View
218
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
KLÂSİK EDEBİYATIMIZDA MANZUM LÜGAT GELENEĞİ VE MAHMÛDİYYE
Perihan ÖLKER
ÖZET
Manzum lügatler Türk dilinin geniş açıyla incelenebilmesi bakımından önemli, yabancı dil öğretimi bakımından da dikkat çekicidir. Ferişteoğlu lügatine nazire olarak yazılmış Türkçe-Arapça manzum lügat Mahmûdiyye bu yönleriyle değerlidir. Biz bu çalışmamızda klâsik edebiyatımızdaki manzum lugat geleneğinden bahsedeceğiz ve Mahmûdiyye’yi Ferişteoğlu Lügati ile kıyaslayarak tanıtacağız.
Anahtar Kelimeler: Mahmûdiyye, Ferişteoğlu Lügati, Türk Dili, Şiirle dil öğretimi, manzum lügat.
VERSE DICTIONARY TRADITION IN OUR CLASSICAL LITERATURE AND MAHMÛDIYYE
ABSTRACT
Verse dictionaries are important with respect to Turkish language can be assessed with broad perspective. Moreover this dictionaries are remarkable for
foreign language teaching. In this respect having been written by being parallel with Ferişteoğlu Dictionary Mahmûdiyye which is Arabic-Turkish verse dictionary is especial. In this study we will acquaint Mahmûdiyye and compare it with Ferişteoğlu Dictionary. Thereto, we will mention of verse dictionary tradition in our classical litareture.
Key Words: Mahmûdiyye, Ferişteoğlu Dictionary, Turkish Language, language teaching with poetry, verse dictionary.
ArĢ. Gör., Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü, pakkuz@selcuk.edu.tr
874 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
I. Manzum Lügat Geleneği
Klâsik Türk edebiyatında manzum olarak ortaya konmuĢ
pek çok türün arasında sözlükler kendisine geniĢ yer bulmuĢtur.
Bilindiği gibi vezinli ve kafiyeli yazma geleneği klâsik edebiyatımızın
temelini oluĢturmuĢ, öğretici olma gayesi taĢıyan sözlükler de bu
geleneğin önemli bir parçasını teĢkil etmiĢtir. Böylece etkili bir dil
öğretim yöntemi tercih edilmiĢtir, zevkli bir okuma; sözcükleri,
kolayca ve uzun süre hafızada tutabilme sağlanmıĢtır.
Manzum sözlük ve gramere dair ilk örnekler Arap dilciler
tarafından Arapçanın öğretimi için verilmeye baĢlamıĢtır. Ġsmail b.
Ġbrahim b. Muhammed er-Rib‟î (öl. M. 1087)‟nin Kaydu’l-Evâbid adlı
eseri manzum Arapça sözlüktür. ZemahĢerî‟nin M. 1119-20‟de
yazdığı el-Mufassal‟ı Cemâleddîn Ebî Abdullah Muhammed b. Mâlik
b. Muhammed et-Tâ‟î (öl. M. 1274)‟nin Teshîlü’l-Fevâ’id ve
Tekmiletü’l-Makâsıd’ı manzum gramer kitaplarıdır. Edîb Natanazzî
(öl. M. 1106)‟nin Düstûru’l-Lüga, Arapça-Farsça olup Farslara
Arapça öğretmek maksadıyla tertip edilmiĢtir. Arapçanın gramerine
dair bilgileri de nazmen ihtiva etmektedir (Öz, 1996: 52,53)
Bedrüddîn Ebû Nasr Mes‟ûd b. Ebî Bekr el-Ferâhî tarafından (öl. M.
1242-43) M. XIII. yüzyılda yazılan Nisâbu’s-Sıbyân iki dilli manzum
sözlüklerin tertibi bakımından ilk örneğidir. Bu eserde, 1222 Arapça
kelime 1088‟i Farsça karĢılıklarıyla 134‟ü de yalnızca Arapça olarak
nazmedilmiĢtir. Arapça öğretmek için okutulan ve ezberletilen eser
özellikle Ġran, Anadolu, Türkistan ve Hindistan‟da rağbet görmüĢtür
(Öz, 1996: 53)
Manzum sözlüklerin Anadolu sahasındaki ilk örnekleri ise
Arapça-Farsça‟dır. ġükrullah b. ġemsüddîn Ahmed b. Seyfüddîn
Zekeriyâ tarafından M. 1242-43 yılında yazılan Zühretü’l-Edeb ilk
örnektir. 48 kıt‟a ve 418 beyitten ibaret olan eserde Arapça kelimeler
Farsça karĢılıklarıyla birlikte nazmedilmiĢtir (Öz, 1996: 54),
Hüsameddin Hasan b. Abdülmü‟min el-Hoyî‟nin Nasîbü’l-Fıtyân ve
Nesîbü’t-Tıbyân‟ı, Abdülhamîd el-Engürî‟nin M. 1356 yılında
hazırladığı Silkü’l-Cevâhir’i, Germiyanlı Ahmedî‟nin M. 1360-1377
yılları arasında nazmettiği Mirkâtü’l-Edeb‟i ve Ahmed-i Dâî (öl.
