπινης δραστηριότητας και μόνιμης κατοίκησης στο χώρο, περίπου εκατό χρόνων.
Λίγες είναι οι περιπτώσεις στην αρχαιολογία που η έρευνα στέκεται τόσο τυχερή, ώστε ταυτόχρονα με τα οικιστικά κατάλοιπα να αποκαλύπτεται και το νε-κροταφείο της εγκατάστασης, ιδιαίτερα στην περιοχή μας που δεν αναμενόταν να βρεθεί κάτι τόσο αξιόλογο3 Στο χώρο που εντοπίστηκε το νεκροταφείο, μέχρι στιγ-μής, μια και η έρευνα είναι σε εξέλιξη, η ανασκαφή έχει αποκαλύψει τμήμα ίσως του πυρήνα του, σε ακτίνα μόλις 10 μ. και ήδη έχουν ερευνηθεί επτά ταφές. Συ-γκεκριμένα, πρόκειται για τρείς ενταφια-σμούς, μία καύση, έναν εγχυτρισμό και το
περιεχόμενο, πιθανώς από δύο λακκοειδείς τάφους. Από τα μέχρι τώρα δεδομένα προ-κύπτει ότι το νεκροταφείο χρονολογείται στην ύστερη Κλασική περίοδο, δηλαδή από το τέλη του 5ου αι. π.Χ., ως και το β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ.
Πιο συγκεκριμένα, σε βάθος 2,05 μ. από την επιφάνεια του εδάφους απο-καλύφθηκαν τρείς τάφοι λαξευμένοι στο μαλακό χώμα, καλυπτόμενοι από μία μεγάλη σχιστολιθική πλάκα ο καθένας, με προσανατολισμό Β-Ν. Ο κάθε τάφος περιείχε έναν ενταφιασμό ενήλικα με το κεφάλι προς το βορρά, ενώ τα κτερίσματα που συνόδευαν το νεκρό, κυρίως τα πήλινα, ήταν τοποθετημένα στα πόδια. Πρόκειται για τη συστάδα των τάφων 1, 5 και 6.
Στον τάφο 1 είχε ενταφιαστεί ενήλικας άντρας στεφανωμένος με χρυσό στεφάνι (Ένθετο, εικ. 36). Στο εσωτερικό του, βρέθηκε μία ερυθρόμορφη πελίκη που στην κύρια όψη φέρει παράσταση γενειο-φόρου άνδρα, στηριζόμενου σε βακτηρία μπροστά από ταφική στήλη. Αριστερά και δεξιά δύο νέοι κρατούν δόρυ και φορούν κο-ντό χιτώνα και πέτασο στο κεφάλι (Ένθε-το, εικ. 38). Στην πίσω όψη εικονίζονται τρεις ιματιοφόροι νέοι (Ένθετο, εικ. 39). Διακοσμητικά μοτίβα, μαίανδροι και αν-θέμια καλύπτουν όλο το αγγείο. Στα κτε-ρίσματα συμπεριλαμβάνονταν μία μελαμ-βαφής πελίκη, μία κύλικα, ένα σκυφίδιο, μία στλεγγίδα, ένα χρυσό δαχτυλίδι και ένα ασημένιο νόμισμα (δανάκη). Από τα ευρήματα ο τάφος μπορεί να χρονολογηθεί στον 4ο αι. π.Χ.
Στην ίδια περίοδο με τον προη-γούμενο τάφο ανήκει και ο τάφος 5, που επίσης περιείχε ενταφιασμό ενήλικα. Στα
Οικιστικά κατάλοιπα και κλασικό νεκροταφείο
85
κτερίσματα συμπεριλαμβανόταν μία ερυ-θρόμορφη πελίκη, η παράσταση της οποίας θεματολογικά είναι παρόμοια με αυτή του τάφου 1, αν και δεν έχουμε ακόμα πλήρη εικόνα, διότι δεν έχει ολοκληρωθεί η συ-ντήρηση. Διακρίνεται γενειοφόρος άνδρας στηριζόμενος σε βακτηρία μπροστά από ταφική στήλη, και απέναντί του μία γυ-ναικεία μορφή. Στον ίδιο τάφο βρέθηκε και μια κύλικα, όμοια με αυτή του τάφου 1.
