View
7
Download
1
Category
Preview:
Citation preview
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
DEPARTAMENTI I PUNËS DHE POLITIKËS SOCIALE
PROGRAMI I DOKTORATËS
EFEKTET PSIKO-SOCIALE TË BULLIZMIT VIRTUAL
DHE SEKSTING TEK ADOLESHENTËT DHE PRINDËRIT
E TYRE, NEVOJA E NDËRHYRJES SË PUNONJËSIT
SOCIAL
(Rasti i shkollave të mesme të qytetit të Durrësit)
Doktorant Udhëheqës Shkencor
M.Sc. Kostandin VASILINI Prof.Dr. Edmond DRAGOTI
Tiranë, 2018
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
DEPARTAMENTI I PUNËS DHE POLITIKËS SOCIALE
PROGRAMI I DOKTORATËS
EFEKTET PSIKO-SOCIALE TË BULLIZMIT VIRTAL DHE
SEKSTING TEK ADOLESHENTËT DHE PRINDËRIT E TYRE,
NEVOJA E NDËRHYRJES SË PUNONJËSIT SOCIAL
(Rasti i shkollave të mesme të qytetit të Durrësit)
Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”
nga
M.Sc. Kostandin VASILINI
Udhëhequr nga
Prof. Dr. Edmond DRAGOTI
Tiranë, 2018
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
DEPARTAMENTI I PUNËS DHE POLITIKËS SOCIALE
PROGRAMI I DOKTORATËS
EFEKTET PSIKO-SOCIALE TË BULLIZMIT VIRTAL DHE
SEKSTING TEK ADOLESHENTËT DHE PRINDËRIT E TYRE,
NEVOJA E NDËRHYRJES SË PUNONJËSIT SOCIAL
(Rasti i shkollave të mesme të qytetit të Durrësit)
Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”
nga M.Sc. KostandinVASILINI
Udhëhequr nga
Prof. Dr. Edmond DRAGOTI
Specialiteti: Punë Sociale
Udhëheqësi Shkencor: Prof. Dr. Edmond Dragoti ___________
Mbrohet më datë: / / 2018 para jurisë:
1. _____________________________________ Kryetar/e jurie
2. _______________________________________Anëtar/e (oponent/e)
3. _______________________________________ Anëtar/e (oponent/e)
4. _____________________________________Anëtar/e
5. _____________________________________Anëtar/e
Tiranë, 2018
Abstrakt
Ky studim mer përsipër që të analizojë prevalenën e bullizmit virtual dhe seksting në përgjithësi, efektet
psiko-sociale që ato shkaktojnë midis adoleshentëve të shkollave të mesme në qytetin e Durrësit, si dhe të shqyrtojë rolin e prindërve në parandalimin dhe ndërhyrjet direkte për trajtimin e këtij fenomeni.
Fokusi i këtij studimi synon analizimin e impaktit dhe pasojave psiko-sociale që sjell bullizmi virtual si
dhe strategjitë e përballjes që përdorin viktimat e tij. Grumbullimi i të dhënave u realizua nëpërmjet gërshetimit të analizës sasiore (pyetësorë me nxënësit) dhe asaj cilësore (intervista gjysëm të
strukturuara me prindërit e nxënësve). Për realizimin e grumbullimit të të thënave sasiore u përzgjodhën tetë shkolla të mesme në qytetin e Durrësit. Me syimin që popullata e përzgjedhur të ishte
sa më përfaqësuese, teknika e përzgjedhjes së kampionit ishte joprobabilitare, e qëllimshme. Disa të
dhëna të rëndësishme në lidhje me ekperiencat e prindërve në përballje me bullizmin virtual (analiza cilësore), shërbyen për të marrë një informacion sa më të gjërë rreth strategjive dhe mënyrave që
përdorin prindërit për të ndihmuar fëmijët e tyre të përfshirë në bullizëm vitual dhe seksting. Gjetjet zbuluan se bullizmi virtual dhe seksting janë problematika në rritje midis grupmoshave 14-
18 vjeçare në ambjentet e shkollave të mesme por edhe jashtë saj, të cilat sjellin pasoja psikologjike
dhe sociale të patjetërsueshme midis rradhëve të të rinjve viktima të këtij fenomeni. Referuar të dhënave të studimit, nxënësit që janë bullist virtual, janë më së shumti edhe ata që dërgojnë mesazhe
me karakter seksual ose thënë ndryshe ata që zhvillojnë më së shumti edhe seksting. Në lidhje me
strategjitë e mbrojtjes nga bullizmi virtual, 66% e të rinjve nuk kanë informacion sesi mund të mbrohen apo parandalojnë këtë fenomen. Si seksting dhe bullizmi virtual ndikojnë në personalitetin e
adoleshentëve dhe se në ndryshim nga bullizmi tradicional, efektet e tyre psikologjike dhe sociale si: kërcënimi, frika, depresioni, izolimi, pasiguria, mundet që ti shoqërojnë viktimat e tyre për të gjithë
jetën. Të gjithë aktorët e shkollës si; mësuesit, psikologët, punonjësit socialë, prindërit dhe nxënësit,
kanë nevojë të bashkëpunojnë për të luftuar bullizmin virtual.
Fjalëtkyçe: Bullizëm virtual, seksting, viktimë, përballje, adoleshent.
Abstract
This study aims to analyze the prevalence of cyberbullying and sexting in general, the psycho-social effects they cause among teenagers in the high schools of Durrës city and examine the role of
parents regarding their direct interventions in preventing and addressing this phenomenon. The study analyses the impact of cyberbullying, its psycho-social consequences and the coping strategies used
by its victims. The quantitative analysis (the questionnaires for students) and qualitative analysis
(semi-structured interviews with the parents of the interviewed students) were used for the data collection. The quantitative sample selection included 8 high schools of Durrës city. With the intention
that the selected population was more representative, the sample selection technique was deliberate
and not probable. Some important data about the parents’ experiences in coping with cyberbullying (qualitative analysis), served to take a much broader information about strategies and methods that
parents use to help their children involved in cyberbullying and sexting.
The findings revealed that cyberbullying and sexting are growing problems among the groups of
14-18 year age in and out of the high school premises, which bring inalienable psychological and
social consequences among the young victims of this phenomenon. Referring to the survey data, student cyberbullies, are mostly those who send sexual explicit messages or in other words those who mostly
develop sexting. With regard to protection strategies against cyberbullying, 66% of young people have no information on how to protect themselves or prevent this phenomenon. Both sexting and
cyberbullying affect teenagers' personality and, unlike traditional bullying, their psychological and
social effects, such as threats, fears, depression, isolation and insecurity, may accompany their victims for life. All school actors like teachers, psychologists, social workers, parents and students need to
work together to fight cyberbullying.
Key words: cyberbullying, sexting, victim, cope with, teenager.
DEKLARATË STATUORE
Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim shkencor është shkruar prej meje, nuk është
prezantuar ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose
pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë përson tjetër
përveç rasteve të cituara dhe referuara.
Emri, Mbiemri:
KOSTANDIN VASILINI
Firma:
__________________
© Copyright, Kostandin Vasilini 2018. Të gjitha të drejtat i rezervohen
autorit.
Dedikuar
Dedikuar familjes time për motivimin, durimin dhe mbështetjen gjatë këtij rrugëtimi,në veçanti fëmijëve të mi, Irisit
dhe Arjonit.
I
MIRËNJOHJE
Dëshiroj të shpreh mirënjohjen time ndaj të gjithë atyre që më kanë ndihmuar në realizimin
e këtij punimi shkencor:
Veçanërisht, udhëheqësin tim shkencor Prof. Dr. Edmond DRAGOTI për inkurajimin,
mbështetjen, këshillat gjatë gjithë procesit të realizimit të studimit.
Prindërit, të gjithë nxënësit pjesmarrës në këtë studim, mësuesit dhe drejtuesit e shkollave
të mesme të qytetit të Durrësit, në veçanti punonjësit/et social dhe psikologët/et shkollorë, të
cilët kontribuan me gadishmërinë, seriozitetin duke ndarë mendimet dhe përvojat e tyre kaq
shumë të vlefshme në realizimin e këtij studimi.
Një falenderim i veçantë për kolegët e punës time që më shoqëruan në këtë rrugëtim të
mbushur me pyetje e sfida dhe veçanërisht për bashkëshorten time për durimin, përkushtimin
dhe mbështetjen profesionale dhe personale.
Familjen time për përkushtimin, besimin, dhe mbështetjen e tyre, të cilët më qëndruan
pranë dhe kontribuan maksimalisht në rrugëtimin tim.
II
PASQYRA E LËNDËS
PASQYRA E LËNDËS
MIRËNJOHJE .......................................................................................................................... I
PASQYRA E LËNDËS ........................................................................................................... II
LISTA E TABELAVE ......................................................................................................... VII
LISTA E GRAFIKËVE ...................................................................................................... VIII
LISTA E TABELAVE TË ANEKSIT .................................................................................. IX
LISTA E SHKURTIMEVE .................................................................................................... X
KAPITULLI I ........................................................................................................................... 1
1. HYRA DHE NJOHJA ME STUDIMIN ............................................................................. 1
1. 1 HYRJA ................................................................................................................................... 1
1.2 BULLIZMI VIRTUAL DHE SEKSTING ........................................................................................ 3
1.3 BULLIZMI VIRTUAL DHE PRAKTIKAT LIGJORE NË LUFTËN KUNDËR TIJ NË REPUBLIKËN E
SHQIPËRISË GJATË DHJETË VITEVE TË FUNDIT. ............................................................................. 9
1.4 QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT ................................................................................. 12
1.4.1 OBJEKTIVAT E STUDIMIT ................................................................................................... 12
1.4.2 PYETJET KËRKIMORE ........................................................................................................ 12
1.4.3 HIPOTEZAT E STUDIMIT ..................................................................................................... 13
1.5 PËRKUFIZIMI I TERMAVE REFERUAR FUSHËS SË STUDIMIT .................................................... 13
1.6 STRUKTURA E STUDIMIT ...................................................................................................... 15
1.7 RËNDËSIA E STUDIMIT.......................................................................................................... 17
KAPITULLI II ........................................................................................................................ 18
2. RISHIKIMI I LITERATURËS ......................................................................................... 18
2.1 BULLIZMI TRADICIONAL DHE BULLIZMI VIRTUAL .............................................. 18
2.1.1 BULLIZMI TRADICIONAL ................................................................................................... 18
2.1.2 BULLIZMI VIRTUAL ........................................................................................................... 19
2.1.3 NDRYSHIMET MIDIS BULLIZMIT TRADICIONAL DHE BULLIZMIT VIRTUAL .......................... 23
2.1.4 DALIMET GJINORE DHE BULLIZMI VIRTUAL ....................................................................... 26
III
2.2 FAKTORËT E RISKUT DHE PËRJETIMET E FËMIJËVE QË KALOJNË
EKSPERIENCA TË BULLIZIMIT VRTUAL ......................................................................... 27
2.2.1 EKSPERIENCAT DHE PËRJETIMET E FËMIJËVE QË KALOJNË BULLIZËM VIRTUAL ................. 27
2.2.2 FAKTORËT E RISKUT PËR BULLIZMIN VIRTUAL .................................................................. 31
2.3 SEKSTING DHE PROBLEMATIKAT QË LIDHEN ME TË RINJTË ............................. 34
2.3.1 SEKSTING ”MESAZHET SEKSUALE” ................................................................................... 34
2.3.2 KARAKTERISTIKAT DHE MODELET E SEKSTING MIDIS TË RINJVE ....................................... 38
2.3.3 PASOJAT PSIKO-SOCIALE TË PËRFSHIRJES NË SJELLJET E SEKSTING ................................... 40
2.4 KORNIZA TEORIKE ........................................................................................................ 42
2.4.1 TEORIA E IDENTITETIT SOCIAL .......................................................................................... 42
2.4.2 QASJA SOCIAL-EKOLOGJIKE .............................................................................................. 43
2.4.3 TEORIA E PËRGJITHSHME E KRIMIT................................................................................... 43
2.4.4 TEORIA E MENAXHIMIT TË PRIVATËSISË SË KOMUNIKIMIT (MPK) .................................... 45
2.5. NDIKIMI I SHOQËRISË, FAMILJES DHE SHKOLLËS TEK FENOMENI I
BULLIZMIT VIRTUAL .......................................................................................................... 46
2.5.1 MËSUESIT DHE KLIMA E SHKOLLËS ................................................................................... 46
2.5.2 PËRGJEGJËSITË DHE DETYRIMET E SHKOLLËS PËR ADRESIMIN E ÇËSHTJEVE QË LIDHEN ME
BULLIZMIN VIRTUAL .................................................................................................................. 47
2.5.3 MBIKËQYRJA DHE MONITORIMI I PRINDËRVE .................................................................... 49
2.5.4 PERCEPTIMET E PRINDËRVE MBI BULLIZMIT VIRTUAL ...................................................... 53
2.5.5 STRATEGJITË E PËRBALLJES ME BULLIZMIN VIRTUAL........................................................ 55
KAPITULLI III ...................................................................................................................... 56
KAPITULLI I METODOLOGJISË ..................................................................................... 56
3. METODOLOGJIA E STUDIMIT .................................................................................... 56
3.1 METODAT KËRKIMORE ......................................................................................................... 56
3.2 ANALIZA E TË DHËNAVE DYTËSORE ..................................................................................... 57
3.3 NATYRA E STUDIMIT ............................................................................................................ 57
3.4 METODA E MBLEDHJES SË TË DHËNAVE SASIORE ................................................................. 58
3.5 POPULLATA DHE KAMPIONI.................................................................................................. 59
3.5.1 TEKNIKAT E PËRZGJEDHJES SË KAMPIONIT ........................................................................ 60
3.5.2 MADHËSIA E KAMPIONIT ................................................................................................... 61
IV
3.6 INSTRUMENTAT E KËRKIMIT PARËSOR ................................................................................. 62
3.6.1 HARTIMI I PYETËSORIT ...................................................................................................... 62
3.6.2 PYETËSORI I NXËNËSVE DHE NDARJA SIPAS SEKSIONEVE .................................................. 63
3.7 BESUESHMËRIA DHE VLEFSHMËRIA E KËRKIMIT DHE INSTRUMENTAVE ............................... 65
3.7.1 VLEFSHMËRIA. .................................................................................................................. 66
3.7.2 TESTIMI I PYETËSORIT ....................................................................................................... 66
3.8 PROÇEDURA E MBLEDHJES SË TË DHËNAVE SASIORE ............................................................ 67
3.9 ANALIZA E REZULTATEVE SASIORE ...................................................................................... 68
3.10 TË DHËNAT CILËSORE ........................................................................................................ 68
3. 11 POPULLATA E STUDIMIT DHE KAMPIONI I PËRZGJEDHUR ................................................... 69
3.12 ADMINISTRIMI I INTERVISTAVE .......................................................................................... 69
3.13 ANALIZA E REZULTATEVE CILËSORE .................................................................................. 70
3.13.1 PËRSHKRIMI I HAPAVE TË FAZAVE TË ANALIZËS TEMATIKE ............................................ 71
3.14 KUFIZIMET E STUDIMIT ...................................................................................................... 72
KAPITULLI IV ...................................................................................................................... 73
4. ANALIZA SASIORE E TË DHËNAVE .......................................................................... 73
4.1 TË DHËNAT DEMOGRAFIKE .................................................................................................. 73
4.2 AKSESI DHE PËRDORIMI I TEKNOLOGJISË DHE RRJETEVE SOCIALE NGA TË RINJTË ................ 77
4.3 FENOMENI I BULLIZMIT VIRTUAL DHE EKSPERIENCAT E TË RINJVE ....................................... 80
4.3.1 SHKALLA E INFORMIMIT TË TË RINJVE MBI BULLIZMIN ..................................................... 80
4.3.2 EKSPERIENCAT PERSONALE TË TË RINJVE NË LIDHJE ME DËRGIMIN E FOTOVE, VIDEOVE,
MESAZHEVE ............................................................................................................................... 82
4.3.3 EKSPERIENCAT PERSONALE TË TË RINJVE NË LIDHJE ME RASTET KUR ATA KANË MARR
FOTO, VIDEO, MESAZHE.............................................................................................................. 87
4.4 SEKS-TEKSTI DHE NDIKIMI I TIJ NË SJELLJEN E NXËNËSVE .................................................... 92
4.4.1 PERCEPTIMET E TË RINJVE RRETH I SEKS-TEKSTIT ............................................................. 92
4.4.2 DIFERENCAT SIPAS GJINISË, VENDBANIMIT DHE MOSHËS NË LIDHJE ME SEKS-TEKSTIN ..... 98
4.5 NDIKIMI I BULLIZMIT VIRTUAL TEK TË RINJTË DHE EFEKTET PSIKO-SOCIALE QË ATA/ATO
PËRJETOJNË.............................................................................................................................. 103
4.6 NDIKIMI I SHOQËRISË TEK TË RINJTË DHE BULLIZMI VIRTUAL ............................................ 105
4.7 ROLI I FAMILJES NË ADRESIMIN E PROBLEMATIKAVE QË LIDHEN ME BULLIZMIN VIRTUAL . 108
V
4.8 ROLI I INSTITUCIONEVE ARSIMORE PËR ADRESIMIN E ÇËSHTJEVE QË KANË TË BËJNË ME
BULLIZMIN VIRTUAL ................................................................................................................ 110
4.9 STRATEGJITË E MBROJTJES NGA BULLIZMI VIRTUAL .......................................................... 113
4.10 PËRGJIGJET QË MARRIN HIPOTEZAT E STUDIMIT ............................................................... 116
KAPITULLI V ...................................................................................................................... 121
5. ANALIZA CILËSORE E TË DHËNAVE ..................................................................... 121
5.1 NJOHURITË DHE PERCEPTIMET E PRINDËRVE MBI BULLIZMIN VIRTUAL .............................. 121
5.2 KOMUNIKIMI PRIND - FËMIJË NË LIDHJE ME BULLIZIMIN VIRTUAL ...................................... 125
5.3 FORMAT E MONITORIMIT QË PRINDËRIT PËRDORIN ME FËMIJËT PËR SHMANGIEN E BULLIZMIT
VIRTUAL .................................................................................................................................. 126
5.4 ROLI I PRINDËRVE NË PARANDALIMIN E BULLIZIMIT VIRTUAL ........................................... 129
KAPITULLI VI .................................................................................................................... 132
6. DISKUTIME ..................................................................................................................... 132
6.1 DISKUTIME ........................................................................................................................ 132
6.2 FENOMENI I BULLIZMIT VIRTUAL DHE EKSPERIENCAT E TË RINJVE ..................................... 133
6.3 SEKSTING DHE NDIKIMI I TIJ NË SJELLEN E NXËNËSVE ........................................................ 136
6.4 ROLI I FAMILJES DHE INSTITUCIONEVE ARSIMORE NË ADRESIMIN E PROBLEMATIKAVE QË
LIDHEN ME BULLIZMIN VIRTUAL .............................................................................................. 138
6.5 STARTEGJITË E MBOJTJES NGA BULLIZMI VIRTUAL ............................................................ 142
KAPITULLI VII ................................................................................................................... 143
7. PËRFUNDIME REKOMANDIME .............................................................................. 143
7.1 PËRFUNDIME ...................................................................................................................... 143
7.1.1 AKSESI DHE PËRDORMI I TEKNOLOGJISË DHE RRJETEVE SOCIALE NGA TË RINJTË ............ 143
7.1.2 SHKALLA E INFORMIMIT TË TË RINJVE MBI BULLIZMIN DHE SEKSTING ............................ 144
7.1.3 EKSPERIENCAT PERSONALE TË TË RINJVE NË LIDHJE ME DËRGIMIN DHE MARRJEN E FOTOVE,
VIDEOVE, MESAZHEVE ............................................................................................................. 145
7.1.4 ROLI I FAMILJES DHE ISNTITUCIONEVE ARSIMORE NË ADRESIMIN E PROBLEMATIKAVE QË
LIDHEN ME BULLIZMIN VIRTUAL .............................................................................................. 148
7.1.5 STARTEGJITË E MBOJTJES NGA BULLIZMI VIRTUAL ......................................................... 150
7.1.6 NJOHURITË DHE PERCEPTIMET E PRINDËRVE MBI BULLIZMIN VIRTUAL ........................... 151
7.1.7 KOMUNIKIMI PRIND – FËMIJË NË LIDHJE ME BULLIZIMIN VIRTUAL ................................. 152
VI
7.1.8 FORMAT E MONITORIMIT QË PRINDËRIT PËRDORIN ME FËMIJËT PËR SHMANGIEN E
BULLIZMIT VIRTUAL ................................................................................................................ 153
7.1.9 ROLI I PRINDËRVE PËR PARANDALIMIN E BULLIZIMIT VIRTUAL ....................................... 154
7.2 REKOMANDIME .................................................................................................................. 156
7.2.1 REKOMANDIME PËR PRINDËRIT ....................................................................................... 156
7.2.2 REKOMANDIME PËR INSTITUCIONET ARSIMORE .............................................................. 157
BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................. 159
ANEKS TABELAT .............................................................................................................. 173
SHTOJCA I PYETËSORI I NXËNËSVE ......................................................................... 182
SHTOJCA II GUIDA E INTERVISTËS ME PRINDËRIT ............................................ 191
SHTOJCA III MIRATIMI I PRINDIT PËR PJESMARRJEN E NXËNËSIT/ES NË
STUDIM ................................................................................................................................ 193
VII
LISTA E TABELAVE
TABELA 3.1 KAMPIONI I NDARË SIPAS RAJONIT QYTET/FSHAT ............................................................................... 59
TABELA 3.2 KAMPIONI I NDARË SIPAS SHKOLLAVE NË TË CILAT U REALIZUA PYETËSORI ME NXËNËSIT. ................. 59
TABELA 4.3 SHPËRNDRJA E NXËNËSVE SIPAS GJINISË DHE RAJONIT KU GJENDET SHKOLLA .................................... 74
TABELA 4.4 STATISTIKA PËRSHKRUESE LIDHUR ME FENOMENIN E BULLIZMIT VIRTUAL DHE RAJONIT KU GJENDET
SHKOLLA ....................................................................................................................................................... 82
TABELA 4.5 VLERËSIMI I EKSPERIENCAVE PERSONALE NË RASTIN E DËRGIMIT TË MESAZHEVE, FOTOVE/VIDEOVE TË
SHPREHURA NË % .......................................................................................................................................... 84
TABELA 4.6 VLERËSIMI I EKSPERIENCAVE PERSONALE NË RASTIN E MARRJES SË MESAZHEVE, FOTOVE/VIDEOVE TË
SHPREHURA NË % .......................................................................................................................................... 89
TABELA 4.7 VLERËSIMI LIDHUR ME DËRGIMIN DHE MARRJEN E MESAZHEVE ME KARAKTER INTIM TË SHPREHURA
NË % .............................................................................................................................................................. 93
TABELA 4.8 STATISTIKA PËRSHKRUESE LIDHUR ME NDIKIMIN E FENOMENIT TË SEKSTING TEK PERSONALITETI DHE
SJELLJA E NXËNËSVE ...................................................................................................................................... 99
TABELA 4.9 STATISTIKA PËRSHKRUESE LIDHUR ME FENOMENIN E SEXTEKSTIT SIPAS GJINISË SË NXËNËSVE ........ 100
TABELA 4.10 DËRGUES TË MESAZHEVE ME KARAKTER SEKSTING SIPAS GJINISË ................................................... 100
TABELA 4.11 DËRGUES TË MESAZHEVE ME KARAKTER SEKSTING SIPAS RAJONIT QYTET/FSHAT ........................... 101
TABELA 4.12 DËRGUES TË MESAZHEVE ME KARAKTER SEKSTING SIPAS KLASAVE ............................................... 101
TABELA 4. 13 MARRËS TË MESAZHEVE ME KARAKTER SEKSTING SIPAS GJINISË ................................................... 102
TABELA 4.14 MARRËS TË MESAZHEVE ME KARAKTER SEKSTING SIPAS RAJONIT QYTET/FSHAT ............................ 102
TABELA 4. 15 VLERËSIMI LIDHUR ME EFEKTET PSIKO-SOCIALE QË JU SHKAKTON BULLIZMI VIRTUAL .................. 104
TABELA 4.16 NDIKIMI I SHOQËRISË NË VEPRIMTARINË E TYRE VIRTUALE ............................................................. 106
TABELA 4.17 A JU SHTYN DIKUSH TJETËR TË DËRGONI MESAZHE, FOTO/VIDEO ETJ, ME KARAKTER INTIM? .......... 107
TABELA 4.18 VLERËSIMI LIDHUR ME ROLIN E FAMILJES........................................................................................ 109
TABELA 4.19 VLERËSIMI LIDHUR ME ROLIN E INSTITUCIONEVE ARSIMORE ........................................................... 111
TABELA 4.20 DISA NGA STRATEGJI PËR PARANDALIMIN E BULLIZMIT VIRTUAL .................................................... 114
TABELA 4.21 STATISTIKA PËRSHKRUESE LIDHUR ME NDIKIMIN E FENOMENIT TË SEKSTING TEK PERSONALITETI DHE
SJELLJA E NXËNËSVE .................................................................................................................................... 117
TABELA 4.22 TESTI CHI SQUARE I NXNËSVE TË BULLUAR DHE NDIKIMIT TË FAMILJEVE TË TYRE ......................... 117
TABELA 4.23 TESTI CHI SQUARE MIDIS NXËNËSVE TË BULLUAR DHE ROLIT TË SHKOLLËS NË TRAJTIMIN E FENOMETI
TË BULLIZMIT VIRTUAL ................................................................................................................................ 118
TABELA 4.24 KORRELIMI I VARIBLAVE MIDIS TYRE .............................................................................................. 119
TABELA 4.25 ANOVA E REGRESIONIT .................................................................................................................. 119
TABELA 4. 26 ANALIZA E REGRESIONIT TË SHUMËFISHTË MIDIS VARIABLAVE TË PAVAUR DHE VARIABLIT TË VARUR
.................................................................................................................................................................... 120
VIII
LISTA E GRAFIKËVE
GRAFIKU 4.1. SHPËRNDARJA SIPAS GJINISË ............................................................................................................. 73
GRAFIKU 4.2 SHPËRNDARJA SIPAS RAJONIT QYTET/FSHAT ...................................................................................... 73
GRAFIKU 4.3 SHPËRNDARJA SIPAS LLOJIT TË SHKOLLAVE....................................................................................... 74
GRAFIKU 4.4 SHPËRNDARJA E NXËNËSVE SIPAS KLASAVE ...................................................................................... 75
GRAFIKU 4.5 VLERËSIMI NË LIDHJE ME NIVELIN E REZULTATEVE ........................................................................... 75
GRAFIKU 4.6 VLERËSIMI I NIVELIT EKONOMIK ........................................................................................................ 76
GRAFIKU 4.7 ME KË JETONI NË FAMILJEN TUAJ? ..................................................................................................... 76
GRAFIKU 4.8 DISPONUSHMËRIA E NJË KOMPJUTERI APO CELULARI ......................................................................... 77
GRAFIKU 4.9 NXËNËSIT QË KANË LLOGARI PERSONALE NË RRJETET SOCIALE ......................................................... 77
GRAFIKU 4.10 PËRDORIMI INTERNETIT NGA TË RINJTË ............................................................................................ 78
GRAFIKU 4.11 KOHA E SHPENZUAR DUKE KOMUNIKUAR NË RRJETET SOCIALE ....................................................... 78
GRAFIKU 4.12 NUMRI I MESAZHEVE, FOTOVE/VIDEOVE QË TË RINJTË DËRGOJNË GJATË DITËS ............................... 79
GRAFIKU 4.13 NIVELI I INFORMACIONIT QË KANË TË RINJTË LIDHUR ME FENOMENIN E BULLIZMIT TRADICIONAL .. 80
GRAFIKU 4.14 VLERËSIMI ME NJOHJEN E FENOMENIT TË BULLIZMIT DHE TË BULLUARIT ........................................ 81
GRAFIKU 4.15 NIVELI I INFORMACIONIT LIDHUR ME FENOMENIN E BULLIZMIT VIRTUAL ........................................ 81
GRAFIKU 4.16 NIVELI I SHQETËSIMIT QË SHKAKTON BULLIZMI VIRTUAL NË RASTIN E DËRGIMIT TË: MESAZHEVE,
FOTOVE/VIDEOVE NGA ANA JUAJ TEK PERSONA TË TJERË .............................................................................. 87
GRAFIKU 4.17 NIVELI I SHQETËSIMIT QË SHKAKTON BULLIZMI VIRTUAL NË RASTIN E MARRJES SË: MESAZHEVE,
FOTOVE/VIDEOVE NGA ANA JUAJ TEK PERSONA TË TJERË .............................................................................. 92
GRAFIKU 4.18 NIVELI I INFORMACIONIT LIDHUR ME SEKS-TEKSTIT ........................................................................ 93
GRAFIKU 4.19 PRIRJET QË TË RINJTË TË DËRGOJNË MESAZHE, FOTO/VIDEO ME KARAKTER INTIM TEK PERSONAT E
TJERË ............................................................................................................................................................. 95
GRAFIKU 4.20 MARRJA PA LEJE/VJEDHUR FOTO, VIDEO, MESAZHE NGA LLOGARITË E RRJETEVE SOCIALE APO
TELEFONI ....................................................................................................................................................... 95
GRAFIKU 4.21 MARRJA PA LEJE E ADRESAVE DHE E PËRMBAJTJES SË TYRE NË RRJETET SOCIALE NGA TË TJERËT ... 96
GRAFIKU 4.22 MARRJA PA LEJE E ADRESAVE DHE E PËRMBAJTJES SË TYRE NË RRJETET SOCIALE E TË TJERËVE ..... 97
GRAFIKU 4.23 RËNDËSIA E TË QËNIT PJESË E NJË GRUPIMI SHOQËROR DHE TË BASHKËVEPRIMIT ME TA ............... 105
GRAFIKU 4.24 SHPESHTËSIA E DETYRIMIT NGA SHOKËT/SHOQET QË TË BËNI GJËRA QË NUK DO TË DONIT T’I BËNIT
VIRTUALISHT ............................................................................................................................................... 107
GRAFIKU 4.25 NJOHJA E MËNYRAVE/STRATEGJIVE PËR T’U MBROJTUR NGA BULLIZMI VIRTUAL .......................... 113
IX
LISTA E TABELAVE TË ANEKSIT
ANEKS TABELA 1. PAJISJA E NXËNËSVE ME LLOGARI PERSONALE NË RRJETET SOCIALE NË VARËSI TË RAJONIT KU
GJENDET SHKOLLA 173
ANEKS TABELA 2. NIVELI I SHQETËSIMIT I SHKAKTUAR NGA DËRGIMI I MESAZHEVE, FOTOVE/VIDEOVE SIPAS
GJINISË 173
ANEKS TABELA 3. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË BULLIZMIT DHE ZHVILLIMIT TË SEKSTEKSIT 173
ANEKS TABELA 4. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË SEKSTING DHE NDIKIMIT PERSONAL 174
ANEKS TABELA 5. TESTI T LIDHUR ME NDIKIMIN PERSONAL NGA FENOMENI I SEKSTING 174
ANEKS TABELA 6. TESTI T PËR ZGJEDHJET E PAVARUARA MIDIS VARIABLIT SEKSTEKSIT DHE GJINISË SË
NXËNËSVE 175
ANEKS TABELA 7. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË BULLIZMIT VIRTUAL DHE NDIKIMIT PERSONAL 175
ANEKS TABELA 8. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË BULLIZMIT VIRTUAL DHE NDIKIMIT TË SHOQËRISË 176
ANEKS TABELA 9. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË SEKSTING DHE NDIKIMIT TË SHOQËRISË 176
ANEKS TABELA 10. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË BULLIZMIT VIRTUAL DHE ROLI I SHKOLLËS 177
ANEKS TABELA 11. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË BULLIZMIT VIRTUAL DHE NDIKIMIT TË FAMILJES 177
ANEKS TABELA 12. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË STRATEGJIVE NË ULJEN E FENOMENIT TË SEKSTEKSIT
178
ANEKS TABELA 13. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË BULLIZMIT DHE ZHVILLIMIT TË SEKSTING 178
ANEKS TABELA 14. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË STRATEGJIVE NË ULJEN E FENOMENIT TË SEKSTING 179
ANEKS TABELA 15. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË BULLIZMIT VIRTUAL DHE NDIKIMIT PERSONAL 179
ANEKS TABELA 16. TESTI CHI SQUARE I FENOMENTIT TË SEKSTING DHE NDIKIMIT PERSONAL 180
ANEKS TABELA 17. TESTI T LIDHUR EM NDIKIMIN PERSONAL NGA FENOMENI I SEKSTING 180
ANEKS TABELA 18. REGRESIONI I SHUMFISHTË LINEAR, VIF DHE VLERAT E TOLERNACËS 180
ANEKS TABELA 19. INFORMACIONIN MBI MODELIN E REGRESIONIT 181
X
LISTA E SHKURTIMEVE
AMA Autoriteti Mediave Audiovizive
MARC Këshilltarë per Kërkim dhe Marketing
MPK Menaxhimi i Privatësisë së Komunikimit
NCMEC Qendra Kombëtare për Fëmijët e Humbur dhe të Shfrytëzuar
TIK Teknologjitë e Informacionit dhe Komunikimit
1
KAPITULLI I
1. HYRA DHE NJOHJA ME STUDIMIN
1. 1 Hyrja
Bullizmi virtual (Cyberbullying) është një fenomen relativisht i ri në Shqipëri. Nga
studime të mëparshme rezulton se ngacmimi apo kërcënimi nëpërmjet mjeteve
elektronike, ndikon në mënyrë të konsiderueshme në të mësuarit e nxënësve, duke u
reflektuar në një angazhim të ulët shkollor, sjellje problematike, abuzim me substanca apo
vetëvrasje.