1421‟den sonra)‟nin Ukûdu’l-Cevâhir’i (Kırbıyık, 2007: 12) bu
kapsamda yazılmıĢ eserlerdir.
I.I. Türklerin Ġslâmiyeti kabulüyle birlikte Kuran dilini
öğrenme büyük bir ehemmiyet kazanmıĢtır. Ġslam kültüründe çoğu
çalıĢma gibi sözlük çalıĢmaları Kur‟ân-ı Kerim ve hadisleri doğru
anlama gayretleriyle ortaya çıkmıĢtır. Manzum sözlüklerin de mühim
bir kısmında daha çok Kur‟ân-ı Kerim‟de yer alan kelimelere ağırlık
verildiği söylenebilir (Kılıç, 2006/1: 67). Klâsik edebiyatımızın da
Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 875
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Ģekillenmeye baĢlamasıyla birlikte iki dilli hatta üç veya daha fazla
dille oluĢturulmuĢ manzum sözlükler de ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır.
Ġlk defa Arap dilcilerin ortaya koyduğu manzum sözlük geleneğinin
etkisiyle de, Türkçe-Arapça ilk manzum sözlük olan FeriĢteoğlu
Lügati ( Muhtar, 1993; Çağıran, 2000) Kur‟ân-ı Kerim‟i doğru
anlamaya yönelik olarak telif edilmiĢtir. Ġbni Melek tarafından 1392
yılında kaleme alındığı tahmin edilen eser, asırlarca itibar görmüĢ,
istinsah edilmiĢtir, ayrıca eserin Ģerhleri yapılmıĢ ve ona nazireler de
yazılmıĢtır. Türkçe-Arapça manzum sözlükler arasında ġemsî‟nin
Cevâhirü’l-Kelimâtını (Ġlhan, 1997), ġeyh Ahmed‟in Nazmu’l-Leâlini
(Gülhan, 2005) , Fedâî‟nin Tuhfe-i Fedâîsini (Yakar, 2007), Âsım‟ın
Tuhfe-i Âsım‟ını (Dursun, 2005), Vehbî‟nin Nuhbe-i Vehbîsini
(Yurtseven, 2003) , Mehmed Fevzî‟nin Tuhfe-i Fevzîsini ve Subha-ı
Sıbyân‟ı (Kılıç, 2006/1) sayabiliriz.
I.II. Ġslâmiyetle birlikte önem kazanmıĢ olan Arapçanın
yanında Farsça da etkisini hissettirmiĢ ve bu doğrultuda Türkçe-Farsça
sözlükler yazılmıĢtır. (Öz, 1996). Konyalı Hüsam b. Hasan‟ın Tuhfe-i
Hüsam (M. 1399- 1400) adlı eseri Sultan Orhan Bey adına
nazmedilmiĢtir (Öz, 1996: 111), Mevlevî Ģeyhi Muğlalı ġâhidî
Ġbrahim Dedenin Tuhfe-i Şâhidîsi (Öz, 1999; Ġmamoğlu, 2005; Kılıç,
2007c), Sümbülzade Vehbî‟nin Tuhfe-i Vehbîsi (Külekçi ve Karabey,
1990; Kılıç, 2007a), Ahmet Remzi Akyürek‟in Tuhfe-i Remzîsi
(Karaismailoğlu, 1990; Kartal, 2003), Lâmi‟î Çelebi‟nin Lügat-ı
Manzûmu (Öztahtalı, 2004) bulunmaktadır. Yine bu konuda Yusuf Öz
tarafından Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler adlı tamamlanmıĢ
doktora tezi Türk Dil Kurumu tarafından yayıma hazırlanmaktadır.
