370: H ποιοτική έρευνα στην κλινική πράξη

Κοινωνική έρευνα στην υγεία και στις υπηρεσίες υγείας

Εισαγωγή στην ποιοτική έρευνα

Ευρυνόμη Αυδή

Τμήμα Ψυχολογίας, ΑΠΘ

Σχέδιο του μαθήματος

11/3/14 Ορισμοί και πεδία εφαρμογής κοινωνικής έρευνας. Ζητήματα επιστημολογίας. Ε. Αυδή

18/3/14 Ρύθμιση και Διαμεσολάβηση Δ. Ξανθοπούλου

1/4/14 Βασικές αρχές ψυχομετρίας. Βασικά ψυχομετρικά εργαλεία Γ. Γιαγλής

8/4/14 Κατασκευή ερωτηματολογίου Γ. Γιαγλής

29/4/14 Βασικές αρχές ποιοτικού ερευνητικού σχεδιασμού. Ε. Αυδή

6/5/14 Μέθοδοι συλλογής ποιοτικών δεδομένων: Συνέντευξη και ομάδες εστίασης. Ε. Γεωργάκα

Σχέδιο του μαθήματος

3/5/14 Εθνογραφική έρευνα και συμμετοχική παρατήρηση. Ο. Αναστασόπουλος

20/5/14 Εισαγωγή στη θεμελιωμένη θεωρία. Κ. Ποδαρά

27/5/14 Αφηγηματική έρευνα Ι. Κούτρη

3/6/14 Κοινωνική έρευνα στην κοινότητα: Εκτίμηση αναγκών, σχεδιασμός και αξιολόγηση ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων Α. Ζήση

10/6/14 Κλείσιμο – συζήτηση

Αξιολόγηση του μαθήματος

Γιατί κοινωνική έρευνα;

Η υγεία και η ασθένεια από βιοψυχοκοινωνική οπτική (π.χ. Engel, 1977).

Σύνθετη αλληλεπίδραση βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων στην εμφάνιση και στην πορεία της ασθένειας.

Έκφραση μέσω γραφής και υγεία

O Pennebaker σε σειρά ερευνών:

Βασικός σχεδιασμός: οι συμμετέχοντες γράφουν σε ημερολόγιο για κάποιο στρεσογόνο/ τραυματικό γεγονός, 3-5 φορές, για 15-20΄σε συνεχόμενες ημέρες.

Έκφραση μέσω γραφής και υγεία

Άμεσα αποτελέσματα: αύξηση δυσφορίας και αρνητικής διάθεσης και μείωση θετικής διάθεσης

Μακροπρόθεσμα αποτελέσματα (4 μήνες μετά): •μείωση επισκέψεων στο γιατρό για ζητήματα που σχετίζονται με στρες•Καλύτερη ανοσοποιητική λειτουργία•Καλύτερη λειτουργία πνευμόνων•Μειωμένη αρτηριακή πίεση

Έκφραση μέσω γραφής και υγεία

• Καλύτερη ηπατική λειτουργία• Λιγότερες ημέρες νοσηλείας• Βελτιωμένη διάθεση• Αυξημένη υποκειμενική ευεξία• Μείωση κατάθλιψης• Λιγότερες παρεισφρητικές σκέψεις και

συμπτώματα αποφυγής

Τρόποι αντιμετώπισης του στρες και καρκίνος

Διαχρονική έρευνα με διαφόρους τύπους καρκίνου (Epping-Jordan, Compas, & Howell, 1994):

η αντιμετώπιση μέσω αποφυγής λειτουργεί ως προβλεπτικός παράγοντας ταχύτερης εξέλιξης της ασθένειας σε επανεξέταση έναν χρόνο αργότερα

Στρες και υγεία

Keller et al (2012) Does the perception that stress affects health matter? The association with health and mortality. Health Psychology, 31(5), 677-84