Bullizmi në shkolla nuk është një problematikë e re. Vitet e fundit, mediat dhe
studiues të ndryshëm i kanë dhënë një rëndësi të veçantë kryesisht ngjarjeve në shkolla në
lidhje me bullizmin, vetëvrasjet apo kanosjet për vrasje. Nga kërkimet e kryera, rezulton
se si viktima dhe kërcënuesi kanë një mundësi shumë të madhe të përfshirjes në sjellje
antisociale në moshë të rritur (Olweus, 1994). Megjithëse problemi i bullizmit ka marrë
rëndësinë e duhur në mediat e huaja, shumë pak njerëz e dinë se problemi i bullizmit
virtual është në rritje dhe në vëndin tonë. Me zhvillimin dramatik të teknologjisë,
kërcënuesit kanë gjetur një hapsirë veprimi të re e quajtur ndryshe dhe hapësira virtuale.
Studime të fundit raportojnë se rreth një në katër nxënës kanë qënë viktima të bullizmit
virtual (Bamford, 2005; Li, 2006, 2007a; Wolak, Mitchell & Finkelhor, 2006). Nga një
studim është arritur që të gjëndet dhe një lidhje e ngushtë midis bullizmit tradicional dhe
bullizmit virtual si dhe cikilt të bullizmit virtual tek viktima (Hinduja & Patchin, 2008; Li,
2007b; Patchin & Hinduja, 2006).
Efektet negative të bullizmit virtual nuk janë të lehta apo të papërfillshme dhe kanë
forcën për të shkatuar dëmtime serioze psikologjike, emocionale dhe sociale. Kur këto
efekte përjetohen në popullatën e adoleshentëve, këto dëmtime munden që të degradojnë
në akte dhune, plagosje, madje dhe vdekje për atë që nxit bullizmin virtual apo dhe vetë
2
viktimën. (Patchin & Hinduja, 2006, p.149). Ky studim gjithsesi synon që të eksplorojë
kontekstin social të bullizmit virtual nëpërmjet shqyrtimit të perceptimeve të prindërve.
Të rinjtë janë të ekspozuar gjithnjë e më shumë ndaj një kulturë shoqërore të hapur
dhe bashkëpunuese, e cila u lejon atyre të kenë qasje në informacione dhe të mbajnë
miqësi dhe marrëdhënie me të tjerë. Ekzistojnë gjithashtu përfitime të konsiderueshme
arsimore dhe sociale të lidhura me angazhimin në aktivitetet online, siç janë edhe
angazhimet në krijimin e materjaleve me përmbajtjeve kreative, shpërndarja apo tjetërsimi
i informacionit (Collin, Rahilly, Richardson dhe Third, 2011). Megjithëse të rinjtë janë në
një fazë dinamike zhvillimi, sjelljet të cilat karakterizohen nga marrja përsipër e rrezikut
mund të çojnë në marrjen e vendimeve të gabuara që sjellin rezultate negative (Viner,
2005). Kjo gjë bëhet edhe më evidente në rritjen e qasjes ndaj teknologjisë dhe pasojat që
sjell bullizmi virtual.
Shqetësimet e të rinjve të sotëm përfshijnë, akses në informacion dhe përmbajtje të
papërshtatëshme për fëmijë, bullizëm virtual, varësi nga interneti dhe mungesa e
privatësisë online (Livingstone et al.2011). Prindërit, si kujdestarë parësorë dhe agjentë
socializimi, inkurajohen që të monitorojnë dhe mbikëqyrin në mënyrë aktive përdorimin e
internetit nga fëmijët (Ho dhe Zaccheus, 2012). Sidoqoftë, nuk është e lehtë për prindërit
të mbikqyrin dhe supervizojnë fëmijët e tyre, pasi njohuritë dhe shkathtësitë në përdorimin
e internetit nga ana e të rinjve, shpesh i kalojnë ato të prindërve të tyre (Tripp, 2011).
Përdorimi i internetit po bëhet gjithnjë e më shumë personal dhe i lëvizshëm, duke e bërë
më të vështirë për prindërit të dinë se çfarë bëjnë fëmijët e tyre në internet (Clark, 2011).
Aktualisht, mësuesit në shkolla kanë vështirësi të kuptojnë fenomenin por edhe të
ndërhyjnë kur bëhen të vetëdijshëm për sulmet virtuale, sepse ky lloj ngacmimi shpesh
ndodh jashtë ambjenteve të shkollës por edhe gjatë kohës kur të rinjtë janë në shkollë
(Kowalski & Limber, 2007). Kuptimi i natyrës së bullizmit virtual do të ndihmonte
punonjësit në shkolla që të adresonin këtë problem, sepse në më shumë se tek gjysma e
fëmijëve dhe adoleshentëve, ndodh që nuk raportojnë incidente të sulmit virtual tek
prindërit e tyre apo tek të rritur të tjerë.
Pas ardhjes së internetit, u bë edhe më e vështirë për prindërit që të monitoronin
ndërveprimet e fëmijëve të tyre me idividë të tjerët (Juvonen & Gross, 2008). Në të
kaluarën, prindërit e dinin se me cilin ishte duke folur apo po kalonte kohë fëmija i tyre.
3
Kjo është bërë edhe më e vështirë me rritjen e përdorimit të mesazheve, e-mail-it dhe
rrjeteve sociale.
Faqet e rrjeteve sociale janë shumë popullore dhe luajnë një rol të rëndësishëm në
socializimin e adoleshentëve. Adoleshentët tashmë po komunikojnë përmes faqeve të
rrjeteve sociale më shumë sesa me anë të telefonave fiks. Megjithatë, perceptimet e
prindërve dhe ndërgjegjësimi për atë se çka ndodh në faqet e rrjeteve sociale janë mjaft të
kufizuara (Juvonen & Gross, 2008). Kjo e dhënë ishte gjithashtu një supozim i studimit
aktual.
1.2 Bullizmi virtual dhe Seksting
Për shumicën e fëmijëve, seksting dhe teksting janë pjesë e sjelljeve online, një vënd
në të cilin fëmijët po shpenzojnë gjithnjë e më shumë kohë. Bullizmi virtual po kërcënon
mirëqenien e përgjithshme të fëmijëve dhe adoleshentëve tanë dhe ka pak kërkime që
studiojnë sjelljet online të fëmijëve, të cilat mundet që të ofrojnë njohuri rreth
perceptimeve të tyre për botën virtuale.
Mishna et al. (2009) zbuluan se fëmijët po përdorin teknologjinë në mosha gjithnjë e
më të reja dhe se duke nënvlerësuar përdorimin e tenknologjisë nga ana e tyre mund të
mos i mbrojmë fëmijët nga rreziqet. Mishna et al. (2009) Gjetjet pohojnë faktin se
bullizmi virtual ndodh midis shokëve dhe se zakonisht ka vëzhgues, ashtu si edhe në
ngacmimet tradicionale. Cassidy et al. (2009) përcaktuan se të rinjtë duan të dialogojnë
rreth bullizmit virtual dhe sugjeruan se shkollat duhet të ofrojnë mundësi për studentët që
të diskutojnë rreth ndikimit të tij dhe mënyrat për të parandaluar këtë sjellje. Gjatë dekadës
së fundit, hulumtimet tregojnë se bullizmi virtual është zgjeruar dhe është njohur si një
çështje serioze midis të rinjve (Ybarra dhe Mitchell, 2004).
Që në fëmijërinë e hershme, bashkëmoshatarët kanë një rol të rëndësishëm në
zhvillimin social-emocional të një individi (Hepler, 1997). Ndërveprimi me
bashkëmoshatarët mundëson zhvillimin e aftësive sociale, qëndrimet pozitive, sjelljet
adaptive dhe paraqet një burim të rëndësishëm të mbështetjes sociale. Sidoqoftë,
4
shoqërimi me shokët shpesh përfshin disa tregues të padëshirueshëm, duke përfshirë këtu
edhe sjelljen e dhunshme të fëmijëve.
Për shkak të avancimit të vazhdueshëm të teknologjisë, mundësitë e komunikimit dhe
ndërveprimit mes fëmijëve janë duke u zgjeruar. Megjithëse mediat elektronike po bëhen
shumë popullore në këtë grupmoshë, përdorimi i tyre ka rreziqe të caktuara. Fëmijët dhe të
rinjtë mund t'i nënshtrohen shumë lehtë shkeljeve të të drejtave të tyre në sferën virtuale,
siç është e drejta për privatësi ose e drejta për mbrojtje nga informacioni me përmbajtje
potencialisht të dëmshme (Pezo, 2010). Dhuna e përditshme midis bashkëmoshatarëve,
përhapet në hapësirën virtuale përmes mediave elektronike, duke krijuar kështu të
ashtuquajturin bullizëm virtual.
Ngacmimi midis fëmijëve të moshës shkollore nuk është një fenomen i ri dhe është i
mirë konstatuar si një problem i përbashkët dhe serioz në shoqëri. Është mese e
mundshme që shumica e fëmijëve dhe të rriturve të kenë histori për të ndarë rreth
përvojave të tyre të ngacmimit apo viktimizimit ose të japin dëshmi të akteve të agresionit
ndaj të tjerëve.
Sipas Tokunaga (2010), bullizmi virtual është "çdo sjellje e kryer përmes mediave
elektronike ose digjitale nga individë ose grupe që vazhdimisht trasmetojnë mesazhe
armiqësore ose agresive, që synojnë të shkaktojnë dëm ose shqetësim tek të tjerët". Sjelljet
e bullizmit virtual mund të shkojnë nga ngacmimet, përjashtimet, vënia në lojë, imitimet,
denigrimet dhe mashtrimet (Kowalski et al., 2008). Sjelljet mund të variojnë në varësi të
mjeteve teknologjike të përdorura, të tilla si tekstet, mediat sociale, fotot dhe videot, ose e-
mail-et.
Media sociale tashmë është një pjesë e rëndësishme e jetës shoqërore të të rinjve dhe
se me shpejtësi ka zhvilluar një përqasje të rëndësishme kulturore (Boyd, 2007) në një
periudhë të shkurtër kohore. Sipas Livingstone, Mascheroni dhe Staksrud (2015), fëmijët e
sotëm janë ose dëshirojnë të jenë “gjithmonë online”, si në familje ashtu edhe në shkollë
dhe bazohen kryesisht në pëdorimin e internetit në të gjitha dimensionet e fëmijërisë.
Potenciali për bullizëm virtual është rritur me depërtimin në rritje të kompjuterëve të
lidhur në rrjet dhe telefonëve celularë në mesin e të rinjve. Ndërkohë që mediat sociale
mund të përdoren për socializim dhe edukim, ato gjithashtu janë bërë një vend për
zhvillimin e sjelljeve të bullizmit virtual. Ato mund të përdoren për të përjashtuar,
5
denigruar, tallur apo kërcënar dikë nëpërmjet postimit të një mesazhi publik siç mund të
jetë një postim në murin e Facebook-ut ose bllokimi/përjashtimi i dikujt nga lista e miqve
në një rrjet social (Chisholm and Day, 2013).
Meqenëse teknologjia është duke u përdorur si një mjet për bullizëm, nevojitet një
vëmendje e madhe për të hetuar shkallën dhe natyrën e kësaj forme të re të agresionit dhe
efektet e mundshme psiko-sociale që ajo ka tek të rinjtë. Njohuritë e fituara nga studimi
dhe eksplorimi i ngacmimeve ballë për ballë, kanë lejuar rritjen e ndërgjegjësimit rreth
efekteve të tij mbi autorët dhe viktimat si dhe ka çuar në zhvillimin e ndërhyrjeve. Nga
ana tjetër, bullizmi virtual është një fenomen i ri që kuptohet pak. Kështu, qëllimi i këtij
studimi ishte të jepte informacion rreth incidencës së ngacmimit virtual midis nxënësve të
shkollave të mesme dhe të shqyrtojë karakteristikat psiko-sociale të individëve të përfshirë
në këtë lloj agresioni në rritje.
Duke pasur parasysh rritjen e shpejtë të numrit të të rinjve që hyjnë në internet dhe e
përdorin teknologjinë si mjet për bullizëm, ngacmimi në internet dhe viktimizimi duhet të
përfshihen në hulumtimin e konceptimit të viktimizimit tek të rinjtë. Është mëse e qartë se
ka edhe aspekte pozitive që lidhen me përdorimin e internetit tek të rinjtë, të tilla si
zvogëlimi i vetmisë dhe rritja e mbështetjes sociale dhe vetëvlerësimit (Morahan-Martin &
Schumacher, 2003), por ka dhe vështirësi psiko-sociale të cilat shkaktohen nga përdorimi i
internetit në mesin e fëmijëve dhe adoleshentëve (Moody, 2001)
Literatura mbi dallimet gjinore në shprehjen e agresionit, ka zbuluar se vajzat tentojnë
të angazhohen në atë që është quajtur agresioni pasiv, agresioni relacional ose agresioni
social që shtrihet në sjelljen e tyre online (si p.sh. përhapjen e zërave, kërcënimin e
tërheqjes së dashurisë, duke përjashtuar dikë nga një rrjet social dhe/ose funksion social)
(Simmons, 2002, Underwood, 2003). Ky lloj agresioni pasiv është i fshehtë dhe si i tillë,
dëmi i mundshëm i tij tenton të nënvlerësohet nga mësuesit dhe këshilluesit (Merten,
1997).
Përsa i përket viktimizimit elektronik, (Bennett 2011) zbuloi se meshkujt në kolegje
raportonin të ishin më shpesh viktima të elektronikës me anë të (p.sh. mesazheve me tekst,
postës elektronike, postimit në rrjete sociale) dhe femrat shprehnin se kishin presion dhe
më shumë shqetësime të lidhura me viktimizimin elektronik. U gjetën disa dallime gjinore
në përvojën e viktimizimit elektronik dhe sjelljeve të rrezikshme (p.sh. përdorimi i
6
alkoolit). Në mënyrë të veçantë, viktimizimi elektronik i femrave ishte i shoqëruar me
përdorimin e alkoolit. Boulton et al. (2012) zbuluan se femrat shprehnin më pak qëndrime
pranuese ndaj sjelljes bulluese dhe autorëve të saj dhe më shumë simpati ndaj viktimave,
sesa tek meshkujt.
Një faktor tjetër që mund të lidhet me cenueshmërinë ndaj bullizmit virtual, është
sasia e kohës së shpenzuar në kompjuterat dhe telefonat celularë për ndërveprimet sociale.
Një studim zbuloi se femrat përdorin më shpesh internetin për qëllime shoqërimi, në
krahasim me meshkujt të cilët e përdorin atë për të luajtur lojëra (Dowell et al., 2009). Në
një tjetër studim të kryer nga (Juvonen & Gross, 2008), rezultatet treguan se vajzat kishin
më shumë gjasa të ishin përdoruese të postës elektronike dhe të kishin më shumë profileve
sociale, blogje dhe telefona celularë në krahasim me djemtë. Ky përdorim më i shpeshtë,
mund të përfaqësojë më shumë mundësi për t'u përfshirë në sjelljet e bullizmit virtual dhe
viktimizimit. Aktiviteti online, duke u shoqëruar me ndërveprime shoqërore, mund të çojë
në mospajtime midis miqëve dhe të luftojë ose të përjetësojë një konflikt të vazhdueshëm
që ka filluar më parë në shkollë.
Ajo çka është shfaqur qartazi në literaturë rreth të rinjve të moshës shkollore, është se
ndikimi i bullizmit virtual tek viktima, dhunuesi dhe anasjelltas, është i lidhur me një
performancë më të dobët akademike, mungesë të besimit, vetëbesim të ulët, gjasa më të
larta të depresionit, vetmisë, shqetësimit emocional dhe tjetërsimit (Dellasega dhe Nixon,
2003;).
Gjetjet kanë treguar se përafërsisht një në pesë nxënës do të jetë viktimë e bullizmit
virtual (Wright et al., 2009; Hinduja dhe Patchin, 2010) dhe një numër përafërsisht i njëjtë
nxënësish do të bullojnë virtualisht (Hinduja dhe Patchin, 2010); vlerësohet se 19% e të
rinjve midis moshës 10 dhe 18 vjeç kanë qenë ose kryerës ose viktima të bullizmit virtual
(Hinduja dhe Patchin,2010;).
Pavarësisht rritjes së hulumtimeve rreth bullizmit virtual, ka pak qëndrueshmëri midis
studimeve në mënyrën sesi është përcaktuar sfera e sjelljes dhe masat që janë marrë
përballë bullizmit virtual. Mungesa e qëndrueshmërisë midis studimeve është pasqyruar
edhe në termat e përdorur për të etiketuar këtë fenomen.
Bill Belsey, themeluesi i bullizmi.org, sugjeroi termin “bullizmi virtual”. Termat që të
tjerë kanë përdorur pët t’iu referuar fenomeneve të ngjashme, përfshijnë ngacmimet në
7
internet, ngacmimet online, agresionin elektronik, agresion në internet (Raskauskas &
Stoltz, 2007; Wade & Beran, 2011).
Përveç dallimeve në mënyrën se si e emërtojnë këtë fenomen, hulumtuesit kanë
ndryshuar gjithashtu përkufizimet e tyre rreth bullizmit virtual. Për shembull, Belsey e ka
përcaktuar bullizmin virtual si “Përdorimi i teknologjive të informacionit dhe
komunikimit, si mesazhet me tekst, mesazhet e menjëhershme, web faqet keq informuese
të internetit dhe faqet e internetit personale, për të mbështetur në mënyrë të qëllimshme
sjellje armiqësore nga një individ ose grup individësh dhe që ka për qëllim të dëmtojë të
tjerët” (Belsey). Të tjerë kanë përcaktuar bullizmin virtual si ngacmimi përmes përdorimit
të teknologjive (Kowalski & Limber, 2007).
Bullizmi virtual është përcaktuar si dëmtimi i qëllimshëm dhe i përsëritur, i shkaktuar
përmes përdorimit të kompjuterave, telefonëve celularë ose pajisjeve të tjera elektronike
(Hinduja dhe Patchin, 2010). Bullizmi virtual është krahasuar me ngacmimet tradicionale
nga disa hulumtime që kanë gjetur ngjashmëri në aspektin e karakteristikave të
përshkruara në dokumentin e Shoqatës së Psikologëve Amerikanë (2004), në një farë
mënyre, disa bullues virtual gjithashtu bullojnë në mënyra konvencionale (Williams dhe
Guerra, 2007).
Panvarësisht rritjes së shpejtë të hulumtimeve mbi bullizmin virtual, kërkuesit ende
nuk kanë sqaruar se si kuadri ekzistues i agresionit mund të zgjerohet, për të përfshirë
sjelljet në tërësi, si edhe sjelljet agresive në mënyrë elektronike në veçanti.
Seksting mund t'i referohet një përmbajtje me karakter seksual, e cila është e
komunikuar nëpërmjet mesazheve me tekst, telefonëve inteligjentë ose me anë të
aktiviteteve vizuale dhe Web faqe-ve siç janë faqet e rrjeteve sociale. Ajo është përcaktuar
si “shkëmbimi i mesazheve ose imazheve me karakter seksual” (Livingstone et al., 2010)
apo dhe “krijimi, ndarja dhe përcjellja e imazheve seksualisht sugjestive lakuriq apo
pothuajse lakuriq” (Lenhart, 2009) përmes telefonëve celularë dhe/ose internetit. Seksting
ka të bëjë me një varg praktikash ku qarkullojnë materialet seksualisht të qarta, të cilat
shkaktojnë një shqetësim të gjerë publik dhe politik mbi rreziqet që këto praktika
paraqesin tek të rinjtë (Livingstone dhe Helsper, 2010.
Për hartimin e këtij studimi, fillimisht filluam me një shqyrtim kritik të literaturës në
dispozicion. Deri më tani, vetëm disa studime janë kryer rreth “seksting”. Disa sondazhe
8
kanë raportuar tituj rreth përhapjes së gjerë të shkëmbimit të mesazheve seksuale.
Hulumtimet ekzistuese mbi fenomenin e seksting tek të rinjtë, duket se sugjerojnë
egzistencën e një shkëputje midis praktikave dhe perceptimeve të seksting.
Kur është fjala për nxitësit që shoqërojnë seksting, Sondazhi reth Seksit dhe
Teknologjisë në SHBA (Fushata Kombëtare për Parandalimin e Shatëzanisë së
Paplanifikuar tek Adoleshentët 2010) sugjeroi se arsyeja më e shpeshtë e dërgimit të
mesazheve me përmbajtje seksuale ishte për qëllime “argëtuese ose flirtuese”, sondazh ku
66% e vajzave dhe 60% e djemve adoleshentë iu përgjigjën pyetjes rreth qëllimit të
dërgimt të mesazheve me karakter seksual. Mitchell et al. (2012) gjithashtu bëri një
anketim rreth motiveve që shtyjnë të rinjtë drejt seksting. Të anketuarit u pyetën rreth asaj
se çfarë ata mendonin se mund ti kishte shtyrë që të dërgonin mesazheve me karakter
seksual. Shumica e atyre që krijojonin dhe dërgonin (51%) dhe atyre që pranonin (54%)
mesazhe me karakter seksual tregonin se ishte pjesë e një marrëdhënieje romantike.
