View
1.718
Download
4
Category
Preview:
Citation preview
1
ΦΛΩΡΑ Π ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ
ΓENIKA Oρισmicroός τί είναι φιλολογία
Τί είναι κλασικός
Ποια είναι η αποστολή της φιλολογίας
H ιστορία της φιλολογίας κατά την αρχαιότητα
Πώς ασχολούmicroαστε microε ένα αρχαίο έργο
Α) Tί είναι φιλολογία
H τέχνη της κατανόησης εξήγησης και αποκατάστασης της λογοτεχνικής
παράδοσης H επιστήmicroη που microελετά τα γλωσσικά microνηmicroεία Eπιδιώκει να
συντηρήσει να αποκαταστήσει και να αναγνωρίσει τη διατύπωση και το νόηmicroα
των κειmicroένων Bασικά η ερmicroηνεία και η κατανόηση
Φιλολογία είναι η αγάπη για τη λέξη και το πνευmicroατικό περιεχόmicroενο που η λέξη
περικλείνει microέσα της
Eιδικά η κλασική φιλολογία έχει για αντικείmicroενο microελέτης της τα κείmicroενα της
ελληνικής και λατινικής γλώσσας από την αρχή έως τα microέσα του 6ου αι πX
Mελετά τον πολιτισmicroό microιας συγκεκριmicroένης εποχής (της ελληνορωmicroαϊκής)
Συνδέεται αλλά δεν ταυτίζεται microε την επιστήmicroη της λογοτεχνικής κριτικής
Eίναι πιο ευρεία ως επιστήmicroη
Kαθώς πρόκειται για γλώσσα στην αρχαία της microορφή το πρόβληmicroα που
τίθεται είναι η κατανόηση αυτής της γλώσσας Για τη θεώρηση ενός αρχαίου
κειmicroένου απαιτείται καταρχάς η αποκατάσταση της αρχικής microορφής του microετά
microια φερέγγυα έκδοσή του και φυσικά σε κάθε περίπτωση η γλωσσική του
κατανόηση Oπωσδήποτε κάποτε η λογοτεχνική θεώρηση υποβοηθεί την
κατανόηση της γλώσσας του υπό εξέτασιν έργου
Σύmicroφωνα microε τον GADAMER φιλολογία είναι η τέχνη να κατανοούmicroε microε τη
βοήθεια των συmicroφραζοmicroένων
2
H φιλολογία κατέχει θέση στο πλαίσιο micromicroιας ευρύτερης αρχαιογνωστικής
επιστήmicroης δηλ Μιας καθολικής γνώσης της ελληνορωmicroαϊκής αρχαιότητας
Συνεπικουρείται από τη γλωσσολογία ιστορία θρησκειολογία και αρχαιολογία
Ήδη ο Joseph Julius Scaliger στο 16 ο αιώνα που τον ακολούθησε ο
Winckelmann αρχηγέτης της κλασικής αρχαιολογίας ως αυτόνοmicroου κλάδου
microελέτης της αρχαίας τέχνης και αργότερα ο Augustus Wolf και ο Wilamowitz
microιλούν για την αρχαιογνωσία Altertumswissenschaft που έχει για θέmicroα της τον
ελληνορωmicroαϊκό πολιτισmicroό στον εσώτερο πυρήνα του και σε όλες τις εκφάνσεις
της διαδροmicroής του
Ως αυτοτελής κλάδος από τον 3αιπX ως προσπάθεια των ποιητών να
διατηρήσουν και να χρησιmicroοποιήσουν τη λογοτεχνική τους κληρονοmicroιά τους
ήδη τότε θεωρούmicroενους ως κλασικούς Δηλ είναι η νέα αντίληψη για την
ποίηση που δηmicroιουργεί την φιλολογία Aρα πρόκειται ήδη για κλασική
φιλολογία
B) H λέξη φιλολογία και φιλόλογος
Ήδη στους πλατωνικούς διαλόγους του 4ου αιώνα είναι ο εραστής του λόγου
αυτός που έχει διάθεση για διαλογική συζήτηση
Φιλόλογος που αγαπά να microιλά οίνος φιλολόγους ποιεί λέγεται στον Άλεξη
284 συνώνυmicroο του πολύλογος φλύαρος αντίθετο του βραχύλογος έτσι η
Aθηνά είναι τέτοια σε αντίθεση προς τη Σπάρτη στους πλατωνικούς Nόmicroους
641E φιλόλογος ως ο φίλος του διαλέγεσθαι αναζήτηση της επιστήmicroης
γνώσης microέσο του διαλόγου το αντίθετο microισόλογος στο Λάχη 188C και στο
Θεαίτητο 161α) Στον Aριστοτέλη φιλόλογοι δεν είναι οι Λακεδαιmicroόνιοι (δηλ
Δεν αγαπούν αν microαθαίνουν τη λογοτεχνία Pητορική 1398β14) ενώ είναι φύσει
οι Aθηναίοι φιλόλογοι
Kαι Θεαίτητος 146α (φιλολογία είναι η αγάπη για διαλεκτική η λόγια
συζήτηση microαζί microε την ευτραπελία στον Iσοκράτη ως αγάπη για γνώση και
3
λογοτεχνία) Έτσι ο ΣΩKPATHΣ είναι ο κατεξοχήν φιλόλογος Στο φαίδρο
236E
Στον Aριστοτέλη Φυσικά XVIII 916B όσα περι φιλολογίαν θέmicroατα ρητορικής
ύφους αλλά και ιστορίας
O Eρατοσθένης αλεξανδρινός φιλόλογoς του τρίτου αιώνα αυτοχαρακτηρίζεται
ως φιλόλογος δηλ ως ο πολυmicroαθής λόγιος (σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του
Σουητώνιου Στράβωνα 14515) στα λατινικά ο Σενέκας microιλά για philologus
όπου και πρωτοεmicroφανίζεται η έννοια του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος
επιστολαί 108 29) Tην καθιέρωση του όρου φιλολογία ως τεχνικού όρου
microαρτυρεί η προσωποποίησή του από το Mαρτιανό Καπέλλα τον 5 αιmicroX στο
έργο του De nuptiis Philologiae et Mercurii ένα αλληγορικό ποίηmicroα όπου η
Philologia είναι η νύmicroφη που έχει στην υπηρεσία της τις 7 ελευθέριες τέχνες τη
γραmicromicroατική διαλεκτική ρητορική (το λεγόmicroενο trivium) τη γεωmicroετρία
αριθmicroητική αστρονοmicroία και microουσική (quadrivium)
Στο γραmicromicroατικό Φρύνιχο (483 Rutherford) φιλόλογος είναι ὁ φιλῶν λόγους
καὶ σπουδάζων περὶ παιδείαν (και όχι όπως θέλουν οι σύγχρονοί του microόνο
για την εmicroπειρία δηλαδή για την πολυmicroάθεια εξάσκηση και επιτηδευmicroένες
ρητορικές δεξιότητες) O Φρύνιχος ήταν αττικιστής ένα είδος κλασικισmicroού (
δηλ Άκρατος θαυmicroασmicroός για τους συγγραφείς του 6ου και 5ου προπάντων
αιώνα)
Πάντως ο όρος δεν είχε στην αρχαιότητα την ειδική σηmicroασία (microε την
επιστηmicroονική δηλαδή αποστολή) που έχει σήmicroερα αλλά αυτή την απέκτησε
κατά τη microεσαιωνική λατινικήΠχ για το Στοβαίο ανθολόγο του 5ου αι πX το
αντίθετο του απαίδευτος ή αντίθετο του πολιτικός στον Πλούταρχο Λυκούργου
βίος 42
4
Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε
studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης
φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία
Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία
χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε
από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία
Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου
ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ
ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό
και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν
Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της
ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική
O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο
Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του
Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)
Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και
συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη
λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που
είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων
που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση
Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής
ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo
Γ) H λέξη κλασικός
O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική
τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος
ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική
αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του
Adsiduus και αντίθετο του proletarius
5
(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)
Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που
διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο
Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που
κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται
όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση
Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι
διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία
συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική
παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)
Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική
Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural
Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics
Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη
Οξφόρδη
6
ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE
(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)
H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία
παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το
χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός
ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός
είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή
και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να
την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του
ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα
αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το
λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα
παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς
ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο
ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που
χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την
κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η
επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-
αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει
microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν
επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία
της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική
γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή
η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας
πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση
είτε microε θέση)
7
Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της
κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη
στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού
λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική
Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας
O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος
φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης
και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν
ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός
Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω
της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι
Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο
microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως
τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των
κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι
και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις
των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του
Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο
George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)
Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι
ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί
τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ
Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του
Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι
πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
2
H φιλολογία κατέχει θέση στο πλαίσιο micromicroιας ευρύτερης αρχαιογνωστικής
επιστήmicroης δηλ Μιας καθολικής γνώσης της ελληνορωmicroαϊκής αρχαιότητας
Συνεπικουρείται από τη γλωσσολογία ιστορία θρησκειολογία και αρχαιολογία
Ήδη ο Joseph Julius Scaliger στο 16 ο αιώνα που τον ακολούθησε ο
Winckelmann αρχηγέτης της κλασικής αρχαιολογίας ως αυτόνοmicroου κλάδου
microελέτης της αρχαίας τέχνης και αργότερα ο Augustus Wolf και ο Wilamowitz
microιλούν για την αρχαιογνωσία Altertumswissenschaft που έχει για θέmicroα της τον
ελληνορωmicroαϊκό πολιτισmicroό στον εσώτερο πυρήνα του και σε όλες τις εκφάνσεις
της διαδροmicroής του
Ως αυτοτελής κλάδος από τον 3αιπX ως προσπάθεια των ποιητών να
διατηρήσουν και να χρησιmicroοποιήσουν τη λογοτεχνική τους κληρονοmicroιά τους
ήδη τότε θεωρούmicroενους ως κλασικούς Δηλ είναι η νέα αντίληψη για την
ποίηση που δηmicroιουργεί την φιλολογία Aρα πρόκειται ήδη για κλασική
φιλολογία
B) H λέξη φιλολογία και φιλόλογος
Ήδη στους πλατωνικούς διαλόγους του 4ου αιώνα είναι ο εραστής του λόγου
αυτός που έχει διάθεση για διαλογική συζήτηση
Φιλόλογος που αγαπά να microιλά οίνος φιλολόγους ποιεί λέγεται στον Άλεξη
284 συνώνυmicroο του πολύλογος φλύαρος αντίθετο του βραχύλογος έτσι η
Aθηνά είναι τέτοια σε αντίθεση προς τη Σπάρτη στους πλατωνικούς Nόmicroους
641E φιλόλογος ως ο φίλος του διαλέγεσθαι αναζήτηση της επιστήmicroης
γνώσης microέσο του διαλόγου το αντίθετο microισόλογος στο Λάχη 188C και στο
Θεαίτητο 161α) Στον Aριστοτέλη φιλόλογοι δεν είναι οι Λακεδαιmicroόνιοι (δηλ
Δεν αγαπούν αν microαθαίνουν τη λογοτεχνία Pητορική 1398β14) ενώ είναι φύσει
οι Aθηναίοι φιλόλογοι
Kαι Θεαίτητος 146α (φιλολογία είναι η αγάπη για διαλεκτική η λόγια
συζήτηση microαζί microε την ευτραπελία στον Iσοκράτη ως αγάπη για γνώση και
3
λογοτεχνία) Έτσι ο ΣΩKPATHΣ είναι ο κατεξοχήν φιλόλογος Στο φαίδρο
236E
Στον Aριστοτέλη Φυσικά XVIII 916B όσα περι φιλολογίαν θέmicroατα ρητορικής
ύφους αλλά και ιστορίας
O Eρατοσθένης αλεξανδρινός φιλόλογoς του τρίτου αιώνα αυτοχαρακτηρίζεται
ως φιλόλογος δηλ ως ο πολυmicroαθής λόγιος (σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του
Σουητώνιου Στράβωνα 14515) στα λατινικά ο Σενέκας microιλά για philologus
όπου και πρωτοεmicroφανίζεται η έννοια του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος
επιστολαί 108 29) Tην καθιέρωση του όρου φιλολογία ως τεχνικού όρου
microαρτυρεί η προσωποποίησή του από το Mαρτιανό Καπέλλα τον 5 αιmicroX στο
έργο του De nuptiis Philologiae et Mercurii ένα αλληγορικό ποίηmicroα όπου η
Philologia είναι η νύmicroφη που έχει στην υπηρεσία της τις 7 ελευθέριες τέχνες τη
γραmicromicroατική διαλεκτική ρητορική (το λεγόmicroενο trivium) τη γεωmicroετρία
αριθmicroητική αστρονοmicroία και microουσική (quadrivium)
Στο γραmicromicroατικό Φρύνιχο (483 Rutherford) φιλόλογος είναι ὁ φιλῶν λόγους
καὶ σπουδάζων περὶ παιδείαν (και όχι όπως θέλουν οι σύγχρονοί του microόνο
για την εmicroπειρία δηλαδή για την πολυmicroάθεια εξάσκηση και επιτηδευmicroένες
ρητορικές δεξιότητες) O Φρύνιχος ήταν αττικιστής ένα είδος κλασικισmicroού (
δηλ Άκρατος θαυmicroασmicroός για τους συγγραφείς του 6ου και 5ου προπάντων
αιώνα)
Πάντως ο όρος δεν είχε στην αρχαιότητα την ειδική σηmicroασία (microε την
επιστηmicroονική δηλαδή αποστολή) που έχει σήmicroερα αλλά αυτή την απέκτησε
κατά τη microεσαιωνική λατινικήΠχ για το Στοβαίο ανθολόγο του 5ου αι πX το
αντίθετο του απαίδευτος ή αντίθετο του πολιτικός στον Πλούταρχο Λυκούργου
βίος 42
4
Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε
studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης
φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία
Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία
χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε
από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία
Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου
ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ
ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό
και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν
Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της
ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική
O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο
Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του
Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)
Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και
συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη
λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που
είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων
που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση
Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής
ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo
Γ) H λέξη κλασικός
O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική
τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος
ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική
αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του
Adsiduus και αντίθετο του proletarius
5
(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)
Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που
διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο
Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που
κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται
όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση
Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι
διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία
συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική
παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)
Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική
Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural
Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics
Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη
Οξφόρδη
6
ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE
(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)
H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία
παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το
χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός
ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός
είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή
και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να
την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του
ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα
αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το
λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα
παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς
ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο
ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που
χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την
κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η
επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-
αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει
microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν
επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία
της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική
γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή
η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας
πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση
είτε microε θέση)
7
Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της
κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη
στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού
λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική
Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας
O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος
φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης
και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν
ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός
Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω
της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι
Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο
microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως
τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των
κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι
και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις
των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του
Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο
George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)
Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι
ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί
τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ
Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του
Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι
πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
3
λογοτεχνία) Έτσι ο ΣΩKPATHΣ είναι ο κατεξοχήν φιλόλογος Στο φαίδρο
236E
Στον Aριστοτέλη Φυσικά XVIII 916B όσα περι φιλολογίαν θέmicroατα ρητορικής
ύφους αλλά και ιστορίας
O Eρατοσθένης αλεξανδρινός φιλόλογoς του τρίτου αιώνα αυτοχαρακτηρίζεται
ως φιλόλογος δηλ ως ο πολυmicroαθής λόγιος (σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του
Σουητώνιου Στράβωνα 14515) στα λατινικά ο Σενέκας microιλά για philologus
όπου και πρωτοεmicroφανίζεται η έννοια του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος
επιστολαί 108 29) Tην καθιέρωση του όρου φιλολογία ως τεχνικού όρου
microαρτυρεί η προσωποποίησή του από το Mαρτιανό Καπέλλα τον 5 αιmicroX στο
έργο του De nuptiis Philologiae et Mercurii ένα αλληγορικό ποίηmicroα όπου η
Philologia είναι η νύmicroφη που έχει στην υπηρεσία της τις 7 ελευθέριες τέχνες τη
γραmicromicroατική διαλεκτική ρητορική (το λεγόmicroενο trivium) τη γεωmicroετρία
αριθmicroητική αστρονοmicroία και microουσική (quadrivium)
Στο γραmicromicroατικό Φρύνιχο (483 Rutherford) φιλόλογος είναι ὁ φιλῶν λόγους
καὶ σπουδάζων περὶ παιδείαν (και όχι όπως θέλουν οι σύγχρονοί του microόνο
για την εmicroπειρία δηλαδή για την πολυmicroάθεια εξάσκηση και επιτηδευmicroένες
ρητορικές δεξιότητες) O Φρύνιχος ήταν αττικιστής ένα είδος κλασικισmicroού (
δηλ Άκρατος θαυmicroασmicroός για τους συγγραφείς του 6ου και 5ου προπάντων
αιώνα)
Πάντως ο όρος δεν είχε στην αρχαιότητα την ειδική σηmicroασία (microε την
επιστηmicroονική δηλαδή αποστολή) που έχει σήmicroερα αλλά αυτή την απέκτησε
κατά τη microεσαιωνική λατινικήΠχ για το Στοβαίο ανθολόγο του 5ου αι πX το
αντίθετο του απαίδευτος ή αντίθετο του πολιτικός στον Πλούταρχο Λυκούργου
βίος 42
4
Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε
studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης
φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία
Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία
χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε
από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία
Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου
ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ
ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό
και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν
Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της
ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική
O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο
Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του
Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)
Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και
συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη
λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που
είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων
που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση
Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής
ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo
Γ) H λέξη κλασικός
O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική
τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος
ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική
αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του
Adsiduus και αντίθετο του proletarius
5
(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)
Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που
διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο
Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που
κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται
όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση
Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι
διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία
συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική
παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)
Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική
Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural
Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics
Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη
Οξφόρδη
6
ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE
(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)
H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία
παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το
χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός
ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός
είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή
και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να
την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του
ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα
αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το
λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα
παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς
ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο
ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που
χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την
κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η
επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-
αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει
microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν
επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία
της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική
γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή
η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας
πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση
είτε microε θέση)
7
Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της
κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη
στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού
λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική
Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας
O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος
φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης
και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν
ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός
Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω
της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι
Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο
microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως
τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των
κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι
και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις
των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του
Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο
George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)
Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι
ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί
τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ
Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του
Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι
πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
4
Στον καθαρά επιστηmicroονικό τοmicroέα ο πρώτος που αυτοαποκαλέστηκε
studiosus philologiae είναι ο Friedrich August Wolf θεmicroελιωτής της νεότερης
φιλολογικής επιστήmicroης στη Γερmicroανία
Στη NE υπάρχει σύγχυση ως προς την ορολογία ως το 19ο αι O όρος φιλολογία
χρησίmicroευε ως συνώνυmicroο του λογοτεχνία Tο αποφασιστική διαλεύκανση έγινε
από τον )ανταζίδη 1827-1900 φιλολογία γραmicromicroατολογία
Aς σηmicroειώσουmicroε τέλος ποιοί όροι αντιστοιχούσαν στη δουλειά του φιλολόγου
ΓPAMMATIKOΣ KPITIKOΣ
ΓPAMMATIKOΣ αυτός που ξέρει τα γράmicromicroατα της αλφαβήτου τον αριθmicroό
και τη φύση του αυτός που ξέρει να γράφει (Φίληβος 17β Θεαίτητος 207β Ξεν
Aποmicroν 4 20) Aργότερα είναι ο microελετητής της λογοτεχνίας ιδιαίτερα της
ποίησης και σε αυτή τη γνώση περιλαmicroβάνεται και η ερmicroηνευτική
O πρώτος που αποκαλέστηκε γραmicromicroατικός microε τη νέα σηmicroασία είναι ο
Πραξιφάνης ο Pόδιος ακmicroή 300 πX microαθητής του Θεοφράστου microαθητή του
Aριστοτέλη ή ο Aντίδωρος Kυmicroαίος (πρώιmicroη αλεξανδρινή εποχή)
Διονύσιος ο Θραξ γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία των παρα ποιηταίς τε και
συγγραφεύσι ως επι το πολυ λεγοmicroένων (δεν υπάρχει ακόmicroη όρος για τη
λογοτεχνία) O Διονύσιος κάνει διάκριση ανάmicroεσα σε microικρά γραmicromicroατική που
είναι η γραφή ανπάγνωση και microεγάλη που καταλήγει στην κρίσιν ποιηmicroάτων
που συνίσταται στην εξαντλητική γλωσσική και νοηmicroατική ανάλυση
Στον όρο ldquoκρίσις ποιηmicroάτωνrdquo διαφαίνεται και η διαmicroόρφωση microιας τεχνικής
ορολογίας που περιλαmicroβάνει και το συνώνυmicroο όρο ldquoκριτικόςrdquo
Γ) H λέξη κλασικός
O όρος classicus σηmicroαίνει καταρχάς αυτόν που ανήκει στην πρώτη οικονοmicroική
τάξη (microε 125000 ασσαρίους) δηλαδή στο ανώτατο κοινωνικό στρώmicroα Πρώτος
ο Aulus Gellius Noctes Atticae VI 13 microεταφέρει τον όρο και στη λογοτεχνική
αρένα ένας συγγραφέας χαρακτηρίζεται microεταφορικά έτσι ως συνώνυmicroο του
Adsiduus και αντίθετο του proletarius
5
(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)
Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που
διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο
Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που
κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται
όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση
Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι
διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία
συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική
παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)
Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική
Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural
Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics
Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη
Οξφόρδη
6
ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE
(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)
H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία
παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το
χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός
ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός
είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή
και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να
την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του
ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα
αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το
λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα
παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς
ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο
ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που
χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την
κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η
επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-
αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει
microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν
επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία
της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική
γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή
η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας
πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση
είτε microε θέση)
7
Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της
κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη
στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού
λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική
Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας
O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος
φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης
και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν
ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός
Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω
της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι
Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο
microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως
τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των
κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι
και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις
των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του
Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο
George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)
Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι
ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί
τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ
Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του
Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι
πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
5
(από G Jaumlger Einfuumlhrung in die klassische Philologie Muumlnchen 2 1980)
Στην Aναγέννηση τον 16 αιώνα ονοmicroάζονται κλασσικοί οι συγγραφείς που
διδάσκονται στο σχολείο (δηλ οι αρχαίοι) που θεωρούνται υποδειγmicroατικοί ο
Mελάγχθων αποκαλεί τον Πλούταρχο autorem classicum δηλ δόκιmicroο που
κατέχει εξέχουσα θέση Tο 1800 microέσα στην νεοουmicroανιστική τάση ονοmicroάζεται
όλη η ελληνορωmicroαϊκή αρχαιότητα κλασική Έχει αξιολογική απόχρωση
Kανονικά όχι (αντίθετα ο Bουρβέρης που θεωρεί ότι κάτι είναι κλασσικό αν είναι
διαχρονικό έχει επιζήσει πολλών χρόνων και έχει υπερανθρώπινη αξία
συλλαmicroβάνει το γενικό το ουσιώδες αιωνιότητα και διαρκής πνευmicroατική
παρουσία του κλασικού που αποτελεί το θεmicroελιώδες γνώρισmicroά του)
Tο πρόβληmicroα αν η φιλολογία των κειmicroένων της αρχαιότητας είναι και κλασική
Ο Seth Schein παρουσιάζει τις νέες τάσεις στην φιλολογική επιστήmicroη Cultural
Studies and Classics Contrasts and Opportunities στο Contextualizing Classics
Ideology Performance Dialogue Essays in Honor of JJ Peradotto ΝΥόρκη
Οξφόρδη
6
ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE
(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)
H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία
παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το
χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός
ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός
είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή
και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να
την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του
ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα
αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το
λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα
παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς
ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο
ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που
χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την
κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η
επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-
αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει
microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν
επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία
της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική
γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή
η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας
πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση
είτε microε θέση)
7
Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της
κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη
στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού
λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική
Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας
O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος
φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης
και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν
ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός
Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω
της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι
Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο
microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως
τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των
κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι
και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις
των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του
Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο
George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)
Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι
ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί
τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ
Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του
Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι
πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
6
ΑΠΟ WILAMOWITZ GESCHICHTE DER PHILOLOGIE
(το συνέγραψε στα 72 του χρόνια)
H φιλολογία που πάντοτε περιλαmicroβάνει την προσθήκη κλασική φιλολογία
παρόλο που δεν απαιτεί πλέον την προτεραιότητα που ενέχεται σε αυτό το
χαρακτηρισmicroό ορίζεται microέσο του αντικειmicroένου της που είναι ο ελληνικός
ρωmicroαϊκός πολιτισmicroός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του Aυτός ο πολιτισmicroός
είναι microια ενότητα ακόmicroη κι αν δεν microπορεί να οριοθετηθεί αυστηρά στην αρχή
και το τέλος του Καθήκον της φιλολογίας είναι αυτή την παρελθούσα ζωή να
την κάνει πάλι ζωντανή microέσο της δύναmicroης της επιστήmicroης το τραγούδι του
ποιητή τη σκέψη του φιλοσόφου καιι νοmicroοθέτη την ιερότητα του ναού και τα
αισθήmicroατα των πιστών και απίστων την πολύχρωmicroη κίνηση στην αγορά και το
λιmicroάνι τη στεριά και τη θάλασσα και τους ανθρώπους στη δουλειά τους και τα
παιγνίδια τους Kαι εδώ όπως και σε κάθε επιστήmicroη το να microιλάει κανείς
ελληνικά σε όλες τις φιλοσοφίες η αρχή είναι το ΘAYMAZEIN πάνω στο
ακατανόητο στόχος είναι η καθαρά εύστοχη θέαση του κατανοητού αυτού που
χρήζει κατανόησης στην αλήθεια και την οmicroορφιά του Eπειδή η ζωή για την
κατανόηση της οποίας αγωνιζόmicroαστε είναι microια ενότητα έτσι για αυτό και η
επιστήmicroη microας είναι microια ενότητα H διαφοροποίηση των κλλάδων φιλολογία-
αρχαιολογία-αρχαία ιστορία- επιγραφική-νοmicroισmicroατική-παπυρολογία βρίσκει
microάλλον την αιτιολόγησή της στο περιορισmicroό της ανθρώπινης ικανότητας και δεν
επιτρέπεται να σβήνει ακόmicroη και στον ειδικο τη συνείδηση του όλου H ιστορία
της φιλολογίας έχει καθήκον να αναπαραστήσει πώς από την ελληνική
γραmicromicroατική έγινε η δική microας επιστήmicroη Πάντοντε να υπολογίζουmicroε πως αυτή
η εξέλιξη έλαβε χώρα ανάλογα microε την πορεία της νεότερης ιστορίας
πολιτισmicroού που επηρεάστηκε σφόδρα από την αρχαιότητα (είτε microε άρση
είτε microε θέση)
7
Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της
κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη
στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού
λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική
Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας
O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος
φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης
και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν
ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός
Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω
της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι
Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο
microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως
τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των
κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι
και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις
των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του
Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο
George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)
Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι
ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί
τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ
Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του
Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι
πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
7
Δ) H ιστορία της φιλολογίας στην αρχαιότητα Ένας σχεδόν αυτόνοmicroος κλάδος της φιλολογικής επιστήmicroης είναι η ιστορία της
κλασικής φιλολογίας δηλ Η ανασκόπηση των τάσεων που επικράτησαν από τη
στιγmicroή που άρχισε η ενασχόληση microε τη γλώσσα και την κατασκευή του γραπτού
λόγου αλλά και την ερmicroηνευτική
Aπό microιαν άποψη η ιστορία της φιλολογίας συmicroβαδίζει και microε την ιστορία της λογοτεχνίας
O Όmicroηρος είναι ερmicroηνευτής του εαυτού του Δηλ περιείχε ένα είδος
φιλολογικού στοιχείου O ποιητής παίζει microε τις λέξεις για λόγους όmicroως τέρψης
και ευχαρίστησης Έτσι microε παρηχήσεις οι δύο αρχαϊκοί ποιητές προκαλούν
ψεύτικες ετυmicroολογίες (= παρετυmicroολογίες) πχ Hσίοδος Έργα 2 κε Διά = διός
Eν microέρει υπάρχει και το αλληγορικό στοιχείο (Λιταί στην ραψωδία T) Mέσω
της δηmicroιουργίας της Iλιάδας και της Oδύσσειας που συmicroπληρώνεται στον 8 αι οι
Πανέλληνες αναγνωρίζουν την ταυτότητά τους και την ενότητά τους Στο πρώτο
microισό του 6ου αι οι Έλληνες πρέπει να θεωρούσαν την επική ποίηση ως
τερmicroατισmicroένη Όmicroως δεν είναι σωστή η φήmicroη για συλλογή και παγίωση των
κειmicroένων (πχ από τον τύραννο των Αθηνών Πεισίστρατο) το ίδιο ψευδής είναι
και η φήmicroη για βιβλιοθήκη του και συλλογή βιβλίων (αυτά είναι προεκτάσεις
των ελληνιστικών συνηθειών στην πρώιmicroη εποχή) Aυτή είναι η αυθαιρεσία του
Ritschl 1838 (που παρανοεί τον Δευχίδα Μεγαρέα ιστορικό) Aντίθετα ο
George Grote (Iστορία της Eλλάδας 1846)
Tον έκτο αιώνα ήταν παγιωmicroένο το κείmicroενο που τραγουδούσαν οι
ραψωδοί οι οποίοι και ερmicroηνεύουν και εξηγούν τα κείmicroενα αυτά Aυτό αποτελεί
τη συνέχεια της παράδοσης αυτοερmicroηνείας των αρχαϊκών ποιητών Πχ
Ξενοφάνης που κριτικάρει αρνητικά πχ τους θεούς του Όmicroηρου και του
Hσιόδου (ανθρωποmicroορφισmicroός) Πάντως εξ αρχής καθ Omicroηρον επεί microεmicroαθήκασι
πάντες (Ξεν) Yπερασπιστής του O είναι ο ο Θεαγένης από το Pήγιο εποχής
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
8
Ξενοφάνη Mέθοδος αλληγορική (πχ θεοί είναι ανθρώπινες ιδιότητες Aθηνά η
φρόνησις Eρmicroής ο λόγος Aφροδίτη η επιθυmicroία Άρης η αφροσύνη) Kαι microελετά
τα του βίου και χρόνου του Οmicroήρου Kατά τον Φερεκύδη από τη Σύρο
(άγνωστο αν προηγήθηκε ή όχι του Θεαγένη) είναι κοσmicroικές δυνάmicroεις
O Όmicroηρος παραmicroένει κύριο θέmicroα ερmicroηνείας και είχε microεγάλη σηmicroασία στην
εκπαίδευση Bλ Aριστοφάνη Nεφέλαι στν ερώτηση τί είναι αmicroενηνά κάρηνα ο
microαθητής δεν νοιάζεται επηρεασmicroένος από τη νέα (επικίνδυνη) παιδεία
Σοφιστές σύγχρονοί τους και microαθητές τους κατά τον 5 και 4αι
H σηmicroασία των σοφιστών έγκειται στο ότι προώθησαν τη διακίνηση και τη
χρήση του βιβλίου (βλ ταύτιση Πρόδικου και βιβλίου) ενίσχυσαν το γραπτό
λόγο έναντι του ως τότε κυρίαρχου προφορικού τον οποίον ευνοεί η ελληνική
φύση που αmicroφισβητεί και δεν θέλει τίποτε σταθερό
O σοφιστής ενδιαφέρεται βασικά για τη χρησιmicroότητα την πρακτική σηmicroασία
των διδαχών πάνω στους microαθητές του Όχι για humanitas Xρήσιmicroοι σε αυτό
είναι οι πλατωνικοί διάλογοι πχ Iππίας Mείζων
Σοφιστές η microέθοδος του αναλύειν επιmicroέρους microεmicroονωmicroένες λέξεις του ποιητή
και της κύριας σηmicroασίας τους Aυτό χρησιmicroεύει στην πνευmicroατική εξάσκηση των
microαθητών ενώ δεν ενδιαφέρει η ορθότητα της ερmicroηνείας Aνάλυση λοιπόν της
γλώσσας όχι όmicroως για φιλολογικό σκοπό αλλά για καθαρά παιδευτικό και
ρητορικό
Eρmicroηνεία Omicroήρου Mητρόδωρος ο Λαmicroψακηνός πάλι microε αλληγορία
Aναφέρουmicroε και άλλους ερmicroηνευτές όχι αναγκαστικά αλληγορικοί του
Όmicroηρου όπως είναι ο Στησίmicroβροτος Θάσιος (δάσκαλος Aντίmicroαχου
Kολοφώνιου) και Γλαύκων Aντισθένης microαθητής Γοργία για οmicroηρικά θέmicroατα
πρώτος κάνει τη διάκριση microεταξύ φαινοmicroένου και αλήθειας ερmicroηνεύει τον
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
9
Όmicroηρο ως αυθεντία σε ηθικά θέmicroατα η έρευνα των λέξεων είναι η απαρχή
της microόρφωσης αρχή παιδεύσεως η των ονοmicroάτων επίσκεψις H αρχή της ορθοέπειας εγκαινιάζεται από τον Πρωταγόρα παρόmicroοια και ο
Πρόδικος από Kέω O Πλούταρχος τον βάζει στην ίδια γραmicromicroή microε τον Φιλίτα
που θα τον συναντήσουmicroε ως βασικό φιλόλογο κατά την επόεmicroνη χρονική
περίοδο
Δηmicroόκριτος Aβδηρα το ενδιαφέρον του είναι φιλοσοφικό όχι φιλολογικό όχι
όmicroως και ο πρώτος δάσκαλος της φιλολογίας Περί Omicroήρου ἢ ὀρθοεπείης και γλωσσέων (απαρχαιωmicroένες λέξεις) Γνώση της προηγούmicroενης ποίησης
Ήδη το οmicroηρικό πρόβληmicroα ποιά έπη είναι του Omicroήρου Όλα του επικού
κύκλου Amicroφισβήτηση του Hροδότου για Kύπρια
Γοργίας δυναστεία λόγου τελειότητα microορφής του πεζού λόγου που κάνει τη
ποίηση να έρχεται δεύτερη Mαθητές του ο Iσοκράτης και ο Aλκιδάmicroας (υπέρ
του αυτοσχεδιασmicroού των λόγων) Bιβλίο του το Mουσείον ως συmicroπίληmicroα λογίου
υλικού ποικίλου περιεχόmicroενου (πχ αναφέρει λυρικούς ποιητές και πόλεις τους)
Iππίας ο Hλείος 1ος την λέξη αρχαιολογία (Oλυmicroπιονικών αναγραφή Eθνών
ονοmicroασίαι Συναγωγή δηλ συλλογή microε ποικιλία θεmicroάτων) Πολυmicroαθής Έκανε
δηλ αρχαιοδιφικές έρευνες πάλι όmicroως για πρακτικές ανάγκες Tο σχήmicroα φύσις-
νόmicroος το πρωτοχρησιmicroοποιεί αυτός Mελετά για πρώτη φορά τη γλώσσα microαζί microε
τη microουσική χωρίς να είναι microουσικός Aνάλογα και ο Kριτίας microε τη
φιλοσπαρτιατική του και microοναρχική του στάση είναι πολυmicroαθής ανήκει στους
poetae philosophi poetae docti χωρίς να είναι ούτε φιλόσοφος ούτε φιλόλογος
Oι σοφιστές δεν κατορθώνουν microε την εmicroπειρία να φτάσουν σε microια τέχνη δηλ
στη φιλολογία
O διακαής πόθος για προσέγγιση της αλήθειας και δηmicroιουργίας τέχνης ωθεί τον
Σωκράτη τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη
Mε τον Kρατύλο ανακύπτει microια φιλοσοφία της γλώσσας ενδιαφέρον για τις
λέξεις και τη σχέση τους microε τα πράγmicroατα (το microεγάλο ερώτηmicroα είναι αν είναι
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 0
φύσει ή θέσει) Όmicroως η microελέτη της γλώσσας δεν microπορεί να θεωρηθεί επιστήmicroη
O Πλάτων δεν είχε σε καmicroιά υπόληψη την γραmicromicroατική η οποία δεν υπήρχε
ακόmicroη ως microεθοδική τέχνη Eνδιαφέρεται για την ορθότητα σε ηθικό επίπεδο
Έτσι και ο Aρ αλλά εκείνος ζητά και την τέρψη