Αντίθετα, στον τάφο 6 τα κτε-ρίσματα που συνόδευαν το νεκρό, ήταν δύο ερυθρόμορφα αγγεία (μία υδρία και ένας γαμικός λέβητας), δύο σκύφοι τύπου Bolsal4 (εικ. 9.2), δύο «ηλειακές» λήκυ-θοι5, και ένα χάλκινο κάτοπτρο (Ένθετο, εικ. 37). Η υδρία φέρει παράσταση μόνο στη μία όψη, όπου διακρίνονται τρεις γυ-ναικείες μορφές, η μία από τις οποίες κρα-τά τύμπανο6. Ίσως παριστά σκηνή από γάμο ή μαινάδες. Αξιοσημείωτο είναι ότι έξω από τον τάφο βρέθηκε χάλκινο θυμια-τήρι. Τα κτερίσματα του τάφου τον χρονο-λογούν στους ύστερους Κλασικούς χρόνους.
Πριν τον εντοπισμό των τάφων 5 και 6, αποκαλύφθηκε σε βάθος από 1,00 μ. έως 1,10 μ. η νεότερη χρονικά συνέχεια του νεκροταφείου. Οι νεότερες ταφές εντο-πίστηκαν ακριβώς πάνω από τις επιχώσεις των προγενεστέρων. Συγκεκριμένα, απο-καλύφθηκαν μία πρωτογενής καύση, ένας εγχυτρισμός σε οξυπύθμενο αμφορέα και το περιεχόμενο πιθανόν δύο λακκοειδών τάφων ή λάκκων προσφορών. Από τους δύο τελευταίους, ο ένας ήταν σκεπασμένος με λίθινη καλυπτήρια πλάκα. Στον τάφο που είχε συντελεστεί η καύση του νεκρού, διατηρήθηκαν, χωρίς να έχουν διαλυθεί, υπολείμματα του ξύλου της εκφοράς του
νεκρού, ενώ συλλέχθηκαν όστρακα από «ηλειακές» ληκύθους και οστά, πιθανότα-τα του νεκρού7. Ο εγχυτρισμός ήταν ακτέ-ριστος και στους δύο λάκκους βρέθηκαν κυρίως μελαμβαφή αγγεία.
Από τα κτερίσματα των τάφων ιδιαίτερο ενδιαφέρον, από τυπολογική και χρονολογική άποψη αλλά και από άποψη προέλευσης παρουσιάζουν τα ερυθρόμορ-φα αγγεία. Οι πελίκες του τάφου 1, και ως προς το σχήμα και ως προς τη διακό-σμηση (η ερυθρόμορφη πελίκη), είναι χαρακτηριστικά δείγματα της τάσης που κυριαρχεί στην αρχαία ελληνική αγγειο-γραφία τον 4ο αι. π.Χ8. Βέβαια, ως προς το σχήμα τα αγγεία αυτά διαφοροποιούνται σε γενικές γραμμές από τα καθιερωμένα πρότυπα. Αλλά αυτό είναι δικαιολογημέ-νο διότι πρόκειται για προϊόντα τοπικών εργαστηρίων. Φαίνεται πως ακολουθούν τα κατωιταλιωτικά πρότυπα της ύστερης Κλασικής εποχής, όπως συμβαίνει στην Ήλιδα9 και ευρύτερα στη δυτική πλευρά της Πελοποννήσου10.