Ringrose et al. (2012) kanë theksuar dinamikën gjinore të seksting dhe se si ndodh në
kontekstin e një “standardi të dyfishtë gjinor”. Ata theksojnë se vajzat dhe gratë në moshë
të re në përgjithësi rrezikojnë më shumë në rastet kur ndjehen nën presion për të dërguar
një foto dhe se diçka mund të shkojë keq. Ringrose et al. (2013) zbuloi natyrën
shtrënguese të marrëdhënieve gjinore në dy shkolla të pafavorizuara, e cila shtrihej nga
terreni i shkollës e deri tek fusha digjitale. Praktika të tilla përfshinin:
➢ vajzat të cilat merrnin rregullisht fotografi të cilat nuk ishin të dëshiruara - shpesh
merrnin foto nga vajzat e tjera që kryenin akte seksuale.
➢ djemtë që kërkonin dhe merrnin shpesh fotografi nga të dashurat e tyre gjysëm të
zhveshura për ti përdorur si imazh të profilit të mesazheve të tyre. Ndonjëherë foto
përfshinte një tekst të shkruar tek gjinjtë e vajzës ku shkruhej se ky trup 'i përkiste'
djalit në fjalë – ashtu siç edhe Ringrose et al. (2012) citoi, trupat e vajzave ishin
'pronë' e djemve.
Seksting në vetëvete është një sjellje e rrezikshme veçanërisht midis të miturve, pasi
kjo sjellje është e paligjshme poshtë moshës 18 vjeçare (Chalfen, 2009), e cila ka rezultuar
edhe në arrestime. Këto raste janë relativisht të pakta dhe zakonisht përbëjnë rrethana
rënduese, siç janë abuzimi seksual apo shpërndarja e fotove (Mitchel & Finkelhor, Jones,
Kimberly, Wolak, 2012). Një veprimtari e tillë çon drejt një rreziku të madh përsa i përket
9
ndarjes së imazheve seksualisht të dukshme, ku egziston mundësia që këto imazhe të
shpërndahen publikisht pa pëlqimin e individëve (Siegle, 2010), duke rezultuar në
poshtërim (Strohmaier, 2014), ngacmim (Siegle, 2010), dhe vetëvrasje (Celizic, 2009).
Lenhart dhe Madden (2007) raportuan se më shumë se gjysma e adoleshentëve të
moshave 12-18 vjeç kishin telefona celularë. Tekstimi përdoret rregullisht tek të rinjtë dhe
se më shumë se 73% e adoleshentëve që e përdornin atë shpesh, Kowalski et al. (2007)
nuk e lidhin sjelljen e rrezikshme të seksting me mundësinë e ndonjë rezultati negativ,
sepse truri adoleshentëve nuk është plotësisht i zhvilluar, sidomos korteksi para-fontal që
vlerëson rreziqet dhe konsideron pasojat.
1.3 Bullizmi virtual dhe praktikat ligjore në luftën kundër tij në
Republikën e Shqipërisë gjatë dhjetë viteve të fundit.
Bullizmi virtual është një fenomen relativisht i ri dhe i panjohur gjërësisht në
popullatën Shqipëtare. Ky fenomen është i lidhur ngushtë me zhvillimin e shpejtë të
elektronikës dhe përdorimit të saj në vendin tonë. Konventa për krimin kibernetik/ virtual
në Shqipëri është ratifikuar më 01.01.2005 dhe koncepti i krimit virtual (cybercrime) që
është përpunuar nga prokuroria Shqipëtare bazohet në konventën e Budapestit, sipas së
cilës në këto vepra penale përfshihen jo vetëm veprimet me kompjuter, por edhe ato që
lidhen me ndërhyrjen në të dhëna, përfshirë ato personale në rrjetet sociale si dhe në rrjetet
e gjëra teknologjike, bankare etj. Në qershor të vitit 2014 në Shqipëri u ngrit për herë të
parë pranë prokurorisë Shqipëtare, njësia e veçantë për veprat penale të krimeve
kibernetike/ virtuale, njësi e cila operon edhe sot.
Njohja dhe qasja e pakët me legjislacionin aktual dhe referimi jo i shpeshtë i rasteve
në organet kompetente nga ana e qytetarëve/individëve të ndryshëm, ka sjellë vështirësi në
menaxhimin e rasteve të bullizmit virtual në tërësi si në zonat urbane dhe ato rurale.
Legjistlacioi në fuqi në Republikën e Shqipërisë referuar krimit kibernetik është i
parashtruar në “Kodin Penal të Republikës së Shqipërisë” LIGJI Nr. 7895, Datë
10
27.1.1995. Ligjistlacioni në fjalë i referohet neneve të mëposhtëme rreth krimit kibernetik
(virtual) të cilat janë:
Neni 7/j -Vepra penale në fushën e teknologjisë së informacionit
Neni74/a1 -Shpërndarja kompjuterike e materialeve pro gjenocidit ose krimeve
kundër njerëzimit
Neni 84/a2 -Kanosja me motive racizmi dhe ksenofobie nëpërmjet sistemit
kompjuterik
Neni 1173 -Pornografia
Neni 119/a4 -Shpërndarja e materialeve raciste ose ksenofobie nëpërmjet sistemit
kompjuterik
Neni 119/b5 -Fyerja me motive racizmi ose ksenofobie nëpërmjet sistemit kompjuterik
Neni 143/b6 -Mashtrimi kompjuterik
Neni 186/a7 -Falsifikimi kompjuterik
Neni 192/b8 -Hyrja e pa autorizuar kompjuterike
Neni 293/a9 -Përgjimi i paligjshëm i të dhënave kompjuterike
Neni 293/b -Ndërhyrja në të dhënat kompjuterike
Neni 293/c -Ndërhyrja në sistemet kompjuterike
Neni 293/ç -Keqpërdorimi i pajisjeve
Sipas “PLANIT KOMBËTAR PËR INTEGRIMIN EVROPIAN 2018–2020” janë
bërë përpjekje për të harmonizuar legjislacionin kombëtar me acquis të BE-së për krimin
1Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 2Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 3Ndryshuar me ligjin Nr. 144/2013 “Pë rdisashtesa dh endryshime në ligjin nr. 7895, datë 27.1.1995“Kodi
penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 4Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 5Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 6Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 7Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Përdisa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 8Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar. 9Shtuar me ligjin Nr. 10 023, datë 27.11.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë
27.1.1995“Kodi penal i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar.
11
kibernetik dhe Konventën e Këshillit të Evropës për krimin kibernetik gjatë viteve 2015-
2017 (ETS nr. 185). Në vitin 2004 Shqipëria ratifikoi “Protokollin shtesë të Konventës për
krimin kibernetik” në lidhje me kriminalizimin e akteve të një natyre raciste dhe
ksenofobike të kryera nëpërmjet sistemeve kompjuterike” (ETS nr. 189). Ligji për sigurinë
kibernetike u miratua në shkurt 2017. Agjencia Kombëtare për shoqërinë e informacionit u
përmirësua më tej dhe zbatimi i agjendës digjitale të Shqipërisë dhe plani kombëtar për
zhvillimin e broadband vazhdoi. Shërbimet elektronike të ofruara institucioneve publike
edhe ndaj qytetarëve janë rritur. Në mars të vitit 2017, pas konsultimeve publike me
aktorë të ndryshëm, AMA miratoi planin e saj strategjik të veprimit për 2017–2019.
Kuadri politik dhe ligjor në fushën e shërbimeve të shoqërisë së informacionit përbëhet
nga: Strategjia ndërsektoriale për Agjendën Digjitale 2015–2020. Dokumenti i Politikave
për Sigurinë Kibernetike 2015–2017.
12
1.4 Qëllimi dhe objektivat e studimit
Qëllimi i studimit është evidentimi i shkallës së seksting, bullizmit virtual dhe efektet
psiko-sociale midis adoleshentëve të shkollave të mesme në qytetin e Durrësit, si dhe të
shqyrtojë rolin e prindërve në parandalimin dhe ndërhyrjet direkte për trajtimin e këtij
fenomeni.
1.4.1 Objektivat e studimit
➢ Pasqyrimi i gjëndjes aktuale të bullizmit virtual dhe seksting në shkollat e mesme
të qytetit të Durrësit dhe të shërbimeve psiko-sociale të ofruara në të. (pyetësori me
nxënësit)
➢ Shqyrtimi i rolit të prindërve/familjes dhe klimës së shkollës në bullizmin virtual.
(pyetësori me nxënësit)
➢ Efektet psiko-sociale të bullizmit virtual tek nxënësit dhe disa nga format që ata
propozojnë për ta ndaluar atë. (pyetësori me nxënësit)
➢ Evidentimi i perceptimit të prindërve mbi bullizmin virtual dhe si e shohin ata/ato
përgjegjësinë e tyre për parandalimin e këtij fenomeni. (intervista me prindër)
1.4.2 Pyetjet kërkimore
Në mënyrë që të përmbushen qëllimi dhe objektivat e mësipërme, studimi kërkon t’i
japë përgjigje pyetjeve të mëposhtme kërkimore:
➢ Ata që janë bullist virtual, a janë ata që më së shumti zhvillojnë seksting?
➢ A shërbejnë strategjitë e sigurisë dhe të mbrojtjes nga bullizmi virtual dhe seksting,
si elementë në frenimin dhe uljen e fenomenit të seksting dhe bullizmit virtual?
➢ A ka ndikim fenomeni i bullizmit virtual dhe seksting tek personaliteti i nxënësve?
A ka ndikim më të madh seksting në personalitietin e djemve? A ndikon seksting
në personalitetin e nxënësve të bulluar dhe atyre që bullojnë?
➢ A ndikojnë familja (prindërit, të afërmit) dhe institucionet arsimore në parandalim
dhe ndërhyrjet direkte, për trajtimin e këtij fenomeni?
13
➢ Cili është ndikimi i shoqërisë në përhapjen e bullizmit virtual në përgjithësi dhe
fenomenit të seksting në veçanti?
1.4.3 Hipotezat e studimit
1. Ata që janë bullist virtual janë më së shumti edhe ata që zhvillojnë seksting.
2. Strategjitë e sigurisë dhe mbrojtjes nga bullizmi virtual dhe seksting shërbejnë si
elementë në frenimin dhe uljen e fenomenit të seksting dhe bullizmit virtual.
3. Fenomeni i bullizmit virtual dhe seksting ka ndikim tek personaliteti i nxënësve.
a. Seksting ka ndikim më të madh në personalitein e djemve.
b. Seksting ndikon tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve të bulluar, apo
ata/ato që bullojnë.
4. Familja ka ndikim në parandalimin dhe trajtimin e fenomenit të bullizmit virtual.
5. Institucionet arsimore kanë ndikim në parandalimin dhe trajtimin e fenomenit të
bullizmit virtual.
6. Shoqëria ka ndikim në përhapjen e bullizmit virtual dhe fenomenit të seksting.
1.5 Përkufizimi i termave referuar fushës së studimit
Bullizmi virtual dhe përcaktim i tij.
Bullizmi virtual mund të përkufizohet shkurtimisht si "dërgimi apo postimi i teksteve
me natyrë të dëmshme ose imazhe duke përdorur internetin apo pajisje të tjera të
komunikimit digjital "(Willard ,2004)10. Sipas Willard egzostojnë forma tëndryshme të
bullizmit virtual. Këto forma përfshijnë:
a) Ofendimi - ose dërgimi i mesazheve personale me natyrë të ashpër, vulgare
drejtuar ndaj një personi ose ndaj një grupi personash nëpërmjet internetit.
b) Ngacmimi - dërgimi në mënyrë të përsëritur i mesazhe fyese kundrejt një personi.
10Willard,N. (2004) An Educator's Guide to Cyberbullying and Cyberthreats.
14
c) Përndjekja virtuale - e cila përfshin kërcënimin për lëndim ose është i natyrës
frikësuese.
d) Denigrimi - (poshtërimi) dërgimi apo postimi i deklaratave të pavërteta, të
dëmshme ose mizore rreth një personi tek individë e tjerë.
e) Maskarada - Shtirja në të qënurit dikush tjetër duke dërguar ose postuar materiale
që e bën një person tjetër të duket keq apo e vendos atë në një rrezik potencial.
f) Shpërndarja e informacionit me dinakëri - dërgimi ose postimi i materialeve
personale të një personi të cilat përmbajnë informacione private,të ndjeshme apo të
turpshme tek individët e tjerë me synim poshtërimin publik të individit.
g) Joshja - Përdorimi i mashtrimit për të përfituar informacione të turpshme rreth një
individi dhe për ti bërë ato më pas publike.
h) Përjashtimi - Veprime të cilat në mënyrë specifike dhe të qëllimshme përjashtojnë
një person nga një grupnë internet. (Willard, fq 1-2).
Bullizmi virtual mund të ndodhë në blog-et (revistat interaktive virtuale), faqet e
internetit, e-mail, listserverave (listë automatike mesazhesh), chat, mesazheve të
menjëhershme, tekst mesazheve apo imazheve dixhitale të shkëmbyera nëpërmjet
pajisjeve elektronike.
Bullizmi virtual mund të ndodhë në mosha të ndryshme dhe kjo mund të jetë me
pasoja shkatërruese për viktimat dhe familjet e tyre.
“Seksting” është një term i përdorur gjerësisht për të përshkruar email-et, mesazhet
me tekst dhe forma të tjera të komunikimit elektronik që përmbajnë materiale seksuale, të
tilla si një tekst sugjestiv ose provokues, apo imazhe të njerëzve të cilët janë lakuriq,
pothuajse lakuriq apo që janë seksualisht eksplicit (Ringrose et al 2012).
Weins dhe Hiestand (2009) përshkroi një shumëllojshmëri të përgjigjeve ndaj
seksting, duke filluar nga thirrjet për dekriminalizimin e seksting deri që duhet të
konsiderohet një formë e pornografisë së fëmijëve.
Chalfen (2009) e ka përcaktuar seksting si shkëmbim i përmbajtjeve seksualisht
eksplicite ose provokative (mesazhe me tekst, foto dhe video) përmes telefonëve
inteligjent, internetit, apo rrjeteve sociale.
15
1.6 Struktura e studimit
Studimi është konceptuar në disa kapituj, si mëposhtë:
Kapitulli i parë paraqet një informacion të përgjithshëm mbi fushën e studimit.
Kapitulli i njeh lexuesit me problematikën, rëndësinë e studimit, qëllimin, objektivat edhe
pikat kërkimore të studimit.
Në kapitullin e dytë kërkuesi ndalet në prezantimin e studimeve dhe gjetjeve që
sjellin autorë të ndryshëm mbi problemin e marrë në studim. Në këtë kapitull trajtohen një
sërë çështjesh që lidhen me bullizmin virtual, ndryshimet midis bullizmit tradicional dhe
atij virtual, dallimet gjinore dhe bullizmi virtual, eksperiencat dhe përjetimet e fëmijëve që
kalojnë bullizëm virtual, faktorët e riskut për bullizmin virtual, seksting ”mesazhet
seksuale”, karakteristikat dhe modelet e seksting midis të rinjve, pasojat e përfshirjes në
sjelljet e seksting, kornizen teorike, si dhe ndikimi i familjes, shoqërisë dhe shkollës tek
bullizmi virtual.
Në kapitullin e tretë prezantohet një informacion më i zgjeruar mbi metodologjinë e
studimit. Lexuesi njihet në këtë kapitull me një sërë çështjes si: fazat nëpër të cilat kaloi
studimi, metodat kërkimore të përdorura, instrumentet për mbledhjen e të dhënave,
karakteristikat e atyre që janë përfshirë në studim, analizën e të dhënave, çështjet etike,
kufizimet e studimit, etj.
Në kapitullin e katërt prezantohen gjetjet e studimit, nga analiza sasiore mbi aksesin
dhe përdorimin e rrjeteve sociale nga të rinjtë, fenomeni i buillizmit virtual dhe
eksperiencat e të rinjve, seks-teksti dhe ndikimi i tij në sjelljen e nxënësve, ndikimi i
bullizmit virtual tek të rinjtë, roli i familjes në adresimin e problematikave që lidhen me
bullizmin virtual, roli i institucioneve arsimore për adresimin e çështjeve që kanë të bëjnë
me bullizmin virtual, si dhe startegjitë e mbojtjes nga bullizmi virtual.
Kapitulli i pestë na njeh me të dhënat cilësore me njohuritë dhe perceptimet e
prindërve mbi bullizmin virtual, komunikimin prind–fëmijë në lidhje me bullizimin
16
virtual, format e monitorimit që prindërit përdorin me fëmijët për shmangien e bullizmit
virtual, rolin e prindërve për parandalimin e bullizimit virtual.
Kapitulli i gjashtë prezanton diskutimin rreth çështjeve të trajtuara në studim.
Diskutimi krahason rezultatet e këtij studimi me ato të studimeve të tjera, si dhe paraqet
nevojën për kërkime të tjera të mëtejshme, që mund të bëhen në këtë fushë.
Kapitulli i shtatë dhe i fundit prezanton në mënyrë të detajuar të gjitha përfundimet
që dolën nga studimi, si dhe rekomandimet përkatëse për të ardhmen.
Studimi mbyllet me listën e referencave dhe shtojcat.
17
1.7 Rëndësia e studimit
Megjithëse bullizmi në shkollë është një çështje aktuale, çështja e bullizmit virtual
është ende shumë e re për studiuesit, prindërit dhe mësuesit. Problemet e bullizmit virtual
janë çështje shumë aktuale dhe të rëndësishme për shkollat dhe shoqërinë Shqiptare në
ditët e sotme. Edhe studimi më i fundit kombëtar me temë “Studimi kombëtar mbi
fenomenin e bullizmit dhe ekstremizmit në sistemin arsimor shqiptar” tregoi se afërsisht
19.4 % nxënësve pohuan se janë të përfshirë në fenomenin e bullizmit 2-3 herë në muaj
ose më shumë, ku 9.7 % e tyre pohojnë se janë viktima, 5.2 % janë agresorë dhe 4.3% janë
edhe agresorë edhe viktima (Dragoti & Ismaili, 2017). Në vëndin tonë mungojnë studimet
për bullizmin virtual dhe seksting, ndërkohë që të rinjtë kalojnë gjithmonë e më shumë
kohë në rrjetet sociale, duke rritur mundësitë që të jenë viktima të bullimit online.
Studimi sjell gjetje me interes për prindërit, shkollat, institucionet arsimore në nivele
lokale dhe qëndrore ku nxjerr në pah problematikat që mbart bullizmi virtual dhe seksting
si dhe numrin e të rinjve që janë pjesë e këtij fenomeni. Ky studim është i rëndësishëm
sepse synon t'u japë prindërve, drejtuesve të shkollave dhe politikbërësve informacione se
si të krijojnë në mënyrë proaktive politika që ulin prevalencën dhe efektet negative të
bullizmit virtual.
Ekziston një hendek në mes të aftësive teknologjike të të rinjve të sotëm kundrejt
atyre të gjeneratave të mëparshme. Derisa ky hendek të ngushtohet, mund të jetë
jashtëzakonisht e vështirë për të fituar besimin e adoleshentëve në mënyrë që shkollat, të
rinjtë dhe prindërit të mund të punojnë sëbashku për të luftuar bullizmin virtual dhe
seksting. Prindërit dhe mësuesit shikohen si aktorë kryesorë që duhet të bashkëpunojnë për
parandalimin dhe për një adresim sa më të hershëm të këtyre problemeve.
Studimi është i rëndësishëm edhe për faktin që është një nga studimet e vetme në këtë
fushë. Ky studim sjell në vëmendje një çështje shumë të rëndësishme, që lidhet me
problemet e bullizimit virtual dhe seksting që përballen të rinjtë e qytetit të Durrësit.
Studimi do të shërbejë edhe si një pikë orientimi për studimet e tjera që mund të
zhvillohen në të ardhmen në këtë fushë.
18
KAPITULLI II
2. RISHIKIMI I LITERATURËS
2.1 BULLIZMI TRADICIONAL DHE BULLIZMI VIRTUAL
2.1.1 Bullizmi tradicional
Bullizmi në shkolla nuk është një problematikë e re. Vitet e fundit, mediat dhe
studiues të ndryshëm i kanë dhënë një rëndësi të vecantë kryesisht ngjarjeve në shkolla në
lidhje me bullizmin, vetëvrasjet apo kanosjet për vrasje. Nga kërkimet e kryera, rezulton
se si viktima dhe kërcënuesi kanë një mundësi shumë të madhe të përfshirjes në sjellje
antisociale në moshë të rritur (Olweus, 1994). Megjithëse problemi i bullizmit ka marrë
rëndësinë e duhur në mediat e huaja, shumë pak njerëz e dinë se problemi i bullizmit
virtual është në rritje dhe në vëndin tonë. Me zhvillimin dramatik të teknologjisë,
kërcënuesit kanë gjetur një hapsirë veprimi të re e quajtur ndryshe dhe hapësira virtuale.
Sjelljet abuzive të bullizmit (të ngacmimit) fillojnë në shkollën fillore, arrin kulmin
gjatë shkollës 9 vjeçare dhe fillojnë të zhduken ndërsa fëmijët përparojnë në shkollën e
mesme (Feinberg, 2003). Hulumtimi mbi bullizmin e meshkujve sugjeron se djemtë janë
ata që përfshihen më shpesh në ngacmimet fizike (Viljoen et al, 2005).
Ndërsa meshkujt zakonisht kanë përballje fizike, femrat preferojnë të ngacmojnë
indirekt përmes mjeteve relative. Llojet e ngacmimeve relative ose agresionit përfshijnë
thashethemet ose përhapjen e thashethemeve, tradhëtinë e miqësisë, përjashtimin e
njerëzve dhe sjelljeve të tjera që manipulojnë marrëdhëniet (Raskauskas dhe Stoltz, 2007).
Të tjerë kanë përdorur terma për t'iu referuar fenomeneve të ngjashme të cilat
përfshijnë shqetësime online, ngacmime online, ngacmime në internet, agresion në
internet, agresion elektronik, agresion virtual dhe ngacmime elektronike (Raskauskas &
Stoltz, 2007, Wade & Beran, 2011, Williams & Guerra, 2007). Tradicionalisht bullizmi ka
një kuptim të veçantë brenda komunitetit hulumtues, zakonisht nënkupton sjellje agresive
19
"që përfshin një çekuilibër të vërejtur ose të perceptuar të kompetencës, e cila ka gjasa të
përsëritet shumë herë" (Gladden, Vivolo-Kantor, Hamburger, & Lumpkin, 2014). Ky
përkufizim përjashton shumë akte agresioni të kryera nëpërmjet teknologjive që nuk mund
të pasqyrojnë një çekuilibër të kompetencës (Wolak, Mitchell, & Finkelhor, 2007).
Për fëmijët është shumë e rëndësishme aftësia për të zhvilluar dhe mbajtur
marrëdhënie të shëndosha. Ndërsa një fëmijë rritet në adoleshencë, marrëdhëniet me
shokët janë me rëndësi gjithnjë e në rritje dhe bashkëveprimi pozitiv me shokët gjatë
adoleshencës është një tregues i aftësisë për të mbajtur marrëdhënie të suksesshme në
moshën e rritur (McElhaney et al., 2008). Ndërsa rriten, ata ballafaqohen me presionin e
bashkëmoshatarëve dhe konfliktet ndërpersonale. Bullizmi ndikon negativisht në aftësitë e
fëmijëve dhe adoleshentëve për të krijuar marrëdhënie me bashkëmoshatarët dhe për të
ruajtur një mënyrë jetese të shëndetshme (Dake et al., 2003; McElhaneyet al., 2008;). Kur
fëmijët e dinë se si të zgjedhin dhe të mbajnë miq të mirë, ata ndihen të sigurt dhe me
vetëbesim. Vendimmarja e përgjegjshme ka të bëjë me vendosjen në veprim të aftësive
sociale dhe etike. Fëmijët duhet të instruktohen për të marrë vendime të përgjegjshme
bazuar në respektin, sigurinë personale, ndjeshmërinë për të tjerët dhe kuptimin e qartë të
pasojave.
2.1.2 Bullizmi virtual
Bullizmi virtual (cyberbullying) i cilësuar dhe si kërcënimi virtual, është një presion
relativ i cili përmbushet duke përdorur paisje elektronike apo mjete të komunikimit me
valë. Përcaktimi më i saktë i këtij fenomeni është dhënë nga Billy Belsey (2004): Bullizmi
virtual përfshin përdorimin e informacionit dhe të teknologjisë së komunikimit siç mund
të jetë e-mail-i, mesazhe të shkruara, dërgimi i mesazhe të menjëherëshme me informacion
personal diskretitues, të paramenduar, të përsëritur dhe kërcënues nga individë apo grupe
që kanë si qëllim lëndimin e të tjerëve. Bullizmi në shkolla ka tërhequr vëmëndjen e
mbarë opinionit botëror si një sjellje e cila është e dëmshme dhe tinzare. Më shumë se
gjysma e të rinjve në shkollat e mesme të vëndeve të zhvilluara janë përdorues të internetit
20
dhe të mjeteve të tjera teknologjike dhe mundësia për tu përfshirë në sjellje devijante është
e madhe (Keith & Martin, 2005). 11
Bullizmi virtual ka sjellë si pasojë që shumë të rinj të largohen nga grupet e miqëve të
tyre, të ndjehen të detyruar që të ndërrojnë shkollë apo edhe ta braktisin atë, të vuajnë
pasojat e ankthit dhe të depresionit, në raste të jashtëzakoneshme të akuzohen për prodhim
dhe shpërndarje të pornografisë për të mitur si dhe jo pak raste kanë përfunduar në
vetvrasje. Nga ky fenomen nuk janë të prekur vetëm të rinjtë adoleshentë por edhe
prindërit e tyre, si përgjegjësit kyesor për shëndetin mendor, veprimtaritë dhe socializimin
e fëmijëve të tyre.
Bullizmi virtual konsiderohet përgjithësisht si ngacmimi apo bullizmi nëpërmjet
përdorimit të teknologjisë me anë të internetit dhe telefonëve celularë (Smith, Mahdavi,
Carvalho, Fisher, Russel dhe Tippett 2008). Bullizmi virtual është një fenomen relativisht
i ri në krahasim me bullizmin tradicional, fizik e verbal në korridoret e shkollës apo gjatë
lojërave. Megjithatë, bullizmi virtual paraqet pothuajse të njëjtat rreziqe që paraqesin edhe
format tradicionale të bullizmit për viktimat e saj. Bullizmi virtual shfaqet në një numër
formash të tilla si, dërgimi i mesazheve ofenduese, mesazheve kërcënuese, përhapjes së
thashethemeve, zbulimit të informacionit personal, publikimit të imazheve të turpshme ose
përjashtimit nga komunikimi në internet. Në ngjashmëri me ngacmimin tradicional,
bullizmi virtual ose ngacmimi online siç është apo ashtu siç edhe përmëndet ndonjëherë,
është një “akt i qëllimshëm agresioni-ose veprimi i qëllimshëm, i cili shkakton dëme ndaj
dikujt tjetër” (Wade & Beran, 2011).
Bullizmi virtual i drejtpërdrejtë në internet ndodh kur një mesazh, siç mund të jetë një
mesazh (sms) fyes apo mesazh elektronik (e-mail), dërgohet nga kërcënuesi tek viktima.
Bullizmi në mënyrë indirekte, është forma më e zakonshme e bullizmit virtual, e cila më
së shpeshti përfshin qarkullimin e thashethemeve ose ndarjen e email-eve private,
personale, fotografive dhe tekst-mesazheve (Vandebosch & Van Cleemput, 2009).
11 “Parandalimi i bullizmit virtual në shkolla dhe komunitete” studim nga (Keith & Martin, 2005).
f.157.
21
Për shkak se jeta në internet është gjithnjë e pranishme në mesin e adoleshentëve të
Botës së Parë, bullizmi virtual mund të bëhet - ose ndoshta tashmë është bërë - forma
mbizotëruese e ngacmimeve tek fëmijët. Një studim telefonik në SHBA i 886 përdoruesve
të internetit të moshës 12-17 vjeçare ka zbuluar se një e treta (32%) e të rinjve të cilët
përdorin internetin thonë se ata kanë qenë në shënjestër të ngacmimit në internet (Lenhart,
2007).