Aριστοτέλης θεωρείται γενικά ως ο γενάρχης της κριτικής και της γραmicromicroατικής
όχι όmicroως κατά Pfeiffer Omicroηρικά προβλήmicroατα
H φύσις είναι το τέλος υπάρχει αναλογία microεταξύ ζωντανού οργανισmicroού και
λογοτεχνικού έργου Tο έργο πρέπει να φτάσει στο τέλος του να βρει δηλ τη
φύση του Όχι εκδότης της Iλιάδας ή αναθεωρητής ή ερmicroηνευτής (πριν τους
ελληνιστικούς χρόνους microόνο ο Aντίmicroαχος ο Κολοφώνιος πολύ σηmicroαντική
microορφή) Πάντως πρώτος αυτός θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια υπερέχουν
σε ποιότητα και εποmicroένως είναι του Omicroήρου Για την καταγωγή των λέξεων ότι
καmicroιά δεν έγινε φύσει αλλά έχουν τεθεί τα ονόmicroατα
Eρευνά τα αρχεία και κάνει καταλόγους νικητών στα έργα του Nίκαι
Διονυσιακαί Διδασκαλίαι Eξάλλου θεωρεί ότι η αττική τραγωδία είναι και ο
ανώτατος βαθmicroός τελειότητας η τελείωση του έπους Γι αυτό και η γνώση των
χρονολογιών και οι λεπτοmicroέρειες κάθε θεατρικού έργου αποσκοπούν στην
προσπάθεια κατανόησης της πραγmicroατικής ιστορικής πορείας της ανάπτυξης της
τραγικής τέχνης Tην ίδιαν εποχή ο Λυκούργος αναλαmicroβάνει την ευθύνη των
δηmicroοσίων οικονοmicroικών 338-326 και κάνει το επίσηmicroο αντίγραφο των έργων των
τριών microεγάλων τραγικών
O Aριστοτέλης ανοίγει και το δρόmicroο για τη συλλογή ειδικών θεmicroάτων
φιλοσοφικών δογmicroάτων οι δόξαι
Πεθαίνει το 323 πX που είναι το συmicroβατικό ορόσηmicroο για την έναρξη της
επόmicroενης γραmicromicroατολογικής περιόδου της ελληνιστικής
EΛΛHNIΣTIKH EΠOXH
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 1
Γενικά η κίνηση από την νοτιοανατολική γωνιά του ελληνικού κόσmicroου
Εξάπλωση του ελληνικού πνεύmicroατος και εκτός microητροπολιτικής Ελλάδας
Στόχοι της αλεξανδρινής φιλολογικής δραστηριότητας
Α H εξήγηση των κειmicroένων από γλωσσική microετρική και πραγmicroατολογική άποψη
B η χρονολογική κατάταξη των σαυγγραφέων
Γ Η ένταξή τους σε συγκεριmicroένα γραmicromicroατειακά είδη 9ειδολογική κατάταξη)
Δ Η αξιολόγησή τους microε κριτήριο τη γλώσσα και το περιεχόmicroενο η δηmicroιουργία
κανόνων για κάθε γραmicromicroατειακό είδος
Φιλίτας (microάλλον και όχι Φιλητάς) από Kω ποιητής άmicroα και κριτικός (Στράβων
XIV 657) Eλεγειακά microικρά έπη και επιγράmicromicroατα Bασική η τέχνη η έξοχη
επεξεργασία Έπαινος από Kαλλίmicroαχο Προπέρτιο Oβίδιο O microαθητής του
Eρmicroησιάναξ τον έκρινε microόνον αυτόν άξιο να συmicroπεριληφθεί microαζί microε τους
ελεγειακούς ίωνες ποιητές (και microε τον Kαλλίmicroαχο) Δάσκαλος του Πτολεmicroαίου
B (που γεννιέται 308 πX στην Kω) την microόρφωση του οποίου συmicroπλήρωσε ο
Zηνόδοτος Eφέσιος microαθητής του ο πρώτος αληθινός φιλόλογος Kαι της
Aρσινόης
Aτακτοι γλώσσαι Άτακτα ή Γλώσσαι ερανισmicroός σπάνιων διαλεκτικών
εκφράσεων τεχνικών όρων και οmicroηρικών λέξεων γίνεται χαρακτηριστικός για
τον ελληνιστικό κόσmicroο Έναν αιώνα microετά ο Aρίσταρχος έγραψε προς Φιλίταν
Σιmicroίας από Pόδο carmina figurata (Ωόν Πέλεκυς Πτέρυγες) συνδυασmicroός
ποιητικού ταλέντου και ευρυmicroάθειας και σκοτεινότητας
Aντίmicroαχος Kολοφώνιος κρίκος της παλαιότερης και νεώτερης ελληνιστικής
λογοτεχνίας Tον εκτιmicroά ο Πλάτων όχι όmicroως ο Kαλλίmicroαχος O πρώτος που
κάνει έκδοση του Omicroήρου (Aντιmicroάχου η Aντιmicroάχειος) Όχι αντιπαραβολή
χειρογράφων και διόρθωσις έγραψε για την ζωή του Omicroήρου ακολουθώντας
την παλιά ιωνική παράδοση και microελετά και τη γλώσσα όπως δείχνουν οι πολλές
γλώσσες microε τις οποίες στόλιζε τους δικούς του στίχους (η έκδοσή του ανήκει
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 2
στις εκδόσεις κατά άνδραν όπως και εκείνην του Zηνόδοτου Yπάρχουν και οι
κατά πόλεις αι από των πόλεων)
H γραmicromicroή Φιλίτα-Zηνόδοτου-Kαλλίmicroαχου έχει έντονο αντιαριστοτελικό
χαρακτήρα H περιπατητική σχολή των Aθηνών βοήθησε στο έργο της microε τη
συλλογή λόγιου υλικού δραστηριοποίησσε τη νέα κριτική της λογοτεχνίας
συγκέντρωσαν υλικό από την Aθήνα
O πιο επιφανής περιπατητικός είναι ο Δηmicroήτριος Φαληρεύς (microαθητής
Θεόφραστου) ήρθε στην Aλεξάνδρεια το 297 πX όπου συνεργάστηκε microε τον
Πτολεmicroαίο τον A Ίδρυση Mουσείου (σύνοδος microε θρησκευτικό χαρακτήρα ο
ιθύνων ήταν ιερέας ορισmicroένος από τον βασιλιά ως ιερεύς του Mουσείου) H
κοινότητα περιλάmicroβανε φιλοσόφους ανθρώπους των γραmicromicroάτων επιστήmicroονες
microε υψηλή αmicroοιβή Tί σχέση έχει ο Δηmicroήτριος (ευνοούmicroενος του Wilamowitz) microε
την ίδρυσή της Oι πηγές τηρούν σιγή επί του θέmicroατος Πάντως ιδρύεται η
βιβλιοθήκη microε χιλιάδες κυλίνδρους παπύρων ήδη το πρώτο microισό του 3 αι πX
Kάποιος Πτολεmicroαίος ίδρυσε και microια δεύτερη microικρή βιβλιοθήκη microαζί microε ναό
Σέραπη (ποιός δεν είναι γνωστό) Bασικό να διατηρηθεί η κληρονοmicroιά οι
θησαυροί των γραmicromicroάτων Πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα βιβλία
αναπτύσσεται ο αναγνωστικός χαρακτήρας η γραπτή microορφή το έργο γίνεται
κείmicroενο κείται
Περιφρόνηση του Tίmicroωνα του Φλιάσιου για τους λογίους βιβλιακοί χαρακίται
απείριτα δηριόωντες Mουσέων εν ταλάρω = Kλουβί microε πτηνά που έmicroεινε ως
παροιmicroιώδης έκφραση για τους λογίους
ZHNOΔOTOΣ KAI ΣYΓXPONOI TOY
Zηνόδοτος ο πρώτος βιβλιοθηκάριος (πηγές Tζέτζη σχόλια στον Aριστοφάνη
και Διονύσιος ο Θραξ) Ότι ο Aλέξανδρος ο Aιτωλός και Λυκόφρων ο
Xαλκιδεύς επί Πτολεmicroαίου Φιλαδέλφου διόρθωσαν τας σκηνικάς βίβλους της
κωmicroωδίας ο δεύτερος (ειδικός στις κωmicroωδίες σατυρικό του δράmicroα ο
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 3
Mενέδηmicroος) και τραγωδίας ο πρώτος O Zηνόδοτος και microετά ο Aρίσταρχος
διόρθωσαν τας ποιητικάς
Tί σηmicroαίνει το ρήmicroα διορθούν Mήπως απλώς θέτω σε σωστή σειρά Πάντως για
τον Zηνόδοτο ισχύει το διορθώνω Πώς αντιmicroετώπισε το πλήθος των κειmicroένων
και των παραλλαγών Πολύ πιθανόν να επέλεξε ένα που του φάνηκε το
καλύτερο και να προέβη σε διορθώσεις microε βάση άλλες γραφές ή δικές του
εικασίες Tο ίδιο έκαναν και οι Iταλοί ουmicroανιστές διάλεξαν ένα καλύτερο
κώδικα που τους φάνηκε ο codex pervetustus τον οποίον ακολουθούσαν και
ενίοτε διόρθωναν microε παραβολή των άλλων κωδίκων
Mάλλον ο Zηνόδοτος στηρίχθηκε σε έγγραφα στοιχεία και δεν έκανε
αυθαίρετες επεmicroβάσεις στο κείmicroενο όπως τον κατηγόρησαν οι microεταγενέστεροι
Mε τη χρήση του κριτικού συmicroβόλου του οβελού ήταν η πρώτη φορά που ο
εκδότης παρείχε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να εκτιmicroήσει την απόφασή του
για την κριτική κειmicroένου Δεν καταργούσε στίχους για τη γνησιότητα των
οποίων αmicroφέβαλλε αλλά τους διατηρούσε στην οικεία τους θέση και έβαζε στο
περιθώριο το σηmicroείο του οβελού Tότε πάντως από Aρίσταρχο σίγουρα
παγιώνεται και η διαίρεση των βιβλίων σε 24 Aκολουθώντας τον Aριστοτέλη
θεωρεί ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια είναι του Omicroήρου που διαφέρουν από την
υπόλοιπη επική ποίηση Άρα η κρίσις έχει γίνει ήδη από τον 4αι Έκανε και
έκδοση της Θεογονίας του Hσιόδου Kαι σχόλια στους επίνικους
Oλυmicroπιονίκους του Πινδάρου
Άρατος από Σόλους κριτική έκδοση της Oδύσσειας Πήγε και στη Συρία όπου
υπήρχε βιβλιοθήκη (microε βιβλιοθηκάριο τον Eυφορίωνα Xαλκιδέα) του Aντίοχου
microεγάλου (224-188) άρα είχε τη δυνατότητα να τη χρησιmicroοποιήσει για να
εκδόσει τον Όmicroηρο Άρα ανήκει στην παράδοση των ποιητών που
ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των αριστουργηmicroάτων του παρελθόντος
KAΛΛIMAXOΣ KAI H ΓENIA TΩN MAΘHTΩN TOY
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 4
Άσκηση της τέχνης και ο στοχασmicroός γι αυτήν είναι το χαρακτηριστικό του
γνώρισmicroα Amicroάρτυρον ουδέν αείδω H ιδέα του microικρού ρυακιού και όχι της
περιφοίτου πηγής σικχαίνω άπαντα τα δηmicroόσια
Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαmicroψάντων και ων συνέγραψαν εν βιβλίοις κ
και ρ (120 βιβλία) H πάσα παιδεία δηλ όλο το σώmicroα της ελλ φιλολογίας
Kατά αλφαβητική σειρά Mε incipit που δήλωνε την αρχή του έργου
Προβλήmicroατα ταξινόmicroησης των ποιητών (πχ τα microελικά η λυρική ποιήση) Tα
χορικά (δηλ microεγάλα ποιήmicroατα microε επωδική τριάδα) τα διαιρούσε σε ειδικές
οmicroάδες (είδη) Πχ επίνικοι τα επινίκια άσmicroατα του Σιmicroωνίδη Oι διθύραmicroβοι
του Bακχυλίδη είχαν χωριστεί από τους παιάνες του Kαι καταλογογράφηση
των πεζογράφων
Πίναξ και αναγραφή των κατά χρόνους και απ αρχής γενοmicroένων διδασκάλων
(παρmicroένο απότις Διδασκαλίαι του Aριστοτέλη)
Πίναξ των Δηmicroοκράτους γλωσσών και συνταγmicroάτων (microάλλον του Δηmicroοκρίτου)
Oι χιλιάδες των παπύρων θα είχαν ελάχιστη αξία χωρίς κάποια ταξινόmicroηση Για
πρώτη φορά οι Πίνακες του Kαλλίmicroαχου microε το διαχωρισmicroό των ποιητικών και
πεζογραφικών βιβλίων σε ειδικές κατηγορές και microε την αλφαβητική σειρά των
συγγραφέων κατέστησαν προσιτούς τους microεγάλους φιλολογικούς θησαυρούς
Πρόκειται για δείγmicroα φλογερής αφοσίωσης στη microάθηση που πήγασε από τον
ενθουσιασmicroό ενός microεγάλου ποιητή
O Aριστοφάνης Bυζάντιος έγραψε το Προς τους Kαλλιmicroάχου Πίνακας (προς
επιθετικό Δεν ξέρουmicroε) Yπήρχαν και ανώνυmicroοι Πίνακες της Περγάmicroου που
όmicroως υστερούν
Άλλα έργα Nόmicroιmicroα βαρβαρικά περί αγώνων παράδοξα εθνικαί ονοmicroασίαι
περί ανέmicroων περί ορνέων microηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις
Προς Πραξιφάνην κατά του περιπατητικού κατά της άποψης ότι ο Πλάτων
microπορεί να κάνει φιλολογική κριτική και κατά της αρχής για το microεγάλο βιβλίο
Γενικά η νέα σχολή ήταν άκρως αντιαριστοτελική απορρίπτοντας την ενότητα
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 5
την πληρότητα το τέλος ήθελαν τον ασυνεχή τύπο microε βασική αρετή το λεπτόν
H πολυmicroαθίη
H αληθινή ερmicroηνεία των ποιητών από τους αλεξανδρινούς γραmicromicroατικούς έχει
την αρχή της στον Kαλλίmicroαχο και τους microαθητές του O Kράτης και η Πέργαmicroος
ανανέωσαν την αλληγορική microέθοδο
Aπολλώνιος Pόδιος Kτίσεις ασχολήθηκε microε Omicroηρο Hσίοδο ίσως Aρχίλοχο
(περί Aρχιλόχου κατά το περιπατητικό πρότυπο)
Eυφορίων Xαλκιδεύς αριστοτέχνης ελίτ σκοτεινός και στο θέmicroα και τη
σύνθεση και τη γλώσσσα Novi poetae-cantores Euphorionis
Έρmicroιπππος βιογραφικό έργο microε περισσότερο microυθιστορηmicroατικό παρά
επιστηmicroονικό χαρακτήρα Kαι περιπατητικός και καλλιmicroάχειος
Ίστρος όχι γραmicromicroατικός αλλά καλλιmicroάχειος συγγραφεύς Aττικά ή Συναγωγή
των Aτθίδων (ποικίλα σύmicromicroικτα)
Φιλοστέφανος γεωγράφος κατά πόλεις το αρχαιογνωστικό του έργο
Σάτυρος ο Kαλλατιανός περιπατητικός βίος Eυριπίδου (καθόλου αξιόπιστος)
EPATOΣΘENHΣ (EΠIΣTHMH KAI ΦIΛOΛOΓIA)
O Eρατοσθένης υπήρξε ο πρώτος φιλόλογος και ποιητής πρωτίστως όmicroως
θετικός επιστήmicroονας Ήταν πολυmicroαθής και είχε καθολικότητα γνώσεων αλλά
δεν ήταν σαν τον Aριστοτέλη φιλόσοφος Aπό Kυρήνη άγνωστο αν ήταν
microαθητής του Kαλλίmicroαχου O microαθητής του Wolf G Berhardy microάζεψε τα
Eρατοσθενικά το 1822 Mαθητής του Πτολεmicroαίου Δ του Φιλοπάτορος (221-
204) προστάτη των γραmicromicroάτων Aγάπη για Όmicroηρο Σχέση microε microαθηmicroατικά και
εκτίmicroηση του Aρχιmicroήδη
Διεκδικεί τον τίτλο όχι του γραmicromicroατικού αλλά του φιλολόγου (Σουητώνιος)
Πάντως και στην ελληνιστική εποχή όπως και προηγουmicroένως οι τεχνικοί όροι
είναι ρευστοί και η ορολογία παραmicroένει ασαφής
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 6
Περί της αρχαίας κωmicroωδίας (12 ή περισσότερα βιβλία) πριν από αυτόν και για
πρώτη φορά γίνεται λόγος για υπόmicroνηmicroα στον Πλούτο του Eυφρονίου O
Eρατοσθένης ασχολείται microε τη γλώσσα (πχ για διαλέκτους) ίσως για
καταγωγή κωmicroωδίας (ποίηmicroά του Hριγόνη)
Kάνει και σχόλια σε λυρικούς (σηmicroαντικά)
Άλλα έργα Aρχιτεκτονικός Σκευογραφικός (οικιακά σκεύη) Γραmicromicroατικά σε
δύο βιβλία (πρβλ Γραmicromicroατικά του Aσκληπιάδη Mυρλεανού) γραmicromicroατική έστιν έξις παντελής εν γράmicromicroασι γράmicromicroατα καλών τα συγγράmicromicroατα
Kαι ιδρυτής της κριτικής χρονολόγησης παίρνει τα microόνα σίγουρα χρονολογικά
microνηmicroεία τους καταλόγους των Oλυmicroπιονικών και κάνει δική του καταγραφή
Στο έργο του Xρονογραφίαι εκθέτει τις αρχές της επιστηmicroονικής χρονολόγησης
Στη γεωγραφία του πραγmicroατεύθηκε οmicroηρικά προβλήmicroατα ορίζει την περίοδο
ακmicroής του Omicroήρου εκατό έτη microετά τα τρωϊκά πριν όmicroως την ιωνική
microετανάστευση τον Hσίοδο τον τοποθετεί microετά τον Όmicroηρο
Στο περί της αναmicroετρήσεως της γης microετρά τις διάφορες αποστάσεις
στηριζόmicroενος στους προκατόχους του Eύδοξο και Δικαίαρχο Kαι στα
Γεωγραφικά (όπου δεν δέχεται τις γεωγραφικές πληροφορίες του Omicroήρου)
Πάντως υποστηρίζει την ακραία άποψη ότι ο ποιητής πρέπει να φροντίζει για
την τέρψη την ψυχαγωγία και όχι τη διδασκαλία (πρβλ Πλάτων) ενώ η άποψη
αυτή λίαν σκανδαλιστική microετριάζεται από τον Nεοπτόλεmicroο τον Πάριο ότι ο
ποιητής πρέπει να συνδυάζει και τα δύο και τέρψη και διδαχή
Tον ειρωνεύθηκαν βέβαια και αυτόν είναι ο Bήτα γιατί πάντα ερχόταν
δεύτερος Όmicroως υπήρξε από τους microεγαλύτερους φιλολόγους των εποχών Πρβλ
Πετράρχη και Πολιτιανό Γαλλία τον 16 και 17 αι Σαλmicroάσιος Όmicroως ο
Aριστοφάνης ο Bυζάντιος το 200 πX microε την κριτική κειmicroένων τον επισκιάζει
και φέρνει νέα τροπή (πρβλ Bentley)
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 7
APIΣTOΦANHΣ BYZANTIOΣ (H AKMH THΣ AΛEΞANΔPINHΣ
ΦIΛOΛOΓIAΣ)
Kατά τον Pfeiffer ο τέλειος φιλόλογος Zει σε microια εποχή γενικής παρακmicroής
κατά την οποίαν όmicroως η καθαρή φιλολογία βρίσκεται στη microέγιστη ακmicroή της
Mαθητής τάχα όλων των σπουδαίων Zηνόδοτου Kαλλίmicroαχου και Eρατοσθένη
Δηmicroιουργεί τη σθεναρή σχολή του Aρίσταρχου (microαθητή του) του
Aπολλόδωρου Aθηναίου και Διονυσίου Θρακός
Δεν ήταν ούτε επιστήmicroων ούτε φιλόσοφος ήταν αmicroιγώς φιλόλογος
Tέσσερις περιοχές κείmicroενα γλώσσα κριτική λογοτεχνίας και αρχαιότητες
Mετά το διορθωτή Zηνόδοτο ο Aριστοφάνης και οι microαθητές του υπήρξαν
συντηρητικοί δεν έκαναν πολλές διορθώσεις εξαλείψεις στίχων ή εικασίες και
προτιmicroούσαν να εκφράζουν τις γνώmicroες τους microε σηmicroεία στο περιθώριο Γι αυτό
και είναι επικριτικοί έναντι του Zηνόδοτου Πχ microια εικασία του Aριστοφάνη
και του Aρίσταρχου είναι ότι η Oδύσσεια τελειώνει microε το στ 296 της 23ης
ραψωδίας (κάτι που δεν microπορούσε να διανοηθεί ο Eυστάθιος)
O Aριστοφάνης κατεχώρησε microόνο sigla στο περιθώριο που αποτελεί
αναπόσπαστο microέρος του εκτεταmicroένου του εκδοτικού έργου ενώ ο Aρίσταρχος
στα υποmicroνήmicroατά του ερmicroήνευσε τα σηmicroεία του προκατόχου του και ίσως
δηmicroοσίευσε και σχόλια που προέρχονταν από τις διδασκαλίες εκείνου
O Aριστοφάνης ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο αmicroφισβήτησε την γνησιότητα
της Aσπίδας και του Xίρωνος Yποθήκαι
Kριτικά σηmicroεία (που ήδη microε τον οβελό είχαν εισαχθεί από τον Zηνόδοτο)
αστερίσκος για στίχους που επαναλαmicroβάνονται και σε άλλη θέση Σίγmicroα και
αντίσιγmicroα δύο συνεχόmicroενοι στίχοι που έχουν το ίδιο περιεχόmicroενο και microπορούν
να αλληλοmicroετατεθούν
Για τόνους πληροφορίες από κεφ 20 της υπό ψευδο-Aρκαδίου επιτοmicroής της
Καθολικής Προσωδίας του Hρωδιανού κεφ microε τον τίτλο περί της των τόνων
ευρέσεως (σε παρισινό microόνο χειρόγραφο) που εmicroφανίζει τον Aριστοφάνη ως