Η θεματολογία της παράστασης, η νεκρική σκηνή και η τριάδα των νεαρών, αλλά και τα είδη των διακοσμητικών μο-τίβων (σχηματοποιημένα ανθέμια, βλα-στόσπειρες), είναι αρκετά συνηθισμένα σε αυτή την περίοδο και αντιπροσωπευ-τικά της ύστερης κλασικής παράδοσης11. Δεν θα ήταν άτοπο να υποστηρίξουμε ότι ο αγγειογράφος είναι επηρεασμένος από τους καλλιτέχνες των κατωιταλιωτικών εργαστηρίων12. Κρίνοντας επίσης από τα θραύσματα του ερυθρόμορφου αγγείου του τάφου 5 που έως τώρα έχουν συντηρηθεί – του οποίου η παράσταση φαίνεται να έχει την ίδια θεματολογία – υποθέτουμε ότι
Σαγαίικα ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΤΟΠΙΟΥ
86
ανήκει και αυτό στο ίδιο εργαστήριο με εκείνο του αγγείου του τάφου 1. Η ομοιό-τητα της απόδοσης των μορφών, των φυτι-κών μοτίβων και σχημάτων δικαιολογούν την υπόθεσή μας.
Στην υδρία του τάφου 6 η απόδο-ση των μορφών παρουσιάζει ιδιαίτερο εν-διαφέρον. Οι γυναικείες μορφές αποδίδο-νται με περισσότερη χάρη και η κίνηση κυριαρχεί. Η πλαστικότητα των μορφών φαίνεται να είναι πιο εκλεπτυσμένη, ενώ παράλληλα εκπέμπεται μια πληθωρικό-τητα σε σύγκριση με αυτές των προηγού-μενων ερυθρόμορφων αγγείων. Ίσως ο ντό-πιος αγγειογράφος επηρεασμένος από τα αττικά και ιταλικά πρότυπα, προσπαθεί να προσεγγίσει τον «πλούσιο ρυθμό» που κυριαρχεί παράλληλα με τον «απλό» στα υστεροκλασικά αγγεία13.
Οι δύο κύλικες με ψηλό πόδι, που βρέθηκαν στους τάφους 1 (εικ. 9.1) και 5,
είναι ένα σχήμα αρκετά διαδεδομένο κυ-ρίως στην Αχαΐα και Ηλεία14. Αυτού του είδους οι κύλικες – που φέρουν συνήθως στο εσωτερικό εμπίεστη διακόσμηση με ανθέμια, όπως οι δικές μας – παράγονταν, εκτός από την Ηλεία, και στην Αχαΐα15 και χρονολογούνται από το 390 π.Χ. έως το τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.16.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ομάδα των «ηλειακών» ληκύθων που βρέθηκαν στον τάφο 6 και στην καύση. Ιδιαίτερα στην καύση βρέθηκαν θραυσμένα αγγεία αυτής της κατηγορίας σε αρκετά μεγάλη ποσότητα. Σύμφωνα με τα τυπολογικά χα-ρακτηριστικά τους, θα μπορούσαν να χρο-νολογηθούν στον 4ο αι. π.Χ.17. Η λήκυθος που βρέθηκε στον τάφο 6 δεν έχει ακριβές παράλληλο, αλλά πλησιάζει αρκετά αυτήν με αρ. 5 από το Δυτικό Νεκροταφείο της Ήλιδας.18 Αυτή η κατηγορία ληκύθων εί-ναι κυρίως γνωστή από την Ηλεία19, αλλά
Εικ. 9.1. Κύλικα από τον τάφο 1. Ύψος: 0,095 μ. Σχέδιο: Σοφία Λούσα.
Οικιστικά κατάλοιπα και κλασικό νεκροταφείο
87
η ανεύρεσή τους στη δυτική Στερεά Ελλά-δα, στην Ήπειρο και στα νησιά του Ιονίου πελάγους20 και κυρίως στην Αχαΐα21 απο-δεικνύει πως ήταν αρκετά διαδεδομένες σε αυτές τις περιοχές και θα παράγονταν σε τοπικά εργαστήρια22. Στην Αχαΐα, ερ-γαστήριο παραγωγής κεραμικής υπήρχε στην Πάτρα23, ενώ παρόμοιο εργαστήριο ίσως υπήρχε και στη Δύμη.24 Η ανεύρεση των ληκύθων στο νεκροταφείο των Κα-ραιίκων, τόσο κοντά στη Δύμη και στο δρόμο προς την Ήλιδα, ενισχύει την άποψη της αναζήτησης ενός κέντρου παραγωγής και διακίνησης των «ηλειακών» ληκύθων στην περιοχή της Δύμης. Η περαιτέρω έρευνα, καθώς και ανάλυση των πηλών ελπίζουμε να επιβεβαιώσει την παραπάνω υπόθεση.