Në vitin 2009, një anketë e MARC (Këshilltarë për Kërkim dhe Marketing) tek
studentët e diplomuar zbuloi se 27% pranuan se kishin kryer ngacmime virtuale dhe se
60% pranuan se ishin viktima të këtyre ngacmimeve (Englander, 2009). Një sondazh i vitit
2006 i kryer tek 1000 fëmijë nga Lufta kundër Krimit: “Investoni tek fëmijët”, ka gjetur se
frekuencat e ngacmimit virtual prej rreth 33%, janë të ngjashme me ato të gjetura nga Pew
(Lenhart, 2007). Këto numra sugjerojnë se ngacmimi virtual (me rreth 40-60% viktima të
pranuara) mund të jetë më i zakonshëm se ngacmimi tradicional (me rreth 20-24% viktima
të pranuara).
Bullizmi virtual është përkufizuar si komunikim i dëmshëm dhe i qëllimshëm duke
shfrytëzuar çdo formë të pajisjeve teknologjike (Belsey, 2006). Teknologjia nuk kufizohet
vetëm me email-et, por përfshin mesazhe me tekste, mesazhe të shpejta, sitet e
komuikimeve, telefonat celularë, telefonat me kamera, faqe interneti, blogje dhe rrjete
sociale si MySpace ose Facebook (Brown, Jackson, & Cassidy, 2006). Aspektet unike të
ngacmimit virtual janë anonimiteti potencial i ngacmuesit dhe audienca e pafund.
Sipas Smith et al. (2008) bullizmi virtual është një akt agresiv dhe i qëllimshëm i
kryer nga një grup ose një individ, duke përdorur forma elektronike të kontaktit, të
përsëritura dhe me kalimin e kohës kundër një viktime i cili nuk mund ta mbrojë veten
lehtë. Një përkufizim më i plotë është se: "Bullizmi virtual përfshin përdorimin e
teknologjive të informacionit dhe të komunikimit si email-i, telefoni celular dhe mesazhet
me tekst, mesazhet e shpejta, website të personave shpifës, dhe website të sondazheve
online shpifëse, për të mbështetur sjellje të qëllimshme, të përsëritura dhe armiqësore nga
një individ ose grup që ka për qëllim të dëmtojë të tjerët "(Li, 2007).
Sipas Willard (2005) bullizmi virtual mund të përfshijë dërgimin e mesazheve të liga
apo vulgare ose mesazheve apo fotove kërcënuese; duke postuar informacione delikate ose
22
private të një personi tjetër; duke pretenduar të jetë dikush tjetër në mënyrë që personi të
duket keq ose qëllimisht duke përjashtuar dikë nga një grup në internet.
Adoleshentët që kanë akses në këto pajisje teknologjike janë të predispozuar ndaj
abuzimit në internet si dhe ngacmimeve me mjeteve të tjera të ngacmimit në internet.
Bullizmi virtual mund të ndodhë çdo herë kur një nxënës përdor internetin ose telefonin
celular.
Bullizmi virtual ndodh më shpesh në kontekstin e marrëdhënieve shoqërore (Hoff &
Mitchell, 2008), i cili sfidon supozimin e përgjithshëm se është anonim (Hinduja &
Patchin, 2008) dhe është në përputhje me kuptimin e ngacmimit si një çështje
marrëdhënieje (Craig & Pepler, 2007). Hulumtimet e mëparshme kanë zbuluar se një e
katërta e bullizmit virtual ndodh në praninë e dëshmitarëve (Mishna et al., 2010) që
korrespondon me dëshmitë se shumica e ngacmimeve tradicionale ndodhin në praninë e
shokëve që luajnë rol kyç (Craig & Pepler, 2007).
"Padukshmëria" dhe "anonimiteti" i ngacmimit virtual i bëjnë të rinjtë më të
cënueshëm dhe të prekshëm për t'u bërë viktima (Slonje & Smith, 2008), në krahasim me
ngacmimet tradicionale në oborrin e shkollës ku veprohet ballë për ballë. Ndërsa në anën
tjetër, errësira e perceptuar e virtuales (dmth, askush nuk mund të më identifikojë mua)
mund t'i bëjë ata që ngacmojnë të besojnë se janë të pamposhtur dhe të paidentifikueshëm,
duke rritur rrezikun që adoleshentët të përfitojnë nga të tjerët. Një faktor tjetër sfidues
është se të rriturit nuk mund të jenë të vetëdijshëm për ngjarjet që lidhen me ngacmimin
virtual.
Bullizmi virtual është një fushë në të cilën shumë të rinj zgjedhin të mos flasin me
prindërit e tyre (Mishna, McLuckie, & Saini, 2009; Slonje & Smith, 2008). Për shembull,
(Slonje & Smith, 2008) deklaruan se 50% e studentëve që ata vëzhguan nuk ishin të
gatshëm të bisedonin me ndonjë person rreth bullizmit virtual, ndërsa 35.7% kishin
biseduar me një mik, 8.9% kishin biseduar me një prind ose kujdestar, 5.4% pranuan se
kishin biseduar me një person tjetër, dhe asnjëri nga nxënësit nuk kishte biseduar me
mësuesit.
Nxënësit nuk janë të gatshëm për t’u përballur me bullizmin virtual. Përgjithësisht ata
nuk kërkojnë ndihmë për shkak të frikës nga ndëshkimi, sikletit ose sepse ata supozojnë se
të rriturit nuk do të veprojnë. Disa përpiqen të shmangin situatën e cila mund të frenojë një
23
incident të caktuar, por nuk mund ti mbrojë dot ata në mënyrë afatgjatë ose të dekurajojë
ngacmuesin. Disa bëhen shumë të tërhequr duke u ndikuar në arritjet e tyre në shkollë, në
miqësitë e tyre dhe në fund të fundit t'i çojnë në sjellje të rrezikshme dhe vetëshkatërruese.
Për studentët që marrin masa, ata shpesh presin derisa ngacmimi arrin nivele të
padurueshme dhe më pas hakmerren.
Pa dyshim, teknologjitë e informacionit dhe komunikimit (TIK) kanë ndryshuar me
shpejtësi mënyrën se si njerëzit ndërveprojnë dhe komunikojnë me njëri-tjetrin në dy
dekadat e fundit. Për adoleshentët, përdorimi i rrjeteve sociale, mesazheve dhe pajisjeve
mobile të internetit, janë një komponent integral i jetës së përditshme (Livingstone,
Haddon, Gorzig, & Olafsson, 2011).
Bullizmi virtual mund të përkufizohet si "çdo sjellje e kryer përmes medias
elektronike ose digjitale nga individë ose grupe që komunikojnë në mënyrë të përsëritur
me mesazhe armiqësore ose agresive që synojnë të dëmtojnë ose shqetësojnë të tjerët"
(Tokunaga, 2010, fq. 278). Viktimat e bullizmit virtual kanë mungesë të marrëdhënieve të
mira, ndjehen joefektivë në shoqëri dhe kanë vështirësi më të mëdha ndërpersonale
(Tokunaga, 2010).
2.1.3 Ndryshimet midis bullizmit tradicional dhe bullizmit virtual
Bullizmi virtual ndryshon nga bullizmi tradicional në disa mënyra. Së pari, një ngarkesë e
vetme me material përbuzës e vizual të shfaqur në internet, është i njëjtë me një material i
cili përsëritet, pasi përmbajtja mund të jetë e përhershme dhe e disponueshme për një
audiencë të gjerë (Heirman dhe Walrave 2008). Nga natyra e tij, bullizmi virtual mund të
ndodhë duke përdorur një shumëllojshmëri burimesh elektronike të tilla si; e-mail,
telefona celularë apo rrjete sociale në internet, ndërsa bullizmi tradicional është i kufizuar
në ndërveprimin ballë-për-ballë.
Së dyti, mosbalancimi i pushtetit referuar bullizmit virtual mund të shprehet
nëpërmjet (a) njohurive teknologjike, (b) anonimitetit, (c) mundësive të kufizuara të
shmangies. Në mënyrë specifike, një keqbërës e dominon një viktimë nëpërmjet njohjes
24
më të madhe të përdorimit të internetit dhe telefonëve celularë apo përmes mundësive të
kufizuara të mbrojtjes që ka viktima (jo domosdoshmërisht mund ta njohë kundërshtarin).
Për më tepër, ndryshe nga bullizmi tradicional, bullizmi virtual nuk kufizohet në kohë dhe
hapësirë (Heirman dhe Walrave 2008).
Sjellja e cila shfaqet nëpërmjet bullizmit virtual mund të ndahet në shtatë kategori të
ndryshme si: përndjekja online, ngacmimi online, kërcënimi virtual, denigrimi,
maskarada, ekspozimi dhe përjashtimi (Li, 2007).
Autorët e bullizmit virtual, përjetojnë në një nivel psikologjik më pak faj dhe
keqardhje për veprimet e tyre në krahasim me autorët e bullizmit tradicional, pasi ata
personalisht nuk e shikojnë dhimbjen në fytyrën e viktimës, ndërkohë që po kryhet akti i
agresionit ose shkeljes (Hancock, Jones, & Ryan, 2007). Natyra e botës virtuale është e
tillë që nuk i lejon ndërvepruesit të jenë të lidhur me emocionet e njëri-tjetrit. Kowalski
dhe Limber (2008) kanë vërtetuar se kjo jo vetëm që rrit numrin e autorëve të mundshëm
të bullizmit por edhe frekeuncën e ngacmimit që autorët janë të gatshëm ti shkaktojnë
viktimës.
Kelner, Capps dhe Kring (2002) e bëjnë të qartë se autorët dhe viktimat e dhunës
tradicionale përballen me tregues jo-verbalë, si fytyra të vrenjtura, vetulla të ngritura,
kërcitje dhëmbët, shkelje syri, buzëqeshje dhe shprehjet e tjera të cilat tregojnë qëllimin
dhe emocionin e lidhur me sjelljen. Autori dhe viktima përjetojnë ndikimin e plotë të
peshës reale emocionale dhe psikologjike të ngjarjes të ngacmimit. Në ngacmimet
tradicionale kjo mund të ndikojë tek keqbërësi që të ulë ashpërsinë e ngacmimit duke
dëshmuar efektin e ndëshkimit. Në botën virtuale autori nuk ka kontakt të drejtpërdrejtë,
një emotikon i thjeshtë si “buzëqeshja”, e cila është menduar për të përcjellë një efekt
pozitiv (Kowalski & Limber, 2008) mund të përdoret në një mënyrë të keqe ose mund të
mos tregojë ndjenjën e vërtetë emocionale.
Ka prova të kufizuara për të përcaktuar nëse bullizmi virtual është më shumë apo më
pak i dëmshëm se sa bullizmi tradicional/ballë për ballë, por ka një tregues në literaturë se
të rinjtë mund të nënvlerësojnë, minimizojnë ose mohojnë dëmet që lidhen me bullizmin
virtual (Spears et al., 2008 ). Një studim 3-vjeçar Australian mbi pasojat e ngacmimit
virtual, zbuloi se problemet e shëndetit mendor, duke përfshirë ankthin dhe depresionin,
ishin më të përhapura për fëmijët që raportuan se ishin të ngacmuar në internet krahasuar
25
me ata që ishin sulmuar jashtë internetit. Megjithatë, në këtë studim studentët deklaruan se
ata mendonin se bullzimi virtual nuk ishte aq i keq sa bullizmi ballë për ballë edhe pse
rezultatet aktuale treguan se ishte më i madh për këtë grup të studentëve (JSCCS, 2011b).
Studimet rreth ngacmimeve tradicionale të bullizmit kanë identifikuar një cikël të
viktimës në shkollë (Besag, 1989, Ma, 2001). Sipas studimit, shumë viktima të dhunës
psikologjike janë gjithashtu ngacmues vetë. Duke ndjekur rrugën e hapsirës virtuale,
parashtrohen modele të ngjashme. Për shembull, Hinduja dhe Patchin (2008) kanë kryer
një studim në internet me rreth 1378 përdorues (të vetë - raportuar nën moshën 18 vjeç)
midis viteve 2004 dhe 2005. Analiza tregoi se rreth një në tre janë viktima të hapsirës
virtuale. Pothuajse një në pesë kanë keqtrajtuar të tjerët online. Gjithashtu, përfshirja në
bullizmin tradicional është e lidhur ngushtë me bullizmin në rrjet. Sipas studimit, personat
e përfshirë në bullizëm tradicional, janë pesë herë më shumë të prirur të jenë bullistë
virtual sesa ata që nuk janë të përfshirë në ngacmime të rregullta. Në një mënyrë të
ngjashme, viktimat e dhunës psikologjike ballë për ballë kanë 2,5 herë më shumë gjasa të
jenë viktima virtuale12. Një studim i kryer në Kanada dhe Kinë (Li, 2007a) mbart
rezultate të ngjashme. Sondazhi i zhvilluar në 461 klasa të 7-ta (264 në Kanada dhe 197 në
Kinë) studentët tregonin se mbi gjysma e tyre kanë përjetuar ose dëgjuar për incidente të
bullizmit virtual. Përqindjet e nxënësve të përfshirë në bullizëm virtual janë të ngjashme
me atë të studimit të kryer nga Hinduja dhe Patchin (2008). Gati gjysma e viktimave në
internet nuk e dinë se kush janë kërcënuesit e tyre. Kultura dhe angazhimi në ngacmime
tradicionale janë parashikues të fortë jo vetëm për bullizmin virtual, por edhe për
viktimizimin virtual. Gjinia gjithashtu luan një rol të rëndësishëm. Meshkujt në krahasim
me femrat kanë më shumë gjasa të jetë ngacmues virtual.
12Hinduja, S. & Patchin, J. W. (2008). “Bullying Beyond the Schoolyard: Preventing and Responding”
Personal Information of Adolescents on the Internet: A Quantitative Content Analysis of MySpace.
Journal of Adolescence, p. 31.
26
2.1.4 Dalimet gjinore dhe bullizmi virtual
Disa studime kanë vëzhguar dallimet gjinore në ngacmimet virtuale. Një pjesë e vogël
e gjetjeve të hulumtimit sugjerojnë se femrat janë më shpesh të përfshira në ngacmime si
një viktimë apo si një ngacmues (Dehue et al., 2008, Mesch, 2009;).
Ngacmimi virtual vërejtur tek femrat, është në përputhje me llojet e ngacmimeve të
tërthorta që vihen re midis vajzave në ngacmimin tradicional. "Për shkak se shumica e
ngacmimeve virtuale nuk ndodh ballë për ballë, ekuilibri gjinor në ngacmim mund të
anojë më shumë nga vajzat në krahasim me ekuilibrin në ngacmimin tradicional"(Slonje
dhe Smith, 2008). Ngacmimi virtual është një formë indirekte e agresionit që krijon një
ndjenjë anonimiteti. Përdorimi i mesazheve me tekst, email-ve dhe mesazheve të shpejta, i
bën komunikimet elektronike një mënyrë më të lehtë për të shpërndarë thashetheme dhe
për të shkatërruar miqësitë.
Vajzat, mund të jenë më të përfshira si viktima në sulmet virtuale. Në një studim të
kryer nga (Smith et al., 2008) rezultatet treguan se vajzat ishin në mënyrë të dukshme më
shumë të ngacmuara sesa djemtë, veçanërisht nga mesazhet me tekst dhe thirrjet
telefonike. Dehue et al. (2008) anketuan pjesëmarrësit meshkuj dhe femra për përvojat e
tyre të ngacmimeve në internet, si ngacmues dhe si viktima. Vajzat raportuan se kur
ushtronin dhunë virtuale, shpesh e bënin këtë duke bërë thashetheme ose duke injoruar
dikë. Culotta dhe Goldstein (2008) gjetën një korrelacion shumë të lartë midis agresionit
relacional dhe xhelozisë; adoleshentët që raportuan se ishin më xhelozë se
bashkëmoshatarët e tjerë, pajtoheshin në më shumë agresion në lidhje. Këta adoleshentë
xhelozë mund të motivojnë sjelljen e ngacmimit. Vajzat raportuan nivele më të larta të
xhelozisë. Këto gjetje sugjerojnë se gjinia merret në konsideratë kur ka ndërhyrje dhe
përpjekje parandaluese.
Në një studim të kohëve të fundit nga Pornari dhe Wood (2010) i kryer në Mbretërinë
e Bashkuar, 339 nxënësve të klasave 7-ta deri në 9-ta plotësuan një pyetësor i cili zbuloi se
vajzat marrin pjesë në bullizëm virtual me ritme më të larta se djemtë. Kjo gjetje rezultoi
gjithashtu e vërtetë edhe në të gjithë Shtetet e Bashkuara, gjetje e cila u bazua në një
studim të gjerë ku vetë-raportuan 3,767 nxënës të klasave e 6-ta, 7-ta dhe 8-ta (Kowalski
& Limber, 2007).
27
Hulumtimet për bullizmin virtual dhe gjininë kanë pasur rezultate të përziera. Sipas
Shariff (2008), "kërkime të shumta kanë sygjeruar se vajzat, ndërkombëtarisht, kanë qënë
gjithnjë e më shumë të priruara për të kryer bullizëm virtual në grupe dhe janë përdoruesit
më të shpeshtë të rrejteve sociale". Shumë studime të tjera kanë zbuluar gjithashtu se
vajzat merren më shumë me bullizëm virtual (Connell et al., 2014; Jones et al., 2013)
ndërsa të tjerë kanë gjetur se meshkujt janë më të përfshirë në sjellje ngacmuese ballë për
ballë (Ackers, 2012; Anderson dhe Hunter, 2012). Përveç kësaj, disa studime kanë zbuluar
gjithashtu se nuk ka fare dallim midis gjinive (Beran dhe Li, 2005). Në vitin 2008, Smith
dhe të tjerët, zbuluan se femrat kishin më shumë gjasa të bëheshin viktima virtuale, por
nuk kishte dallim gjinor kur bulloheshin të tjerë.
2.2 FAKTORËT E RISKUT DHE PËRJETIMET E FËMIJËVE QË
KALOJNË EKSPERIENCA TË BULLIZIMIT VRTUAL
2.2.1 Eksperiencat dhe përjetimet e fëmijëve që kalojnë bullizëm
virtual
A ka lëndim në bullizëm virtual? Një studim i 432 nxënësve në klasat e 7-9 në
shkollat Kanadeze ka raportuar një shumëllojshmëri të pasojave negative (Beran dhe Li,
2005). Në mes të 100 viktimave virtuale, më shumë se gjysma e tyre mendonin se kanë
përjetur zemëratë dhe një në tre individë raportonin për ndjenja të lëndimit dhe të
trishtimit.
Këto të dhëna janë në përputhje me hulumtimet e mëparshme në bullizmin tradicional
i cili tregon rreth efekteve e negative që nxënësit përjetojnë kur janë të përjashtuar nga
shoqëria (Leary & Downs, 1995; Leary, Haupt, Strauser & Chockel, 1998). Këto efekte
negative mund të përfshijnë depresionin, abuzimin me substancat dhe agresion (Patchin &
Hinduja, 2006).
28
Bullizmi virtual po i nxit studentët të përjetojnë ndjenja zemërimi, pafuqi, frikë dhe
trishtim. Me fjalë të tjera, ky lloj ngacmimi ka disa rezultate negative të njëjta me ato të
ngacmimit ballë për ballë. Studime të tilla kanë treguar se ky aktivitet shkakton (mes të
tjerash) trishtim dhe depresion, pafuqi, frikë dhe delikuencë (Aluedse, 2006) ose sjellje më
agresive/hakmarrëse.
Studentët që janë të ngacmuar, raportojnë se janë të trishtuar, të shqetësuar, të
frikësuar dhe të paaftë për t'u përqëndruar në shkollë (Beran & Li, 2005) dhe mund të
raportojnë mbi vështirësitë sociale, përdorimin të drogës dhe alkoolit dhe çrregullime të të
ngrënit (Fosse & Holen, 2006, Ybarra & Mitchell, 2007). Të rinjtë e viktimizuar kanë më
shumë gjasa të anashkalojnë shkollën (Wolak, Mitchell, & Finkelhor, 2006). Të rinjtë, të
cilët ngacmojnë të tjerët kanë gjasa të pajtohen në thyerjen e rregullave dhe të kenë
probleme me agresionin (Ybarra & Mitchell, 2007).
Beran dhe Li (2005) hetuan reagimet ndaj ngacmimeve në internet, duke u fokusuar
në rastet e emocioneve të ndryshme dhe sjelljen e mëvonshëme të viktimave në lidhje me
ngacmimet virtuale. Emocionet ishin ato të zemërimit, trishtimit, ankthit, të qarat, frika,
dhe vetë-fajësimi. Ndikime të tjera u zbuluan gjithashtu në lidhje me: përkeqësimin e
përqendrimit dhe të notave në shkollë si dhe largimi nga shkolla. Autorët ishin të prirur
për të lidhur këtë fenomen me teorinë e dominimit social, ku viktimat ndjehen se janë në
një pozitë të varur në lidhje me agresorët, të cilët për pasojë shkaktonin emocione negative
dhe ndikon në sjelljen e viktimave në mjedisin shkollor. Autorët e studimit treguan se
shumë të anketuar kishin përmendur se ata nuk ishin të prekur nga ngacmimet virtuale.
Studiuesit mendonin se kjo ishte për shkak të faktit se ngacmimi është konsideruar si
"normal" apo i "pritshëm."13
Ndikimet negative të ngacmimit tek shkollimi, marrëdhëniet dhe shëndeti emocional
dhe psikologjik tek të rinjtë që janë viktima të tij, mund të jenë afatgjata. Në disa raste,
ndikimet vazhdojnë edhe në moshën e rritur të hershme. Ekzistojnë gjithashtu implikime
afatgjata për ngacmuesit; për shembull, ata janë gjetur të shfaqin në mënyrë tipike nivelet
më të larta të sjelljes antisociale, të dhunshme dhe/ose kriminale në moshë madhore
(Patchin, & Hinduja, 2012).
13 Beran, T. and Li, Q. (2005) ' Cyber-Harassment “The Relationship between Cyberbullying and School
Bully” Faculty of Education, University of Calgary, Calgary, AB, Canada.
29
Marini et al. (2006) konfirmon se përderisa ngacmimi është një formë sistematike dhe
e përsëritur e agresionit që përfshin bashkëmoshatarët, ekzistojnë një sërë problemesh
psiko-sociale, duke përfshirë vetëbesim të ulët, pranim të lartë të sjelljes antisociale dhe
gabimit. Për më tepër, viktimat raportojnë gjithashtu për një sërë vështirësish të
brendshme që lidhen me ankthin, depresionin dhe vetëvlerësimin. Davis (2001) pohoi se
problemet psikosociale si depresioni dhe vetmia, i predispozon disa përdorues të internetit
të bëjnë njohje dhe që rezultojnë negative. Florell (2011) zbuloi se viktimat në internet,
ishin zakonisht përdoruesit intensiv të internetit, të cilët krijoin përmbajtje, mernin më
shumë rreziqe në internet, angazhoin më shumë miq për t'u bërë të njohur, por gjeti se këta
individë kishin shumë probleme psikosociale jashtë internetit. Morahan-Martin dhe
Schumacher (2003) zbuluan se përdoruesit problematik të internetit, në krahasim me ato jo
problematik, kishin më shumë gjasa për të përdorur internetin për të njohur njerëz të rinj,
për të kërkuar mbështetje emocionale dhe për të luajtur lojëra shoqërore interaktive.
Dëmi i mundshëm psikologjik i shkaktuar nga bullizmi virtual, ashtu si dhe ngacmimi
i shkatuar nga bullizmi, mund të reflektohet me vetë-vlerësim të ulët, braktisje të shkollës,
zemëratë, ankth, depresion, shmangie të shkollës, dhunë në shkollë dhe vetëvrasje (Bargh
& McKenna, 2004; Beran dhe Li, 2005; Ybarra dhe Mitchell, 2004).
Është e mundur që dëmi i shkatuar nga bullizmi virtual të jetë më i madh se bullizmi,
sepse nuk ka shpëtim të lehtë për viktimat kibernetike, referuar kjo dhe materialeve të
dëmshme të cilat munden që të ruhen lehtë dhe dhe të përhapen sa më shpejtë. Për më
shumë, shumë individë që nuk duan të përballen ballë për ballë, mund të ngacmojnë
virtualisht bashkëmoshatarët duke besuar se ata mund të fshihen pas ose është më e
pranueshme për t'u përfshirë në një sjellje të tillë (Willard 2004).
Në lidhje me bullizmin virtual sipas kërkimit të Campfield - shumica e viktimave
tregonin shenja të stresit dhe të nxitjes nga ngacmuesit e tyre. E parë nga një pikëpamje
klinike, viktimat tregonin simptoma të brendësuara, vetmi dhe vetëbesim të ulët të lidhur
me problemet e përgjithshme (të dyja probleme emocionale dhe të sjelljes). Këto
simptoma shkaktoheshin nga aktet agresive të tilla si (Campfield 2008): fotot e marra nga
telefonat e viktimave pa lejen e tyre; vënia poshtë në mënyrë të turpshme e viktimave në
internet; dërgimi i e-mail-ve të dëmshme nga moshatarët, e-mail-e seksuale nga
30
bashkëmoshatarët, e-mail-ve që kërcënonin viktimat me dëmtim fizik, gënjeshtra apo
thashethemet e etj.14
Një tjetër formë e bullizmit virtual është kombinimi i ngacmimit tradicional me atë
virtual. Individët që përjetojnë këtë kombinim bëhen viktima tërësore. Në rastin e atyre që
janë të viktimizuar në mënyra dhe mjedise të ndryshme, egziston një probabilitet më i lartë
të një shpërthimi të stresit ekstrem (Shariff dhe Churchill, 2010). Campfield (2008) i
karakterizon rastet e këtyre viktimave si një "shijim i dyfishtë" dhe kërkimi i saj konfirmoi
praninë e një game më të gjërë të problemeve të shkaktuara nga ngacmimi i dyfishtë si:
probleme sociale, probleme të sjelljes, perceptim i vlerësimit negativ nga moshatarët,
vetëbesim të ulët dhe vetmi.
Bazuar në manifestimet e ndryshme të bullizmit virtual, Dehue, Bolman dhe Vollink
(2008) hulumtuan reagimet emocionale të adoleshentëve në bullizmin virtual. Në më të
shumtën e rasteve përvoja e ngacmimit provokonte ndjenja të zemërimit tek viktimat
(10.3%), trishtimit (4.9%), mosdashja e frekuentimit të shkollës (3.6%), zhgënjim nga
bashkëmoshatarët (2.9%).15
I vetmi studim i cili ka eksploruar dhe treguar një numër të madh të fakteve
themelore, në lidhje midis elementave psiko-sociale, psikiatrike, psikosomatike dhe
përvojave të viktimave virtuale është një studim Finlandez (Sourander et al, 2010). Vajzat
në rolin e agresorit mund të jetë fizikisht më të dobëta se viktimat e tyre. Mesatarisht 34%
e të anketuarave të cilët kishin përvojë me bullizmin virtual kishin frikë për sigurinë e
tyre. Për më shumë frika nga ngacmimi virtual mund të jetë më e madhe se në rastet e
ngacmimit ballë për ballë, pasi ngacmimi tradicional zhvillohet kryesisht në mjedisin
shkollor dhe kur viktima është në shtëpi, të paktën ndjehet më i/e sigurt.