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 8
ευρετή της ελληνικής στίξεως λανθασmicroένα γιατί στίξη υπάρχει ήδη σε χάραγmicroα
του 700 πX microε σηmicroεία στίξεως σε παπύρους φιλολογικούς του β microισού του
4αιπX microε σύmicroβολα στίξεως O Aριστοφάνης δεν εφευρίσκει τη στίξη απλώς
συνεχίζει microια παράδοση
Όσο για τους τόνους κανένας δεν αναγράφεται σε πρώτους πτολεmicroαϊκούς
παπύρους Kατά τον 1 πX microπαίνουν παρεπιπτόντως κάποια προσωδιακά
σηmicroεία που γίνονται συχνότερα στα αυτοκρατορικά χρόνια O Aριστοφάνης
φαίνεται να είναι ο πρώτος γραmicromicroατκός του οποίου αναφέρεται ο τονισmicroός
Aνάλογη σηmicroασία έχει και η έκδοση που έκανε σε λυρικά ποιήmicroατα (λυρικός
είναι ο όρος για τη γλώσσα και το microέτρο) Όmicroως για τη microουσική δεν έγινε καmicroιά
προσπάθεια διάσωσης O Aριστοφάνης είχε πολλούς προδρόmicroους στη microελέτη
των λυρικών αλλά είναι εκείνος που δέσποζε στο microέλλον microε την έκταση και το
βάθος των εργασιών του
Στην αρχαιότητα γίνεται διάκριση microεταξύ ελεγειακών και ιαmicroβικών από τη microια
και microελικών από την άλλη
Mελική ή λυρική είναι η προς microουσικήν αδόmicroενοι στίχοι συχνά για χορό και microε
ποικίλα microέτρα και ρυθmicroούς (microελοποιός Mετά χρησιmicroοποιείται εξίσου microε το
microελικός και ο όρος λυρικός πχ Δίδυmicroου έργο επί Aυγούστου περί λυρικών
ποιητών Ίσως η αλλαγή του όρου από microελοποιός σε λυρικός να οφείλεται στον
Aριστοφάνη) Eνώ οι κατά δίστιχον δακτυλικού ή ιαmicroβικού ρυθmicroού θωρούνταν
έπη απαγγελλόmicroενα (ελεγοποιοί ή ιαmicroβογράφοι) H microετρική είναι λοιπόν το
microέτρο διαχωρισmicroού microεταξύ των ποιητικών ειδών
Ίσως ο Aρ να εισήγαγε τη διάκριση microε βάση το περιεχόmicroενο Σίγουρα εξέδωσε
Πίνδαρο ίσως Aλκαίο Aνακρέοντα H διαφορά microε τα προηγούmicroενα λυρικά
κείmicroενα είναι ότι δεν είναι γραmicromicroένα σε συνεχείς σειρές όπως τα του πεζού
λόγου αλλά διαιρούνται σε βραχύτερα microετρικά κώλα Yπάρχουν τα
microονοστροφικά ποιήmicroατα (Σαπφούς Aλκαίου Aνακρέοντα) Tα τριαδικά
σχήmicroατα στροφής αντιστροφής και επωδού
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
1 9
H κωλοmicroετρία του Aριστοφάνη αναγνωρίζεται από το βιβλίο του Hρωδιανού
περί ποιηmicroάτων κώλον είναι η microετρική microονάδα που περιέχει λιγότερο από τρεις
ακατάληκτες διποδίες Aνάλογα και microε τους τραγικούς και κωmicroικούς ποιητές
έκανε χωρισmicroούς στίχων (δηλ την κωλοmicroετρία) Aσχολήθηκε microε τους εννιά
λυρικούς (Πίνδαρος Bακχυλίδης Σαπφώ Aνακρέων Στησίχορος Σιmicroωνίδης
Ίβυκος Aλκαίος Aλκmicroάν microε microια προσθήκη την Kόριννα) H έκφραση για την
επιλογή των συγγραφέων και την καταχώρηση των ονοmicroάτων τους σε
καταλόγους microε περιεχόmicroενο κατ επιλογήν είναι το εγκρίνειν Aνάλογα η ordo
του Kοιντιλιανού inserere του Oράτιου Στον Kικέρωνα η διάκριση σε classes
δηλ τάξεις Έτσι οι ρωmicroαίοι ονοmicroάζουν τους εγκριθέντες συγγραφείς classici
που σηmicroαίνει πρώτης τάξης Tα πλήρη ευρετήρια ονοmicroάζονταν πίνακες O
David Ruhnken 1768 επινοεί τον όρο κανών microε τη σηmicroασία οδηγού ή προτύπου
(όχι όmicroως στην αρχαιότητα microε την έννοια του R που τον παίρνει από τη Bίβλο)
Oι εγκριθέντες έγιναν και οι πραττόmicroενοι δηλ έγιναν αντικείmicroενο πραγmicroατειών
και οι εκκριθέντες χάθηκαν
Δεν υπάρχει υπόmicroνηmicroα για την επική ή λυρική ποίηση ούτε για σκηνικούς
ποιητές Έγραψε όmicroως τις υποθέσεις (δηλ συνοπτικές παρουσιάσεις των έργων)
που είναι πολύ σηmicroαντικές (ήδη περιπατητική παράδοση από microαθητή
Aριστοτέλη τον Δικαίαρχο O Aριστοφάνης θέλει να γράψει απλές και ορθές
εισαγωγές σε κάθε κείmicroενο) Έκανε όmicroως σχόλιαέκδοση στον Aριστοφάνη τον
κωmicroικό σίγουρα ασχολήθηκε microε τον Mένανδρο που θαύmicroαζε απεριόριστα ως
microιmicroητή του βίου (ανάλογα και το ενδιαφέρον του για την Oδύσσεια) Ήταν σε
θέση να ανακαλύψει ποιός ποιητής έκλεβε από τους παλαιότερους και φαίνεται
ότι είχε συντάξει και κατάλογο των λογοκλοπών (για πρώτη φορά) Ίσως
έγραψε και τις σωζόmicroενες διδασκαλίες (δηλ πληροφορίες για εορτή άρχοντα
νίκη πρωταγωνιστή και δεύτερος τίτλος και κατάλογος προσώπων) των
δραmicroατικών έργων (αλλά όχι τις άτεχνες ιαmicroβικές υποθέσεις)
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
20
Λέξεις microεγάλο λεξικογραφικό έργο κάλυπτε όλους τους τοmicroείς της λογοτεχνίας
(πεζογραφία και ποίηση) Tα αποσπάσmicroατα δείχνουν την ευρύτητα του πεδίου
ερευνών τη συστηmicroατική κατά τοmicroείς διάταξη της ύλης του και τη microέθοδο της
εξήγησης Προσπαθεί να αντιδιαστείλει χρονολογικά την αρχαία από τη νεότερη
χρήση microιας λέξης και αν είναι δυνατόν να βρει τον τόπο καταγωγής της
δεύτερης Eρώτηmicroα ποιές λέξεις δεν χρησιmicroοποιούν οι παλιοί ποιές είναι
καινοφανείς
Άλλα έργα περί προσώπων (προσωπείων) Περί των Aθήνησιν εταιρίδων
Mετρικών παροιmicroιών και αmicroέτρων παροιmicroιών (4 βιβλία) Περί ζώων
APIΣTAPXOΣ (H TEXNH THΣ EPMHNEIAΣ)
Aπό Σαmicroοθράκη ζει στην Aλεξάνδρεια επί Πτολεmicroαίου Στ του Φιλοmicroήτορα
(180-145 πX) microετά τον Aριστοφάνη τη θέση του στη βιβλιοθήκη παίρνει ο
Aπολλώνιος ο ειδογράφος και πέmicroπτος microετά ο Aρίσταρχος που ήταν και
παιδαγωγός της βασιλικής οικογένειας Πεθαίνει στην Kύπρο Mαθητές του 40
λόγιοι microόνο ένας από αυτούς είναι ποιητής ο Mόσχος ο Συρακούσιος Oύτε ο
ίδιος ο Aρίσταρχος πρέπει να έγραψε στίχους Oι περισσότεροι microαθητές του
διαφεύγουν σε περιοχές εκτός της πτολεmicroαϊκής κυριαρχίας και έτσι επέρχεται η
κρίση στη φιλολογία της Aλεξάνδρειας (microετά βιβλιοθηκάριος κάποια σκοτεινή
microορφή ο Kύδας εις εκ των λογχοφόρων)
Kάλυψε το κενό των προκατόχων του και έγραψε υποmicroνήmicroατα (ίσως 800 αν και
υπερβολικός αριθmicroός)
Έγραψε και microια σειρά microονογραφιών τα συγγράmicromicroατα κυρίως ως πολεmicroικές
(προς Φιλίταν προς Kυmicroανόν προς το Ξένωνος παράδοξον) Eυρεία
αποσπάσmicroατα των υποmicroνήmicroατών του σώζονται σε βενετικό κώδικα της Iλιάδας
Πρόκειται όχι για microια νέα έκδοση αλλά για σχόλια που περιέχουν λήmicromicroατα από
το οmicroηρικό κείmicroενο και ευρεία κριτική του κειmicroένου microε πολλές αναφορές σε
προηγούmicroενες κριτικές αναθεωρήσεις Aπό τον Δίδυmicroο το περί της
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
2 1
Aρισταρχείου διορθώσεως και από τον Aριστόνικο το περί σηmicroείων (Iλιάδος και
Oδυσσείας) Στον Wolf prolegomena ad Homerum 1795 ανήκει η πρωτιά ότι
πρόσεξε στον βενετικό κώδικα τα σχόλια του Aρ και έτσι αφορmicroώmicroενος από
αυτήν την ιστορία της παράδοσης του οmicroηρικού κειmicroένου έγειρε το ζήτηmicroα της
γνησιότητας και της ενότητας των οmicroηρικών επών
O Aρίσταρχος χρησιmicroοποιεί κι αυτός τα κριτικά σηmicroεία εισαγmicroένα από τον
Zηνόδοτο και τον Aριστοφάνη αλλά microε κάποιες αλλαγές Tις ασυmicroφωνίες του
microε τον Z τις σηmicroείωνε microε την διπλή περιεστιγmicroένη τις δικές του σηmicroαντικές
παρατηρήσεις microε τις οποίες έλεγχε τις άλλες εκδόσεις και ερmicroηνείες microε την απλή
διπλή Mαζί microε τον αστερίσκο προσέθετε και τον οβελό για τις συχνές
επαναλήψεις στίχων όταν αυτές του φαίνονταν εκτός θέσεως Mια απλή στιγmicroή
έδειχνε ότι υποπτεύονταν την πλαστότητα κάποιου στίχου
Kοντά στα οmicroηρικά ο Aρίσταρχος ασχολήθηκε και microε τον Hσίοδο τον
Aρχίλοχο ίσως έκανε και εκδόσεις του Aλκαίου και Aνακρέοντα Παρέλαβε
την αυθεντία του αριστοφανικού κειmicroένου του Πίνδαρου και έκανε κάποιες
επιmicroέρους παρατηρήσεις Ίσως έκανε και υποmicroνηmicroατική δουλειά για την
τραγωδία που ήταν σε θέση να απαγγέλει από στήθους Πιο πολλές
πληροφορίες έχουmicroε για τη δουλειά του στην κωmicroωδία πάλι όmicroως microένει
αβέβαιο αν έκανε και κριτική έκδοση ή έκανε microόνο υπόmicroνηmicroα Πάντως και σε
αυτή τη δουλειά επικρίθηκε
Έκανε υπόmicroνηmicroα και στον Hρόδοτο (τον χαρακτήριζε οmicroηρικώτατον) ίσως και
στον Θουκυδίδη
O Πορφύριος προσπαθώντας να γενικεύει και να φιλοσοφεί διατύπωσε την
άποψη του Όmicroηρος εξ Omicroήρου σαφηνίζει που δεν είναι σίγουρα του
Aρίσταρχου αλλά δεν είναι microακριά από το πνεύmicroα του Kύριος αντικειmicroενικός
του στόχος είναι η ανακάλυψη της οmicroηρικής χρήσης
Στόχος της ποίησης είναι η τέρψις όχι η διδαχή Διακρίνει τα οmicroηρικά από τα
κυκλικά (από άποψη ποιότητας)
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
22
ΠEPΓAMOΣ
Aτταλίδες βασικά οι Στωϊκοί Kράτης σύγχρονος Aρίσταρχου πάει στην Pώmicroη
και διδάσκει τα στωϊκά επαναφέρει τον τίτλο του κριτικού (και κάνει και κρίσιν
ποιηmicroάτων) microε την ευρεία φιλοσοφική έννοια η Σούδα τον χαρακτηρίζει ως
οmicroηρικό βιβλία του Διορθωτικά (δέσποζε η κριτική κειmicroένων) και Omicroηρικά
(δηλ ζητήmicroατα προβλήmicroατα) microε κοσmicroολογικά και γεωγραφικά προβλήmicroατα microε
αλληγορικές εξηγήσεις
Aλληγορία ως microέθοδος ερmicroηνείας της ποίησης (ο λόγος κρύβεται στην ποίηση
πίσω από τους microύθους) Πχ η ασπίδα στη Σ ως αναπάρασταση του κόσmicroου
Στα γλωσσικά ακολουθεί τους αριστάρχειους κι όχι τους στωϊκούς (δηλ
βασικά τον Xρύσιππο στο περί ετυmicroολογικών) Kαι για Hσίοδο (αθετεί το
προοίmicroιο των Έργων όπως ο Πραξιφάνης και ο Aρίσταρχος) Γενικά ήταν
σοβαρός και ικανός να δείχνει στέρεες φιλολογικές γνώσεις γνωρίζοντας τα
αποτέλεσmicroατα των προκατόχων του microε τιmicroιότητα και ειλικρίνεια Aν οι
Περγαmicroηνοί είχαν καταλόγουε εγκριθέντων δεν πρέπει να διέφεραν πολύ από
τους αλεξανδρινούς
Bασικά υποστηρίζει την αρχή της ανωmicroαλίας κι όχι της αριστάρχειας αναλογίας
Παρόλα αυτά η διαmicroάχη δεν ήταν οξεία γιατί υπήρχε αλληλεπίδραση που
οδηγείται σε συmicroφιλίωση microε το βιβλίο του Διονυσίου Θρακός
Bασικά επιδόθηκαν οι στωϊκοί σε γλωσσολογική microελέτη Tρία γένη ονοmicroάτων
(τώρα το τρίτο λέγεται ουδέτερο) Tέσσερα microέρη του λόγου (που τα παίρνουν
από τον Aριστοτέλη) όνοmicroα ρήmicroα άρθρον σύνδεσmicroος Tα ονόmicroατα χωρίζονται
τώρα σε κύριον και προσηγορικόν (για τα πράγmicroατα)
Mαθητές του
Παναίτιος (φιλόσοφος)
Ένας δευτερεύων κλάδος είναι η συγγραφή αρχαιογνωστικών θεmicroάτων που
αναπτύσσεται ιδιαίτερα στην Πέργαmicroο Έτσι δηmicroιουργείται και κίνδυνος να
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
23
ερmicroηνεύονται τα ποιήmicroατα ως πηγές ιστορικών και τοπογραφικών ερευνών και
στροφή σε άλλους τοmicroείς της κλασικής φιλολογίας
Aντίγονος από Kάρυστο (και έργα τέχνης και Παράδοξα (τίτλος όmicroοιος microε
αυτόν του Kαλλίmicroαχου)
Πολέmicroων από Ίλιον πολυγράφος περιηγητής microε πάρα πολλές γνώσεις 30
τίτλοι έργων του Έξι τουλάχιστον βιβλία περί έργων τέχνης Πηγές του είναι οι
επιγραφές Γράφει για κωmicroωδία (για τα 12 βιβλία του Eρατοσθένη γνωρίζει στη
Σικελία τον Eπίχαρmicroο και τη δωρική κωmicroωδία) Kυρίως υποστηρίζει ότι η
πατρίδα του Ίλιον είναι η αρχαία Tροία
Δηmicroήτριος από Σκήψη για τρωϊκά (λανθασmicroένη η πίστη του για τοποθεσία
Tροίας) Tρωϊκός διάκοσmicroος (λεπτοmicroερής έκθεση για τους συmicromicroάχους των
Tρώων στη MAσία)
EΠIΓONOI TOY APIΣTAPXOY
Mε τον Πτολεmicroαίο H τον Kακεργέτη αναγκάζονται οι φιλόλογοι (βασικά οι
γραmicromicroατικοί) να φύγουν από την Aλεξάνδρεια και να πάνε σε άλλες περιοχές
(πρώτη κρίση της φιλολογίας)
Aπολλόδωρος Aθηναίος (γνωρίζει τον Παναίτιο)
Xρονικά (που ολοκληρώνονται το 144-3 πX) σε ποιητική microορφή γιατί το
ιαmicroβικό τρίmicroετρο αποmicroνηmicroονεύεται πιο εύκολα Πλήρης και ακριβής έmicromicroετρος
επιτοmicroή ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά που υπερσκελίζει το
θεmicroελιώδες έργο για την κριτική χρονολόγηση που ήταν οι Xρονογραφίαι του
Eρατοσθένη Στηρίχθηκε φυσικά στον Eρ αλλά προέβη σε αλλαγές
προσπάθησε να καταστήσει τις χρονολογίες του πιο ακριβείς (στηριγmicroένος σε
καταλόγους αρχόντων)
Περί του των νεών καταλόγου (φιλολογική πραγmicroατεία για την οmicroηρική
γεωγραφία σίγουρος για τη γνησιότητά του Kαι εδώ ακολούθησε τον
Eρατοσθένη στα γεωγραφικά του) Περί θεών σε 24 βιβλία (οmicroηρική θρησκεία
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
24
microελέτη των ονοmicroάτων των θεών και ετυmicroολογίες) Aκολουθώντας τη στωϊκή
διδασκαλία γίνεται ο πρώτος των αλεξανδρινών που γράφει για ετυmicroολογία
O πιο βασικός λοιπόν επίγονος που εκmicroεταλλεύθηκε και να αναπαρήγε τα
βασικά επιτεύγmicroατα των παλαιοτέρων Άλλα έργα περί Eπιχάρmicroου (ίσως
έκδοση των έργων του) περί Σώφρονος
Διονύσιος Θραξ αριστάρχειος
Tέχνη Γραmicromicroατική Γραmicromicroατική εστιν εmicroπειρία (=εmicroπειρική γνώση) των παρά
ποιηταίς τε και συγγραφεύσιν ως επί το πολύ λεγοmicroένων Aπό έξι microέρη
αφιερωmicroένα στην ορθή ανάγνωση την εξήγηση των ποιητικών τρόπων την
ανάπτυξη του θέmicroατος την κατάταξη ανάλογων φαινοmicroένων την ανέρευση των
ετυmicroολογιών και την κριτική προσέγγιση της ποίησης Iδιαίτερη επίδραση είχαν
οι παρατηρήσεις του για τα microέρη του λόγου (partes orationis)
Bασικά είναι ερmicroηνευτής του Omicroήρου
Δίδυmicroος (ο Xαλκέντερος) Έγραψε τόσα πολλά βιβλία που κι ο ίδιος δεν
microπορούσε να θυmicroηθεί τί έγραψε (βιβλιολάθας) 3500 -4000 βιβλία
Για Όmicroηρο Πίνδαρο τραγικούς ( ο Σοφοκλής ήταν ο αγαπηmicroένος του σχόλια
στον OιδKολ Aντίθετα επέκρινε τον Eυριπίδη) Λέξις κωmicroική και Λέξις
τραγική Περί παροιmicroιών Συmicroποσιακά ή Σύmicromicroεικτα microε ποικίλα θέmicroατα Πάντως
δεν έχουmicroε σαφή microαρτυρία για το ότι έκανε έκδοση ή διόρθωση κάποιου
λυρικού ή δραmicroατικού ποιητή Aσχολήθηκε ακόmicroη και microε ρήτορες (πχ
Δηmicroοσθένη)
Παρακινήθηκε από τον έρωτα για τη διάσωση της φιλολογικής κληρονοmicroιάς
των ελληνιστικών χρόνων
Aρχαία Bιβλία
Στο 5 αι τα βιβλία εξακολοθούν να είναι ένα σπάνιο είδος (πχ Σωκράτης microιλά
για βιβλία του Aναξαγόρα ίσως τα αντίγραφα ποιητικών έργων ως σχολικά
κείmicroενα Aπό την κλασική εποχή δεν έχουmicroε δείγmicroατα βιβλίων για να
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
25
microπορέσουmicroε να ξέρουmicroε τη microορφή τους Oι γνώσεις microας στηρίζονται στην
ελληνιστική εποχή
Tυλιγmicroένος πάπυρος σχήmicroα κυλινδρικό Άβολος τρόπος ξετυλίγmicroατος γι αυτό
και τα περισσότερα παραθέmicroατα γίνονται από microνήmicroης (γι αυτό και ανακρίβειες)
Δύσκολος και ο τρόπος ανάγνωσης του ίδιου του κειmicroένου χωρίς στίξη
τονισmicroό (που πρωτοαρχίζει από ελλην εποχή αλλά γενικεύεται microόλις στις αρχές
του Mεσαίωνα) Aκόmicroη και τα ποιητικά κείmicroενα γράφονται σα να ήταν πεζά
(καινοτοmicroία του Aριστοφάνη Bυζάντιου 257-180 πX) για παραδοσιακή
κωλοmicroετρία που ξεκαθαρίζει τις microετρικές ενότητες των ποιητικών κειmicroένων
Mέγεθος στήλες κειmicroένου ύψους 20-25 εκ περίπου (δηλ 25 microε 45
στίχοι)Mόνο η microια πλευρά γραmicromicroένη Πάπυρος ως υλικό από Aίγυπτο και
Συρία και κοντά στη Bαβυλώνα Λόγω κάποιας έλλειψης του υλικού γραφής οι
Ίωνες χρησιmicroοποίησαν δέρmicroατα προβάτων και κατσικιών Στην Πέργαmicroο της
ελληνιστικής εποχής επινοήθηκε η περγαmicroηνή (επεξεργασmicroένα δέρmicroατα microε
επιφάνεια προσφοτερότερη από τον πάπυρο vellun) λόγω κάποιας αιγυπτιακής
απαγόρευσης της εξαγωγής παπύρου Όmicroως η χρήση της περγαmicroηνής δεν
γενικεύεται εύκολα (φτάνουmicroε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για να
βρούmicroε δείγmicroατα που δείχνουν τη γενική χρήση για αντιγραφή χειρογράφων
πχ τραγωδία Kρήσσαι του Eυριπίδη Περί της παραπρεσβείας του Δηmicroοσθένη)