29000 άτομα στις ΗΠΑ, παρακολούθηση 1998-2006

‘πόσο στρες βιώσατε τον τελευταίο χρόνο;’

‘πιστεύετε ότι το στρες βλάπτει την υγεία σας;’

Στρες και υγεία

Έχοντας ελέγξει την επίδραση των κοινωνικοδημογραφικών χαρακτηριστικών, συμπεριφορών υγείας και πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας:

Το στρες και η αντίληψη ότι το στρες είναι επιβλαβές επηρεάζουν αρνητικά τη σωματική και ψυχική υγεία

Οι 2 παράγοντες αλληλεπιδρούν τα άτομα με υψηλό στρες και την αντίληψη ότι αυτό βλάπτει την υγεία 43% αύξηση θνησιμότητας

Στρες και υγεία

Τα άτομα που είχαν βιώσει υψηλό στρες, και πίστευαν ότι το στρες δε βλάπτει την υγεία χαμηλότερη θνησιμότητα από αυτούς με χαμηλό στρες και την πεποίθηση ότι το στρες βλάπτει

Στρες και υγεία

Στρεσογόνος συνθήκη στο εργαστήριο – (Social stress test).

Πειραματική συνθήκη το στρες είναι βοηθητικό για την επίδοση.

Παρατηρήθηκε αλλαγή στη φυσιολογική αντίδραση στο στρες – αύξηση καρδιακού ρυθμού αλλά αιμοφόρα αγγεία παρέμειναν χαλαρά (σε αντίθεση με την ομάδα ελέγχου)

Αλληλεγγύη και υγεία

Poulin et al. (2013). Giving to others and the association between stress and mortality. American Journal of Public Health, 103(9), 1649-55

846 ενήλικες (34-93 ετών) στις ΗΠΑ, 5 ετής διαχρονική έρευνα

‘πόσο στρες βιώσατε τον τελευταίο χρόνο;’

‘πόσο χρόνο διαθέσατε στο να βοηθήσετε συγγενείς, φίλους, γείτονες κ.λπ;’

Αλληλεγγύη και υγεία

Έχοντας ελέγξει: ηλικία, κατάσταση υγείας, βασικές ψυχοκοινωνικές παραμέτρους

Για κάθε σημαντικό στρεσογόνο γεγονός ζωής αύξηση θνησιμότητας κατά 30%

Αυτή η αύξηση δεν παρατηρήθηκε στα άτομα που πρόσφεραν σε άλλους

Το στρες δεν ήταν προβλεπτικός παράγοντας θνησιμότητας σε αυτούς που προσφέρουν σε άλλους και ήταν προβλεπτικός παράγοντας θνησιμότητας σε αυτούς που δεν προσφέρουν σε άλλους

Κοινωνική υποστήριξη

Νεαρές γυναίκες κλήθηκαν να εκτελέσουν κάποιο απαιτητικό έργο, ενώ βίωναν υψηλά ή χαμηλό επίπεδο στρες με ή χωρίς κοινωνική υποστήριξη.

Μετρήθηκε η αρτηριακή πίεση την ώρα που εκτελούσαν το έργο.

Το υψηλό επίπεδο στρες οδήγησε σε υψηλή αρτηριακή πίεση, αλλά η επίδραση ήταν πολύ μεγαλύτερη στις γυναίκες που βίωσαν το στρες μόνες τους χωρίς κοινωνική υποστήριξη.

Η σημασία της σχέσης γιατρού- ασθενή

Del Canale et al (2012). The relationship between physician empathy and disease complications. Academic Medicine, 87 (9), 1243-49.

20,961 ασθενείς με διαβήτη τύπου Ι ή ΙΙ, στην περιοχή της Πάρμα, έτος 2009

242 γιατροί πρωτοβάθμιας υγείας

Εξαρτημένη μεταβλητή – οξείς μεταβολικές επιπλοκές

Η σημασία της σχέσης γιατρού- ασθενή

Οι ασθενείς οι γιατροί των οποίων είχαν υψηλή ενσυναίσθηση είχαν στατιστικά σημαντικά λιγότερες επιπλοκές.