I.III. Ġki dilli manzum sözlüklerin dıĢında üç dilli Arapça-
Farsça-Türkçe pek çok manzum sözlük de telif edilmiĢtir. Bunlar
arasında Bahâüddîn Ġbn Abdurrahmân-ı Magalkaravî‟nin U’cûbetü’l-
Garâyib fî Nazmi’l-Cevâhiri’l-‘Acâyib (telifi: M. 1424) Anadolu
sahasında yazılan ilk Arapça-Farsça-Türkçe sözlüktür (Kılıç, 2001:
15). Abdülkerîm‟in Lügat-i Abdülkerîm (telifi: M. 1594), Hâkî
Mustafa Üsküdârî‟nin Menâzimü’l-Cevâhir (telifi: M. 1632-1633) ve
Hasan Aynî‟nin Nazmü’l-Cevâhir (Aksoy, 1959) adlı sözlüklerini
(Kırbıyık, 2007: 13) ve yine Mustafa bin Osman Keskin‟in yazmıĢ
olduğu Manzûme-i Keskin (Kılıç, 2001) gibi eserleri bu kapsamda
örnek olarak verebiliriz.
I.IV. Osmanlı döneminin mevcut sosyal ortamında, baĢka
dilleri öğrenme ve dilimizi öğretme gayesinin yanı sıra batıya dönüĢün
etkisiyle de farklı dillerde manzum sözlükler oluĢturulmuĢtur.
Aralarında Ahmed Fevzi Kîsedârzâde tarafından yazılmıĢ olan
Türkçe-Rumca Tuhfetü’l-‘Uşşâk (Ölker, 2004), Yusuf Hâlis Efendi
876 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
tarafından yazılmıĢ Türkçe-Fransızca Miftâh-ı Lisân (Kırbıyık, 2002,
2007; Çınar, 2007), Mustafa Sabri tarafından yazılmıĢ Türkçe-
Bulgarca Tuhfe-i Sabri An Lisan-i Bulgarî, Refi‟ Kalayi‟nin Lügat-ı
Ermeniyesi, Bosnalı Üsküfî‟nin BoĢnakça-Türkçe Makbûl-i Ârifi yer
almaktadır.
I.V. Tahsile yeni baĢlayanlara ezber yoluyla önemli
miktarda kelime ve bazı gramer kaidelerinin öğretilmesini temin eden,
bunun yanında kültür, edebiyat ve aruz bilgileri de sunan manzum
sözlükler, nazmın talebeye hoĢ ve cazip gelmesi, vezin üzere kolayca
okunması ve tekrar yoluyla kısa sürede ezberlenmeleri bakımından
büyük ilgi görmüĢtür. Bu sözlüklerde bazı edebî sanatların, bahir ve
vezinlerin öğretilmesinin yanı sıra Ģiire ve Ģairliğe meyilli olanların
kabiliyetlerinin geliĢtirilmesi de arzu edilmiĢtir (Öz, 1999: 5).
Manzum sözlükler çoğunlukla mesnevî nazım Ģekliyle yazılmıĢ bir
giriĢ, yani mukaddime ile baĢlar. Asıl kısım olan sözlük bölümü ve
mesnevî tarzında yazılmıĢ olan bir son, yani hâtime ile biterler. Bu tür
sözlüklerin giriĢ kısımlarında hamdele ve salveleden sonra, eserin telif
sebebinin anlatıldığı bir küçük bölüm de yer alır. Sebeb-i telif
kısmında eserin hangi sebep ve amaçla yazıldığı da belirtilir, eserin
ismi verilir, ayrıca dil öğrenmenin faydaları hususunda müellifin
görüĢleri ile de bu bölümde karĢılaĢılır. Manzum sözlüklerin beyit
sayıları da farklılık göstermektedir (Kılıç, 2007c: 342). Bu türdeki
eserlerde öğrenmeyi kolaylaĢtırmak maksadıyla, ilgili veya zıt
kelimeler bir beyit ya da mısrada öğretilmeye gayret sarf edilir. Vezin
ve kafiyenin yanı sıra, cinaslı kelimelerin mısralarda veya beyitlerde
kullanılması yolu ile ahenk sağlanarak, öğrenme zevkli hâle
dönüĢtürülmek istenir. Eserlerde cümle kuruluĢları öğretilmeye
çalıĢılırken, eğitici ve yol gösterici nitelikteki cümlelerin verilmesine
özen gösterilir. Genellikle, yaygın kullanılan kelimeler verilir.