Για βιβλία και φιλολογία στην εποχή της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας
Aρχές της λατινικής φιλολογίας στον 3αιπX Kαθώς δεν υπάρχουν
βιβλιοθήκες ούτε microηχανισmicroοί για τον πολλαπλασιασmicroό και την κυκλοφορία των
βιβλίων ενώ υπάρχει microεγάλο ενδιαφέρον και η Pώmicroη διαθέτει πολύ πλούσια
παραγωγή στα διάφορα λογοτεχνικά είδη (ποιητική δραmicroατική και πεζογραφική
παραγωγή) είναι εύκολο να διατρέχουν τα έργα κίνδυνο αλλοίωσης του
αρχικού τους περιεχοmicroένου H γραmicromicroατική εισάγεται στην Pώmicroη από τον
οmicroηριστή Kράτη τον Mαλλώτη που πάει στη Pώmicroη για διπλωmicroατική αποστολή
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
26
και σπάει το πόδι του Δύο γραmicromicroατικοί της πρώιmicroης εποχής είναι ο Γάιος
Oκτάβιος Λαmicroπαδίων και ο Kόιντος Bαργουντήιος
Στη Pώmicroη δηmicroιουργείται για πρώτη φορά το πρόβληmicroα microετάφρασης microίmicroησης
κια σύγκρισης K Έννιος και Aίλιος Στίλων οι αρχαιότεροι εκπρόσωποι
Bάρρων ως εκδότης γλωσσόλογος και αρχαιοδίφης (de lingua latina 5 βιβλία)
Bέρριος Φλάκκος (αυτοκρατορικά χρόνια) σηmicroαντικό λεξικό Bαλέριος Πρόβος
Pέmicromicroιος Πλαίmicroων Aσκόνιος Πεδιανός microε την έκδοση και ερmicroηνεία κειmicroένων
Σουητώνιος microε τη αρχελλην και λατινική γλώσσα
Yποmicroνηmicroατισmicroός και γραmicromicroατική είναι κατά την ύστερη αρχαιότητα τα
κυριότερα αντικείmicroενα της ρωmicro φιλολογίας (πχ υποmicroνήmicroατα Πορφυρίου
Σέρβιου στον Bεργίλιο Δονάτου στον Tερέντιο)
O πιο σηmicroαντικός κατά το αλεξανδρινό πρότυπο φιλολόγου (microαθητής ο ίδιος
του Διονυσίου θρακός στην Pόδο) είναι ο Λεύκιος Aίλιος Στήλων (L Aelius
Stilo) Έτος 100 πX Xρησιmicroοποιεί πρώτος στη Pώmicroη τα κριτικά σηmicroάδια των
Aλεξανδρινών Aσχολείται microε τον Πλαύτο που ως πολύ δηmicroοφιλής συγγραφέας
εύκολα νοθεύτηκε ή κυκλοφορούσαν 130 έργα microε το όνοmicroά του ο Aίλιος
ασχολήθηκε microε την ορισικη αποκατάσταση του έργου του Πλαύτου οσο και microε
τη γνησιότητα των έργων του Mαθητής του ήταν ο Bάρρων άνθρωπος
πολυmicroαθής (116-27πX) Kι αυτός κάνει κατάλογο των έργων του Πλαύτου
fabulae Varronianae microε 23 έργα Aρχή του recorrectio errorum qui per
scripturam dictionemve fiunt (η επανόρθωση των σφαλmicroάτων που γίνονται στη
γραφή ή το λεκτικό)
Eπίσης ασχολούνται microε την ερmicroηνεία απαρχαιωmicroένων ή δύσκολων λέξεων
Mε τη διάδοση της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στα τελευταία χρόνια της
δηmicroοκρατίας δηmicroιουργήθηκε η ανάγκη για ίδρυση βιβλιοθήκης (το όνειρο που
δεν πραγmicroατοποιήθηκε του Kαίσαρα) Iδιωτικές βιβλιοθήκες Tελικά η 1η
δηmicroόσια ιδρύεται από το Γάιο Aσίνιο Πολλίωνα στο Atrium Liberalis το 39 πX
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
27
Για το εmicroπόριο των βιωλίων ξέρουmicroε λίγα πχ για τον Kικέρωνα και τον Aττικό
που γνώριζε από πρώτο χέρι τον τρόπο που στην Eλλάδα διακινούνταν το
εmicroπόριο των βιβλίων και θέτει τους δικούς του librarii (που είναι και
βιβλιοπώλες και αντιγραφείς) στη διάθεση των φίλων του (ίσως επιί πληρωmicroή)
Συχνά οι ίδιοι οι συγγραφείς θέλανε να προβούνε σε διορθώσεις των ήδη
εκδοmicroένων και εποmicroένως κυκλοφορούντων βιβλίων κάτι που γινόταν φυσικά σε
κάποια αντίγραφα και όχι σε όλα
Στην αυτοκρατορική εποχή η ιδέα της κατοχής πολλών βιβλίων γίνεται επίδειξη
πλούτου O Aύγουστος ιδρύει δύο ακόmicroη δηmicroόσιες βιβλιοθήκες microία στον
Παλατίνο λόφο και microία στο πεδίο του Άρεως (campus Martis)Biblioteca Ulpia
είναι επί Tραϊανού και είναι πολύ φηmicroισmicroένη Oι grammatici είναι οι δάσκαλοι
(που συχνά συγχέονται microε τους rhetores) Kαινοτοmicroία του απελεύθερου του
Aττικού να διδάσκεται στο σχολείο ο Bεργίλιος και άλλοι σύγχρονοι
συγγραφείς κάτι που είχε ως συνέπεια να γεmicroίσει η αγορά microε πολλά
κακοαντιγραmicromicroένα αντίγραφα Aποτέλεσmicroα να γίνονται λάθη και αλλοιώσεις
ήδη από νωρίς Πολύ συχνά γίνονται και διάφορες διορθώσεις
O microεγάλος γραmicromicroατικός της εποχής του Aυγούστου Bέρριος Φλάκκος
συγκεντρώνει ακόmicroη το ενδιαφέρον του στους πρωϊmicroους συγγραφείς O
σύγχρονός του Yγίνος γράφει βιβλίο για τον Bεργίλιο microε κριτικές
παρατηρήσεις για το κείmicroενο O Pέmicromicroιος Παλαίmicroων στρέφεται στους
σύγχρονούς του ο Aσκώνιος γράφει βιβλία για τον Kικέρωνα τον Bεργίλιο τον
Σαλλούστιο O πιο φηmicroισmicroένος φιλόλογος του 1ου είναι ο Mάρκος Bαλέριος
Πρόβος από τη Bηρυττό (20-105 microX) microετά από αποτυχία προαγωγής στο
στρατό στράφηκε στα αρχαία κείmicroενα microάζεψε ένα microεγάλο αριθmicroό τα
επεξεργάστηκε προσεκτικά και υιοθέτησε πολά κριτικά σηmicroάδια ακολουθώντας
τους κανόνες της αλεξανδρινής microεθοδολογίας Aσχολήθηκε ειδικά microε τον
Bεργίλιο Λουκρήτιο και Oράτιο Άφησε όχι κείmicroενα αλλά ένα δάσος από
παρατηρήσεις στα αρχ κείmicroενα Δείγmicroατα της δουλειάς του βρίσκουmicroε στο
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
28
Σέρβιο Δονάτο Mάλλον όχι πολύ σπουδαίο κριτικό πνεύmicroα Tελικά δεν
microπορούmicroε να ξέρουmicroε την αξίας του Σίγουρα ελάχιστες είναι οι εικασίες και
διορθώσεις του Πρόβου που βρίσκουmicroε στα χειρόγραφα κάτι που δείχνει ότι οι
Pωmicroαίοι έδειχναν σεβασmicroό στα αυθεντικά κείmicroενα Tα υπάρχοντα χειρόγραφα
του βεργίλιου δείχνουν πόσο λίγο η φιλολογική φροντίδα που αναπτυσσόταν
γύρω από ένα συγγραφέα microπορούσε να επηρεάσει το κείmicroενό του
Kατά τον 2αι παράλληλα microε την παρακmicroή της δηmicroιουργικής πνοής αρχίζει ένα
microεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαϊκή δηmicroιουργείται λοιπόν microια αρχαϊστική τάση
που είναι πολύτιmicroη γιατί αναβίωσε το ενδιαφέρον για κείmicroενα άλλως πολύ
δυσνόητα που θα τα χάναmicroε εντελώς Oι αττικές νύχτες του Aύλου Γέλλιου
δείχνουν το microεγάλο ενδια΄φερον των τότε λογίων για να ξαναβρίσκουν παλιά
χειρόγραφα ή παλιές γραφές Περιγράφονται συλλέκτες σπάνιων βιβλίων
βιβλιοφίλων που microιλούν για πανάκριβα παλιά αντίγραφα microε σηmicroειώσεις παλιών
σχολιαστών Πληροφορία για αντιβολή περισσότερων χειρογράφων από τον
Στατίλιο Mάξιmicroο κικερωνιστή στο τέλος του 2αι
Aργότερα γίνονται επιτοmicroές παλαιότερων έργων που microπορεί να είναι ανιαρές
αλλά έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ιστορία των κλασικών κειmicroένων ΠX O
Φλώρος έκανε σύνοψη της ρωmicro ιστορίας Δονάτος υποmicroνηmicroατίζει τον Tερέντιο
και βεργίλιο ο Σέρβιος γράφει το περίφηmicroο υπόmicroνηmicroα στον Bεργίλιο
Πορφυρίων και Aκρων microεγάλοι φιλόλογοι του 4ουαι
De nuptiis philologiae του Martianus Capella αρχές του 5ουαιAλληγορική
πραγmicroατεία microε θέmicroα τις 7 ελευθέριες τέχνες ως παράνυmicroφους στο γάmicroο του
Eρmicroή και της Φιλολογίας Γραmicromicroατική Pητορική Διαλεκτική Aριθmicroητική
Mουσική Γεωmicroετρία Aστρονοmicroία
H σηmicroασία των επιτοmicroών για τους ανθρώπους του Mεσαίωνα από τα εκεί
παραθέmicroατα αντλούσαν πολύ συχνά τη γνώση τους για την αρχ λογοτεχνία
Eπίσης αποκτούσαν τη δυνατότητα να δίνουν στα δικά τους γραπτά την
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
29
επίφαση microάθησης (οικτρά δυσανάλογη microε την πενιχρότητα των πραγmicroατικών
τους κλασικών γνώσεων)
H microεγάλη αλλαγή από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαmicroηνό κώδικα αρχίζει
από τον 2αι αντιmicroετωίζεται αρχικά διστακτικά (βλ Mαρτιάλη διάφηmicroηση για
κώδικες που όmicroως δεν φαίνεται να είχαν πολύ επιτυχία) και τελικά θριαmicroβεύει
τον 4αι κυρίως από τους χριστιανούς Eίναι πιο εύχρηστος πιο ανθεκτικός
διευκολύνει πολύ τη θρησκεία και τη νοmicroική γιατί κατοχυρώνει καλύτερα
Kατά συνέπεια το πέρασmicroα από τον πάπυρο στην περγαmicroηνή αναγκάζει στην
πρώτη microεγάλη microεταγραφή που οπωσδήποτε έκανε πολλά κείmicroενα να χαθούν
Γραφές
Στο τέταρτο αιώνα κορυφώνεται η ρήξη χριστιανισmicroού και ειδωλολατρείας M
Kωνσταντίνος 312 ελευθερία λατρείας των χριστιανών 384 ο Amicroβρόσιος
επίσκοπος Mεδιολάνου και Σύmicromicroαχος ειδωλολάτρης 394 Θεοδόσιος αναγκάζει
τον τελευταίο ειδωλολάτρη επαναστάτη Bίριο Nικόmicroαχο Φλαβιανό να ηττηθεί
και να αυτοκτονήσει Bασικοί ειδωλολατρικοί προmicroαχώνες είναι οι Pωmicroαίοι
γερουσιαστές Tο έργο του Mακροβίου Saturnalia περιγράφει ειδωλολάτρες που
microιλούν για υψηλά θέmicroατα για τη φιλοσοφία την ιστορία τη θρησκεία και
κυρίως τον Bεργίλιο Συγκινητικό και νοσταλγικό Aναβίωση των
ειδωλολατρικών κειmicroένων Δίληmicromicroα των χριστιανών τί να κάνουν microε τα ειδωλ
κείmicroενα O συmicroβιβασmicroός είναι αναπόφευκτος Eυτυχώς δεν καταργούν εντελώς
όπως και διατηρείται το ρωmicro εκπαιδευτικό σύστηmicroα ελλείψει άλλου καλύτερου
Έτσι συχνά δανείζονται στοιχεία των ειδωλολατρικών (Amicroβρόσιος de officiis
ministrorum από Kικέρωνα de officiis Aυγουστίνος στο De doctrina christiana
υιοθετεί τους 3 τύπους της ρητορικής από Kικέρωνα Mεγάλο το δίληmicromicroα πχ
του Iερώνυmicroου
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
30
Συναρπαστική η πληροφόρηση για το ενδιαφέρον που υπήρχε στην ύστερη
αρχαιότητα για την κλασκή αρχαιότητα και τη διάσωσή της είναι τα
βιβλιογραφικά σηmicroειώmicroατα στο τέλο κάποιου έργου ή κεφαλαίου που
ξανααντιγράφονται από χειρόγραφο σε χειρόγραφο και αυτή η δραστηριότητα
εντάθηκε σηmicroαντικά προς τα τέλη του 4αι Συχνά διαβάζουmicroε για κάποιον όχι
επαγγελmicroατία φιλόλογο αλλά για κάποιον πχ ερασιτέχνη αξιωmicroατικό ή
διοικητικό υπάλληλο που υπήρξε αναγνώστης και αντιγραφέας κάποιου έργου
ΠX βιβλιογραφικό σηmicroείωmicroα στο τέλος του χρυσού γαϊδάρου του Aπουλήιου
Ego Sallustius legi et emendavi Romae felix Olibrio ert Probino vc conss in
foro Martis (όπου λειτουργούσαν σχολές ρητορικής και γραmicromicroατικής)
controversiam declamans oratori Endelechio Rursus Constanipoli recognovi
Caesario et Attico cons
Δίνονται πληροφορίες για το έτος κλπ
Kατά την εποχή της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας η πνευmicroατική ζωή στις ελλην
επαρχίες βρισκόταν σε κατάσταση παρακmicroής Yπολειτουργούσε ακόmicroη το
Mουσείο Πχ Aριστόνικος συγκροτεί microια νέα επιλογή οmicroηρικών σχολίων ο
Tρύφων ταξινοmicroεί τα σχήmicroατα λόγου Eποχή Tιβερίου ο Θέων γράφει σχόλια
σε ελληνιστικούς (Θεόκριτος Aπολλώνιος Kαλλιmicroάχος) Hλιόδωρος για microέτρα
Aριστοφάνη 2-3 αι οι Aπολλώνιος Δύσκολος (1ος για σύνταξη πρώτος
ξεχωρίζει τον παρακείmicroενο ως microε παρούσα κατάσταση) χρήση ενεστώτα και
αορίστου Kαι ο γιος του Hρωδιανός Yπήρχε και πρακτικός λόγος της
παρακmicroής η διδιασκαλία στα σχολεία βασικά της ρητορικής κι όχι των
ποιητών Παράλληλα αρχίζει και η microίmicroηση των κλασικών και βασικά της
γλώσσας τους αττικισmicroός (Φρύνιχος Aττικιστής Aντιαττικιστής για το τί δεν
υπάρχει στα αττικά κείmicroενα) Aυτή η τάση είχε και microια θετική πλευρά
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
3 1
διασφάλισε την αδιάλειπτη αντιγραφή των κλασικών (microε εξαίρεση τον
Mένανδρο)
H τάση του Ωριγένη να χρησιmicroοποιεί το ίδιο σύστηmicroα σηmicroαδιών στο περιθώριο
που είχαν χρησιmicroοποιήσει οι αλεξανδρινοί και έκανε σε ένα χειρόγραφο
(Eξαπλά) το εβραϊκό κείmicroενο και τις microεταφράσεις του σε έξι παράλληλες
στήλες Ωριγένη έκδοση Kαινής Διαθήκης κατά το παράδειγmicroα του
Aρίσταρχου microε συνδυασmicroό της γραmicromicroατικής ηθικής και αλληγορικής
ανάγνωσης Στον Προκόπιο από Γάζα αποδίδεται ο συνολικός σχολιασmicroός της
Bίβλου
Oι χριστιανοί δεν πρέπει να προέβησαν ποτέ σε κάψιmicroο ή λογοκρισία των
ειδωλολατρικών βιβλίων Aντίθετα πολύ συχνά χρησιmicroοποιούσαν τη
φιλοσοφική ορολογία των στωϊκών microορφές όπως ο Bασίλειος γράφει πώς να
χρησιmicroοποιούνται από τους νέους τα αρχ κείmicroενα ο Γρηγόριος επέκρινε όσους
χριστιανους απέρριπταν βιβλία που ό ίδιος θεωρούσε χρήσιmicroα για να τα
αξιοποιεί Mορφές του 6αι ο Xορίκιος και ο Προκόπιος ασχολούνται και microε τις
δύο κατηγορίες βιβλίων Aν και καίγανε microε microανία βιβία microε αιρετικές τάσεις
ποτέ κάτι τέτοιο δεν microαρτυρείται για τα ειδωλολατρικά βιβλία και αυτό ισχύει
και για το σύνολο της βυζαντινής εποχής
Πρώϊmicroη βυζαντινή περίοδος
Kαταρχήν υπάρχει ακmicroή κάτι σαν Πανεπιστήmicroια microε διαφορετικά ενδιαφέροντα
στην Aλεξάνδρεια Aντιόχεια Aθήνα Bηρυττό Πόλη Γάζα Bασικά microε microίmicroηση
του ύφους των ρητόρων και τη γνώση των νόmicroων λόγω αύξησης των δηmicroοσίων
υπαλλήλων που έπρεπε να είναι microορφωmicroένοι H microίmicroηση είναι τόσο των αττικών
όσο και των αττικιστών (πχ Λουκιανού και Aριστείδη) κάτι που συνεχίστηκε
σε όλο το Bυζάντιο Mετά όmicroως παρακmicroή και microόνο η Aθήνα και η
Aλεξάνδρεια οπότε ο Iουστιανός στα 529 κλείνει τη σχολή των Aθηνών
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
32
Yπάρχουν κυρίως συλλογές σχολίων ή ανθολόγια και συmicroπιλήmicroατα έργα
γνωστών ρητόρων Oι ΣEIPEΣ του Προκοπίου Γάζας είναι ένα είδος
σχολιασmicroού στα βιβλία της Γραφής απρατίζονταν από τις γνώmicroες
προηγούmicroενων microελετητών συχνά microε αυτούσια παραθέmicroατα των απόψεών τους
Tο πιο βασικό στοιχείο αυτής της εποζής είναι ότι περιορίστηκε σηmicroαντικά ο
αριθmicroός των έργων που διαβάζονταν Πχ 7 τραγωδίες του Aισχύλου και του
Σοφοκλή 9-10 του Eυριπίδη Kατά τον Wil ο λόγος είναι ότι κατά τον πχ 2 ή
3ο αι κάποιος διακεκριmicroένος σχολάρχης κατάρτισε έναν κατάλογο microε τα
βιβλία που άξιζαν να χρησιmicroοποιούνται στο σχολείο και αυτός διαδόθηκε και
επικράτησε σε όλα τα σχολεία της αυτοκρατορίας Πρόκειται ίσως για microια πολύ
σχηmicroατοποιηmicroένη άποψη άγνωστη η ταυτότητα του σχολάρχη (πχ κάποιος
Eυγένιος) Ποιά κείmicroενα διαβάζονται Aποσπάσmicroατα Φαέθων Mελανίππη
Δεσmicroώτις του Eυρ τον 5αι της Σαπφούς και του Kαλλίmicroαχου από τον 7αι O
Mένανδρος διαβαζόταν ακόmicroη στη σχολή της Γάζας O Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (810-891) είχε διαβάσει πάρα πολλά έργα που δεν
microας σώζονται Άρα η απώλεια των έργων λόγω συνειδητής επιλογής δεν microπορεί
να έγινε τόσο νωρίς Tον 6αι η κατάρρευση της αυτοκρατορίας είχε ως
αντίκτυπο την πλήρη παραmicroέληση των γραmicromicroάτων Mόνο το πανεπιστήmicroιο της
Πόλης λειτουργούσε επί Θεοδοσίου B στα 425 και η εκκλησιαστική σχολή
ενώ η σχολή της Aλεξάνδρειας ήταν αποmicroονωmicroένη Mε την εικονοmicroαχία για
τρεις αιώνες ελάχιστα γίνεται λόγος για παιδεία Mόνο αξιόλογα έργα του
Xοιροβοσκού καθηγητή Γραmicromicroατικής στην Πόλη και οι Kανόνες του
Θεογνώστου για την ορθογραφία στις αρχ του 6ουαι
Πολύ σηmicroαντικές είναι οι microεταφράσεις στις ανατολικές γλώσσες των ελλην
κειmicroένων microε κέντρο τη Nίσιβη και τη Έδεσσα της Συρίας Πχ οι Σύριοι δεν
microιλούσαν ελληνικά Γινόταν microετάφραση της λειτουργίας Πιθανότατα το 1ο
κείmicroενι η καινή Διαθήκη επίσης έργα του Aριστοτέλη της Mετεωρολογίας του
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
33
Θεόφραστου που σώζεται microόνο σε συριακή microετάφραση Λουκιανός
Γραmicromicroατική του Διονυσίου Θρακός για να δοθεί και παιδεία βασισmicroένη σε
microεταφρασmicroένα ελλην λογοτεχνικά κείmicroενα Bέβαια αυτές οι συριακές
microεταφράσεις δεν έχουν ιδιαίτερη αξία για το φιλόλογο αφού microάλλον θέλουν οι
ίδιες διόρθωση
Πιο σηmicroαντικές είναι οι αραβικές microεταφράσεις κυρίως ενδιαφέρον για τις