Η ενσυναίσθηση του γιατρού (και η ηλικία του ασθενή) ήταν προβλεπτικός παράγοντας των επιπλοκών.

Δεν φάνηκε να επηρεάζουν ηλικία και φύλο του γιατρού ή ασθενή, γεωγραφική περιοχή, και η χρονική διάρκεια της σχέσης.

Το νόημα της προφύλαξης

Η χρήση προφυλακτικού στη σεξουαλική ζωή ομοφυλόφιλων ανδρών (Flowers et al, 1996).

Η πρόληψη ως μετάδοση πληροφοριών.

Έρευνα για το νόημα που έχει η σεξουαλική επαφή χωρίς προφύλαξη για τους ίδιους τους άνδρες.

Συνεντεύξεις με ομοφυλόφιλους άνδρες σχετικά με το νόημα της σεξουαλικής επαφής χωρίς προφύλαξη.

Το νόημα της προφύλαξης

Η σεξουαλική επαφή χωρίς προφύλαξη πιο συχνή στις πιο στενές ομοφυλοφιλικές σχέσεις.

Για πολλούς αποτελεί βασικό στοιχείο της ρομαντικής σχέσης/ σχέσης με δέσμευση και αγάπη.

Ακόμη και ο κίνδυνος της μόλυνσης νοηματοδοτείται ως απόλυτη έκφραση της αγάπης.

Πεδία εφαρμογής της κοινωνικής έρευνας στην υγεία

Ατομικό επίπεδο

Έρευνα που έχει στόχο να συνδέσει ψυχολογικές / κοινωνικές μεταβλητές με την εμφάνιση και την πορεία συγεκριμένων νόσων, με την ποιότητα ζωής, κ.λπ

Πεδία εφαρμογής της κοινωνικής έρευνας στην υγεία

Κοινοτικό επίπεδο

Έρευνα με στόχο να ενδυναμώσει κοινότητες/ ομάδες κοινού, ώστε να αποκτήσουν μεγαλύτερο έλεγχο στην υγεία και στην περίθαλψη.

Μέθοδοι - η έρευνα δράσης, εθνογραφική έρευνα, μελέτες περίπτωσης.

Συνεργασία με (συχνά ευάλωτες ομάδες) με στόχο την ενδυνάμωση, την κοινωνική αλλαγή και ειδικά των συνθηκών που αυξάνουν την ευαλωτότητα των ομάδων αυτών

Πεδία εφαρμογής της κοινωνικής έρευνας στην υγεία

Δημόσια υγεία

Σύνδεση με την επιδημιολογία και την προαγωγή της υγείας.

Έρευνα με στόχο να προσδιορίσει ψυχολογικές μεταβλητές που αποτελούν προβλεπτικό παράγοντα της υγείας και των συμπεριφορών υγείας.

Διεπιστημονικό πεδίο

Πεδία εφαρμογής της κοινωνικής έρευνας στην υγεία

Κριτικές προσεγγίσεις: Σύνδεση με την κριτική θεωρία/ κοινωνικές επιστήμη.

Εξετάζει κριτικά τα κυρίαρχα συστήματα λόγου που συνδέονται με την υγεία και την ασθένεια, με στόχο την αναγνώριση της πολιτικής διάστασης της γνώσης.

Σημείο εστιασμού είναι η κοινωνία στο σύνολό της – αναλύει πώς η εξουσία, η οικονομία και μακρο-κοινωνικές διεργασίες δομούν την υγεία, την περίθαλψη.