Manzum sözlüklerde, birçok yerde yabancı dildeki kelimelere karĢılık
olarak köken bakımından Türkçe kelimelerin verilmesi gayreti de
göze çarpmaktadır (Kırbıyık, 2007: 14)
I.VI. Manzum lügatler dönemlerinde bir eğitim ve öğretim
aracı görülmekle birlikte yaygın ilgi görmüĢ ve pek çok yazma ve
basma nüsha söz konusudur. Öte yandan bu doğrultuda da tercümeler,
nazireler, Ģerhler ortaya çıkmıĢtır. Manzum sözlüklere yapılan Ģerhler
manzum sözlüklerin bahirleri, vezinleri hakkında daha geniĢ bilgi
vermek, kelimelerin hareke kayıtlarını ve Türkçe karĢılıklarını daha
ayrıntılı olarak aktarmak, okuyanlara aruz veznini, basit gramer
kurallarını ve vezinlerin taktî‟lerini öğretmek gibi amaçlarla
yazılmıĢlardır (GümüĢ, 2007b:426). Son dönemlerde manzum lügat
Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 877
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Ģerhleri üzerinde de çalıĢmalar ortaya konmaktadır (GümüĢ, 2007a-b;
Kılıç 2006;Öz, 1997, 1999).
II. Mahmûdiyye
ÇalıĢmamızda ele alacağımız, Konya Yusuf Ağa
Kütüphanesinde 7713 envanter numarasında kayıtlı, FeriĢteoğlu
Lügatine nazire olarak yazılmıĢ Mahmudiyye de Türkçe-Arapça
manzum lügatler arasında yerini almaktadır. Mahmûdiyye için
KeĢfü‟z-Zünûn‟da “ġeyh Bedreddin el-Kadı Mahmûd b. EĢ-ġeyh
Mehmet b. TanrıvermiĢ tarafından 911/1505‟de yazılıp Sultan
Bayezıd‟a sunulmuĢ” olduğu belirtildiğine göre (Kâtip, 1972, s. 1619)
elimizdeki nüsha istinsahdır. Çünkü elimizdeki yazmaya 957/1550-51
tarihi düĢülmüĢtür:
Meşhūr ola vü niçeleri müntefi‘ ola
Yārabb kendüsi gibi tārīẖ i ẖ oş gele (2a/6) (H. 957/1550-
1551)
Eser toplam 30 varak, 28 kıta ve 994 mısradan meydana
gelmiĢtir, harekeli nesihle yazılmıĢtır. Her bir sayfa belli bir kurala
bağlı kalmaksızın muhtelif sayıda satırdan oluĢmaktadır. Sözlüğün ilk
22 satırı mesnevi nazım Ģekliyle oluĢturulmuĢ, geri kalan kısmı ise
kıtalardan meydana gelmiĢtir. Eserde 13 rezec, 10 hezec, 6 remel, 2
münserih, 1 mütekârib, 1 muzârî, 1 seri‟ bahri kullanılmıĢtır. Metinde
bahirlerin adları verilmemiĢ sadece kırmızı mürekkeple vezinler
yazılmıĢtır. Ġlk kıta Elḳ ıṭ ‘āü’l-ūlā baĢlığıyla verilmiĢtir, diğerlerinde
ise sadece Ḳ ıṭ ‘ā baĢlığı kullanılmıĢtır.