microαθηmicroατικές επιστήmicroες τον Πλάτωνα τον Aριστοτέλη και τον Θεόφραστο
Περί κωνικών τοmicroών του Aπολλώνιου Περγαίου η σηmicroασία της microετάφρασης
της Ποιητικής Oι αραβικές γίνονται από τις συριακές
Πάρα πολύ σηmicroαντική microορφή ο λόγιος που έζησε στη Bαγδάτη όπου ίδρυσε και
σχολή microεταφραστών Xουναίν ιmicroπν Iσάκ 809-873 ίσως συρόφωνος και
πολύγλωσσος (ελλην αραβικά περσικά) Aναζητεί ελλ χειρόγραφα στη
Mεσοποταmicroία Συρία Παλαιστίνη Aίγυπτο σχολιάζει τη δουλειά των
προηγούmicroενων microεταφραστών και δείχνει τη δική του microέθοδο Aκολουθεί τη
microέθοδο του Γαληνού στη συγκέντρωση του ιπποκρατικού corpus
Aρmicroενικές κυρίως η Bίβλος Φίλωνα Xρονικό Eυσεβίου Διονυσίου Θράκα
Kαλλίmicroαχου Πελειάδες Eυριπίδη (microόνη γνωστή microας πηγή)
H Aναγέννηση του 9ου αι
Σχολή του Πατριάρχη Bάρδα στη Πόλη Mεταγραmicromicroατισmicroός που ήδη είχε
αρχίσει microισό αι πρίν αλλά τώρα καθιερώνεται λόγω έλλειψης περγαmicroηνής
παπύρου και microετά χαρτιού Aπό ένα λοιπόν τέτοιο χειρόγραφο microπορεί να
προέρχονται και τα άλλα τα σηmicroερινά (ή από περισσότερα) 1ο 835 του
Λένινγραντ (Eυαγγελιάριο Uspenskij) Mονή Στουδιτών στην Πόλη ως βασική
αφετηρία του microεταγραmicromicroατισmicroού
Φώτιος Πατριάρχης βιβλιοθήκη ή Mυριόβιβλιος 280 κεφάλαια προς αδερφό
Tαράσιο Kυρίως για ιστορικά και αττικιστικά κείmicroενα που δεν microας σώζονται
εποmicroένως είναι πρώτης τάξεως πηγή Aπό microνήmicroης χωρίς ταξινοmicroικό σύστηmicroα
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
34
microάλλον από τις σηmicroειώσεις που ο Φώτιος κρατούσε κατά τη διάρκεια 20 χρόνων
ανάγνωσης Mυθιστορήmicroατα που δεν τον αρέσουν ως περιεχόmicroενο Kαθόλου
ποίηση Λεξικόν στο microοναστήρι
Aρέθας και δικά του χειρόγραφα επίσκοπος Kαισάρειας Kαππαδοκίας (όπου
και εκεί χειρόγραφα) Πλάτων Eυκλείδης Λουκιανός Όργανον Aριστοτέλη
Aριστείδη κάποιους χριστιανούς αρκετά αττικιστές πάλι όχι ποίηση αλλά και
όχι ιστορία σαν τον Φώτιο Aκριβή η συλλογή βιβλίων
Yστεροβυζαντινή περίοδος
14ος αι ο λόγιος αυτοκράτωρ Kωννος Z Πορφυρόγγενητος microε εγχείριδια για
τη διακυβέρνηση του κράτους Eπί Iωάννη Tσιmicroισκή 969-976 επιτελείο λογίων
microε τη Σούδα η πρώτη εγκυκλοπαίδεια όχι αναγκαστικά αξιόπιστη πηγή αλλά
κάτι microεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας κατά αλφαβητική σειρά microε όχι
ιδιαίτερα υψηλή νοηmicroοσύνη των συντακτών της
H αντιγραφή χειρογράφων ανήκε σε microια microικρή οmicroάδα λογίων δασκάλων και
επαγγελmicroατιών αντιγραφέων Iδρυση Nοmicroικού και Φιλοσοφικού τmicroήmicroατος στην
Πόλη Mιχαήλ Ψελλός 1018-1078 για microυθιστοριογράφους Hλιόδωρο επαινεί
γρηγόριο ναζιανζηνό και κυρίως ρήτορες χωρίς όmicroως σπουδίαο κριτικό πνεύmicroα
(σύγκριση Eυριπίδη-Γ Πισίδη)
Άννα Kοmicroνηνή σχολιασmicroός πολιτικών και ζωολογικών πραγmicroατειών του
Aριστοτέλη (από Eυστράτιο Nίκαιας Mιχαήλ Eφέσου)
Eυστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσνίκης βιβλιοφιλία και ενδιαφέορν για διάσωση
χειρογράφων σχόλια σε Πίνδαρο φαίνεται να έχει διαβάσει πιο πολλά από microας
γνωστά σήmicroερα σχόλια στο ποίηmicroα 1000 στίχων του Διονυσίου Περιηγητή και
1400 σελ σχόλια σε Iλιάδα και Oδύσσεια όχι πάντα σπουδία και όχι δικά του
ως επί το πλείστον
Iωάννης Tζέτζης 1110-1180 σχόλια σε 3 κωmicroωδίες Aριστοφάνη Hσίοδο microέρος
Omicroήρου έργα Kαλλιmicroάχου και Iππώνακτα (άγνωστα σε microας)
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
35
Mιχαήλ Xωνιάτης (Aκοmicroινάτος) γνώση Eκάλης επυλλίου του Kαλλίmicroαχου
Eπίσκοπος στην Aθήνα κέντρο αξέστων χωρικών
Mεγάλη καταστροφή φέρει η άλωση του 1204 βιβλία καταστρέφονται πχ
ολόκληρος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Παγκόσmicroια Iστορία)
Στη Nίκαια η νέα πρωτεύουσα αναβίωση γραmicromicroάτων Mοναχός Nικηφόρος
Bλεmicromicroύδης γράφει έργα για Λογική Φυσική Γεωγραφία αναζητά στα ταξίδια
του χειρόγραφα Στην K Iταλία ελληνόφωνη ακmicroή γραmicromicroάτων και αντιγραφή
χειρογράφων στα microοναστήρια
Στα τέλη 13ου-14ου αι η φιλολογική δουλειά είναι από τις καλύτερες του
Bυζαντίου
Mάξιmicroος Πλανούδης γνώση της λατινικής διαβάζει πολλά λατινικά έργα κάνει
microεταφράσεις microε συντηρητική λόγια γλώσσα Mεγάλο όmicroως εmicroπόδιο είναι η
σχέση Δυτ και Aνατολ Eκκλησίας που δεν συmicroφιλιώνονται Xειρόγραφο της
Aνθολογίας του σήmicroερα βρίσκεται στη Bενετία Πολλά ενδιαφέροντα (Nόννος
θετικές επιστήmicroες)
Δηmicroήτριος Kυδώνης microετάφραση έργων του Aκινάτη
Δηmicroήτριος Tρικλίνιος Θεσνίκη 1305-1320 O πρώτος σηmicroαντικός πάλι
κριτικός φιλόλογος ανακάλυψε πολλά για τα microέτρα επέφερε κριτικές
διορθώσεις και αναθεώρησε τα σχόλια φτιάχνοντας νέα συmicroπιλήmicroατα Σε αυτόν
χρωστούmicroε τη γνώση του microισού γνωστού έργου του Eυριπίδη καθώς
ανακάλυψε το κείmicroενό τους και το αντέγραψε
Σχολικό πρόγραmicromicroα αττικοί ή αττικιστές πεζογράφοι εγχειρίδια ρητορικής
τέχνης (Eρmicroογένη Aφθονίου) ποιητές (Όmicroηρο) επιλογή τραγικής και κωmicroικής
ποίησης τρία έργα από τον 13αι (τριάδες)
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
36
Έτσι οι Bυζαντινοί κατόρθωσαν να διαφυλάξουν τα αρχαία κείmicroενα σε microια
εποχή που κανείς δεν ενδιαφερόταν για αυτά Mετά microεταφέρονται στη Δύση
(τάχα απαραίτητη για τη διάσωσή τους η microετακίνηση)
Λίγα παραπάνω ονόmicroατα ουmicroανιστών της Δύσης
Πετράρχης λόγω ποιητικού ενδιαφέροντος για αρχ συγγραφείς (Λίβιο
Tερέντιο Aυγουστίνο) Aνθρωπισmicroός humanitas
Eφεύρεση τυπογραφίας editiones principes miscellanea δηλ ερmicroηνευτικές
παρατηρήσεις σε συγκεκριmicroένα χωρία microονογραφίες για έργα και υποmicroνήmicroατα
(όmicroως σποραδικά και σχετικά όψιmicroα)
1500 Έρασmicroος από Pόντερνταmicro (Bίβλος και πατερικά κείmicroενα) Άποψη ότι η
χειρόγραφη παράδοση microπορεί να αναχθεί σε ένα microοναδικό αρχέτυπο και
παρουσίασε τις microεθοδολογικές του αρχές στην εισαγωγή microε τον τίτλο methodus
της έκδοσης της καινής Διαθήκης (που χρησιmicroοποιεί ο Λούθηρος)
Iστορικοποίηση της φιλολογίας A Boumlckh που ταυτίζει τη φιλολογία microε την
ιστορία) να βρεθεί ο τρόπος γένεσης του έργου
Iστορισmicroός και ουmicroανισmicroός
Δηλ η φιλολογία καταγίνεται microε κείmicroενα που έχουν αντέξει στο χρόνο από τη
microιαmicroεριά και από την άλλη είναι επίκαιρα από κάθε άποψη Oι ιστορικές
microέθοδοι είναι δεδοmicroένες και microη ανακλητές Aλλά αυτές οι microέθοδοι και οι
γνώσεις που έχουmicroε πρέπει αν γίνουν λειτουργικές ώστε να αποβούν χρήσιmicroες
στη σύγχρονη τη δική microας ζωή H κλασική φιλολογία έχει διαmicroεσολαβητικό
ρόλο να είναι έτοιmicroη και ικανή να συmicroβάλει στην κατανόηση των αρχ
κειmicroένων και του πνευmicroατικού τους περιεχόmicroενου και να εγκαινιάσει έναν
διάλογο microε το σύγχρονο άνθρωπο
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
37
ONOMATA ΠOY ΣYNΔEONTAI ME TH ΦIΛOΛOΓIA KATA THN
EΛΛHNIKH APXAIOTHTA
(Aπό των αρχών ως του τέλους των ελληνιστικών χρόνων)
Aλέξανδρος Aιτωλός
Aλκιδάmicroας
Amicromicroώνιος
Aντίγονος ο Kαρύστιος
Aντίmicroαχος ο Kολοφώνιος
Aντισθένης
Aπολλόδωρος ο Aθηναίος
Aπολλώνιος ο ειδογράφος
Aπολλώνιος ο Pόδιος
Άρατος ο Σολεύς
Aρίσταρχος Σαmicroόθραξ
Aριστοτέλης ο Σταγειρίτης
Aριστοφάνης Bυζάντιος
Γοργίας ο Λεοντίνος
Δηmicroήτριος ο Σκήψιος
Δηmicroήτριος Φαληρεύς
Δηmicroόκριτος ο Aβδηρίτης
Δίδυmicroος Aλεξανδρεύς
Δικαίαρχος
Διονύσιος Θράξ
Eρατοσθένης Kυρηναίος
Eρmicroιππος Σmicroυρναίος
Eυφορίων Xαλκιδεύς
Zηνόδοτος ο Eφέσιος
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
38
Hφαιστίων
Θεαγένης Pηγίνος
Θεόφραστος
Iππίας ο Hλείος
Ίστρος ο Kυρηναίος
Kαλλίmicroαχος Kυρηναίος
Kράτης Mαλλεάτης
Kριτίας ο Aθηναίος
Λυκόφρων Aλεξανδρεύς
Mητρόδωρος Λαmicroψακηνός
Ξενοφάνης Kολοφώνιος
Πλάτων ο Aθηναίος
Πολέmicroων από Ίλιο
Πρόδικος ο Kείος
Πρωταγόρας
Σάτυρος ο Kαλλατιανός
Σιmicroίας ο Pόδιος
Φιλίτας ο Kώος
Φιλόξενος ο Aλεξανδρεύς
Φιλοστέφανος ο Kυρηναίος
Xρύσιππος ο Σολεύς
Bασική βιβλιογραφική πηγή
Rudolf Pfeiffer History of Classical Scholarship From the Beginnings to the
End of the Hellenistic Age Oxford 1968 (microτφρ Iστορία της κλασσικής
φιλολογίας Aπό των αρχών microέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων Aθήνα
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
39
1972) Ο δεύτερος τόmicroος περιλαmicroβάνει τους νεώτερους χρόνους και είναι εξίσου
συναρπαστικός
Albin Lesky Geschichte der griechischen Literarur Bern (microτφρΑΤσοπανάκη)
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
40
Πώς επεξεργαζόmicroαστε ένα κείmicroενο A ΓΛΩΣΣIKH EΠEΞEPΓAΣIA (BAΣH EPΓAΣIAΣ TOY KΛAΣIKOY
ΦIΛOΛOΓOY)
Γλώσσα (τυχόν microέτρο) σύνταξη Kριτική κειmicroένου διαφορετικές γραφές (τα
ΣYMBOΛA TOY KPITIKOY YΠOMNHMATOΣ)
B ΠEPIEXOMENO
Iδεολογικά (αν εκφράζονται ιδέες της εποχής κι όχι microόνο του συγγραφέα)
Πραγmicroατολογικά (REALIA) πχ του Λυσία το Yπερ Eρατοσθένους Έργα και
Hmicroέραι (κάποιο απόσπασmicroα) Omicroηρικά έθιmicroα ταφής (πχ Πάτροκλου)
Σχέση microε τέχνες εποχής περιγραφές έργων τέχνης (πχ Eυριπίδη Iων)
Aισθητικές αρχές εποχής
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
4 1
ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Kείmicroενα
1 Eντοπισmicroός των σωζοmicroένων αντιγράφων
2 Aνάγνωση των χειρογράφων
3 Kριτική και ιστορική αξιολόγηση (ταξινόmicroηση και οmicroαδοποίηση)
4 Aποκατάσταση του καλύτερου δυνατού κειmicroένου
Συναφείς βοηθητικοί κλάδοι κωδικολογία παλαιογραφία κριτική κειmicroένων
τεχνική εκδόσεων
TA XEIPOΓPAΦA
Kατάλογοι χειρογράφων microεγάλες βιβλιοθήκες (Bατικανή στη Pώmicroη Eθνική
Παρισιού Bαυαρική κρατική)
Kατάλογοι περιέχουν microορφή βιβλίου (cod κώδικας) αριθmicroός χειρόγραφου στο
πλαίσιο του ταξινοmicroικού συστήmicroατος χρονολόγηση υλικό γραφής (πχ πάπυρο
membranaceus bombycinus από χαρτί) σχήmicroα (ύψος και πλάτος των φύλλων)
τεύχη αριθmicroός φύλλων αριθmicroός στίχων σε κάθε σελίδα υδατόσηmicroα (σηmicroαντικά
για χρονολόγηση) αναφορές σε εικονογράφηση και στάχωση αναγραφή
αριθmicroού φύλλων ή σελίδων Verso recto Πρώτες λέξεις του κειmicroένου (incipit)
τελευταίες λέξεις (explicit δηλ από το ξετύλιγmicroα του κυλίνδρου) Eνδείξεις για
την προέλευση και ιστορία και προηγούmicroενους κτήτορες
YΛIKO ΓPAΦHΣ KAI MOPΦHH BIBΛIOY
Πάπυρος (Aίγυπτος) Eπεξεργασία του από Πλίνιο (διαβάζω κείmicroενο) σε
microεταγενέστερη εποχή δεν γίνονται ρολά αλλά παπύρινα βιβλία σε microορφή
κώδικα (πχ τα σωζόmicroενα έργα του Mένανδρου) Aρχικά για γραφή το recto
(εσωτερική πλευρά του κυλίνδρου) H ανάγνωση απαιτούσε το ξετύλιγmicroα του
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
42
κυλίνδρου microε το δεξί χέρι Kαταγραφή σε πάπυρο από 6αι Aπό τον 5 και 4
εξαπλώνεται η χρήση του βιβλίου και βιβλιοθηκών
Πχ Aθηναίων πολιτεία του Aριστοτέλη Mένανδρος Ως υλικό λογοτεχνικών
microέχρι το 4αι microX και για τα επίσηmicroα έγγραφα ώς τον 11αι
1752 Herculaneum σειρά από απανθρακωmicroένους 1877 Φαγιούmicro (αρχ
Aρσινόη) από 1895 συστηmicroατικές ανασκαφές (από Άγγλους microε επικεφαλής
τους Grenfell-Hunt) Παπυρολογία είναι ένας ειδικός κλάδος που ασχολείται microε
τη συντήρηση και ανάγνωση των παπυρικών κειmicroένων
ΠEPΓAMHNH- KΩΔIKAΣ
Eίδος επεξεργασmicroένου δέρmicroατος ήδη από τον 2αιπX και αποκλειστικά από
τον 4αιmicroX Πιο ανθεκτικό από πάπυρο πιο εύχρηστο υλικό Kώδικας από
τεύχη διπλών φύλλων συνήθως από 4 δίφυλλα δηλ οκτώ φύλλα (16 σελίδες)
που γι αυτό ονοmicroάζονται τετράδια Xρησιmicroοποιούνται και πεντάδια (5
δίφυλλα=20 σελίδες) πχ κώδικας Bodmer microε τη Σαmicroία Mενάνδρου
Περγαmicroηνοί κώδικες υποσκελίζουν τους άλλους τύπους βιβλίου (και λατινικά
του Tερέντιου Bεργίλιου από τον 5 και 6 αι)
Παλίmicroψηστος ήδη γραmicromicroένη microια φορά περγαmicroηνή και ξαναχρησιmicroοποιείται
microετά από σβήσιmicroο (codex rescriptus) Έτσι τα χριστιανικά κείmicroενα
επικαλύπτουν κατά κανόνα τα παλιά εθνικά Mε χηmicroική επεξεργασία
(φωτογράφηση microε υπεριώδεις ακτίνες και χρήση λαmicroπτήρων φθορίου)
ξαναδιαβάζονται τα καλυmicromicroένα Πχ κώδικας microε de re publica
XAPTI
Aπό τον 8αι κινέζοι αιχmicroάλωτοι διδάσκουν στους Άραβες την τεχνική χαρτιού
ΠAΛAIOΓPAΦIA
Eπιστήmicroη που εξετάζει περιγράφει συγκρίνει κατατάσσει και ερmicroηνεύει
ειδικούς τύπους συγκεκριmicroένων γραmicromicroάτων και microορφών γραφής καθώς και την
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
43
αλληλεξάρτηση και εξέλιξή τους Έτσι διευκολύνεται οι χρονολόγηση των
χειρογράφων η απόδοση προέλευσής τους και σε συγκεεκριmicroένα εργαστήρια ή
αντιγραφείς Έτσι πχ αναγνωρίστηκε απότον G Zuntz η γραφή και ο κύκλος
του Δηmicroητρίου Tρικλίνιου (14ος αι)
Eπίσης microε αυτήν microπορούmicroε ίσως να αναγνωρίσουmicroε και τον τρόπο που γίνονται
διάφορα σφάλmicroατα αντιγραφής θέτοντας τον θεmicroέλιο λίθο για την κριτική των
κειmicroένων και την τεχνική των εκδόσεων
EΠIΓPAΦIKH
Aντικείmicroενο τις επιγραφές γραmicromicroένες πάνω σε ανθεκτικό υλικό (πέτρα)
ΔIΠΛΩMATIKH ασχολείται microε τη γραφή των επισήmicroων εγγράφων
EΛΛHNIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Mεγαλογράmicromicroατη 3πX microε στρογγυλούς χαρακτήρες αρχαιότερη παπυρική
microεγαλογράmicromicroατη Aπό 30πX αντιτίθεται σε αυτή η νεότερη πυπυρική
microεγαλογράmicromicroατη
Bιβλικός ρυθmicroός ή αρχαιότερη microεγαλογράmicromicroατη των περγαmicroηνών (τα
περιφηmicroότερα βιβλικά χειρόγραφα)
800 microX καλλιγραφική microικρογράmicromicroατη (τα περισσότερα χειρόγραφα από 9-
15οαι) Δηmicroιουργούνται συντοmicroογραφίες Έλλειψη κανονικότητας
Aπό τέλος 14ου αι η ουmicroανιστική γραφή (σαφής και ευανάγνωστη) Mετά την
άλωση γίνεται ο microοναδικός τύπος γραφής Aπό αυτήν προέρχονται τα ελληνικά
τυπογραφικά στοιχεία (από το 1476) Kαθιερώνονται τα στοιχεία του Άλδου
Mανούτιου
ΛATINIKH ΠAΛAIOΓPAΦIA
Πέντε εποχές (κατά J Mabillon de re diplomatica 1681)
ρωmicroαϊκή γραφή (microε 5 διαφορετικούς τύπους)
εθνικές γραφές
καρολίγγεια microικρογράmicromicroατη
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
44
γοτθική microικρογράmicromicroατη
ουmicroανιστική γραφή
Tετραγωνισmicroένη κεφαλαιογράmicromicroατη (επιγραφές πρώϊmicroης αυτοκρατορικής
εποχής)
παράλληλη η αγροτική κεφαλαιογράmicromicroατη (ή βιργιλιανοί χαρακτήρες)
Eπισεσυρmicroένη (παλαιότερη και νεότερη ρωmicroαϊκή από 300 microX) Aπό αυτές
προκύπτει η microεγαλογράmicromicroατη τον 4αι microΧ microε τον περγαmicroηνό κώδικα η
ηmicroιmicroεγαλογράmicromicroατη Kαι εδώ συντοmicroογραφίες ιερών λέξεων Aπό εδώ η
ιρλανδική γραφή οι κελτικές και αγγλοσαξωνικές γραφές
Kαρολίγγεια microικρογράmicromicroατη (ευανάγνωστη ενιαία όmicroορφη γραφή)
Aπό 12 αι η γοτθική (δύο τύποι η βιβλική textura και η επισεσυρmicroένη notula)
Tελικά καθιερώνεται στην τυπογραφία microια τροποποιηmicroένη microορφή της
καρολίγγειας microικρογράmicromicroατης
KPITIKH KEIMENΩN
Aποκατάσταση όσο γίνεται πιο κοντά στην αρχική microορφή του κειmicroένου
constitutio textis Aυτή είναι η δουλειά της κριτικής των κειmicroένων Παράλληλη
και η εξέταση της έmicromicroεσης παράδοσης (παραθέmicroατα παραφράσεις υπαινιγmicroοί
παρωδίες microεταφράσεις από άλλους αρχαίους ή microεσαιωνικούς συγγραφείς
ερmicroηνευτικά υποmicroνήmicroατα λήmicromicroατα λεξικών)
Πρώτο στάδιο recensio είναι η κριτική θεώρηση των σχέσεων των
χειρογράφων έτσι ώστε να αποκλειστούν κάποια και να διαπιστωθεί ο βαθmicroός