14 “Cyber Bullying and Victimization”: Psychosocial Characteristics of Bullies, Victims, and Bully/Victims
Doctor of Philosophy (PhD) Delia Carroll Campfield, The University of Montana. 15 Dehue, F., Bolman, C., Vollink, T., & Pouwelse, M. (2012). “Cyberbullying, Traditional Bullying and
Adolescents' Perception of Parenting”. Journal of Cybertherapy & Rehabilitation, 5, 25-34.
31
2.2.2 Faktorët e riskut për bullizmin virtual
Pjesa më e madhe e hulumtimeve të mëparshme kanë tentuar të identifikojnë faktorët
e riskut për bullizmin virtual duke u fokusuar në faktorët demografikë dhe të sjelljes. Janë
raportuar gjetje jo konsekuente në lidhje me diferencën gjinore dhe moshën (Hinduja &
Patchin, 2010;). Duke shqyrtuar faktorët e sjelljes, hulumtimet kanë treguar se përdorimi
intensiv i internetit shfaqet si faktor rreziku për ngacmimin në internet të fëmijëve (Wolak
et al., 2007). Për më tepër, vendndodhja e kompjuterit në shtëpi u zbulua si faktor
parashikues i viktimizimit virtual.
Fëmijët që përdorin internetin në vende private në shtëpinë e tyre (p.sh. në dhoma
gjumi) ishin më të rrezikuar për t'u viktimizuar se fëmijët që përdorin kompjuterin në një
hapësirë publike në shtëpinë e tyre (Sengupta & Chaudhuri, 2011). Megjithatë, instalimi i
një sistemi monitorimi në kompjuter nuk u shoqërua me rritjen e nivelit të ngacmimit apo
shqetesimit në internet (Sengupta & Chaudhuri, 2011). Përveç kësaj, është zbuluar se
fëmijët që janë të përfshirë në ngacmimin virtual janë më pak të vetëdijshëm për rreziqet
që lidhen me përdorimet e veçanta të internetit, siç janë ndarja e fjalëkalimeve me të tjerët
ose biseda me individë që nuk i njihnin në jetën e tyre jashtë linje (Hinduja & Patchin,
2009).
Një faktor shtesë i rrezikut që është diskutuar në hulumtimet e mëparshme, i referohet
një përfshirjeje të fëmijëve apo të rinjve në ngacmimin dhe dhunën shkollore, ndërsa
Ybarra dhe Mitchell (2004) zbuluan se nxënësit që ishin fizikisht viktima në shkollë kanë
më shumë gjasa të jenë autorë të ngacmimeve në internet. Raskauskas dhe Stoltz (2007),
nuk i kanë mbështetur gjetjet nga të cilat u zbulua se viktimat tradicionale nuk janë më të
prirë për të ngacmuar elektronikisht, por që edhe të viktimizohen nga mjete elektronike.
Ata gjetën se të rinjtë të cilët janë konsideruar ngacmues tradicionale, janë më të prirë që
të ngacmohen dhe të ngacmojnë me anë të mjeteve virtuale.
Ybarra et al. (2007) zbuloi se të rinjtë që raportuan se përpiqen të dëmtojnë qëllimisht
të tjerët gjatë gjashtë muajve të fundit, kanë qenë më të shumë se të rinjtë e tjerë që
frekuentojnë faqet e chat-it. Ata gjithashtu kishin më shumë gjasa të përdorinin një emër
me karakter seksual ose të flisnin rreth seksit me njerëz që i kishin njohur vetëm online.
Këto rezultate sugjerojnë se të rinjtë që e ushtrojnë këtë aktivitet me vetëdije, kanë më
32
shumë gjasa të angazhohen në sjellje që kanë potencial për t'i vënë ato në rrezik gjatë
qëndrimit në internet. Carney (2007) parashtroi se edhe fëmijët që nuk kanë marrëdhënie
personale pozitive, ishin të cënueshëm dhe në rrezik të shtuar. Ata përpiqeshin të kërkonin
në internet atë që u mungonte në jetën e tyre, por nuk kishin gjykimin e duhur për të
shmangur marrëdhëniet e pashëndetshme në Internet. Ata përdornin internetin për të ndarë
dhimbjen e tyre me botën, por në këtë mënyrë nxisnin edhe individë me qëndrime të
rrezikshme.
Në disa raste ata hasnin keqbërës online të cilët shfrytëzonin dobësinë e tyre për të
përfituar prej tyre (Carney, 2007). Adoleshentët mund të kërkojë lloje të ndryshme të
marrëdhënieve online për të kënaqur nevojat e ndryshme të tyre. Adoleshentët mund të
krijojë marrëdhënie shoqërore për të përcaktuar seksualitetin e tyre, zhvillimin intelektual
ose një sistem të brendshëm të vlerave. Ndryshe nga ngacmimi në oborrin e shkollës,
mjedisi virtual krijon një atmosferë sigurie dhe anonimiteti, i cili u lejon fëmijëve dhe
adoleshentëve të zbulojnë informacion të shumtë, pa marrë parasysh se kush mund ta
shohë dhe sa shpejt mund të shpërndahet tek një numër i madh njerëzish. Adoleshentët e
nënvlerësojnë rrezikun si rezultat i proceseve të të menduarit të papjekur. Pothuajse, në të
gjithë shoqërinë tonë, ndarja e informacionit dhe imazheve private, madje dhe atyre
seksuale është bërë normë (Carney, 2007).
Sipas Li, (2007) përderisa kultura është e lidhur me ngacmimin dhe viktimizimin,
është logjike të argumentohet se kultura duhet të konsiderohet parashikuese për bullizmin
virtual dhe viktimizimin virtual (Li, 2007). Sjelljet e viktimizimit kanë të ngjarë të
formohen nga vlerat dhe traditat e familjes, statusi social-ekonomik, niveli arsimor, feja
dhe faktorët social. Edhe pse ngacmimi është identifikuar në mbarë botën, hulumtimet e
mëparshme sugjerojnë se studentë nga vende dhe kultura të ndryshme, sillen ndryshe me
përfshirjet në ngacmime. Meqënëse hapësira virtuale është mjedisi ku të rinjtë kalojnë
pjesën më të madhe të ditës dhe të natës, ata do të lënë gjurmë nga ajo që ndodh me ta në
atë mjedis. Për rrjedhojë reagimet, perceptimet dhe përvojat e tyre në mjedisin e hapësirës
virtuale janë të vlefshme për mirëqenien e tyre psiko-sociale.
Studimi i Ybarra, Aspelage dhe Mitchel (2007) sugjeroi sa egziston një lidhje midis
frekuencës së sulmit virtual, karakteristikave negative psiko-sociale dhe problemeve të
sjelljes. Të rinjtë raportuan se në muajin e kaluar, bullistët apo viktimat kishin shumë
33
gjasa të kishin përdorur më shumë se pesë pije alkolike, marihuanë, inhalantë dhe të
paktën një nga shokët e tyre ishte përfshirë në sjellje delikuente. Gjithashtu ata raportuan
se kishin lidhje te dobëta me kujdestarët dhe/ose pak kontroll nga ata. Në përgjithësi, të
rinjtë që ishin të përfshirë në ngacmime në internet kishin më shumë gjasa të përfshiheshin
në bullizem tradicional. Kjo nënkupton se sjellja agresive në internet, mund të shkaktojë
gjithashtu sjellje shqetësuese jashtë internetit (Ybarra, et al., 2007).
Hancock et al. (2007) theksoi se shqetësimet e shprehura nga prindërit dhe stafet e
shkollave rreth sjelljes në internet, janë të njëjta me ato të problemeve të tjera sociale dhe
psikologjike siç janë alkooli dhe droga nën moshë, shtatëzania në adoleshencë, dhuna dhe
agresioni. Këto shqetësime nuk janë të pabazuara, pasi adoleshentët tentojnë të bëjnë në
internet zgjedhje që bien në kundërshtim me sjelljet në botën reale (Berson & Berson,
2005). Sipas Carney (2007, fq.1) "adoleshentët shpesh nuk kanë maturinë dhe gjykimin
shoqëror të nevojshëm për të vepruar me përgjegjësi, në anonimitet dhe të pambikqyryr në
internet". Megjithëse adoleshentët janë në gjendje të pajtohen me të menduarit abstrakt,
zona e korteksit frontal që rregullon vendimmarrjen ende nuk është zhvilluar plotësisht
(Bauman, 2007).
Teknologjia i lejon njerëzit të jenë të lidhur pa kufij gjeografikë apo kohor dhe e bën
bullizmin virtual të mundshëm si brënda dhe jashtë shkollave. Dëshmitë tregojnë se
bullizmi në rrjetet virtuale ndodh në vende të ndryshme duke përfshirë shkolla, shtëpi apo
dhe në shtëpitë e miqve. Për shembull: Korporata e Opinion Kërkuesëve në SHBA (2006)
bëri një anketë telefonike duke marrë një mostër kombëtare të 503 para-adoleshentëve (6-
11 vjec) dhe 512 adoleshentëve (12-17 vjec). Në mesin e viktimave në internet, 45% e
para-adoleshentëve dhe 30% e adoleshentëve janë ngacmuar virtualisht në shkollë, ndërsa
44% e para-adoleshentëve dhe 70% e adoleshentëve kanë marrë mesazhe në shtëpi.
Gjithashtu, rezultatet e një studimi tjetër (Smith, Mahdavi, Carvalho dhe Tippett 2006) i
cili përfshiu 92 studentë të moshës 11-16 vjeç në Angli, treguan se shumica e bullistëve
virtual vijnë nga një ose disa nxënës nga e njëjta klasë apo grup.
34
2.3 SEKSTING DHE PROBLEMATIKAT QË LIDHEN ME TË
RINJTË
2.3.1 Seksting ”Mesazhet seksuale”
“Seksting” është një term i përdorur gjerësisht për të përshkruar email-et, mesazhet
me tekst dhe forma të tjera të komunikimit elektronik që përmbajnë materiale seksuale, të
tilla si një tekst sugjestiv ose provokues, apo imazhe të njerëzve të cilët janë lakuriq,
pothuajse lakuriq apo që janë seksualisht eksplicit (Ringrose et al 2012). Përdorimi i tyre
nga fëmijët dhe adoleshentët jo vetëm që sfidon pikëpamjet mbizotëruese në lidhje me
seksualitetin normativ dhe fëmijërinë (Jewkes 2010), por në disa juridiksione mund të
rezultojë që fëmijët të ndiqen penalisht sipas legjislacionit të pornografisë së fëmijëve
(Svantesson 2011). Weins dhe Hiestand (2009) përshkroi një shumëllojshmëri të
përgjigjeve ndaj seksting, duke filluar nga thirrjet për dekriminalizimin e seksting deri tek
konsiderimi i saj si një formë e pornografisë së fëmijëve.
Chalfen (2009) e ka përcaktuar seksting si shkëmbim i përmbajtjeve seksualisht
eksplicite ose provokative (mesazhe me tekst, foto dhe video) përmes telefonëve
inteligjentë, internetit apo rrjeteve sociale.
Për shumicën e fëmijëve, seksting dhe texting janë pjesë e sjelljeve online në të cilën
fëmijët po shpenzojnë gjithnjë e më shumë nga koha e tyre. Mishna et al. (2009) zbuloi se
fëmijët po përdorin teknologjinë që në moshat më të reja dhe se duke nënvlerësuar
përdorimin e tyre mund të mos i mbrojmë fëmijët nga rreziqet.
Në një studim të PEW Internet dhe American Life Project, Lenhart dhe Madden
(2007) raportuan se më shumë se gjysma e adoleshentëve të moshave 12-18 vjeç kishin
telefona celularë. Mesazhet me tekst përdoren rregullisht për të komunikuar nga të rinjtë
dhe më shumë se 73% e adoleshentëve. Përveç kësaj, mbi 55% e adoleshentëve të
moshave 12-17 vjeç përdorin rrjetet sociale me një profil dhe foto të postuar.
Kowalski et al. (2007) përcaktojnë mesazhet seksuale si dërgimin e një teksti që
përmban një foto lakuriq apo seksualisht eksplicite. Është thelbësore që studentët të
kuptojnë se këto tekste mund t’u dërgohen mijëra të tjerëve me disa klikime. Pasi
35
shpërndahen, këto foto dhe tekste mund të dëmtojnë reputacionin e tyre dhe madje të
përbëjnë veprimtari kriminale. Hulumtimet mbështesin idenë se mesazhet seksuale mund
të kenë pasoja afatgjata që ndikojnë në të ardhmen, si zgjedhja e arsimit të lartë dhe
mundësitë e punësimit (Kowalski et al. 2007).
Diliberto dhe Mattey (2009) diskutojnë rolin që kujdestarët e shkollave mund të
luajnë në shkolla për të edukuar studentët dhe prindërit për të parandaluar veprimet ligjore
që mund të rezultojnë nga mesazhet seksuale dhe bullizmi virtual, si dhe për të
paralajmeruar studentët dhe prindërit për stresin emocional që shoqërojnë shpesh këto
sjellje. Cassidy et al. (2009) raportoi se studentët duan të flasin për bullizmin virtual dhe të
përfshihen si pjesë e zgjidhjes. Ybarra dhe Mitchell (2007) e përcaktojnë viktimizimin
ndërpersonal të internetit si raport i joshjeve ose ngacmimeve seksuale të padëshiruara në
internet. Kërkesat për të marrë pjesë në aktivitete dhe biseda seksuale ose një ftesë për të
zbuluar informacionin seksual personal, përbëjnë të gjitha elementet e kategorisë së
joshjeve ose ngacmimeve seksuale të padëshiruara. Posedimi dhe prodhimi i pornografisë
së fëmijëve është në kundërshtim me ligjin. Të rinjtë duhet të dinë se nëse ata marrin pjesë
apo shkëmbejnë mesazhe me karakter seksual nuk është vetëm imorale, por mund të jetë
edhe e paligjshme.
Gjithashtu, në rastet e bullizmit virtual, seksting mund të rezultojë shkelje e
privatësisë, kur përmbajtja është e ndarë pa pëlqimin (Lenhart, 2007). Termi “Seksting”
lindi si një shprehje e mediave (Judge, 2012) që në përgjithësi i referohet të dërguarit të
imazheve seksuale nëpërmjet tekst-mesazheve por mund të përfshijë dhe botimin e fotove
me karakter seksual në faqet e web-it. Seksting ka marrë vëmendje nga studiuesit ligjorë,
sepse disa të rinj po krijojnë dhe shpërndajnë imazhe që përmbushin përkufizimet e
pornografisë së fëmijëve sipas statuteve kriminale (Leary, 2008).
Seksting shpesh quhet si dërgimi ose marrja e imazheve seksualisht sugjestive ose
eksplicite nga një celular në tjetrin (Hinduja & Patchin, 2010; Lenhart, 2009;). Duke
përdorur këtë përkufizim, Mitchell et al. (2012) tregon se rreth 7% e të rinjve kanë
raportuar marrjen e imazheve lakuriq ose pothuajse lakuriq përmes telefonit celular, ku
gjysma e këtyre pjesëmarrësve janë femra midis moshës 16 deri në 17 vjeç. Lenhart
(2009) gjithashtu zbuloi se 5% e adoleshentëve pranuan se i dërgonin këto lloj imazhe.
Megjithatë, hulumtimet e tjera sugjerojnë se kjo është një nënvlerësim i shfaqjes së kësaj
36
sjelljeje. Për shembull, Strassberg et al. (2013) studiuan një shkollë private në
jugperëndim dhe zbuluan se 40% e të anketuarve kishin marrë një imazh seksualisht të
qartë në telefonin e tyre celular.
Seksting gjithashtu ka probleme të tjera të padëshiruara që lidhen me sjelljen. Për
shembull, Reyns, Burek, Henson dhe Fisher (2011) kanë zbuluar se të rinjtë të cilët
dërgojnë mesazhe seksuale, kanë një mundësi më të madhe të rrezikut të viktimizimit
online në mënyra të tjera (p.sh: dhuna në marrëdhëniet ndërpersonale dhe ngacmimeve
virtuale). Ky viktimizim mund të shkaktojë shqetësime psikologjike, të tilla si depresioni,
ankthi dhe mendimet vetëvrasëse. Më tej, studime të tjera kanë gjetur një korrelacion
midis seksting dhe praktikave seksuale të pasigurta.
Sekstingu (Mesazhet seksuale) lidhen me një sërë praktikash ku qarkullojnë
materialet seksualisht eksplicite, duke shkaktuar një shqetësim të gjerë publik dhe policor
mbi rreziqet që paraqesin këto praktika tek të rinjtë Ringrose dhe Eriksson Barajas, 2011).
Në Mbretërinë e Bashkuar dhe në SHBA, seksting ka pasoja ligjore për të miturit të cilët
janë akuzuar për prodhimin e materialeve seksualisht eksplicite (Arcabascio, 2010).
Egziston edhe çështja e rrezikut “të huaj” dhe “grooming” ku të rritur u dërgojnë të
miturve materiale seksuale (Koefed dhe Ringrose, 2011). Sidoqoftë, seksting mund të
konsiderohet si i ri apo vazhdimësi e praktikave më të hershme rinore, prandaj të kuptuarit
e tij është më i pakët në shoqëri dhe më e rëndësishmja, ai përfaqëson një dëm të mirëfilltë
ose ndoshta një përfitim.
Bailey dhe Hanna (2011) zgjerojnë më tej përkufizimet e mëparshme që përfshijnë
dërgimin dhe marrjen e mesazheve seksuale duke përfshirë "përcjelljen dhe/ose postimin e
imazheve dhe/ose teksteve seksuale përmes një shumëllojshmërie të platformave digjitale
duke përfshirë mesazhet me tekst, faqet e rrjeteve sociale, e-mail-in dhe blogimin" (faqe
409). Disa hulumtime bëjnë dallimin midis mesazheve seksuale konsensuale dhe
jokonsensuale. Mesazhet jokonsensuale përkufizohen si "dërgimi pa leje dhe keqpërdorimi
i një imazhi" dhe konsiderohen si një formë e dhunës seksuale (Walker et al., 2011, fq.13).
Dërgimi i mesazheve seksuale me konsesus, i referohet angazhimit vullnetar në praktikë
me të tjerët në çdo lloj konteksti ndërpersonal (dmth. Miq, partnerë, etj.). Dake et al.
(2012) sugjerojnë se seksting mund të konceptohet si bullizëm virtual kur është i
pavullnetshëm dhe i dëmshëm dhe ndjek linjën e mendimit që përfshin qëllimin.
37
Shumica e shkrimtarëve datojnë origjinën e termit seksting (mesazhe seksuale) rreth
vitit 2007. Deri në vitin 2009, nga New Oxford American Dictionary fjala u konsiderua si
finalistja për "fjalën e vitit" (Jolicoeur & Zedlewski, 2010) Një përkufizim me ndikim të
gjerë erdhi nga Qendra Kombëtare për Fëmijët e Humbur dhe të Shfrytëzuar (NCMEC,
2009), e cila e përcaktoi seksting me shprehjen: "të rinjtë që shkruajnë mesazhe
seksualisht eksplicite, duke marrë foto seksualisht eksplicite të vetes apo të tjerëve dhe
transmetimin e fotove dhe/ose mesazheve tek shokët/bashkëmoshatarët e tyre".
Një studim për Pew Internet (Lenhart 2009) zbuloi nivele relativisht të ulëta të
mesazheve seksuale në mesin e të rinjve në SHBA. Sondazhi tregoi se 4% e të rinjve (12-
17 vjeç) që kishin një telefon celular, raportuan se, kishin dërguar një foto ose video të
tyren të zhveshur ose pothuajse të zhveshur tek dikush tjetër (Lenhart 2009). Kur është
fjala për marrjen e “mesazheve seksuale”, anketa zbuloi se 15% e të rinjve të moshës 12-
17 vjeç, kishin marrë në telefonin e tyre celular një foto ose video me përrmbajtje seksuale
të dikujt që njihnin.
Nga ana tjetër, një studim i Cox Communications në SHBA (2009) tek 655
adoleshentë të moshave midis 13 dhe 18 vjeç zbuloi një prevalencë relativisht të lartë të
shkëmbimit të mesazheve seksuale. Ata raportuan se rreth 20% e të anketuarve ishin
angazhuar në dërgimin, pranimin dhe përcjelljen e fotografive me karakter seksual me anë
të telefonit ose kompjuterit dhe se mbi 33% njihnin një mik që e kishte bërë këtë. Vetëm
9% e nxënësve raportuan për prodhimin ose dërgimin e fotove dhe 3% raportuan se ua
kishin shpërndarë këto foto të tjerëve.
Kur është fjala për motivet e mesazheve seksuale, Sondazhi i Seksit dhe Teknologjisë
së Internetit në SHBA (Fushata Kombëtare për të Parandaluar Shtatzaninë e Paplanifikuar
tek Adoleshentët 2010) sugjeroi se arsyeja më e shpeshtë për dërgimin e mesazheve
seksuale ishte për “argëtim ose flirtim” midis 66% e vajzave dhe 60% të djemve
adoleshentë. 52% e vajzave adoleshente, thanë se mesazhet seksuale ishin një “dhuratë
seksuale” për të dashurin e tyre. 44% e vajzave dhe djemve adoleshentë thanë se dërguan
mesazhe ose foto seksualisht sugjestive në përgjigje të mesazheve që morën. 40% e
vajzave adoleshente thanë se dërguan mesazhe ose foto seksualisht sugjestive si “shaka”.
34% e vajzave adoleshente thanë se kanë dërguar apo postuar foto seksualisht sugjestive
38
“që të ndjehen seksi” dhe vetëm 12% e vajzave adoleshente thanë se ndiheshin "të shtyra"
për të dërguar mesazhe ose foto seksualisht sugjestive (Fushata Kombëtare për të
Parandaluar Shtatzaninë e Paplanifikuar tek Adoleshentët 2010).
2.3.2 Karakteristikat dhe modelet e seksting midis të rinjve
Pjesa më e madhe e hulumtimit zbulon gjetje të ngjashme në lidhje me modelet e
seksting. Për shembull, seksting është gjetur të jetë mbizotërues në mesin e adoleshentëve
më të medhenj dhe të rriturit e rinj (Lenhart, 2009). Adoleshentët më të mëdhenj (dmth 17
vjeç) kanë më shumë gjasa të dërgojnë imazhe me karakter seksual, krahasuar me
pjesëmarrësit më të rinj (dmth 12 vjeç) respektivisht, 8% e adoleshentëve më të rritur
kundrejt 4% e pjesmarrësve më të rinj (Lenhart, 2009). Gjithashtu, gjetjet e ngjashme
tregojnë se dërgimi i mesazheve me kontekst seksual është më i zakonshëm në mesin e 18-
24 vjeçarëve (33%) kundrejt (24%) në mesin e 14-17 vjeçarëve (AP-MTV, 2009).
Popullariteti i përdorimit të telefonit celular është shoqëruar gjithashtu me një mundësi më
të madhe për të dërguar dhe marrë imazheve seksuale. Sipas rezultateve të Lenhart-it
(2009) adoleshentët të cilët përdorin më shpesh mesazhet me tekst, kanë më shumë gjasa
të dërgojnë dhe të marrin mesazhe seksuale, në krahasim me adoleshentët të cilët nuk
përdorin rregullisht mesazhet me tekst.
Në SHBA, Pew Internet (Lenhart, 2009), raportoi se nga një kampion përfaqësues të
moshave 12-17 vjeç që kishin një telefon celular, 15% e tyre kishin marrë në telefonin e
tyre celular imazhe me përmbajtje seksuale të dikujt që njihnin përmes mesazheve me
tekst dhe 4% prej tyre kishin dërguar mesazhe të tilla (Lenhart, 2009). Kjo ngjarje ishte
më e shpeshtë ndër adoleshentët më të mëdhenj se sa ato më të rinj.
Fushata Kombëtare për të Parandaluar Shtatëzëninë e Paplanifikuar tek Adoleshentët
emëruar “SexTech” në vitin 2009, zbuloi se deri në 48% e adoleshentëve 13-19 vjeçarë,
merrnin mesazhe në internet ose nëpërmjet një telefoni celular dhe 20% dërgonin ose
postonin "fotografi të zhveshura ose gjysëm të zhveshura".
39
Hulumtimi cilësor i Ringrose’s (2012) me bazë në Mbretërinë e Bashkuar, ka
hulumtuar rreth ndërtimit online të identitetit seksual për adoleshentët më të rinj, duke
gjetur se djemtë dhe vajzat ishin nën presione të reja performuese për t'u paraqitur në
mënyra më “seksi” duke zbuluar trupin nëpërmjet profileve të tyre në rrjetet sociale.
Djemtë ishin më të prirur të postonin foto të muskujve të tyre kurse vajzat të bënin foto me
bikini dhe të brendshme. Megjithëse jo të gjithë pjesëmarrësit kishin publikuar foto, grupi
i bashkëmoshatarëve në tërësi ndikohej nga normat gjinore në zhvillim të kulturës online.
Të rinjtë duhet të marrin vendime komplekse për atë se çfarë duhet të bëjnë në lidhje me
marrëdhëniet e tyre shoqërore në shkollë dhe më gjerë.
Në një studim me një grup fokusi të kryer nga Lippman dhe Campbell në vitin 2014,
43 nxënës të moshave 12-18 vjeç shprehen shqetësimet e tyre në lidhje me marrjen e
mesazheve me karakter seksual dhe sesa ndryshe ata i kanë perceptuar këto veprime, të
cilat kanë qënë në varësi të gjinisë së individit të paraqitur në foto. Grupi i veçantë i
studentëve ofroi një pamje shumë më të plotë të asaj që studentët po bëjnë sot. Një nga
çdo pesë studentë në grup raportoi se kishte pasur veprimtari seksting në të kaluarën.
Gjysma e tyre raportuan se kishin marrë përmbajtje të qarta seksuale. Është shumë
befasuese të mendosh se 12-vjeçarët, klasa e gjashtë, mund të jenë duke dërguar ose marrë
mesazhe me përmbajtje jo të përshtatshme në telefonat e tyre celularë.
Kalimi përmes ndarjes digjitale drejt fokusit të shkembimit të sms-ve me karakter
seksual tek të rinjtë, shkakton gjithashtu një ndryshim diskursi. Hulumtimi i aspekteve
funksionale të përdorimit të mesazheve seksuale si një mjet komunikimi, i jep mundësi
hulumtimit të shqyrtojë lidhjen e saj me sjellje të rrezikshme dhe problematike siç mund të
jenë bullizmi virtual, përdorimi i drogës dhe problemet emocionale shëndetësore si
depresioni (Dake et al., 2012;). Nga kjo perspektivë, mesazhet seksuale janë një lloj tjetër
i sjelljes seksuale të mundësuar dhe inkurajuar nga një mjedis social-kulturor hiperseksual
dhe presionit që vjen nga bashkëmoshatarët dhe normat shoqërore që veprojnë brenda saj
(Bailey & Hanna, 2011; Dake et al., 2012). Van Manen (2010) sugjeron se teknologjia
mund të jetë e rrezikshme duke pasur parasysh kapacitetin që ajo ka për të "joshur" të
rinjtë që të japin informacion privat, si foto të bëra në një mjedis shoqëror ku dhe pritet të
zbulohet një informacion më i gjerë.
40
nevojshëm për të kontekstualizuar praktikën, pasi është e qartë se potenciali pozitiv
ose negativ i mesazheve seksuale qoftë për të përmirësuar ose shkatërruar marrëdhëniet
ndërpersonale, është në varësi të asaj sesi dhe pse njerëzit angazhohen në këtë zakon.