Όπως έχει αναφερθεί και πιο πάνω, στους τάφους βρέθηκαν και άλλα αγγεία, σιδερένια και χάλκινα αντικείμενα, όλα χαρακτηριστικά της ύστερης Κλασικής εποχής. Στην πλειονότητά τους, τουλάχι-στον τα πήλινα, είναι τοπικές απομιμήσεις
αττικών εργαστηρίων. Τα δύο μελαμβαφή σκυφίδια τύπου Bolsal, είναι, πιθανότατα, παραγωγές κάποιου τοπικού εργαστηρίου που μιμείται αττικά πρότυπα. Παράλληλά τους χρονολογούνται στα τέλη του 5ου και στον 4ο αι. π.Χ.25. Παρόμοια αγγεία έχουν βρεθεί στην Αμαλιάδα26.
Η ανεύρεση του κλασικού νεκρο-ταφείου και των οικιστικών καταλοίπων στην ευρύτερη περιοχή των Σαγαιίκων, εκτός από τα ερωτήματα που δημιουργεί για το χαρακτήρα και τον τύπο της εγκα-τάστασης, θέτει και το θέμα της αναθε-ώρησης των αντιλήψεών μας για την κα-τοίκηση της περιοχής, τουλάχιστον στους Κλασικούς χρόνους. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα τα τελευταία χρόνια, έχει αποκαλύ-ψει διάσπαρτα ίχνη ανθρώπινων δραστη-ριοτήτων στην ύπαιθρο της Δύμης που μπορούν να χρονολογηθούν στους ύστερους Κλασικούς και Ελληνιστικούς χρόνους27. Διατυπώθηκε λοιπόν το συμπέρασμα ότι επρόκειτο για μικρές εγκαταστάσεις αγρο-τοκτηνοτροφικού χαρακτήρα, δηλαδή για
Εικ. 9.2. Μελαμβαφής σκύφος τύπου Bolsal από τον τάφο 6. Ύψος: 0,038 μ. Σχέδιο: Σοφία Λούσα.
Σαγαίικα ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΤΟΠΙΟΥ
88
1. Στην ανασκαφική έρευνα συμμετέχουν οι έκτα-κτοι αρχαιολόγοι της Εφορείας Κανελλοπούλου Κατερίνα και Παπαγγελοπούλου Λαμπρινή. Μετά την κατασκευή του δρόμου, η θέση θα βρίσκεται χωροταξικά στο Σ.Ε.Α. Κάτω Αχαΐας. 2. Μια πρώτη αναφορά των αποτελεσμάτων της επείγουσας σωστικής ανασκαφής που πραγματο-ποιήθηκε από την ΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, έγινε στην εφημερίδα Αχαγιώτικα Νέα, φ. 223, Ιούλιος 2008. Η ανα-σκαφή του νεκροταφείου ως σήμερα δεν έχει ολο-κληρωθεί. Μετά την ολοκλήρωση της ανασκαφής και τη μελέτη των ευρημάτων, τα αποτελέσματα θα δημοσιευθούν αναλυτικά σε επιστημονικό αρ-χαιολογικό περιοδικό, από τον υπογράφοντα.3. Επειδή η τύχη μάλλον συνέχιζε να είναι με το μέρος μας, η έρευνα για την ιστορία της περιοχής θα στερούνταν πολύτιμα αρχαιολογικά στοιχεία, αν δεν είχαμε προλάβει δύο φορές τους αρχαιοκάπη-λους, κυριολεκτικά στο παρά πέντε.4. Sparkes & Talcott 1970: 107.5. Sinn 1978.6. Ακόμα δεν έχουν συντηρηθεί τα ευρήματα αυ-τού του τάφου, με αποτέλεσμα στην παρούσα φάση να περιγράφουμε από αυτά, μόνο όσα μπορούμε να διακρίνουμε. 7. Σχετικά με τα έθιμα ταφής στην Κλασική περί-οδο, βλ. Kurtz & Boardman 1994: 177-238.