συγγένειάς τους Xρήση ενδεικτικών σφαλmicroάτων δηλ σφαλmicroάτων που
δείχνουν ποιά σχέση έχουν τα χειρόγραφα microεταξύ τους (errores significativi)
errores separativi errores coniuctivi Άλλοτε προσθήκες χάσmicroατα
παραναγνώσεις microεταθέσεις
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
45
Δεύτερο στάδιο examinatio εξέταση αν το πιο αξιόπιστο κείmicroενο microπορεί να
θεωρηθεί πρωτότυπο αν όχι τότε αν ανήκει σε παράδοση καλή αmicroφίβολη ή
απαράδεκτη Kι αν δεν είναι το πρωτότυπο τότε να επιχειρηθεί η
αποκατάσταση της αρχικής διατύπωσης το κειmicroένου (emendatio divinatio) microε
τη θεραπεία των φθαρmicroένων χωρίων (εικασία) τη συmicroπλήρωση τυχόν
χασmicroάτων και την αθέτηση των νόθων προσθηκών
Kάθετη παράδοση
Oριζόντια παράδοση (δύσκολη η eliminatio δηλ ένας κώδικας είναι mixtus
δηλ χρησιmicroοποίησε πάνω από ένα χειρόγραφα Aυτό είναι η σύmicroφυρση)
Eliminatio codicum (δηλ περιορισmicroός του αριθmicroού των κωδίκων που θα
χρησιmicroοποιηθούν για την αποκατάσταση του κειmicroένου)
Πρέπει να γνωρίζει κανείς την ιστορία της παράδοσης των κειmicroένων
Bασικά δύο πράγmicroατα ο microεταχαρακτηρισmicroός από microεγαλογράmicromicroατη σε
microικρογράmicromicroατη (9αιmicroX) και η αλλαγή από πάπυρο σε περγαmicroηνή (microεταγραφή
4-5αιmicroX) Kάψιmicroο Aλεξανδρινής βιβλιοθήκης από Kαίσαρα το 48 πX οι
δύο σκοτεινοί αιώνες 7και 8ος και η αναγέννηση τον 9οαι (microε αντιγραφή των
περισσοτέρων αρχ συγγραφέων σε microικρογράmicromicroατα χειρόγραφα που αποτελούν
την αφετηρία της microεταγενέστερης παράδοσης) Mπορεί κατά την αντιγραφή να
αντιβάλλονταν περισσότερα από ένα αντίγραφα Kύριος εκπρόσωπος είναι ο
πατριάρχης Φώτιος του 9ου αι που συγκέντρωσε σε κατάλογο τα βιβλία που
είχαν διαβαστεί στον κύκλο του και έδωσε microια περίληψή τους
Για τη λατινική φιλολογία ισχύουν τα ίδια microε microια microόνο διαφορά ότι ήδη από
την αρχή της λατινικής λογοτεχνίας υπήρχε φιλολογικό ενδιαφέρον και (στην
αρχή) ιδιωτικές βιβλιοθήκες που microετά έγιναν δηmicroόσιες Έννιος Aίλιος Στίλων
Bάρρων (microε γραmicromicroατικές microελέτες και κριτική για θέmicroατα γνησιότητας) O
Πρόβος τον 1microX microε επεξεργασία συγγραφέων (Πλαύτος Λουκρήτιος
Bεργίλιος Oράτιος) Στην πρώιmicroη αυτοκρατορική εποχή δηmicroιουργείται ο
κανόνας των σχολικών συγγραφέων
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
46
Kαι εδώ η εποχή της microεταγραφής των κειmicroένων από παπύρους σε περγαmicroηνές
Mοναστήρια ως κέντρα αντιγραφικά και πολιτισmicroικά Kαρολίγγεια
microεταρρύθmicroιση (ανανέωση της παιδείας του εκπαιδευτικού συστήmicroατος η
γνώση και το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς) Συλλογή παλιών καλών
αντιγράφων των σηmicroαντικοτέρων κειmicroένων και microικρογράmicromicroατη γραφή
Examinatio εξέταση και emendatio διόρθωση
Aπαιτείται γνώση της γλώσσας του ύφους της σκέψης και των microεθόδων κάθε
συγγραφέα Προτιmicroάται συνήθως η δυσκολότερη γραφή ως η πο εκτεθειmicroένη
στη φθορά (lectio difficilior) Eξετάζεται τόσο η άmicroεση όσο και η έmicromicroεση
παράδοση
Mε τη διόρθωση προσπαθούmicroε να παραγάγουmicroε το καλύτερο δυνατό κείmicroενο
Σφάλmicroατα microπορούν να είναι για οπτικούς ακουστικούς και συνειρmicroικούς
λόγους (παραλείψεις απλογραφία παράλειψη ολόκληρης σειράς microεταθέσεις
γραmicromicroάτων λέξεων στίχων προτάσεων) συνειδητές βελτιώσεις σφάλmicroατα
οmicroοηχίας) Bελτίωση εικασία και αθεράπευτο χωρίο (locus desperatus)
ΣΦAΛMATA
Ένστικτο απλούστευσης
παρείσφρυση γλωσσήmicroατος
απλογραφία ή διττογραφία ή απλή παράλειψη
αφοmicroοίωση
σύγχυση microε τη χρήση βραχυγραφιών ΠPΣ (ΠATPOΣ) ΘΣ (ΘEOΣ) ΣTΣ
(ΣTAYPOΣ) SCS (SANCTUS) DNS (DOMINUS)
Mε κεφαλαία οι κώδικες Mε microικρά τα χαmicroένα αντίγραφα
To κείmicroενο πρέπει να αντοποκρίνεται στην πρόθεση του συγγραφέα στη
γλώσσα και το ύφος του
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
47
Oι απλούστερες επεmicroβάσεις είναι
αλαγή στη στίξη
αλλαγή στο χωρισmicroός των λέξεων
αλλαγή ενός microόνο γράmicromicroατος
επανόρθωση κάποια παρανοηmicroένης βραχυγραφίας
microετάθεση λέξεων
H microέθοδος της διόρθωσης δεν είναι διδακτή Xρειάζεται δηmicroιουργική microατιά και
συνδυαστική ικανότητα
Έχει τρία microέρη εισαγωγή κείmicroενο υπόmicroνηmicroα
Yπάρχουν και εκδοτικές σειρές συλλογές αποσπασmicroάτων
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
48
KPITIKH KEIMENΩN
constitutio textu=αποκατάσταση του αρχικού κειmicroένου (ή του πιο καλού κατά
το δυνατόν κειmicroένου που να πλησιάζει στο αυτόγραφο του συγγραφέα -που δεν
σώζεται) Aυτός είναι ο στόχος της κριτικής των κειmicroένων
Recensio συγκέντρωση πηγών διερεύνηση της αλληλεξάρτησής τους
(στέmicromicroατα)
Examinatio επιλογή των διαφόρων γραφών που η recensio έκρινε απαραίτητες
και εντοπισmicroός φθοράς
Conjectural restoration (αποκατάσταση microε εικασία) διόρθωση φθαρmicroένων
χωρίων συmicroπλήρωση των χωρίων microε φθορά
OPOI
Apparatus criticus=κριτικό υπόmicroνηmicroα Aπαραίτητο σε κριτική έκδοση ενός
κειmicroένου (περιέχει διάφορες γραφές διορθώσεις φιλολόγων ίσως και σχόλια
του εκδότη πάνω σε microια γραφή)
archetypum= αρχέτυπο το πρότυπο από το οποίο πήγασε η πρώτη διακλάδωση
της παράδοσης microε κείmicroενο απαλλαγmicroένο από όλα τς σφάλmicroατα που προέκυψαν
κατά τη δικλάδωση της παράδοσης Για να φτάσουmicroε σε αυτό κάνουmicroε
constitutio (αποκατάσταση του αθεντικού κειmicroένου) Λέγεται και codex
archetypus Yπαρχέτυπα είναι παρακάτω στο στέmicromicroα και από αυτά προς τα
πάνω ανασκευάζεται το αρχέτυπο
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
49
codex descriptus=απόγραφο αντίγραφο σωζόmicroενου κώδικα
codex deterior=κατώτερος κώδικας Iσχύει η αρχή recentiores non deteriores
(Pasquali)
codex eliminandus=κώδικας που πρέπει να αποκλειστεί γιατί είναι
περιορισmicroένης αξίας Eliminatio είναι η διαδικασία αποκλεισmicroού κωδίκων που
αποκαλύπτονται ως κατώτεροι
codex optimus=ο καλύτερος κώδικας
codex originalis=πρωτότυπος κώδικας
codex palimpsestus (rescriptus)=παλίmicroψηστος δηλ πάλιν ψάω έχει δύο
στρώmicroατα που το ένα (το νεότερο) έχει επικαλύψει το παλαιότερο (πχ
γεωγραφία Στράβωνα Σοφοκλή σε Leiden αραβικός παλίmicroψηστος της
Amicroβροσιανής βιβλιοθήκης microε Aινειάδα Aνακάλυψη του de re publica του
Kικέρωνα για πρώτη φορά από τον Angelo Mai)
codex recentior= βλ παραπάνω για την αρχή για νεώτερους χρονολογικά
κώδικες
codex unicus=κώδικας microοναδικός (οπότε microόνο αυτός για παράδοση κειmicroένου)
collatio=αντιβολή αντιπαραβολή κωδίκων για να ανακαλύψουmicroε τις microεταξύ
τους σχέσεις Mπορεί να προκύψει microια κλειστή παράδοση (δηλ όλες οι γραmicromicroές
είναι αποκλίνουσες και είmicroαστε σε θέση να συγκροτήσουmicroε ένα κλειστό και
αυτοτελές διάγραmicromicroα δηλ ένα στέmicromicroα που θα εκφράζει τη συγγένεια microεταξύ
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
50
των χειρογράφων Aν όχι δηλ αν δεν microπορέσουmicroε να διαπιστώσουmicroε τις
σχέσεις τότε έχουmicroε ανοικτή παράδοση)
combinatio=συνδυασmicroός
contaminatio=συmicroφυρmicroός των κωδίκων η συρροή γραφών από περισσότερα
από ένα χειρόγραφα όταν δηλ ένας κώδικας δεν πρόερχεται microόνο από ένα
πρότυπο αλλά χρησιmicroοποιεί περισσότερα (από παραβολή δύο υποδειγmicroάτων ή
όταν ο αντιγραφέας έχει ένα κείmicroενο microε κάποιες διαφορετικές γραφές στο
περιθώριο ως εναλλακτικές λύσεις που άλλοτε τις βάζει στο κείmicroενο άλλοτε τις
αφήνει ή τις παραλείπει Πιθανότητες να διατηρήσει τη γραφή του κειmicroένου και
τη γραφή του περιθωρίου στις θέσεις τους ή να το αντιστρέψει ή κάτι από τα
δύο να microην το αναφέρει καν)
corruptela=φθαρmicroένο χωρίο φθορά Πρέπει να το θεραπεύσουmicroε
crux=σταυρός αθεράπευτο χωρίο Σε περίπτωση φθοράς του χωρίου που δεν
microπορούmicroε ούτε microε divinatio να θεραπεύσουmicroε τότε σταυρώνουmicroε το χωρίο
κρατώντας στο κείmicroενο την φθαρmicroένη του microορφή
divinatio=εικασία για σωστή γραφή αν η παράδοση βρεθεί ότι είναι φθαρmicroένη
eliminatio=αποκλεισmicroός περιορισmicroός των κωδίκων (για να φτάσουmicroε στο
αρχέτυπο και να φτιάξουmicroε το στέmicromicroα)
emendatio (emend)=διόρθωση (βασισmicroένη σε εικασία) Πότε επιτρέπεται να
παρέmicroβουmicroε στην παράδοση Mόνο όταν αποκλείεται να είναι σωστή (βλ West
75 όχι microόνο τότε αλλά microια διόρθωση microπορεί να είναι ορθή χωρίς να είναι
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
5 1
αναγκαία) Για microια διόρθωση απαραίτητη είναι η γνώση του ύφους του
συγγραφέα και του περιεχοmicroένου του έργου του Eικασίες έχουν επιβεβαιωθεί
χάρη σε παπυρικά αποσπάσmicroατα
fontes (traditionis)=πηγές της παράδοσης
glossa (gl)=ερmicroηνεία δύσκολης λέξης (οι αλεξανδρινοί πχ συχνά έγραφαν για
γλώσσες δηλ δυσνόητες λέξεις που συναντιώνταν σε κείmicroενα περασmicroένων
εποχών) Γλώσσηmicroα δηλ microια λέξη ή φράση που ερmicroηνεύει κάτι του κειmicroένου
(κάποτε παρεισφρύει στο κυρίως κείmicroενο)
hyparchetypum= βλ παραπάνω
indices=ευρετήρια (κύριων ονοmicroάτων όρων πχ γεωγραφικών λογοτεχνικής
κριτικής φιλολόγων Aπαραίτητοι σε κάθε επιστηmicroονικό έργο)
interpolatio=παρεmicroβολή προσθήκη
lacuna (lac)=χάσmicroα όταν δηλ σε ένα παραδεδοmicroένα συνεχόmicroενο χωρίο
διαπιστωθεί ότι κάτι λείπει Aν δεν microπορούmicroε να την συmicroπληρώσουmicroε τότε
βάζουmicroε Aν γίνει προσθήκη (addidit) τότε η προσθήκη αυτή microπαίνει σε lt gt
interpretatio=ερmicroηνεία
lectio difficilior=δυσκολότερη γραφή (οπότε πολύ πιο πιθανό να είναι η σωστή)
lectio singularis=άπαξ γραφή (δηλ δεν παραδίδεται αλλού)
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
52
sigla=σηmicroάδια (πχ [ ] τα βάζουmicroε όταν θέλουmicroε να εξοβελίσουmicroε κάτι από το
κείmicroενο που είναι περιττό στα λατινικά ο όρος εξοβελίζω είναι deleo
delendum=πρέπει να εξοβελιστεί Για lt gt βλ παραπάνω είναι το addendum
(προσθήκη)
stemma=δείχνει τις σχέσεις microεταξύ των σωζοmicroένων κωδίκων τις οικογένειες
κωδίκων τα εξαγόmicroενα υπαρχέτυπα και το αρχέτυπο (microη σωζόmicroενο)
testimonia=πηγές η έmicromicroεση παράδοση Mπορεί και να περιέχονται στο κάτω
microέρος του κειmicroένου πριν από το κριτικό υπόmicroνηmicroα
transliteratio=microεταγραmicromicroατισmicroός (δηλ το πέρασmicroα από την κεφαλαιογράmicromicroατη
στη microικρογράmicromicroατη Γίνεται τον 9αι microX)
variae lectiones (variantes vl)= ποικίλες γραφές του ίδιου πράγmicroατος οπότε
πρέπει να γίνει επιλογή της καλύτερης
editio critica (Editio maior)=κριτική έκδοση που δηλ εκτός από το κείmicroενο
περιέχει και εισαγωγή (praefatio) Στην εισαγωγή απαριθmicroούνται οι επιmicroέρους
microάρτυρες του κειmicroένου (χειρόγραφα) και περιγράφονται microε συντοmicroία
Δηλώνονται οι πιθανές σχέσεις microεταξύ τους και γίνεται ένα στέmicromicroα
Δηλώνονται τα σύmicroβολα (sigla) Mε λατινικά κεφαλαία δηλώνονται τα
χειρόγραφα microε πεζά ελληνικά οι αποκαταστηmicroένοι υπαρχέτυποι Oι οικογένεις
χειρογράφων microε κεφαλαία ελληνικά Γενικά να περιλαmicroβάνει ότι είναι
αναγκαίο στον αναγνώστη για την κατανόηση του τmicroήmicroατος της έκδοσης που
περιέχει το κείmicroενο και κυρίως το κριτικό υπόmicroνηmicroα Eπίσης περιλαmicroβάνονται
στοιχεία για βιογραφικές-ιστορικές προυποθέσεις του έργου κυρίως η βιογραφία
του συγγραφέα πρόβληmicroα γνησιότητας ιστορία πρόσληψης και
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
53
αποτελεσmicroατικότητας του κειmicroένου Aναφορά σε λογοτεχνικές πηγές που
αναφέρονται στο κείmicroενο Συνήθως γράφεται στα λατινικά Aκολουθεί το
κείmicroενο microε το κριτικό υπόmicroνηmicroα Kάποτε υπάρχει και υπόmicroνηmicroα microε την έmicromicroεση
παράδοση του κειmicroένου ή και τα αρχαία σχόλια
editio princeps=πρώτη τυπωmicroένη έκδοση ενός κειmicroένου
BAΣIKΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Maas P Textkritik Leipzig 1957 (microτφρ NXιονίδη Aθήνα 1975)
Pasquali G Storia della tradizione e critica del testo 2 Φλωρεντία 1952
Havet L Manuel de critique verbale appliqueacutee aux textes latins Παρίσι 1911
Fraumlnkel H Einleitung zur kritischen Ausgabe der Argonautika des Apollonios
(Abhd Akad d Wiss in Goumlttingen Phil-hist Kl Folge 3 Nr 55 1964)
West ML Textual Criticism and Editorial Technique Stuttgart 1973
(=Kριτική των κειmicroένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρmicroόζονται στους
Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς microτφρ ΓM Παράσογλου Aθήνα 1989)
Mioni E Introduzione alla Paleografia Greca Padova 1973 (microτφρ εισαγωγή
στην ελληνική παλαιογραφία microτφρ NΠαναγιωτάκη βέκδοση MIET Aθήνα
1979)
Reynolds LD- Wilson NG Scribes ans Scholars A Guide to the
Transmission of Greek and latin Literature Oxford 21975 (=Aντιγραφείς και
φιλόλογοι Tο ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειmicroένων microτφρ N
Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1981)
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
54
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ΓPAΦH
Yπάρχει ένα ανατολικό υπόστρωmicroα (πρώτοι οι Σουmicroέριοι 2800 πX microε διαφορά
ουσιαστική την ύπαρξη βιβλιοθηκών και αρχείων για καθαρά πρακτικούς
σκοπούς Bιβλιοθήκη Aσουρmicroπανιπάλ microε σωζόmicroενες 20000 πινακίδες στο
Bρετανικό Mουσείο) Δεν υπάρχει όmicroως φιλολογία microόνο πρακτική χρήση της
γραφής
H γραφή κατά Hρόδοτο πρωτοέρχεται στους αναλφάβητους Έλληνες από τη
Φοινίκη (Kάδmicroηια γράmicromicroατα) Mέσω Pόδου από τη M Aσία (νότια παράλια)
στην κυρίως Eλλάδα Aντίθετα ο Eκαταίος Mιλήσιος microιλά για Δαναό πρίν από
τον Kάδmicroο από Aίγυπτο Mυκηναϊκή γραφή γραmicromicroική B (αποκρυπτογράφηση
από Michael Ventris)
Tο σπουδαίο microε τα οmicroηρικά έπη είναι ότι ανήκουν στην εποχή κατά την οποίαν
η προσαρmicroογή των φοινικικών γραmicromicroάτων για δήλωση των γραmicromicroάτων της
ελληνικής εποχής Tο αλφάβητο (microε την προσθήκη και φωνηέντων) έσχε την
εαυτού φύσιν δηλ ολοκληρώθηκε και τελειοποιήθηκε κατά την επική εποχή
Γράmicromicroατα αλεξίλογα δηλ που βοηθούν το λόγο και τη σκέψη H γραφή είναι
προσιτή σε όλους όχι microόνο στο ιερατείο ή για πρακτικούς σκοπούς υπάρχει η
χρωστίς ή γραφίδα και η εισαγωγή παπύρου από την Aίγυπτο Έτσι microετά από
την περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της microνήmicroης και της προφορικης
παράδοσης ακολουθεί microια δεύτερη microε παράλληλη χρήση και της γραφής microέχρι
τον 5 αι δεν αλλάζουν πολλά αλλά από την έβδοmicroη δεκαετία του 5 αρχίζουν
οι συχνές αναφορές σε γραφές και γραφείς (κύριο πχ από Aισχ Προmicro 460 κε
για microνήmicroη και γράmicromicroατα) καθώς και εικονογραφήσεις γραφέων Έτσι ακούmicroε
και για διάδοση και εύκολη απόκτηση βιβλίων πχ Aναξαγόρα από Σωκράτη
(σε απολογία) Kαταγράφονται και microπορούν να διαβαστούν οι τραγωδίες (κάτι
που προϋποθέτει την κριτική τους από την microετέπειτα κωmicroωδία) Δηmicroόσια
απαγγελία του Hρόδοτου το 430 πX αλλά ο Θουκυδίδης microιλά για αγώνισmicroα
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
55
ξυγγραφή ες αεί Eπί άρχοντος Eυκλείδου (403-2) γίνεται η υιοθέτηση του
ιωνικού αλφαβήτου στα επίσηmicroα δηmicroόσια έγγραφα έναντι της τοπικής αττικής
γραφής Όχι όmicroως πως γίνεται γενικός microεταχαρακτηρισmicroός
56
56
Recommended