Κοινωνική έρευνα

Ποσοτική έναντι Ποιοτικής έρευνας

Ποσοτική έρευνα αριθμητικές μεταβλητές θετικισμός/ πραγματισμός διατύπωση και εξέταση ερευνητικής υπόθεσης αντικειμενικότητα (αξιοπιστία και εγκυρότητα) ουδετερότητα του ερευνητή

Έρευνα και επιστημολογία

Η μεθοδολογία συνδέεται με συγκεκριμένες παραδοχές που αφορούν τη φύση της πραγματικότητας (δηλαδή την οντολογία) και τη βάση ή τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να γνωρίσουμε την πραγματικότητα αυτήν (δηλαδή την επιστημολογία).

Επιστημολογία - ο κλάδος της φιλοσοφίας που αφορά τη θεωρία της γνώσης, τη φύση της γνώσης, το φάσμα της, και την αξιοπιστία και εγκυρότητά της.

Θετικισμός/ πραγματισμός

Υπάρχει άμεση αντιστοιχία ανάμεσα στα αντικείμενα και στην αναπαράστασή τους:

«ο εξωτερικός κόσμος καθορίζει πλήρως τη μια και μοναδική σωστή οπτική για αυτόν, ανεξάρτητα από τη διαδικασία ή της συνθήκες της θέασης» (Kirk & Miller, 1986:14).

Θετικισμός/ πραγματισμός

Στόχος της επιστήμης - να παραγάγει αντικειμενική γνώση, δηλαδή γνώση που είναι αμερόληπτη και πέρα αξιών, βασίζεται σε μια «εξωτερική» οπτική, χωρίς προσωπική εμπλοκή ή επένδυση από την πλευρά του ερευνητή.

Ποιοτική έρευνα

Συστηματική και αναστοχαστική ερμηνεία μη-αριθμητικών δεδομένων, μέσα από ένα συγκεκριμένο θεωρητικό πρίσμα.

Προσφέρει λεπτομερή περιγραφή των φαινομένων και των διεργασιών που μελετά.

Έμφαση στις διεργασίες, στο βίωμα και στο νόημα.

Ποιοτική έρευνα

Όσον αφορά τη βάση των ποιοτικών ερευνών, συνήθως αντλούν από τις παρακάτω επιστημολογικές θέσεις:

• φαινομενολογία (και κονστρουκτιβισμός)

• κοινωνικός κονστρουξιονισμός

Ποιοτική έρευνα: βασικά χαρακτηριστικά

Η ποιοτική έρευνα εστιάζεται γενικώς στο νόημα, δηλαδή στο πώς οι άνθρωποι κατανοούν και νοηματοδοτούν τον κόσμο, την εμπειρία και τον εαυτό τους.

Η επιστήμη ως κοινωνική διεργασία που παράγει υποθέσεις εργασίας

Έμφαση στην περιγραφή παρά στη μέτρηση και στην ερμηνεία

Το υλικό είναι ποιοτικά, δηλαδή μη- αριθμητικά, δεδομένα, συνήθως λέξεις ή εικόνες

Ποιοτική έρευνα: βασικά χαρακτηριστικά

Στόχος της έρευνας να δημιουργήσει υποθέσεις ή θεωρία και όχι να ελέγξει υποθέσεις

Αφορά τη γνώση του συγκεκριμένου και του μερικού παρά την αναζήτηση παγκόσμιων νόμων.

Μελετά τα φαινόμενα μέσα στο πλαίσιό τους

Επιδιώκει να είναι ολιστική - εμπεριέχει την πολυπλοκότητα, την ποικιλομορφία και τις αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν συχνά το ερευνητικό υλικό

Φαινομενολογία

Η φαινομενολογία (Husserl, 1859-1938) - προσέγγιση εναλλακτική στο θετικό εμπειρισμό για τη μελέτη της ανθρώπινης εμπειρίας.

Αποσκοπεί στην πλήρη περιγραφή και μελέτη των φαινομένων, των δεδομένων δηλαδή της ανθρώπινης εμπειρίας και συνείδησης.