Esere kırmızı mürekkeple Maḥ mūdiyye baĢlığı atılmıĢ, ayrıca
“Ki Maḥ mūdiyye ola nāmı bunuŋda (2a/1)” mısrasıyla eserin adı
belirtilmiĢtir. Besmele ve iki satırlık hamdele kısmından sonra eserin
telif sebebi ve eseri hazırlarken takip edilen yol açıklanmıĢtır. Bu
bölümde iki kez FeriĢteoğlu‟ndan da bahsedilerek lügatin bir nazire
olduğu beyan edilmektedir:
Naẓ ar ḳ ıldım Firişte oġlı sürine
Güzel görünmiş insanıŋ gözine (1b/4)
Tamām irdi Firişte āẖ irine
Ki bir ḳ aç ḳ ıṭ ‘a yazdum bende yine (1b/15)
878 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Daẖ ı niçün getürdüm āẖ irinde
Birer mıṣ rā‘ eyitdüm her birinde (1b/15)
Beyitiyle de hemen her kıtanın sonundaki hümâyûn
beyitlerine iĢaret edilmiĢtir. Böylelikle manzum lügatlerin, sadece
öğretim amacıyla kullanılmadığını, talebeyi eğitme iĢlevini de yerine
getirdiğini görmekteyiz. Eser kuru kelime ezberinden kaçınmak için
Ģiir Ģeklinde oluĢturulmuĢtur ancak bununla da yetinilmemiĢ her kıta
sonundaki hümâyûn beyitlerinin, hem kullanılan veznin belirtilmesi
hem de okuyan ya da ezber eden kiĢiye kelime bilgisiyle birlikte ilmin
ve ahlâkın öneminin kavratılması amacıyla, kullanıldığını
görmekteyiz:
Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilātün
Bu cihānda ‘ilm ü taḳ vā kesb idenler aḥ mes oldı (3b/13)
Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün
Cāhil kimesne ḳ atına oturma sen zinhār ḳ aç (6b/9)
Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün
Gice gündüz ‘amel ḳ ılġıl ide yüziŋi tā Ḥaḳ aḳ (9b/9)
Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün
Her kim ki bunı oḳ uya ‘ilmi ḳ olay ide ẜudāy (8b/3)
Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün
Nesne irişmez kimseden Ḥaḳ dan-durur cümle vuḳ ū„
(11a/11)
Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün
Bulanlar Ḥaḳ ḳ a ṭ oġrı yol iki ‘ālemde olur sulṭ ān (16b/9)
Lügatte kıtanın vezni yazılarak gösterilmiĢtir. Ancak zaman
zaman bir kıtanın iki vezinden oluĢtuğunu görmekteyiz, kıta içinde
vezin değiĢikliği söz konusu olduğunda lügatte bunun zaman zaman
belirtilmediğini görüyoruz. Zaten eserde bu durum belirtilmiĢtir:
Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 879
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Velī naẓ mı uyuşmaz birbirine
Degil mümkin ki iltesin birine (1b/6)
Daẖ ı her ḳ āfiye olmış degil bir
Biri bir baḥ re biri bire girer (1b/7)
Getürmedüm żarūret şi‘r içün ben
Feṣ āḥ atle belāġatle oldı iŋen (1b/13)
Böylece eser, hem dil öğretimi amacıyla kelime ezberleterek,
hem aruz öğreterek hem de nasihatlerde bulunarak, okuyan kiĢinin
eğitimi açısından pek çok sorumluluğu bir arada üstlenmiĢtir.
Sözlükte mısralar oluĢturulurken belli bir kural takip
edilmemiĢtir. Yani bazen mısra Arapça kelimeyle baĢlamıĢ, sonra
Türkçesi getirilmiĢ; ya da Türkçe kelime önce verilmiĢ, sonra
Arapçası getirilmiĢtir.
Ḥāris oldı pāsbān köselerdür hem ẟıṭ āṭ
Yatacaḳ yir mażca‘ oldı süci ḳ aynamaḳ teşīş (11b/6)
Dede cedd ü çanaḳ kā’s ü daḫ ı çıḳ rındur zen-ḫ arāṭ
Dinir men‘ idene ‘āżil daḫ ı meyl idene cānif (12a/2)
Kālıḥ ne yüzin burtaran nesne ḳ urımaḳ dur ḳ uḥ ūl
Kādiḥ ḳ atı bek dürişen nesne irişmekdür vuṣ ūl (12a/12)
III. Ferişteoğlu Lügati ~ Mahmûdiyye
Naziresi olmakla birlikte Mahmûdiyye yazılırken
FeriĢteoğlu Lügatinden pek çok değiĢiklikle ayrılmıĢtır. Öncelikle
toplamda 994 mısradan meydana gelen Mahmûdiyye, 542 mısradan
meydana gelen FeriĢteoğlundan 452 mısra daha fazladır. Ayrıca
FeriĢteoğlu lügatine göre mısraların daha akıcı bir ifade tarzına sahip
olduğunu görmekteyiz. Bilhassa bu akıcılık ve okuma zevki her
kıtanın sonunda verilmiĢ hümâyûn beyitleriyle de arttırılmıĢtır. Ayrıca
müellif eseri oluĢtururken FeriĢteoğlu‟ndaki kelimelerin yerini
değiĢtirmiĢ, bir kelimenin yerine eĢ anlamlı olan baĢka kelimeyi
880 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
yerleĢtirmiĢ, fazlaca eklemeler yapmıĢtır. Zaten Mahmûdiye mısra ve
kıta adedi olarak da FeriĢteoğlu Lügatinden fazladır. Bunu da yazar:
Kimi ḳ ıṭ ‘asın anıŋ iki böldüm
Birin bir baḥ re birin bire böldüm (1b/12)
Getürmedüm żarūret şi‘r içün ben
Feṣ āḥ atle belāġatle oldı iŋen (1b/13)
Daẖ ı niçün getürdüm āẖ irinde
Birer mıṣ rā‘ eyitdüm her birinde (1b/14)
Tamām irdi Firişte āẖ irine
Ki bir ḳ aç ḳ ıṭ ‘a yazdum bende yine (1b/15)
Beyitleriyle açıklamaktadır. Dolayısıyla karĢımıza
FeriĢteoğlu lügatinden epeyce ayrılmıĢ bir sözlük ortaya çıkmaktadır.