Diskutimet e ekspertëve për këtë temë, pasqyrojnë gjithashtu natyrën e
hiperseksualizuar të mjedisit social, gjë që sugjeron se mesazhet seksuale janë një çështje
kulturore (Walker et al., 2011). Në fazën e parë të studimit të tyre cilësor me dy-pjesë,
Walker et al. (2011) intervistuan ekspertë për sjelljen e adoleshentëve për të krijuar një
pasqyrë se pse adoleshentët angazhohen në mesazhe seksuale. Pjesëmarrësit sugjeruan se
mesazhet seksuale rinore janë një çështje e seksualitetit që rrjedh nga një kulturë e
seksualizuar, në të cilën vajzat “përballen me presion për t'u paraqitur në mënyrë seksuale
dhe djemtë pritet të jenë të interesuar" (fq.12). Disa pjesmarrës shprehën shqetësimin se
angazhimi në mesazhe seksuale ishte rezultat i mos sensibilizimit të të rinjve ndaj seksit
dhe sjelljes seksuale duke rrezikuar "përfshirjen e pornografisë" (fq. 12).
Pjesëmarrës të shumëfishtë diskutuan risitë e teknologjisë, të tilla si telefoni celular,
që në këtë rast favorizonin shpërndarjen e fotove të zhveshura të meshkujve dhe femrave.
Gjatë fazës së dytë të studimit të tyre cilësor prej dy pjesësh, Walker et al. (2013) u
kërkoi të rinjve të ndanin eksperiencat e tyre në përvojat me të tjerëve, duke e bërë këtë
studim hapin e parë më të dobishëm dhe më të rëndësishëm në hulumtimin e sektorit të të
rinjve deri më sot. Të ngjashme me perspektivat e dhëna nga ana e ekspertëve, të rinjtë
vërtetuan natyrën gjinore të mesazheve seksuale (p.sh. turpi në lidhje me mesazhet
seksuale të femrave) dhe roli i presionit të bashkëmoshatarëve në inkurajimin e të rinjve
për t'u angazhuar në këtë sjellje.
2.3.3 Pasojat psiko-sociale të përfshirjes në sjelljet e seksting
Në përgjithësi, obsesioni i të rinjve me mediat sociale mund të ketë pasoja të shumta
"të tmerrshme", siç janë depresioni, privimi i gjumit, varësia në internet, ankthi social,
agresioni, izolimi social, bullizmi virtual, ndjeshmëria ndaj reklamimit online, ngacmimi
seksual dhe shpërndarja e informacionit personal (Farber et al., 2012, f. 1225). Specifike
41
për seksualitetin, Theodore (2011) pohon se teknologjia po ndryshon mënyrën se si
adoleshentët zhvillohen seksualisht dhe mund të çojë në seksualizim të hershëm të
adoleshencës, e cila lidhet me vetëbesimin e ulët dhe çështjet e tjera të shëndetit mendor
siç janë problemet e imazhit personal dhe çrregullime të të ushqyerit.
Pasojat negative të mundshme të mesazheve seksuale radhiten sipas intensitetit
përgjatë vazhdimësisë së ndëshkimit emocional, fizik, social dhe ligjor. Për shembull,
mesazhet seksuale rinore mund të rezultojnë në forma minimale të dënimit, të tilla si
konfiskimi i telefonëve nga prindërit për një periudhë të caktuar kohe ose pezullimi nga
drejtuesit e shkollës, të nxënësve të kapur në flagrancë. Megjithatë, në ndryshim të madh
me to, mesazhet seksuale rinore mund të shkaktojnë pasoja më të rënda, të tilla si bullizmi
virtual, probleme shëndetësore dhe emocionale, madje dhe vetëvrasje (Hua, 2012).
Ashtu si studentët meshkuj dhe ato femra, mund të përballen me një sërë pasojash
sociale dhe emocionale pas përfshirjes në sjelljet e seksting. Pasojat mund të jenë shumë të
rënda. Ka pasur disa histori lajmesh të studentëve që kanë kryer vetëvrasje pas
shpërndarjes në shkollë të fotove të tyre të zhveshura. Një nxënëse e shkollës së mesme
nga Florida, Hope Witsell, ka kryer vetëvrasje në moshën 14-vjeçare, pasi një foto e saj
gjysmë e zhveshur u vodh nga marrësi i qëllimshëm. Ajo u keqtrajtua vazhdimisht si drejt
për drejt ashtu edhe në rrjetet sociale/internet.
Duke pasur parasysh përhapjen dhe pasojat potencialisht të dëmshme të tij, mesazhet
seksuale kanë sjellë shumëllojshmërinë e mendimeve, veçanërisht kur ato i referohen
angazhimit të të rinjve në praktikë. Pasazhi i Wolf (2000) nënvizon vlerësimin në dukje
tipik të seksualitetit në adoleshencë, si manifestim jashtë kontrollit të dëshirave të të rinjve
nëpërmjet ekspozimit të tyre ndaj mediave masive. Si një pasojë e mundshme e një kulture
të hiperseksualizuar, mesazhet seksuale janë etiketuar si një "epidemi" midis anëtarëve të
kulturës digjitale rinore. Kultura në vetvete ka nevojë për parandalim dhe kontroll, duke
pasur parasysh potencialin e saj e cila të çon në sjellje të tjera të rrezikshme dhe të
dëmshme si marrëdhënie seksuale, bullizm virtual dhe vetëvrasje (Kiesbye, 2011).
42
Shqyrtimi i pikëpamjeve me dy këndvështrime të mesazheve seksuale është i
2.4 KORNIZA TEORIKE
Kur hulumtohen motivet që qëndrojnë pas bullizmit virtual dhe përjashtimit social,
përdorimi i teorive psikologjike është shumë më i favorizuar nëpër studime (Tokunaga,
2010, Olweus, 2013). Teoritë psikologjike fokusohen në perspektivën e individit dhe
motivet e tyre të brendshme për t'u angazhuar në këto sjellje.
2.4.1 Teoria e identitetit social
Teoria e identitetit social vlerëson lidhjet mes grupeve shoqërore që formësojnë jetën
e të rinjve. Henri Tajfel fillimisht përcaktoi identitetin social si "njohuria që ka një individ
rreth asaj se përse ai i përket grupeve të caktuara shoqërore, së bashku me njëfarë rëndësie
emocionale dhe vlere të tij për këtë anëtarësim në grup" (1972). Këto anëtarësime në grup
ndihmojnë në formësimin e identitetit të një të riu dhe se "identiteti i grupit bëhet pjesë
përbërëse e vetë konceptit që ka ky i/e ri/e për botën shoqërore dhe mënyrën sesi ai/ajo e
percepton atë brenda tij" (Killen dhe Rutland, 2013). Në të njëjtën kohë, identiteti social
është i lidhur me atë sesi ne e perceptojmë anëtarësimin në grup (Tajfel dhe Turner, 1979).
Kur një individ bashkohet me një grup, ai etiketohet si një anëtar, ose pjesë e grupit dhe
bëhet pjesë e identitetit të vetë grupit.
Të rinjtë përdorin ndjenjën rreth vetes për të krijuar ndjenjën e identitetit brenda dhe
jashtë grupit duke përjashtuar të tjerët nga grupi përmes bullizmit virtual. Duke vepruar
kështu, ata janë duke e mbrojtur grupin dhe duke ruajtur statusin e tyre të grupit ose duke
e rritur atë. Përderisa kjo kornizë është e dobishme në analizimin e të dhënave empirike të
kësaj teze, do të ishte e dobishme për të kuptuar se pse të rinjtë bashkohen me grupe të
caktuara, teoria e identitetit social nuk është përdorur në këtë kohë për të përcaktuar se pse
të rinjtë angazhohen në përjashtim social dhe bullizem virtual.
43
2.4.2 Qasja social-ekologjike
Espelage dhe Swearer (2004) favorizojnë modelin ekologjik për të kuptuar sjelljet e
ngacmimeve, model i ngjashëm me atë të përdorur nga Bronfenbrenner, si një mënyrë për
të shqyrtuar sjelljet e ngacmimeve dhe sjelljet virtuale. "Kjo kornizë e sheh sjelljen e të
rinjve si të formuar nga karakteristikat individuale dhe një sërë sistemesh kontekstuale të
mbivendosura të shkollave, të të rriturve, lagjeve dhe shoqërisë" (Swearer et al., 2010). Ky
model e vendos individin në qendër dhe shoqërinë si tipar kryesor përreth tij. Modeli
reciprok përpiqet të qartësojë se si të rinjtë vendosen dhe sillen brenda shoqërisë së cilës
ata i përkasin. Modeli është zhvilluar për të ndihmuar në kuptimin e ndërveprimeve midis
faktorëve personalë dhe mjedisorë.
Studimet që favorizojnë modelin social-ekologjik janë përqendruar për zbatimin e
modelit në kuptimin teorik, në vend që të fokusohen në një qasje hetimore. Së pari,
Swearer dhe Doll (2001) besojnë se ngacmimi është një fenomen ekologjik që ka dalë nga
konteksti individual, social, fizik, institucional dhe i komunitetit. Nëse kuptimi i dhunës
realizohet në këtë mënyrë, rezultatet mund të vazhdojnë të formojnë dhe ndryshojnë
politikat dhe procedurat në shkolla, në mënyrë që të zvogëlohet shkalla e ngacmimit dhe
përjashtimit social që po ndodh.
Teoria social-ekologjike është një sistem i ndërlikuar i ndërveprimit të aspekteve. Kjo
lejon një kuptim të shkaqeve të përjashtimit social nëpërmjet ndërveprimit të niveleve të
ndryshme ose faktorëve të rrezikut që përbëjnë themelin e modelit.
2.4.3 Teoria e Përgjithshme e Krimit
Teoria e parë e aplikuar për mesazhet seksuale është Teoria e Përgjithshme e Krimit, e
cila pohon se vetë-kontrolli i ulët është faktor parashikues i kriminalitetit. Gottfredson dhe
Hirschi (1990) argumentuan se individët të cilët kishin prindër joefektivë, duke përfshirë
mungesën e lidhjes, kujdesit të pakët dhe disiplinës jo të vazhdueshme ose jo efektive,
kishin më shumë gjasa të zhvillonin vetëkontroll të ulët (Gibbs, Giever, & Higgins, 2003).
44
Vetëkontrolli i ulët përfshin paaftësinë për t'i rezistuar tundimit kur një mundësi paraqitet
dhe individi nuk merr në konsideratë pasojat afatgjata të sjelljes së tij. Individët me vetë-
kontroll të ulët karakterizohen si impulsivë, të pandjeshëm, që rrezikojnë dhe tërhiqen nga
detyra të thjeshta (Delisi, 2001).
Për individin me vetë-kontroll të ulët krimi është tërheqës, sepse ofron përfitime të
menjëhershme pa marrë parasysh ndikimin afatgjatë të aktit për veten ose të tjerët, qoftë
ligjërisht apo shoqërisht. Kjo logjikë mund të zbatohet për seksting. Personi impulsiv nuk
ka të ngjarë të parashikojë pasojat negative ose të dhimbshme për viktimën. Në vend të
kësaj, agresori mund të marrë parasysh vetëm kënaqësinë që ai ose ajo do të marrë nga
marrja ose dërgimi i fotos dhe popullariteti i fituar duke marrë pjesë në një sjellje të tillë.
Për më tepër, një person i pavëmëndshëm nuk ka gjasa që të kujdeset për pasojat negative
të viktimës së tij.
Në një studim në shtate shkolla të mesme të Teksas-it, të rinjtë të cilët raportuan për
shkëmbim të fotografive me karakter seksual midis tyre, kishin më shumë gjasa të
takoheshin dhe të kishin marrëdhënie seksuale (Temple et al, 2012). Marrëdhëniet
seksuale janë përvojat normative dhe tipike të moshës për adoleshentët dhe këto
marrëdhënie kanë pasoja të rëndësishme për shëndetin, rregullimin dhe funksionimin
psiko-social (Collins, 2003). Sjellja seksuale kurioze reflekton zhvillimin tipik seksual
gjatë adoleshencës (Ponton & Judice, 2004). Shkëmbimi ose vendosja e fotove seksuale të
vetes mund të jetë reflektim i shprehjes së zakonshme seksuale në marrëdhëniet romantike
në adoleshencë. Ndryshe, mesazhet seksuale mund të jenë një shënues për përfshirjen në
një vazhdimësi më të madhe të sjelljeve seksuale të rrezikshme. Gjithashtu seksting mund
të ketë një funksion në të dyja këto fusha.
45
2.4.4 Teoria e menaxhimit të privatësisë së komunikimit (MPK)
Duke pasur parasysh nevojën për hulumtime të mëtejshme, veçanërisht në mesin e
popullatave rinore dhe anëtarëve të popullsisë digjitale, seksioni në vijim konsideron një
qasje teorike që mund të jetë e dobishme në shqyrtimin e fenomenit. Teoria e menaxhimit
të privatësisë së komunikimit nga Petronio dhe Durham (2008) hedh dritë mbi atë se si të
rinjtë menaxhojnë shpërndarjen e mesazheve seksuale ose interpersonale, të cilat mund të
jenë një një mesazh ose shumë mesazhe seksuale masive. Për më tepër, teoria mund të
ofrojë një depërtim mbi vlerat e të rinjve në lidhje me privatësinë dhe mund të shfaqë
dallimet gjinore të gjeneratës rinore në këtë fushë. Kjo ide ishte e propozuar më parë nga
Van Manen (2010) në lidhje me eksplorimin e teknologjive dhe rezultateve të intimitetit
digjital. Një pasqyrë e shkurtër e teorisë është përdorur për të shqyrtuar menaxhimin e
privatësisë përmes komunikimit të ndërmjetësuar nga kompjuteri, e cila ka paraprirë
diskutimin e aplikimit të saj në mënyrë specifike.
Fillimisht teoria u bazua në kërkime të zhvilluara për të shqyrtuar mënyrën se si
njerëzit menaxhojnë informacionin privat nëpërmjet proceseve të zbulimit dhe fshehjes.
MPK-ja është një teori e cila merret kryesisht me mënyrën se si njerëzit përdorin sistemet
e menaxhimit për mbrotjen e informacionit privat. Ky dallim domosdoshmërisht varet nga
ajo që individët e konsiderojnë si private, si dhe sesi ata e shohin natyrën e kufijve që
lidhen me zonat private ose publike në raportet midis individëve dhe shoqërisë.
Hulumtimi i MPK-së është përqëndruar kryesisht në eksplorimin e komunikimit në
një sërë kontekstesh ndërpersonale dhe në grupe të tilla si, midis anëtarëve të familjes,
mes bashkëshortëve, çifteve të martuara dhe marrëdhënieve mjek-pacient (Petronio &
Durham, 2008). Së fundmi, hulumtuesit kanë hetuar menaxhimin e privatësisë në
kontekste të tilla si në marrëdhëniet e tregtisë (Metzger, 2007) dhe në Facebook (FB)
(Waters & Ackerman, 2011). MPK-ja bazohet në idenë se individët kanë informata private
për veten dhe i kontrollojnë ato përmes proceseve të menaxhimit të informacionit që
drejtohen nga ato që Petronio dhe Durham (2008) i quajnë "rregulla të privatësisë".
46
2.5. NDIKIMI I SHOQËRISË, FAMILJES DHE SHKOLLËS TEK
FENOMENI I BULLIZMIT VIRTUAL
2.5.1 Mësuesit dhe klima e shkollës
Sipas mikrosistemit të Bronfenbrenner (1979), mësuesit luajnë një rol të rëndësishëm
në zhvillimin dhe parandalimin e sjelljeve agresive të fëmijëve dhe adoleshentëve jashtë
mjedisit shtëpiak. Sjelljet bulliste janë të dukshme në shkolla (Olweus, 1993), dhe të
rriturit në komunitetin e shkollës ndikojnë në bullizmin midis nxënësve.
Mësuesit kalojnë një sasi të madhe kohe në klasë me nxënësit dhe kanë mundësi të
mjaftueshme për të vëzhguar sjelljen. Prandaj, në hulumtimin e bazuar në shkolla,
mësuesit luajnë një rol të rëndësishëm në identifikimin e fëmijëve dhe adoleshentëve që
mund të jenë dhunues ose viktimë e bullizmit (Leff, Kupersmidt, Patterson & Power,
1999).
Studimi i Olweus (1984) zbuloi se shumica e studentëve të anketuar treguan se
mësuesit e tyre do të ndërhynin «ndonjëherë» ose «asnjëherë» në një rast të ngacmimit.
Kur të rriturit në shkollë e injorojnë ngacmimin ose nuk kanë një ndërgjegjësim të
përgjithshëm për dhunën në shkollë, krijohet një mjedis ku nxënësve u lejohet të
ngacmojnë nxënës të tjerë pa frikë nga pasojat (Lyznicki et al., 2004). Megjithatë, nga
hulumtimi rezultoi se mësuesit nuk mund të jenë gjithnjë të besuarit e nxënësve të tyre kur
bëhet fjalë për ngacmim. Whitney dhe Smith (1993) zbuluan se vetëm 50% e nxënësve që
raportonin raste të ngacmimit, informonin më shumë dikë në shtëpi se sa në shkollë.
Për këtë arsye, përfshirja e mësuesve në një perspektivë ekologjike mbi bullizmin
është shumë e rëndësishme kryesisht për faktin se mësimdhënësit konsiderohen përgjegjës
për edukimin, trajnimin dhe sigurinë e fëmijëve në shoqëri (James, 1994), dhe së dyti janë
lehtësuesit kryesorë të përpjekjeve për parandalimin e dhunës në shkolla. Është edhe më e
rëndësishme që shkollat me klimë pozitive të ndihmojnë fëmijët që vijnë nga familjet
jofunksionale (Garbarino, Dubrow, Kostolny, & Pardo, 1992). Studentët me qasje në të
47
paktën një marrëdhënie pozitive rezultonin të ishin më elastik për tu përballur në një
familje të trazuar (Hill, 1996). Eden, Heiman dhe Olenik-Shemesh (2013).
Eden, Heiman dhe Olenik-Shemesh (2013) gjetën se mësuesit janë pajtuar fuqimisht
me faktin se bullizmi virtual është një problem dhe se ata janë të shqetësuar për të.
Megjithatë, vetëm 20-38% e tyre ndjeheshin të sigurt rreth faktit se mund ta identifikonin
dhe menaxhonin atë. Përveç kësaj, mësuesit mendonin se shkollat kanë nevojë për një
politikë të rreptë lidhur me bullizmin virtual dhe pranonin faktin se ishte e nevojshme
marrja e me shumë njohurive dhe e një edukimi për t'u përgatitur në përballjen me këto
sjellje. Për më tepër, Cassidy, Brown dhe Jackson (2012) zbuluan se mungonte baza e
njohurive në lidhje me bullizmin virtual. Mësuesit nuk ishin të familjarizuar me shkaktarët
kryesore të bullizmit virtual dhe se mësuesit më të vjetër nuk e kuptonin mirë teknologjinë
(Greenhow, Robelia dhe Hughes, 2009).
2.5.2 Përgjegjësitë dhe detyrimet e shkollës për adresimin e çështjeve
që lidhen me bullizmin virtual
Marrëdhënia midis prindërve dhe shkollave është një aspekt kritik në trajtimin e
bullizmit virtual. Prindërit duhet të inkurajohen të pyesin në lidhje me strategjitë që
shkollat ndërmarrin për të edukuar fëmijët dhe të rinjtë rreth sigurisë virtuale dhe bullizmit
virtual si edhe për mënyrat në të cilat shkolla mund të përfshijë prindërit në iniciativat dhe
zhvillimin e politikave të bullizmit virtual.
Shkollat gjithnjë e më shumë pranojnë se bullizmi virtual ka më shumë gjasa të
ndodhë jashtë shkollës sesa në shkollë (Smith et al., 2008). Si rezultat, ka një tendencë në
rritje për shkollat të cilat duhet të jenë të përgatitura për të marrë përgjegjësinë për atë që
ndodh jashtë orarit të shkollës për të siguruar vazhdimësinë e kujdesit (McGrath, 2009).
Gjithashtu, literatura tregon se ndonëse ka fakte se programet kundra bullizmit virtual
dhe të sigurisë virtuale rritin ndërgjegjësimin e të rinjve, ka pak prova për të treguar se ato
çojnë në ndryshime në sjellje (Mishna, Cook, Saini, Wu & McFadden, 2009). Prindërit,
përveçse duhet të jenë të vetëdijshëm se shkollat zhvillojnë programe të tilla, ata duhet
48
gjithashtu të jenë të kujdesshëm dhe të angazhohen në diskutime me fëmijët, mënyrat se si
ata mund t'i praktikojnë këto aftësi në internet.
Sipas këtij studimi dhe kërkuesve të tjerë, viktima shpesh ndodhet në një situatë ku
është e vështirë të zbulohet që është i bulluar në internet, sepse ata kanë frikë se do të
viktimizohen më tej. "Ti tregosh një mësuesi mund të jetë një mënyrë efektive për të
ndaluar bullizmin, por gjithashtu kjo mund të ketë më shumë kosto sesa përfitime për
viktimën" (Hunter & Boyle, 2002, f.332). Nganjëherë shkollat perceptohen si shumë
gjykuese dhe normative kur merren me probleme të disiplinës dhe sjelljes. Për shembull,
kur një nxënës kërkon ndihmë, kjo nganjëherë çon në një investigim të incidentit që mund
të jetë në dëm të nxënësit. Në shumë raste, viktimat i druhen pasojave nga përfshirja në
(pyetje dhe investigime) shkollë apo i druhen hakmarrjes së mëtejshme nga agresori /
dhunuesi (Kowalski et al, 2008).
Është jashtëzakonisht e rëndësishme që në shkolla të miratohen metodat e duhura
procedurale për t'u marrë me këto situata në mënyrë që nxënësit të mos jenë të intimuar
dhe / ose të traumatizuar. Në rastet kur adoleshenti mund të zbulojë këtë informacion të
ndjeshëm në shkollë, ka shumë gjasa që informacioni të përhapet përshkak të hierarkisë së
shkollës. Kjo gjithashtu mund të çojë në traumatizim sekondar. Në përgjithësi klauzolat e
fshehtësisë në procedurat dhe kodet disiplinore nuk respektojnë ose mbrojnë një nxënës në
sistemin shkollor. Në shumicën e rasteve, drejtorët duhet të informojnë disa njerëz
kryesorë, duke përfshirë këtu prindërit e autorit dhe viktimës, organin drejtues të shkollës,
drejtuesin e arsimit shkollor dhe në disa raste, drejtorin e qarkut ose Ministrin e Arsimit.
Në shumicën e rasteve, drejtorët duhet të mbrojnë veten dhe të përcjellin referime tek
zyrtarët e lartë në Departamentin e Arsimit.
Prandaj, ajo që konsiderohej një informacion konfidencial dhe i ndjeshëm që duhej të
mbetej brenda shkollës, shpërndahet më gjerësisht ose bëhet i njohur publikisht.
Në këto raste, drejtorët e shkollave duhet të marrin parasysh faktorë të tillë si:
vlerësimi dhe rëndësia e problemit, rreziku potencial për viktimën dhe një referim tek një
profesionist i cili mund të ndihmojë me prezantime emocionale, psikologjike dhe/ose
fiziologjike. Hinduja dhe Patchin (2007) kanë bërë disa rekomandime të cilat duhet të
ndiqen nga shkollat. Së pari, shkollat duhet të ofrojnë një mjedis mirëkuptues dhe jo
kërcënues ku nxënësit të ndjehen komod, të flasin hapur me mësuesit dhe stafin
49
mbështetës të shkollës. Kjo është e rëndësishme në mënyrë që nxënësit të jenë në gjendje
të shfaqin ndjenjat e tyre, të marrin ndihmë, mbështetje emocionale dhe të kuptojnë se pse
mund të kenë ndodhur "shembulli specifik i viktimizimit në internet" (Hinduja & Patchin,
fq 105). Së dyti, mjedise të tilla në shkolla janë efektive për krijimin dhe ruajtjen e një
komunikimi më të mirë midis nxënësve dhe administratës së shkollës dhe kjo kontribuon
në rritjen e ndërgjegjësimit rreth konflikteve të tjera shoqërore të lidhura ose jo midis tyre
dhe që janë shqetësuese për nxënësit (Hinduja & Patchin, 2007). Nga ana tjetër,
adoleshentët janë në fazën kur ata dëshirojnë të tregojnë ose të mbrojnë autonominë e tyre
dhe të duken se janë në kontroll, kështu që informimi i një mësuesi mund të shihet si një
shenjë e dobësisë. Mësuesit duhet të jenë të vetëdijshëm për simptoma të tjera që
manifestohen, të tilla si mungesat, gënjeshtrat, luhatjet e humorit, rënie në ecurinë
akademike dhe sjellje të tjera të pazakonshme që mund të shfaqë një nxënës.
2.5.3 Mbikëqyrja dhe monitorimi i prindërve
Tashmë janë hulumtuar tërësisht karakteristikat prindërore që kanë lidhje me
rezultatet në përqasje me fëmijërinë dhe adoleshencën (Baumrind, 1991). Monitorimi
prindëror paraqitet si një karakteristikë e cila ka një rëndësi shumë të madhe në lidhje me
rezultatet e marra si tek fëmijët ashtu edhe tek adoleshentët. Megjithëse nuk ekziston një
përkufizim i monitorimit prindëror (DiClemente et al., 2001), shumica e studiuesve bien
dakort me faktin se një nga komponentët e monitorimit prindëror përfshin njohurinë që
kanë prindërit rreth asaj se ku ndodhen fëmijët e tyre dhe me cilët ata shoqërohen kur nuk
janë në shtëpi ( Crouter & Head, 2002; DiClemente et al., 2001).
Kontrolli prindëror i internetit, i telefonisë celulare dhe përdorimit të saj, duhet të jenë
në paralelizëm me përpjekjet e industrisë për të rregulluar përmbajtjen dhe shërbimet e
përmbajtjes së telefonisë celulare tek të rriturit, në mënyrë që të sigurohet mbrojtja e të
drejtave të fëmijëve (Van Tonder, 2010). Rezultatet e këtij studimi duhet të paralajmërojnë
prindërit për nevojën e rritjes së vigjilencës, monitorimit dhe mbikëqyrjes së aktiviteteve
virtuale të adoleshentëve. Komunikimi me adoleshentët rreth internetit, dërgimit/marrjes
50
së SMS-ve dhe aktiviteteve të tjera të teknologjisë virtuale duhet të ndiqen me vigjilencë.
Edhe pse midis ngacmimeve tradicionale dhe bullizmit virtual ka disa karakteristika të
përbashkëta, ato janë dukuri të ndryshme (Kowalski, 2008). Nuk duhet të supozohet se
njohja e ngacmimit tradicional të lejon automatikisht për t'u marrë me bullizmin virtual.
Dishion dhe McMahon (1998) argumentojnë se monitorimi i prindërve gjithashtu
përfshin mbikëqyrjen prindërore dhe ndjekjen e aktiviteteve të fëmijëve dhe miqve të tyre.
Monitorimi prindëror është gjithashtu i lidhur drejtpërdrejt me moshën e fëmijës ose
adoleshentit. Sipas Patterson dhe Stouthamer-Loeber (1984), numri i orëve të monitorimit
prindëror zvogëlohet me rritjen e moshës së adoleshentit. Për shembull, ky hulumtim
raportoi se një 10.1 vjeçar qëndronte pa mbikëqyrje mesatarisht 0.78 orë në ditë, ndërsa
një 16.3 vjeçar qëndronte pa mbikëqyrje mesatarisht 2.06 orë në ditë. Megjithatë,
hulumtimet me bazë gjinore nga Laird, Pettit, Dodge dhe Bates (2003) zbuluan se
monitorimi prindëror në të vërtetë qëndron më shumë për vajzat sesa për djemtë.