Φαινομενολογία

• «η άμεση διερεύνηση και περιγραφή των φαινομένων (δηλαδή των δομών της συνείδησης) όπως βιώνονται στη συνείδηση, χωρίς θεωρίες όσο αφορά την αιτιακή τους εξήγηση, και με όσο το δυνατόν περισσότερη ελευθερία από προκαταλήψεις, που δεν έχουν εξεταστεί, και από προϋπάρχουσες υποθέσεις» (Spiegelberg, 1970).

Φαινομενολογία

Η (υπερβατική) φαινομενολογία αφορά τον κόσμο όπως μας παρουσιάζεται.

Στόχος της είναι να επιστρέψουμε «στα ίδια τα πράγματα» και να βάλουμε σε παρένθεση αυτά που θεωρούμε ότι ήδη γνωρίζουμε.

Αφορά τον κόσμο όπως βιώνεται μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο και σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή.

Φαινομενολογία

Ο σκοπός της φαινομενολογικής μελέτης είναι η πλήρης και σε βάθος περιγραφή των φαινομένων της καθημερινής εμπειρίας.

Aπώτερος στόχος - να διαχωριστούν οι όψεις των φαινομένων που σχετίζονται με συγκεκριμένες περιστάσεις από την ουσία τους.

Κοινωνικός κονστρουξιονισμός

Βασικές παραδοχές (Gergen, 1985):Η γνώση είναι ιστορικά, κοινωνικά και πολιτισμικά

τοποθετημένη Η γνώση δε στηρίζεται στην εμπειρική της

εγκυρότητα, αλλά συντηρείται από κοινωνικές διεργασίες

Οι περιγραφές και οι εξηγήσεις για τον κόσμο δεν είναι ουδέτερες, αλλά αποτελούν μορφές κοινωνικής δράσης, η οποία συντηρεί κάποιους θεσμούς/ συστήματα λόγου και αποκλείει άλλα

Κοινωνικός κονστρουξιονισμός

Τα βασικά σημεία διαφοράς του κοινωνικού κονστρουξιονισμού από την «παραδοσιακη» ψυχολογία μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

• αντί-ουσιοκρατική τάση • αντι-πραγματισμός – κάθε γνώση βασίζεται σε

έναν τρόπο θέασης, που παραγάγει ενός τύπου γνώση και εξυπηρετεί κάποιες (κοινωνικές) λειτουργίες

• η ιστορική και πολιτισμική τοποθέτηση της γνώσης – αντίθεση με τις λεγόμενες «μεγάλες αφηγήσεις»

Κοινωνικός κονστρουξιονισμός

• η γλώσσα ως μορφή κοινωνικής δράσης – ο κόσμος «κατασκευάζεται» μέσα από τις κοινωνικές διαδράσεις και μέσω της γλώσσας

• εστίαση στη διάδραση και στις κοινωνικές πρακτικές

• έμφαση στις διεργασίες – έμφαση στο πώς οι άνθρωποι «κάνουν» τη γνώση

Παραδείγματα προσεγγίσεων

Προσεγγίσεις που βασίζονται στην καταγραφή της εμπειρίας/ νοήματος

Έμφαση στην προσωπική εμπειρία και στο νόημα που δίνουν οι συμμετέχοντες στην εμπειρία τους.

Στόχος να περιγραφεί και να κατανοηθεί καλύτερα η εμπειρία μιας συγκεκριμένης ομάδας

Παραδείγματα προσεγγίσεων

Προσεγγίσεις που αφορούν την περιγραφή θεσμών

Εθνογραφία και συμμετοχική παρατήρηση.

Παραδείγματα προσεγγίσεων

Μελέτη της γλωσσικής αλληλεπίδρασης και της κατασκευαστική λειτουργίας της γλώσσας

Πώς δομείται η αλληλεπίδραση σε συγκεκριμένους θεσμούς

Ανάλυση συνομιλίας και ανάλυση λόγου

Πώς το προσωπικό νόημα δομείται από πολιτισμικές αφηγήσεις ή συστήματα λόγου

Αφηγηματική ανάλυση, ανάλυση λόγου