8. Cook 1994: 237-242.9. Coleman 1986: 107.10. Πετρόπουλος 2005α: 25. 11. Cook ό.π.: 240. 12. Trendall & Cambitoglou 1978. 1991.13. Boardman 1995: 155-203. Cook ό.π.: 253.14. Leon-Μητσοπούλου 1994α: 162. 1994β: 90, σχ. 5-7. Κόλια 2009: 54, εικ. 22.15. Βλ. Leon-Μητσοπούλου ό.π.16. Κόλια ό.π.: 54.17. Sinn ό.π.18. Γεωργιάδου 2002: 265 εικ.3, 266, 277 πιν.1. 19. Χατζή 1986.20. Κυριακού 1994: 189.21. ό.π. Πετρόπουλος ό.π. 22. Σταυροπούλου-Γάτση & Τσαντήλα 2009: 253.23. Κυριακού ό.π.: 193-194.24. Πετρόπουλος 2005β: 63-64.25. Sparkes & Talcott ό.π.: 107, 273, pl. 24, n. 541. Leon-Μητσοπούλου 1994α: 163. 1994β: 92, σχ. 11 και 100, εικ. 11.26. Χατζή ό.π.: 39-40.27. Lakakis & Rizakis 1992α: 68-70. Πρβλ. Dalongeville et al. 1992: 174-222.28. Τσακιράκης 2001: 35. Πρβλ. Παπαγιαννόπου-λος, Τα Σαγαίικα πριν τα Σαγαίικα. Εγκαταστά-σεις και χρήσεις γης στη Δυμαία χώρα, σε αυτόν τον τόμο.
μεμονωμένες μικρές αγροικίες στις περισ-σότερες περιπτώσεις, ενώ η υλοτόμηση του δρυοδάσους θα ήταν μία από τις ασχο-λίες των ενοίκων τους28. Βέβαια αυτή η θε-ώρηση, σίγουρα δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα, αλλά με τα νέα αρχαιο-λογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως, ίσως είναι ευκαιρία να επανεξετάσουμε το θέμα ως προς τις δραστηριότητες και τις ασχο-λίες των κατοίκων της δυτικής πεδιάδας της Δυμαίας χώρας.
Τα πλούσια κτερίσματα που βρέθη-καν στην πλειονότητα των τάφων, η πο-σότητα και η ποιότητα της κεραμικής που
εντοπίστηκε στα οικιστικά κατάλοιπα, τα οποία καλύπτουν μία χρονική περίοδο του-λάχιστον 100 χρόνων, δείχνουν ότι οι κά-τοικοι της εγκατάστασης ή του οικισμού που είχε αναπτυχθεί εκεί, αναμφίβολα είχαν μεγάλη οικονομική ευμάρεια. Δεν ήταν απομονωμένοι στις αγροτικές τους ασχολίες, αλλά είχαν επαφές με τις γειτο-νικές πόλεις και σίγουρα εμπορικές σχέ-σεις. Η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας και η συστηματική μελέτη της παραπάνω θέσης, θα προσφέρει επιπλέον πληροφορίες στην έρευνα σχετικά με τη Δυμαία χώρα στους ύστερους Κλασικούς χρόνους.
Ε21
Ένθετο (έγχρωμες εικόνες)
Εικ. 36. Ο τάφος 1, από την ανασκαφή στη θέση Μπαρμπαρόσα.
Εικ. 37. Χάλκινο κάτοπτρο από τον τάφο 6. Διάμετρος: 0,135 μ.
Recommended