AĢağıda FeriĢteoğlu Lügati ile Mahmûdiyye arasındaki Türkçe
kelimelerle ilgili değiĢikliklere dair birkaç örnek sunuyoruz.
Mahmûdiyye Ferişteoğlu Lügati
110. m./ hems gizlü ün-durur 47. m./ hems āvāz gizlüsi
121. mısra/ ḳ arḥ yara 64. mısra/ karh cerâhât
132. m./ ḳ ov nemīm 73. m./ nemīm ḳ ovu
155. m./ çiviler-durur daḫ ı mismār 72. m./ çuvalduzdur mismār
155. m./ żı„f iki ḳ at olmaḳ dur 91. m./ żı„f iki ol ḳ adar
171. m./ rufāt oldı çürimiĢ nesneler 99. m./ çürimiĢ nedür rufāt
175. m./ keskin ḥ adīd 108. m./ ḥ adīd tiz
184. m./ mekān ṭ utmaḳ tebevvu‟dur 115. m./ tebevvu‟ maḳ ām dutmaḳ
225. m./ ḫ ançer nacaḳ dur 154.m./ ḫ ançer pıçaḳ
235. m. / maḥ ṣ ad aŋız 161. m./ maḥ ṣ ad ekin
246.m./Süci içerken yiyilen
yemiĢlere dirler nuḳ l
116. m./ nuḳ l çerez
281. m./ eyülük eylemek irfāḳ 200.m./ eylük degürmek irfāḳ
285. m./ raḥ īḳ uçmaḳ Ģarābıdur 208.m./ raḥ īḳ sücisi uçmaġuŋ
Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 881
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
IV. Sonuç
Anadolu sahasında yüzyıllar boyu nazım sadece edebî gaye
için kullanılmamıĢ, öğretmek, hatırda tutmayı kolaylaĢtırmak
amacıyla bir araç olarak da değerlendirilmiĢtir. Sadece lügatler
hususunda değil tıp metinleri hususunda da Ģiirin bir araç olarak
kullanıldığını görmekteyiz (Ay, 2000; Kaya, 2008). Bilhassa
Beylikler ve Osmanlı sahasında eğitim-öğretim için Ģiirle öğretimim
yaygın bir metot olarak kullanıldığı açıktır.
Klâsik Edebiyatımızın önemli eserleri manzum lügatler çok
daha geniĢ ve farklı açılardan değerlendirmelere tâbi tutulmalıdır.
Türkçenin değiĢim yönünü inceleme, kelimelerin tarihî seyrini
görebilme açısından olduğu kadar, anlam bilgisi açısından da
Türkçeyi derinliğine tahlil edebilme imkânını bu tür eserler
tanıyacaktır. Satır-altı tercümelerin sağladığı malzemeden çok daha
fazla malzeme sunan manzum lügatler karĢılaĢtırmalı dilbilim
çalıĢmalarının da önünü açacak değerdedir. Eserin öğretici olma
kaygısı taĢıması, sanat amacı gütmeyiĢi pek çok imlâ hatasının yanı
sıra, vezin kusurlarını da ortaya çıkarmaktadır. Bu duruma eserde;
Getürmedüm żarūret şi‘r içün ben
Feṣ āḥ atle belāġatle oldı iŋen (1b/13) beyitiyle iĢaret
edilmektedir.