Monitorimi prindëror ka qenë gjithashtu i lidhur me agresionin. Olweus (1980) në një
popullatë Skandinave, gjeti se djem të cilët ishin klasifikuar si bullues, kishin më shumë
gjasa të kishin prindër të cilët nuk kishin arritur të monitoronin aktivitetet e fëmijëve të
tyre. Olweus (1993) arriti të përcaktonte se fëmijët që u përkisinin prindërve të cilët
vendosnin kufij të qëndrueshëm dhe të përshtatshëm, kishin më pak gjasa të
angazhoheshin në sjellje të dhunshme, ndërsa monitorimi prindëror i aktiviteteve të
shkollës (p.sh., akademikët) shoqërohej me nota më të mira në mësime (Griffith, 1996;).
Monitorimi prindëror ka qenë gjithashtu i lidhur me agresionin. Bowers, Smith dhe Birney
(1994) zbuluan se si bullistët dhe viktimat kishin më shumë gjasa të raportonin se prindërit
e tyre ishin pamjaftueshmërisht të angazhuar në monitorimin e tyre.
Lidhja e fortë midis anëtarëve të familjes dhe komunikimi i hapur në lidhje me
problemet e fëmijëve, lidhen negativisht me angazhimin e fëmijës në dhunën midis
bashkëmoshatarëve dhe lidhen pozitivisht me gjasat që një fëmijë i prirur për kryerjen e
dhunës të ndryshojë sjelljen e tij/saj përgjatë kohës (Duggins et al. 2016). Për më shumë,
praktikat e qëndrueshme të prindërimit (Lösel & Bender, 2013) dhe ngrohtësia prindërore
(Karlsson et al., 2014, Dehue et al., 2012) përfaqësojnë faktorët mbrojtës përkundrejt
kryerjes dhe përjetimit të dhunës midis bashkëmoshatarëve. Gjithashtu, duke pranuar
mendimet e fëmijëve (në përputhje me moshën dhe pjekurinë e tyre), shkëmbimi i ideve
51
ndërmjet prindërve dhe fëmijëve si dhe njohja e prindërve me shokët e fëmijës, zvogëlojnë
gjasat e përfshirjes së fëmijëve në dhunën tradicionale dhe bullizmin virtual midis
bashkëmoshatarëve (Shetgiri, Lin & Flores, 2013). Për më tepër, një lidhje e theksuar me
prindërit, ndihmon fëmijët e ekspozuar ndaj viktimizimit midis bashkëmoshatarëve që të
përballen me përvojën në një mënyrë konstruktive.
Përfshirja, informimi dhe ndjekja që prindërit ushtrojnë tek fëmijët e tyre për një
përdorim sa më të sigurtë të teknologjisë, fillon që nga përfshirja e tyre e parë në
përdorimin e internetit. Prindërit shërbejnë si pjesa kritike, e cila siguron një përdorim të
përgjegjshëm dhe të sigurtë të shërbimeve online për fëmijët adoleshentë dhe kjo shërben
si pjesë reaguese nga i gjithë komuniteti ndaj bullizmit virtual.
Në përgjithësi, prindërit e sotëm po përballen me sfida unike që nuk ekzistonin në
epokën e televizionit. Rrjedhimisht, perceptimet e prindërve për internetin mund të jenë të
ndryshme nga perceptimet e tyre për televizionin. Nuk është e lehtë për prindërit që të jenë
efektivë në ndërmjetësimin prind-fëmijë referuar aktiviteteve në internet, për shkak të
natyrës unike të përdorimit të internetit (Clark, 2011). Së pari, përdorimi i internetit
zakonisht zhvillohet duke përdorur një kompjuter personal ose pajisje të lëvizshme.
Natyra e përdorimit të internetit e bën relativisht më të vështirë për prindërit që të
monitorojnë nga afër aktivitetet e fëmijëve në internet. Përveç kësaj, kontrolli në
përdorimin e internetit kërkon të kuptuarit e internetit. Sidoqoftë, fëmijët e sotëm janë
përdorues me njohuri të sofistikuara të internetit. Nëse prindërit nuk kanë njohuri teknike
rreth internetit, do të jetë e vështirë për ta që të menaxhojnë në mënyrë efektive
përdorimin e internetit nga ana e fëmijëve të tyre.
Meqenëse koha e kaluar në internet konsiderohet si një faktor rreziku për bullizmin
virtual, ndërhyrjet kufizuese nga ana e prindërve (të cilët zvogëlojnë sasinë e kohës që
kalojnë fëmijët në internet) kanë sjellë si rrezultat zvogëlimin e rreziqeve në internet
(Rosen, Cheever dhe Carrier 2008). Hulumtimet kanë sugjeruar se nivelet më të ulëta të
përfshirjes së prindërve referuar qasjes në internet të fëmijëve, kanë shtuar rrezikun ndaj
një bullizmi të mundshëm virtual (Vandebosch & Van Cleemput, 2009). Hulumtimet kanë
zbuluar se sa më i lartë niveli i ngrohtësisë prindërore aq më e ulët është përfshirja në
ngacmimimet tradicionale apo ato kibernetike (Wang, Iannotti dhe Nansel 2009). Në anën
tjetër, një marrëdhënie e varfër prind-fëmijë, e cila tregon një mbikëqyrje të
52
pamjaftueshme prindërore, është e lidhur ngushtë me një rrezik më të lartë të përfshirjes
në bullizmin virtual si ngacmues por edhe si viktimë (Ybarra dhe Mitchell 2004).
Livingstone (2008) përcakton tre strategji të gjera në mbrojtjen gjatë përdorimit të
internetit: (1) Të qënit Aktiv për një prind është kur ai flet me fëmijën e tij për përmbajtjen
e medias, ndërkohë që fëmija është i angazhuar me të; (2) Të qënit Kufizues është kur një
prind vendos rregulla që kufizojnë hapsirat, si koha e kaluar në internet ose vendndodhja;
dhe (3) bashkë-shikimi, është kur një prind është i pranishëm ndërkohë që fëmija i tij
përdor internetin (Livingstone, 2008). Valcke et al., (2010) sygjerojnë se prindërit duhet të
adoptojnë rrolin mëmësor dhe atë simbolik në të njëjtën kohë, në mënyre që ti rrisin
fëmijët e tyre si “qytetarë kibernetikë” të përgjegjshëm. Rolet mëmësore u lejojnë
prindërive qasjen e fëmijëve të tyre me internetin dhe pajisjet, por nuk e rregullojnë
përdorimin e tyre (p.sh. vendosja e kompjuterit në shtëpi: një zonë e përbashkët larg nga
dhoma e gjumit). Rolet simbolike përfshijnë vendosjen e rregullave dhe kufizimeve të
përdorimit të internetit në shtëpi për të krijuar një “qytetar kibernetik” të përgjegjshëm
(p.sh. edukimi rreth internetit nëpërmjet kufizimeve të ndryshme, bashkë-shikimit dhe
përdorimin e programeve kompiuterikë për mbrojtjen nga interneti).
Megjithëse shumica e sulmeve virtuale ndodhin jashtë shkollës (Dehue, Bolman, &
Völlink, 2008), hulumtimet sygjerojnë se ngjarjet shpesh e kanë fillimin e tyre në shkollë
dhe me pas vijojnë në shtëpinë e viktimës.
Megjithëse statistikat tregojnë se përdorimi i internetit nga të rriturit është i lartë dhe
vazhdon të rritet, McGrath (2009) sugjeroi se të rinjtë e përdorin teknologjinë në një
mënyrë me ndryshe nga të rriturit, pasi të rriturit kanë tendencën ta përdorin atë për
qëllime më praktike ose pune. Tek të rinjtë, teknologjia është një pjesë jetike e jetës së
tyre shoqërore dhe zhvillimit të identitetit.
Perceptimi që kanë fëmijët dhe të rinjtë rreth njohurive që prindërit e tyre kanë rreth
teknologjisë së re, ndikon në nivelin e pranimit dhe vlerës që ata i japin këshillave të
ofruara nga prindërit lidhur me sigurinë në internet. Në një studim Amerikan me rreth 800
adoleshentë të moshave 12-17 vjeçare, rezultoi se tek adoleshentët, prindërit e të cilëve
ishin përdorues të internetit, kishin një ndikim më të madh në sjelljet online, se ato me
prindërit që nuk ishin përdorues të internetit (Lenhart et al., 2011).
53
Faqet e rrjeteve sociale si Facebook, Twitter dhe YouTube, si pjesë e politikave të
tyre të privatësisë, specifikojnë se përdoruesit duhet të jenë të paktën 13 vjeç, një politikë
kjo për të cilën shpesh prindërit nuk janë në dijeni. Sidoqoftë, pothuajse gjysma e
adoleshentëve që përdorin faqet e rrjeteve shoqërore pranojnë se gënjejnë për moshën e
tyre në mënyrë që ata të mund të hyjnë në një faqe interneti ose të regjistroheshin në një
llogari online. Vlen të përmendet se nuk ka asnjë përgjegjësi nga ana e operatorëve të
internetit në lidhje me verifikimin e moshës së përdoruesve (Lenhart et al.2011).
Përcaktimi i moshës minimale bazohet në kërkesat e Kongresit Amerikan, siç
parashikohet në Aktin 7 për Mbrojtjen e Fshehtësisë së Fëmijëve në Internet. Akti
përcakton se operatorët e internetit duhet të marrin pëlqimin e verifikueshëm prindëror nga
prindërit, para se të mbledhin ndonjë informacion personal nga një fëmijë më i ri se 13
vjeç (O'Keeffe, Clarke-Pearson, & Këshilli për Komunikimet dhe Mediat, 2011). Si të
tilla, faqet e rrjeteve sociale si Facebook kanë përkrahur këtë kërkesë duke vendosur një
moshë minimale të përdorimit në 13 vjeç. O'Keeffe et al. (2011) kanë bërë thirrje që
përpjekjet për këtë kufi të moshës të respektohen më mirë dhe kanë sugjeruar se duke
edukuar prindërit për këtë kufi moshor, mund të jetë një hap i vlefshëm drejt realizimit të
tij.
2.5.4 Perceptimet e prindërve mbi Bullizmit virtual
Sipas artikullit të New York Times, prindërit mendojnë se ata duhet të bëhen më
shumë teknologjikisht të aftë, në mënyrë që të fillojnë të mësojnë se si mund t'u vijnë në
ndihmë fëmijëve të tyre (Hoffman, 2010). Shumë prindër i janë kthyer marrjes së
leksioneve që mbahen ana e psikologut, ekspertëve të teknologjisë dhe policisë, në mënyrë
që të edukohen për bazat e teknologjisë dhe bullizmit virtual (Hoffman, 2010).
Një nga studimet zbuloi se më shumë se gjysma e prindërve vendosin rregulla për
fëmijët e tyre rreth asaj se çfarë mund të bëjnë në internet dhe sa shpesh mund ta përdorin
atë (Dehue et al., 2008). Edhe pse u vrojtua se shumica e prindërve vendosnin rregulla për
54
përdorimin e internetit nga ana e fëmijëve të tyre, shumë prej tyre nuk ishin në dijeni të
bullizmit virtual që po ndodhte (Dehue et al., 2008).
Përveç prindërve, disa profesionistë të shkollave janë të vetëdijshëm për bullizmin
virtual mes studentëve (Beran & Li, 2005). Sllovak dhe Singer (2011) u përpoqën të
shikojnë më tej në perceptimet e profesionistëve nëpër shkolla në lidhje me bullizmin
virtual.
Teoria ekologjike e sheh fëmijën si të lidhur me një “sistem ndërlidhës” me familjen,
shkollën dhe qeverinë siç pasqyrohet në politikat sociale dhe ekonomike (Schriver, 2011).
Kjo teori përqendrohet në lidhjet shoqërore që ka midis individit dhe komunitetit në të
cilin ai është i përfshirë (Berkes, 2008). Individët janë pjesë e një sistemi ndërlidhës ose të
mbivendosur që përfshin mikrosistemin, mezo-sitemin, ekosistemin dhe makro-sistemin
(Bronfenbrenner, 1979). Teoria ekologjike, e cila ka pohuar se sisteme të shumëfishta të
ngulitura, të cilat përfshijnë kolegët, familjen, shkollën, komunitetin dhe mjediset
kulturore, ndikojnë në sjelljen e fëmijëve. Fëmijët nuk zhvillohen në izolim, përkundrazi
ato ndikohen nga kontekste të ndryshme ndërvepruese (p.sh., shoqëria, kolegët, familja,
etj.) Prindërit, mësuesit dhe bashkëmoshatarët konsiderohen se potencialisht ndikojnë në
sjelljen e një fëmije dhe nga ana tjetër ndikohen edhe vetë nga fëmija në fjalë. Asnjë
person apo kontekst mjedisor nuk konsiderohet si shkaktar. Personat dhe kontekstet
konsiderohen si kontribues potencial për sjelljen problematike dhe rrjedhimisht janë të
pranueshëm për ndërhyrje.
Studimet kanë treguar vazhdimisht se të rinjtë të cilët janë të përfshirë në bullizëm në
shkollë, kanë tendencë të përjetojnë probleme edhe në kontekste të tjera, duke përfshirë
edhe familjet dhe lagjet e tyre (Espelage & Swearer, 2004).
Për fat të mirë, kuadri social-ekologjik nënkupton se profesionistët mund të ndërhyjnë
në nivele të ndryshme me çdo numër individësh.
Sistemi i familjes përfshin edhe ndikimin që ajo ka referuar kufizimit të sjelljes në
internet (të mira ose të këqija), kufizime të cilat familja i vendos dhe i bisedon me fëmijën
për atë që duhet të shihet në internet. Niveli i shkollës përfshin rregullat që bën shkolla për
të mbrojtur nxënësit e tyre kur lundrojnë në internet, rregulla të cilat vendosin dhe se çfarë
politikash përdoren për mbrojtjen e tyre. Niveli i qeverisjes përfshin politika më të gjera të
nivelit shoqëror, të lidhura me përdorimin e sigurtë në internet, edukimin për rreziqet dhe
55
mbrojtjen nga keqbërësit. Teoria ekologjike gjithashtu ofron kornizën për të kuptuar
përshtatjen me një mjedis, si psh: nëse një fëmijë është i rrethuar nga fëmijë të cilët u
dërgojnë mesazhe të panjohurve në një faqe të medias sociale, fëmija ka të ngjarë të
përshtatet me sjelljet e tyre për të provuar se ai i përshtatet grupit (Berkes, 2008).
2.5.5 Strategjitë e përballjes me bullizmin virtual
Sipas materjaleve që disponohen dhe eksperiencave të përshkruara më lartë, bullizmi
virtual mund të shkaktojë ndjenja negative, të rënda dhe madje traumatike të cilat shpesh
sjellin ndikime të forta në sjellje tek viktimavat (p.sh. Beran dhe Li, 2005; Campfield,
2008; Dehue, Bolman & Vollink, 2008). Në raste ekstreme, bullizmi virtual mund të ketë
pasoja fatale. Strategjitë e përballjes në bullizmin virtual, në krahasim me shumë studime
mbi strategjitë e përgjithshme përballuese, janë një çështje e re. Hulumtimet e strategjive
të përballjes me bullizmin virtual kanë filluar vetëm në vitet e fundit.
Tradicionalisht, strategjitë e përballimit janë ndarë në kategori dikotimike. Modelet
më të njohura të përballimit janë modeli transaksionar (Llazarus & Folkman, 1984) dhe
modeli qasje-shmangie (Roth & Cohen, 1986). Në modelin transaksional, përballja është
përcaktuar si problem i fokusimit dhe emocion-përqendrimit; modeli qasje-shmangie
përshkruan strategji të veçanta të cilat mund të kategorizohen ose si qasje ose si shmangie.
Në modelin qasje-shmangie, individi mer në konsideratë të pasurit apo jo të burimeve
për përballimin e situatës dhe më pas zgjedh mënyrën e qasjes (duke u fokusuar në një
zgjidhje të drejtpërdrejtë të problemit), ose mënyrën evitimit (Roth & Cohen, 1986).
56
KAPITULLI III
KAPITULLI I METODOLOGJISË
3. METODOLOGJIA E STUDIMIT
Në këtë kapitull prezantohet plani i kërkimit dhe metodat kërkimore të përdorura për
realizimin e studimit. Kapitulli shpjegon të gjitha fazat e zhvillimit të studimit që nga
metodologjia e përdorur në studim, mbledhja e të dhënave, popullata dhe kampioni,
teknikat e përzgjedhjes së kampionit, instrumentat e kërkimit, besueshmëria dhe
vlefshmëria, procedurat e mbledhjes së të dhënave, analiza e të dhënave.
3.1 Metodat kërkimore
Studiuesi ka përdorur metodën mikse të kërkimit cilësor dhe sasior dhe për pjesën
cilësore të këtij studimi është përdorur një qasje fenomenologjike. Si një objektiv parësor i
hulumtimit cilësor, është të hetojë se si individët përjetojnë situata të veçanta dhe i japin
kuptim përvojave të tyre (Nelson & Quintana, 2005). Duke theksuar analizat tekstuale,
metoda e hulumtimit cilësor bëri të mundur që kërkuesi të lëvizë përtej kontrollit të
studimit sasior (Nelson & Quintana, 2005).
Një rishikim i gjerë i literaturës mbi bullizmin virtual dhe seksting, zbuloi se shumica
e hulumtimeve në këtë fushë janë sasiore, të përbërë kryesisht nga pyetësorë të
administruar për nxënësit (Spaulding, 2012). Ekspertët kryesorë në këtë fushë kanë
identifikuar nevojën për më shumë studime me metoda mikse që mbledhin të dhëna
sasiore dhe cilësore dhe përfshijnë të gjithë aktorët (fëmijët, prindërit dhe mësuesit). Disa
kërkues kanë arritur në përfundimin se përpjekjet bashkëpunuese do të ishin thelbësore për
programet e ndërhyrjes për një parandalimin efektiv (Hinduja & Patchin, 2010).
57
3.2 Analiza e të dhënave dytësore
Për të realizuar analizën e të dhënave dytësore kërkuesi është fokusuar në rishikimin
dhe shqyrtimin e literaturës ekzistuese ndërkombëtare, duke përfshirë në shqyrtim
studime, artikuj, raporte mbi bullizmin virtual dhe seksting. Në Shqipëri, nuk ka studime
të kësaj fushe dhe kjo është arsyeja që kërkuesi kryesisht është ndalur në studime botërore.
Analiza dytësore ndihmon që kërkuesi të familjarizohet me këkrimet që janë zhvilluar
në fushën e bullizmit dhe seksting dhe ta udhëheqi atë në procesin e identifikimit të
çështjeve me interes që vetë kërkuesi mund të studjojë. Rishikimi i literaturës e ndihmoi
studiuesin të përmirësojë pyetjet e këkrimit duke ofruar udhëzime të rëndëishme gjatë
realizimit të punimit.
Cooper (1989) përshkruan rishikimin e literaturës si një fazë të kërkimit që ka si
qëllim të përmbledhë, vlerësojë, sqarojë dhe/ose të integrojë përmbajtjen e studimeve dhe
raporteve fillestare. Është gjithashtu e rëndësishme të shihet faza e shkrimit si pjesë e
procesit të kërkimit, dhe jo si diçka që ndodh pasi është mbaruar leximi i literaturës.
Wellington et al (2005) sugjerojnë “Shkruani gjatë kohës që ju mblidhni të dhëna dhe
mblidhni të dhënat gjatë kohës që ju shkruani”. Analiza e të dhënave dytësore është një
përmbledhje objektive, e tërësishme, si dhe analizë kritike e kërkimeve të mundshme
përkatëse dhe literaturës jo kërkimore mbi një çështje të caktuar që po studiohet.
3.3 Natyra e studimit
Metodologjia e përdorur në këtë punim është në funksion të realizimit të qëllimit
kryesor të studimit. Përzgjedhja e metodave të studimit do të varet nga natyra e të
dhënave, problematika që trajton studimi, vendndodhja e të dhënave, marrja dhe qëllimi i
përdorimit të tyre. Përqasja e përdorur në këtë studim do jetë mikse, duke kombinuar
kërkimin sasior me atë cilësor me qëllim që përfundimet dhe rekomandimet e studimit të
jenë të vlefshme por njëherazi të plotësojnë edhe studimet e tjera në këtë fushë.
Metoda sasiore konsiston në përdorimin e një pyetësori për nxënësit e shkollave të
mesme të qytetit të Durrësit, kurse ajo cilësore konsiston në intervista gjysëm të
58
strukturuara me prindërit e nxënësve të përfshirë në studim. Të dhënat sekondare janë
rezultat i rishikimit dhe i analizës së thelluar të një literature që lidhet specifikisht me
identifikimin e problemeve që lidhen me bullizmin në përgjithësi dhe atë virtual në
veçanti, duke plotësuar në këtë mënyrë të gjithë studimin.
Pjesa e rëndësishme e kësaj analize është vërtetimi apo jo i hipotezave dhe pyetjeve
kërkimore të studimit, duke ju referuar variablave të përcaktuar të lidhura me çështjet bazë
të realizimit të këtij studimi.
3.4 Metoda e mbledhjes së të dhënave sasiore
Instrumentat që përdorin shpesh studiuesit apo kërkuesit shkencor janë në funksion të
qëllimit të studimit. Në ditët e sotme njihen disa lloj instrumentash që mund të përdoren
për kërkime të tilla shkencore nga të cilat mund të përmendim, intervistat me pyetësorë,
fokus grupet, intervistat e strukturuara apo gjysëm të strukturuara etj. Në këtë studim është
gjykuar si më e përshtatshme përdorimi i pyetësorit në mënyrë që të sigurohej një
informacion i plotë lidhur me fenomenin e bullizmit virtual kryesisht tek nxënësit e
shkollës së mesme në qytetin e Durrësit. Përdorimi i pyetësorëve si metodë për mbledhjen
e të dhënave në këtë material mundëson jo vetëm analizimin e lidhjeve të mundshme
ndërmjet variablave të marrë në studim, por jep mundësinë edhe të disa rekomandimeve
lidhur me marrjen e masave për parandalimin e fenomenit të bullizmit virtual.
Sipas Khandwalla (1976) nuk ka një metodë kërkimi që mund të konsiderohet si më e
mira. Secila nga metodat e përdorura shoqërohet me avantazhet dhe disavantazhet e veta.
Mundësia për të përgjithësuar të dhënat duke përdorur metodën e kërkimit me pyetësorë
vlerësohet e lartë në rastin e pyetsorëve. Si rezultat, përdorimi i pyetësorëve si metodë për
mbledhjen e të dhënave në këtë punim mundëson (1) analizimin e lidhjeve të mundshme
ndërmjet variablave të marrë në studim, dhe (2) tenton për të “plotësuar” studimet e
mëparshme që kanë përdorur kryesisht metoda cilësore, si psh analiza situatash.
59
3.5 Popullata dhe kampioni
Për të analizuar fenomenin e bullizmit virtual popullata të cilit ju referuam ishin
nxënësit e shkollave të mesme të qytetit të Durrësit. Të nxënësit të cilët morën pjesë në
këtë studim u përzgjodhën rastësisht duke qenë të gjinive të ndryshme madje duke
përfshirë jo vetëm shkollat e qytetit por edhe ato në fshatit, shkollat e mesme të
përgjithëshme por edhe ato profesionale, me qëllim që kampioni të ishte sa më
përfaqësues. Pëetësorët u realizuan nëpërmjet ballafaqimit të drejtpërdrejtë me nxënësit në
ambjentet e shkollave të mesme në bashkëpunim edhe me drejtorinë Arsimore të rrethit si
dhe të shkollave të mesme. Pranë DAR- Drejtorisë Arsiomore Rajonale Durrës, është marr
leje për të realizuar mbledhjen e të dhënave në të gjitha shkollat e përzgjedhura. Fillimisht,
nxënësit kanë plotësuar lejen me shkrim tek prindërit duke marrë edhe pëlqimin e tyre për
të qenë pjesë e studimit dhe më pas janë bërë pjesë e studimit. Pjesmarrësit janë zgjedhur
në mënyrë të rastësishme.
Tabela 3.1 Kampioni i ndarë sipas rajonit Qytet/Fshat
Qytet Fshat Total Kampioni
6849 1764 8613 955
80% 20% 100%
760 195 995 955
Tabela 3.2 Kampioni i ndarë sipas shkollave në të cilat u realizua pyetësori me nxënësit.
Shkolla e
mesme Kategoria
Fshat/
Qytet
Numri i
pjesmarrësve
femra
Numri i
pjesmarrësve
meshkuj
Numri total i
pjesmarrësve
Gjergj
Kastroti E përgjithshme
Qytet
Qendër 81 64 145
Naim
Frashëri E përgjithshme
Qytet
Qendër 72 73 145
Olsi Lasko
E përgjithshme
Qytet
Periferi 62 63
125
Jan Kukuzeli Artistike
Profesionale
Qytet
Qendër 45 45
90
Benardina
Qerraxhia
Sportive
Profesionale
Qytet
Qendër 65 65
130
Beqir Çela Mekanike
Profesionale
Qytet
Periferi 62 63 125
Sukthi i Ri E përgjithshme Fshat 66 43 109
60
(Sukth)
16 Shatori E përgjithshme Fshat
(Shijak) 44 42 86
Total 497 458 955
3.5.1 Teknikat e përzgjedhjes së kampionit
Dy teknikat bazë të përzgjedhjes së kampionit janë: e rastësishme (probabilitare) dhe
jo e rastësishme (jo probabilitare) (Saunders et al., 2009; Koerber & McMicheal, 2008;
Onwuegbuzie & Collins, 2007). Kampionët probabilitarë përdoren zakonisht në rastet e
sondazheve dhe eksperimenteve, kur disponohet një listë e popullatës. Probabiliteti i
përzgjedhjes së çdo rasti nga popullata njihet dhe zakonisht është i barabartë për të gjitha
rastet. Në rastin e kampionit jo probabilitar nuk njihet probabiliteti i përzgjedhjes së çdo
rasti nga popullata. Megjithëse kampionët jo probabilitar përbëjnë një sfidë për
variabilitetin dhe njëanshmërinë e rezultateve, kur përdoret për studime eksploruese dhe
punohet me mostra të vogla gjykimi më mirë i’u lihet ekspertëve se sa rastësisë (Singleton
& Straits, 2010 ). Higginbottom (2004, faqe 18), Saunders (2009, fq. 233), Koerber &
McMicheal (2008, fq. 461) sugjerojnë se minimizimi i paragjykimeve dhe maksimizimi i
përgjithësimeve nuk janë qëllimet kryesore të kërkimit eksplorues, për këtë arsye teknikat
e përdorura për përzgjedhjen e kampionit duhet të jenë jo probabilitare dhe kjo është edhe
teknika e përzgjedhjes së kampionit që përdoret në këtë studim.
Përzgjedhja e kampionit mund të realizohet në mënyra të ndryshme por dy janë
teknikat bazë, përzgjedhja jo probabilitare dhe përzgjedhja probabilitare, ku secila prej
tyre ka specifikat dhe llojet e veta. Sipas (C.R.Kothari, 1984) Research methodology) ka
disa kritere që duhen marr në konsideratë dhe që lidhen drejtpërdrejt me përzgjedhjen e
kampionit. Këto kritere janë:
- Të jetë sa më përfaqësues;
- Të përzgjidhet në atë mënyrë që gabimi në rezultat të jetë sa më i vogël;
- Të jetë i përshtatshëm për llojin e studimit;
- Të jetë i përshtatshëm në lidhje me analizën që do të realizohet;
- Rezultatet e tij të mund të përdoren edhe për studime të tjera me të njëjtin nivel
besimi.
61
Nga ana tjetër elementët që duhen mbajtur parasysh në lidhje me përcaktimin e
kampionit i referohen disa elementëve kryesorë të tij të cilat përfshijnë: njësitë që do
marrin pjesë në popullim, shtrirjen kohore, vendin/lokalitetin dhe elementët e kampionit.