Biz bu çalıĢmamızla Türkçe-Arapça manzum lügat olan
Mahmûdiyye‟yi değerlendirmeye ve tanıtmaya çalıĢtık. Mahmûdiyye
FeriĢteoğlu lügatinden aĢağı yukarı yüz yıl sonra, ona nazire olarak
oluĢturulmuĢtur. Ancak pek çok özelliğiyle de ondan ayrılmıĢtır.
Gerek yazılıĢ amacıyla gerekse kelime hazinesiyle önemli bir
konumda olan Mahmûdiyye‟nin de çeĢitli açılardan incelenmesi ve
değerlendirilmesi gerekmektedir. EĢ ve art zamanlı olarak
oluĢturulmuĢ diğer manzum Türkçe-Arapça lügatlerin de
karĢılaĢtırmalı incelemeleri neticesinde yapılacak tespitler Türk dilinin
ve karĢılıklı olarak da Arap dilinin söz varlığının tarihî seyrini ortaya
koyacaktır.
882 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
KAYNAKÇA
AHTERÎ, Mustafa (1310), Ahterî-i Kebîr, Ġstanbul:
Matbaa-yı Âmire.
AKKUġ, Perihan (2004). “Mahmûdiyye” Adıyla Bilinen Manzum
Lügat (Metin-Sözlük). Selçuk Üniversitesi, SBE
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Semineri)
AKSOY, Ömer Asım (1959). Hasan Aynî ve Nazmü‟l-Cevâhir,
Gaziantep: Cihan Matb.
AY, Ümran (2000); Nîdâî, Dürr-i Manzum (Ġnceleme-
KarĢılaĢtırmalı Metin), Marmara Üniversitesi, Türkiyat
AraĢtırmaları Enstitüsü (BasılmamıĢ Yüksek Lisans
Tezi).
ÇAĞIRAN, Önder (2000). FeriĢteoğlu Sözlüğü Üzerine Bir Dil
Ġncelemesi. Kayseri.
ÇINAR, Bekir (2007). Miftâh-ı Lisân Manzum Türkçe-Fransızca
Sözlük. Ankara: Akçağ Yay.
ERDEM, Mehmet Dursun, (2005). Manzum Sözlükler ve Tuhfe-i
Âsım. International Journal of Central Asian Studies,
Volume 10-1, Editor in Chief: Choi Han-Woo, The
Ġnternational Association of Central Asian Studies Intitute
of Asian Culture and Development, p. 197-216, Korea
GÜLHAN, Abdülkerim (2005). Manzum Sözlük Nazmü‟l-Leâl‟in Dil
ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme. Celal
Bayar Üniversitesi II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı
Kongresi, 11-12-13 Kasım. Manisa.
GÜMÜġ, Zehra (20007a) Pîrî PaĢa-Zâde Mehmed b. Abdü‟l-Bâkî El-
Cemâlî‟nin Tuhfe-i ġâhidî ġerhi: Tuhfe-i Mîr, Turkish
Studies, Volume 2/3, s. 297-312., Summer.
http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi5/gumuszehra.pdf
GÜMÜġ, Zehra, (2007b). Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük
ġerhleri. Turkish Studies, Volume 2/4 s. 423-434., Fall.
http:/ /
www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi6/sayi6pdf/27.pdf
ĠLHAN, Seyfettin (1997). ġemsi, Cevâhirü‟l-Kelimât (Mukayeseli
Ġnceleme). Fırat Üniversitesi, SBE, (YayımlanmamıĢ
Yüksek Lisans Tezi)
Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 883
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
ĠMAMOĞLU, Ahmet Hilmi (2005). Tuhfe-i ġahidi: Muğlalı ġahidi
Ġbrahim Dede (Farsça-Türkçe manzum sözlük). Muğla:
Muğla Üniversitesi Yay.
KARAĠSMAĠLOĞLU, Adnan, “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i
Remzî”, Millî Kültür, sayı: 74, Temmuz 1990, 60-61.
KARTAL, Ahmet (2003). Tuhfe-i Remzî. Ankara: Akçağ Yay.
KÂTĠP Çelebi (1972). KeĢf-el-Zunun. C. II., Ġkinci baskı, Ġstanbul:
MEB Yay.
KAYA, Emel (2008); Muhiddîn Mehî‟nin Müfîd (Nazmü‟t-
Teshîl) Adlı Eseri (Ġncele-Metin-Dizin) ve Bu Eserin
XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin OluĢmasındaki Yeri,
Selçuk Üniversitesi, SBE, (BasılmamıĢ Doktora Tezi).
KILIÇ, Atabey (2001). Mustafa bin Osman Keskin, Manzûme-i
Keskin (Ġnceleme-Metin-Sözlük). Kayseri: Laçin Yay.
KILIÇ, Atabey , (2007b). Denizlili Osman b. Mustafa Keskin ve Eseri
Manzûme-i Keskin. Turkish Studies, Volume 2/3 s. 341-
348.,Summerwww.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sa
yi5pdf/kilicatabey2.pdf
KILIÇ, Atabey, (2006). Manzum Sözlüklerimizden Sübḥa-i Ṣıbyān
Şerhi “Hediyyetü’l-İḫ vān”, Turkish Studies, Sayı 1, s. 19-
28.
www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi1/makale/kilic.pdf
KILIÇ, Atabey, (2006/1). Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük
Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden
Sübha-i Sıbyân. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı) S.
20, s. 65-77. Kayseri.
KILIÇ, Atabey, (2007a). Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerimizden
Tuhfe-i Vehbî. Turkish Studies, Volume 2/2 s. 410-475.,
Spring.http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/kilicatabey.pdf
KILIÇ, Atabey, (2007c). Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden
Tuḥfe-i ġâhidî (Metin). Turkish Studies, Volume 2/4 s.
516-548.,Fall.
http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi6/34kılıçatabey.pdf
884 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
KIRBIYIK, Mehmet (2002). “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-
Türkçe Sözlük Üzerine” Selçuk Üniversitesi Türkiyat
AraĢtırmaları Enstitüsü Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, S.
11, s. 181-200
KIRBIYIK, Mehmet, (2007); Yûsuf Hâlis, Miftâh-ı Lisân Manzum
Fransızca-Türkçe Sözlük, Ġstanbul: BeĢir Kitabevi
KIRKKILIÇ, Ahmet (1999), ġeyhülislâm Mehmed Esad Efendi,
Lehcetü‟l-Lügat, Ankara: TDK Yay.
KÜLEKÇĠ, Numan - KARABEY, Turgut (1990). Sünbülzâde Vehbî,
Tuhfe (Farsça Türkçe Manzum Sözlük), Erzurum: Fen-
Edebiyat Fakültesi Yay.
LEVEND, Agah Sırrı (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler
Mazmunlar ve Mefhumlar. Ġstanbul: Enderun Yay.
MUHTAR, Cemal (1993). Ġki Kur‟an Sözlüğü Luğat-ı FeriĢteoğlu ve
Luğat-ı Kânûn-ı Ġlâhî. Ġstanbul: Marmara Üniversitesi,
Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
ÖLKER, Gökhan (2004). Tuhfetü‟l-„UĢĢâk (Metin-Sözlük). Selçuk
Üniversitesi, SBE (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisan
Semineri)
ÖZ, Yusuf (1996). Tarih Boyunca Türkçe-Farsça Sözlükler. Ankara
Üniversitesi SBE (Yayın AĢamasında Olan Doktora Tezi)
ÖZ, Yusuf , (1997). Tuhfe-i Vehbî ġerhleri, Ġlmî AraĢtırmalar, S. 5, s.
219-232, Ġstanbul.
ÖZ, Yusuf, (1999). Tuhfe-i ġâhidî ġerhleri, Konya: Selçuk
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.
ÖZTAHTALI, Ġbrahim, Ġmran (2004).Lâmi‟î Çelebi ve Lügat-ı
Manzûmu (Tuhfe-i Lâmi‟î), Bursa: Gaye Kitabevi.
REDHOUSE, Sir James (2001). A Turkish And English Lexıcon,
Ġstanbul: Çağrı Yay.
SARI, Mevlût, El-Mevarid, Arapça-Türkçe Lûgat, Ġstanbul: Ġpek Yay.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1986). Manzum Lügatler. C.
VI. s. 144. Ġstanbul: Dergâh Yay.
YAKAR, Halil Ġbrahim (2007). Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i
Fedâî, Turkish Studies. Volume 2/4, s. 1015-1025., Fall.
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi6/sayi6pdf/55.pdf.
Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 885
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
YURTSEVEN, Necmettin (2003). Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe
Manzum Lügatler ve Sünbülzâde Vehbî‟nin Nuhbe‟si.
Ankara Üniversitesi, SBE (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi).
Ek.I. Varak 1b-2a
886 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Ek.II. Varak 2b-3a
Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 887
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
888 Perihan ÖLKER
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Ek.III. Varak 30b
Recommended