Përzgjedhja e teknikës së kampionit varet nga natyra e studimit, pyetjet kërkimore dhe
qëllimi i studimit (Saunders et al., 2009; Koerber & McMicheal, 2008; Singleton &
Straits, (2010). Teknika e përdorur në këtë studim është ajo e kampionit në mënyrë
joprobabilitare, pra e qëllimshme duke u fokusuar vetëm në përzgjedhjen rastësore të
nxënësve.
3.5.2 Madhësia e kampionit
Duke ditur se qëllimi i studimit synon të hedhë dritë mbi një fenomen, individ apo
ngjarje, atëherë studiuesi zgjedh qëllimisht individë, grupe dhe situata për të maksimizuar
njohuritë dhe të kuptuarit e fenomenit (Onwuegbuzie & Collins, 2007, fq. 288). Madhësia
e kampionit varet nga pyetja e kërkimit dhe objektivat, veçanërisht nga ajo që studiuesi
kërkon të tregojë në mënyrë që studimi të jetë i dobishëm, të ketë besueshmëri dhe
vlefshëri lidhur me rezultatet e tij.
Kur përzgjedhja e kampionit bëhet duke përdorur teknikën jo probabilitare të
qëllimshme, një rregull i përgjithshëm në lidhje me madhësinë e kampionit është se cilësia
është më e rëndësishme se sasia (Koerber & McMicheal, 2008). Kur përdoren kampione
jo probabilitare të qëllimshme, nëse studiuesi përfshin në kërkim një kampion që është i
diversifikuar mjaftueshëm, pra duke e përfaqësuar mirë popullatën për të përmbushur sa
më mirë qëllimin e studimit, madhësia e kampionit në përgjithësi mund të konsiderohet e
përshtatshme (Koerber & McMicheal, 2008, fq. 468, Saunders et al., 2009). Singleton &
Straits (2010) pohojnë se në rastet kur përdorim kampion joprobabilitar të qëllimshëm, për
shkak të natyrës eksploruese të studimit dhe meqë objektivi i studimit është të eksplorojë
më shumë për një fenomen të caktuar dhe jo për të përgjithësuar të gjithë popullatën,
atëherë një përqindje e vogël e popullatës së studiuar është e pranueshme.
Megjithatë autorë të ndryshëm kanë konsiderata të ndryshme lidhur me madhësinë e
kampionit. Kështu referuar (Field 2005) mjaftojnë 10-15 pyetje për çdo variabël, rregull i
cili vlen edhe për ndërtimin e ekuacionit të regresionit linear ashtu edhe për analizën
62
faktoriale. Kampioni ynë përmban 955 pyetësorë të nxënësve të shkollave të mesme të
qytetit të Durrësit si dhe opinionin e 25 prindërve të tyre nëpërmjet intervistave. Analiza e
pyetësorëve për kampionin e zgjedhur është realizuar me një nivel besueshmërisë 95% dhe
marzhi i gabimit ±3%. Formula e llogaritjes se Sample Size (SS) , pra të kampionit
paraqitet si më poshtë ku:
Z=1.96, p=0.5, e=3%, N=8613
SS =
3.6 Instrumentat e kërkimit parësor
Përse u përdor vrojtimi me pyetësor? Tashmë dihet se një nga strategjitë e kërkimit të
përdorura për realizimin e studimeve është ajo e mbështetur në vrojtime me pyetësorë, e
cila është një nga teknikat e mbledhjes së të dhënave. Përdorimi i strategjisë së vrojtimit
mundëson mbledhjen dhe analizën sasiore të të dhënave duke përdorur statistikën
përshkruese dhe atë analitike. Gjithashtu të dhënat e mbledhura nëpërmjet kësaj strategjie
mund të përdoren për të sugjeruar arsyetime të mundshme për lidhje të caktuara ndërmjet
variablave dhe për të krijuar modele të këtyre lidhjeve.
3.6.1 Hartimi i pyetësorit
Fillimisht, për hartimin e pyetësorit, studiuesi i’u referua tre pyetsorëve të ndryshëm
të cilët u përzgjodhën nga tre studime ndërkombëtare rreth bullizmit virtual dhe seksting.
Në vijueshmëri, u realizua përzgjedhja e pyetjeve, përkthimi i tyre nga gjuha Angleze në
63
atë Shqipëtare dhe më pas përshtatja e tyre me kontekstin Shqipëtar. Tre studimet
ndërkombëtare të cilat iu referua studiuesi janë si më poshtë vijon:
1. “Bullizmi Virtual: Rroli i Familjes dhe i Shkollës” Autori: Jennifer Taiariol, Wayne
State University (USA)16.
2. “Bullizmi Virtual dhe Viktimizimi: Karakteristikat Psiko-Sociale të Bullistëve,
Viktimave dhe Bullist-Viktimave.” Autori: Delia Carroll Campfield, University of
Montana (USA)17.
3. “Perceptimet e Adoleshentëve rreth Shkëmbimit të Mesazheve me Karakter Seksual
nëpërmjet Telefonëve Iteligjentë dhe Internetit: Trende dhe Parashikime.” Autori:
David Gregg Wayne State University (USA)18.
3.6.2 Pyetësori i nxënësve dhe ndarja sipas seksioneve
Pyetësori i nxënësve përbëhet nga katër seksione:
Seksioni I - Informacioni i përgjithshëm, na siguron informacion lidhur me gjininë,
rajonin ku ndodhet shkolla, ku studiojnë nxënësit në qytet apo fshat si dhe llojin e saj,
shkollë e mesme e përgjithëshme apo shkollë e mesme profesionale. Gjithashtu në këtë
seksion ka pyetje të cilat japin informacion lidhur me nivelin e rezultateve të nxënësve si
dhe me nivelin social-ekonomik të familjeve të tyre. Pjesë e rënësishme e këtij seksioni
janë konsideruar edhe ato pyetje që lidhen me kohën që ata shpenzojnë në internet si dhe
komunikin virtual në rrjetet sociale.
Seksioni II - Bullizmi, mbart informacion lidhur me njohuritë e nxënësve përsa i
takon fenomenit të bullizmit në përgjithësi, sa e njohin ata këtë fenomen, eksperiencave të
tyre si dhe burimin e marrjes së këtij informacioni. Ky seksion përbëhet nga tre pjesë.
Pjesa A - Bullizmi virtual, e cila matet me 38 pyetje në total duke trajtuar faktin nëse
këta nxënës e njohin këtë fenomen i cili po përhapet shumë shpejt në shoqërinë shqiptre, si
dhe eksperincën e tyre nëse janë bulluar nga persona të tjerë apo kanë bulluar
shokët/shoqet e tyre. Pyetjet lidhen kryesisht me marrjen apo dërgimin e mesazheve,
fotove, videove, e-mail-eve të cilat kanë në përmbajtje të tyre fjalë ofenduese, tallëse apo
16http://digitalcommons.wayne.edu/oa_dissertations 17http://scholarworks.umt.edu/etd 18 http://digitalcommons.wayne.edu/oa_dissertations
64
lënduese për personin tjetër. Pyetjet e këtij seksioni janë matur sipash shkallës Likert (1-
Asnjëherë deri në 5. Gjithmonë).
Pjesa B - Seksting dhe ndikimi i tij në sjelljen e nxënësve.
Seksting konsiderohet dërgimi dhe marrja e fotove apo mesazheve me tekst dhe me
karakter intim nëpërmjet telefonit, facebook–ut apo rrjeteve të tjera sociale, prandaj
nxënësit janë pyetur në këtë pjesë nëse ata kanë shkëmbyer mesazhe të tilla, sa të prirur
janë si dhe a janë ndier të kërcënuar nga publikimi i tyre në rrjetet sociale. Pyetjet e kësaj
pjese maten sipas shkallës Likert (1-Asnjëherë deri në 5. Gjithmonë).
Pjesa C - Ndikimi personal nga bullizmi virtual, mat me 18 pyetje disa nga
shqetësimet apo pasojat psiko-sociale të bullizmit virtual tek personat e bulluar si:
trishtimi, frika, të qarit pa arsye, vetmia, të ndjerit i braktisur apo i dobët, frika etj. Shkalla
e matjes së këtyre pyetjeve është sërish sipas shkallës Likert (1- Shumë e keqe deri në 5-
Nuk ndikohem aspak).
Seksioni III - Ndikimi i shoqërisë, familjes dhe shkollës tek fenomeni i bullizmit
virtual, paraqet një informacion të plotë lidhur me rolin që ka familja në fenomenin e
bullizmit virtual, duke parë elementet e veçanta të saj si; komunikimi dhe përkrahja që
prindërit ndërmarrin ndaj shqetësimeve të fëmijëve të bulluar. Gjithashtu, pjesë shumë e
rëndësishme e këtij seksioni është edhe ndikimi i shoqërisë ndaj këtij fenomeni, i cili
matet me pyetje të tilla si: Gjërat që ju mendoni dhe bëni virtualisht të ndikuar nga
shoqëria?, Kohën që ju shpenzoni në komunikimin virtual me shoqërinë tuaj gjatë javës?
etj, madje duke i pyetur se cilët janë personat që i nxisin ata për të bulluar të tjerë
nëpërmjet mesazhve, fotove, videove etj.
E rëndësishme gjithashtu është edhe trajtimi i rolit të institucioneve arsimore
nëpërmet përkrahjes dhe mbështetjes së stafit akademik dhe Punonjësve Socialë në lidhje
me fenomenin e bullizmit virtual. Pyetjet e kësaj pjese maten sërish me shkallën Likert (1-
Asnjëherë, 5-Pothuajse gjithmonë).
Seksioni IV: Strategjitë e sigurisë/mbrojtjes nga bullizmi virtual, është dhe seksioni i
fundit i këtij pyetësori i cili mer kryesisht opinionin e nxënësve lidhur me faktin nëse ata
kanë dijeni për ndonjë strategji të mundëshme lidhur me parandalimin apo mbrojtjen nga
fenomeni i bullizmit si dhe çfarë mendojnë ata për këto mundësi.
(Pyetësori bashkëlidhur në ANEKS).
65
3.7 Besueshmëria dhe vlefshmëria e kërkimit dhe instrumentave
Përdorimi i pyetësorit si metodë për mbledhjen e të dhënave ka avantazhet dhe
disavantazhet e veta. Shqetësimet kryesore në përdorimin e pyetsorëve kanë të bëjnë me
vlerësimin e vlefshmërisë dhe besueshmërisë së tyre (Saunders et al. 2009). Sipas
Shoqatës Amerikane të Psikologjisë (1985, cituar tek Hinkin 1995) njësitë matëse të
pyetsorit duhet të tregojnë vlefshmëri të përmbajtjes, vlefshmëri të lidhur me kriteret,
vlefshmëri të konstruktit dhe qëndrueshmëri të brendshme. Tre kriteret e para lidhen me
vlerësimin e vlefshmërisë së brendshme të pyetsorit, e cila tregon aftësinë e pyetsorit për
të matur atë që kërkuesi synon të masë (Saunders et al. 2009). Vlefshmëria e përmbajtjes i
referohet shtrirjes në të cilën pyetsori ofron mbulimin e duhur të pyetjeve hetuese. Një
mënyrë për t’a realizuar këtë është përdorimi i një paneli ekspertësh për vlerësimin e
pyetsorit. Vlefshmëria e lidhur me kriteret ka të bëjë me aftësinë e pyetjeve për të bërë
parashikimet e duhura. Për këtë mund të përdoret analiza statistikore e korrelacionit.
Besueshmëria (testimi i besueshmërisë) ka të bëjë me faktin nëse pyetsori do prodhojë ose
jo rezultate të qëndrueshme në kohë të ndryshme dhe në zgjedhje të ndryshme. Një
mënyrë për t’a vlerësuar atë është matja e qëndrueshmërisë së brendshme psh nëpërmjet
llogaritjes së Cronbach Alfa. Ky test përdoret për të matur besueshmërinë e instrumentit të
kërkimit duke prodhuar një matës të korrelacionit mes rezultateve të observuara dhe
rezultateve të vërteta.
Ky koefiçent tregon se sa një instrument mat atë që duhet të masë, pra sa i besueshëm
është një instrument për të dhënat që ne na interesojnë të mbledhim (Yin, 2003). Sipas
Kline (1999) vlera e pranueshme e Cronbach alfa është mes 0.7 dhe 0.9. Gjithësesi,
Nunnally (1978), pranon se një vlerë e Cronbach alfa më e madhe se 0.5 është e
mjaftueshme për ta konsideruar të besueshëm një instrument kërkimi. Ndërsa Hair et al.,
(1998) pranon se një instrument është i besueshëm nëse ka një vlerë të Cronbach alfa me
të madhe se 6. Ne në studimin tonë i jemi referuar vlerës 0.7.
Pra, gjatë hartimit të tij u bë kujdes që të mbaheshin parasysh këto dy elementë
kryesorë. Pyetjet janë formuluar në mënyrë të tillë që të jenë sa më të kuptueshme nga të
gjithë pjesmarrësit duke zgjedhur përgjigjen nëpërmjet alternativave të parashikuara në
66
pyetësor të cilat janë të shkallëzuara sipas shkallës Likert por edhe pyetje pohuese apo
mohuese si dhe pyetje filtër gjithashtu.
Gjatë hartimit të pyetësorit një rëndësi të veçantë ju kushtua jo vetëm strukturimit të
pyetjeve por edhe formulimit të tyre në mënyrën e duhur në mënyrë që edhe përgjigjet të
ishin të vlefshme dhe në dobi të synimit kryesor.
Lidhur me testin e besueshmërisë, një mënyrë për t’a vlerësuar atë është matja e
qëndrueshmërisë së brendëshme psh nëpërmjet llogaritjes së Koefiçentit Cronbach Alfa.
Bazuar në llogaritjet për koefiçentët Cronbach Alfa për matjen e qëndrueshmërisë së
brendëshme të pyetësorit u arrit në konkuzionin se vlera e tyre ishte më e lartë se 0.7,
(norma e lejuar) duke treguar qëndrueshmëri të pyetësorit. Duke ditur se secila nga
pyetjet paraqet një variabël i cili mund të marrë më shumë se një përgjigje, është menduar
që në pyetjet e mbyllura alterantivat e përgjigjeve të jenë sa më reale në mënyrë që të
merret informacioni i nevojshëm.
3.7.1 Vlefshmëria.
Një instrument kërkimi është më i vlefshëm kur ai i afrohet sa më shumë rezultateve
që do të arrijë (Cooper & Schindler, 2006). Vlefshmëria i ndihmon studiuesit të
përcaktojnë nëse instrumenti i kërkimit e mbulon ashtu siç duhet çështjen e marrë në
studim, ose nëse i ka ndërlidhur teoritë që ka në mendje me vëzhgimet e bëra (Cooper &
Schindler, 2006).
3.7.2 Testimi i pyetësorit
Një tjetër proçedurë e përdorur për të rritur besueshmërinë dhe vlefshmërinë e
instrumentit të studimit është edhe kryerja e testit pilot të pyetësorit. Një procedurë e tillë
realizohet për të ndihmuar studiuesin të kontrollojë nëse pyetësori është i besueshëm dhe
nëse pyetjet do të ndihmojnë për të mbledhur informacionin e duhur (Newman, 2006)
duke ndihmuar kështu në përmirësimin e vlefshmërisë së studimit.Testimi i pyetësorit ka
për qëllim të rrisë besueshmërinë dhe vlefshmërinë e tij, nëpërmjet (i) testimit të qartësisë
së formulimit të pyetjeve, (ii) identifikimit dhe eleminimit të pyetjeve të përsëritura dhe
(iii) identifikimit të pyetjeve të mundshme të munguara (Mugenda, 2008).
67
Për këto arsye, para se pyetësorët të shpërndaheshin në terren, u krye paraprakisht një
test pilot me 20 nxënës të dy shkollave të mesme, një shkollë e mesme profesionale dhe
një shkollë e mesme e përgjithshme. Rezultati i testit pilot tregoi se pyetjet e pyetësorit
ishin të formuluara saktë dhe të qarta për t’u kuptuar. Pyetjet që nuk ishin të qarta nga të
cilat nuk mund të merrej informacioni i duhur, u konsultuan me ekspertët e fushës dhe
specialistin e statistikës për t’i sjellë ato të formuluara ashtu siç duhej. Pas këtij proçesi
pyetësori u shpërnda në të gjitha shkollat e planifikuara.
3.8 Proçedura e mbledhjes së të dhënave sasiore
Shpërndarja e pyetësorëve është kryer në shkollat e mesme të qytetit të Durrësit
përfshirë ato në qytet por edhe në fshat, madje jo vetëm në shkollat e mesme të
përgjitëshme por edhe në ato profesionale me qëllim që të sigurohej një përfaqësim sa më
gjithpërfshirës dhe për të patur një pamje sa më të qartë të situatës aktuale të fenomenit të
bullizmit virtual si dhe dhënien e rekomandimeve për parandalimin e tij.
Vrojtimi në terren zgjati rreth 4 javë, dhe pyetësorët u plotësuan nga nxënësit në
ambjentet e shkollave. Nxënësit fillimisht janë sqaruar duke ju shpjeguar qëllimin dhe
rëndësinë e këtij studimi, duke i siguaruar ata në lidhje me anonimatin e përgjigjeve të tyre
por edhe rreth faktit se opinionet e tyre nuk do të paragjykoheshin gjithashtu. Realizimi i
plotësimit të pyetësorit u krye në bashkëpunim me stafin drejtues dhe stafin pedagogjik të
shkollave të mesme, sipas një kalendari të përcaktuar më parë në mënyrë që të arrihej koha
e përcaktuar për realizimin e tyre me sukses. Shkollat të cilat morën pjesë në këtë studim
janë :
Shkolla e mesme profesionale Sportive “Benardina Qerraxhia”, Shkolla e mesme
profesionale mekanike “Beqir Çela”, Shkolla e mesme profesionale Artistike “Jan
Kukuzeli”, Shkolla e mesme e pergjithshme (Sukthi i ri) Sukth, Shkolla e mesme e
pergjithshme (16 shtatori) Shijak, Shkolla e mesme e pergjigjshme “Naim Frasheri”,
Shkolla e mesme e pergjitjshme “Gjergj Kastrioti”, Shkolla e mesme e pergjitjshme “Olsi
Lasko”.
68
3.9 Analiza e rezultateve sasiore
Pjesë e këtij procesi ishte krijimi i databazës me të dhënat e grumbulluara si dhe
përpunimi e analizimi i tyre. Përpunimi dhe analiza e tyre u realizuan nëpërmjet paketave
të programeve kompjuterike SPSS 17.0 dhe Excel. Për të testuar qëndrueshmërinë e
brendshme të pyetësorit u përdor koefiçenti Cronbach Alfa.
Analiza e të dhënave është kryer nëpërmjet analizës deskriptive, tabelave të
kryqëzuara (crosstabulations), testeve të pavarësisë, korrelimet midis variablave, analizës
faktoriale, ndërtimit dhe shqyrtimit të hipotezave, analiza e variancës (ANOVA), ndërtimit
të ekuacionit të regresionit të shumfishtë etj. Pra jo vetëm një analizë përshkruese por edhe
një analizë analitike.
Databaza përfundimtare e pyetësorit përmban të dhënat e 955 pyetësorëve të nxënësve
të shollave të mesme. Pyetësorët të cilin kishin pasaktësi apo mungesë të dukshme
informacioni u larguan nga databaza përkatëse.
3.10 Të dhënat cilësore
Metodologjia cilësore është e përshtatshme për të analizuar qëndrimet dhe
përceptimet e prindërve mbi fenomenin e bullizmit. Të dhënat u mblodhën nga
përzgjedhja rastësore e 25 prindërve të fëmijëve që ishin pjesë e studimit. Metoda e
përdorur me prindërit ishte intervista gjysëm e strukturuar. Intervistat u përdorën për të
kuptuar se cilat janë perceptimet e prindëre mbi bullizmin virtual dhe si i shohin
përgjgjësitë e tyre për parandalimin e këtij fenomeni.
Analiza tematike është një strategji e zakonshme e përgjithshme për të dhëna cilësore.
Given (2008) e përcakton analizën tematike si “një reduktim të dhënash dhe teknikë
analize me anë të së cilës të dhënat cilësore segmentohen, kategorizohen dhe rindërtohen
në një mënyrë që kap konceptet e rëndësishme brenda setit të të dhënave. Boyatzis (1998)
sugjeron se më shumë se një metodë apo qasje specifike në vetvete, analiza tematike është
një mjet, ose qasje e performuar brenda traditave kryesore analitike. Megjithatë, Braun
69
dhe Clarke (2006) propozojnë se analiza tematike duhet të konsiderohet një metodë me të
drejtat e veta, meqë liria e saj teorike jep një mjet fleksibël i cili mund të japë rrëfime të
pasura me detaje edhe pse komplekse të të dhënave.
3. 11 Popullata e studimit dhe kampioni i përzgjedhur
Popullata e studimit janë prindërit e nxënësve të shkollave të mesme të qytetit të
Durrësit. Ky studim është mbështetur në një kampion prej 25 individësh, me të cilët janë
realizuar intervista të thelluara gjysmë të strukturuara. Strategjia e përzgjedhjes së
kampionit në këtë studim ka qenë e qëllimshme dhe e bazuar në qëllimin e këtij studimi.
Janë përzgjedhur prindër të fëmijëve që kanë qenë pjesë e studimit. Sipas Silverman
(2000) metoda e kampionimit të qëllimshëm është metoda tipike për të marrë sa më shumë
informacione për dukurinë apo temën e studimit. Në përgjithësi kampioni në kërkimet
cilësore është më i vogël se në kërkimet sasiore. Një kampion i përshtatshëm për një
kërkim cilësor, është ai që i përgjigjet në mënyrën e përshtatshme pyetjes kërkimore. Në
praktikë, numri i subjekteve të nevojshme zakonisht bëhet i dukshëm gjatë kohës që
studimi përparon dhe nuk shfaqen kategori ose tema të reja nga të dhënat e mbledhura.
Shumica e studiuesve të kërkimit cilësor të bazuar tek intervistat, sugjerojnë
kampionin e qëllimshëm. Kampionimi i qëllimshëm bazohet në përpjekje të vetëdijshme
nga ana e studiuesit për të zgjedhur të intervistuarit që do të plotësojnë kriteret për
hulumtim (Coyne 1997). I mbrojtur nga Schatzman dhe Strauss (1973), kampionimi i
qëllimshëm është një përgjigje ndaj kufizimeve praktike për kohën e një studiuesi dhe ndaj
qasjes së subjekteve që kufizon aftësinë për të përdorur një kampion të madh rastësor.
3.12 Administrimi i intervistave
Fillimisht, guida e intervistës gjysëm të strukturuar u pilotua përmes intervistimit të
subjekteve. Pilotimi lejon intervistuesin të vlerësojë kuptueshmërinë e udhëheqjes së
70
temave dhe të lehtësojë identifikimin e ndonjë vështirësie në procesin e intervistimit. Të
dhënat e mara nga kjo fazë nuk janë përfshirë dhe përdorur në analizën e të dhënave apo
gjetjet e këtij studimi. Pas pilotimit të intervistave, studiuesi u konsultua me profesionistë
të fushës për të saktësuar guidën e intervistës.
Procesi i intervistimit të prindërve u realizua nga vet studiuesi. Në fillim prindërit u
njohën me qëllim e studimit, duke krijuar mundësinë që të ndërtonin një marrëdhënie
midis studiuesit dhe pjesëmarrësve për lehtësimin e komunikimit dhe ndërtimin e besimit.
Fillimisht, u drejtuan pyetje me interes të përgjithshëm, me qëllim që të nxitej diskutimi
dhe më pas studiuesi orientoi intervistuesin në drejtim të kërkimit dhe qëllimit të tij sipas
formatit të intervistës. Atyre iu shpjeguan të drejtat e tyre dhe pasi u siguruan mbi
konfidencialitetin dhe fshehtësinë, i’u theksua se ata kishin të drejtë, nëse e shihnin të
nevojshme, të shikonin shënimet e mbajtura nga studiuesi, pasi të kishte përfunduar
intervista. Kohëzgjatja e intervistës ishte 60 minuta dhe intervistat u zhvilluan në mjediset
e shkollave.
3.13 Analiza e rezultateve cilësore
Intervistat u analizuan duke përdorur analiza me përmbajtje tematike, një metodë e
cila lehtëson mbledhjen sistematike të temave eksplicite (Neuman, 2006). Kjo përfshinte
përkthimin fjalë për fjalë të kopjeve të intervistave dhe futjen e shënimeve të bëra gjatë
intervistave. Transkriptet u studiuan më pas për tu familjarizuar me përmbajtjen e
informaconit. Ato u printuan, lexuan dhe rilexuan rresht pas rreshti. Më pas, u zhvillua një
proces shoshitës dhe u përfshinë kategori më të gjera për të vendosur elementë me tema
gjeneruese duke përdorur fjalët e sakta nga pjesëmarrësit. Pas një shqyrtimi të kujdesshëm
të të dhënave dhe ezaurimit të kapaciteteve të të gjitha kategorive, temat e përsëritura u
grupuan në kategori dhe u thjeshtuan. Kjo metodë ishte me avantazh pasi ajo gjeneroi
kategori bazuar mbi kërkimet e fundit, në vend që të vendoste të dhëna në kategori të
paracaktuara.
71
Analiza Tematike u përdor për të analizuar transkriptet e intervistave në këtë studim.
Studimi përdori formën e analizës tematike përshkruar nga Braun dhe Clarke (2006) i cili
është një proces rekursiv që përfshin gjashtë faza kryesore.
3.13.1 Përshkrimi i hapave të fazave të analizës tematike
Familjarizimi me të dhënat. Kopjimi i të dhënave, leximi dhe rileximi i të dhënave ;
shënim i temave fillestare.
Gjenerimi i kodeve fillestare. Tipare interesante të kodeve të të dhënave në një model
sistematik përmes tërë setit të të dhënave; sistemimi i të dhënave relevante për secilin kod.
Kërkimi i temës. Sistemimi i kodeve në tema potenciale; mbledhja e të gjitha të
dhënave relevante për çdo temë potenciale.
Rishikimi për tema. Kontrolli nëse temat funksionojnë në lidhje me ekstraktet e
koduara dhe i tërë setit të të dhënave. Gjenerimi i hartës tematike të analizës.
Përcaktimi dhe emërimi i temave. Analiza e vazhdueshme për të percaktuar specifikat
e çdo teme dhe e temës së përgjithshme që analizon tregimtarin e historisë; gjenerimi i
përkufizimeve të sakta dhe emrave për çdo temë.
Prodhimi i raportit. Përzgjedhja e shembujve imponues të ekstrakteve; analiza finale e
ekstrakteve të përzgjedhur. Rilidhja e analizës me pyetjet dhe literaturën e kërkimit.
Prodhimi i raportit të analizës (Braun & Clarke, 2006:87).
Braun dhe Clarke (2006) propozojnë se analiza tematike përfshin interesimin e
kërkuesve në të dhëna deri në pikën ku ato të familjarizohen me gjerësinë dhe thellësinë e
përmbajtjes. Kjo sugjeron se ka të bëjë me “të lexuarit e përsëritur të të dhënave në një
mënyrë active”.
Fillimisht, i gjithë seti i të dhënave (25 intervistat) u studiuan në mënyrë të përsëritur
si një e tërë me ide të përgjithshme dhe impresione që u mbajtën shënim.
Më pas analiza përfshiu gjenerimin e kodeve fillestare nga të dhënat. Në kërkimet
cilësore një kod i referohet “një fjale ose fraze të shkurtër që simbolikisht përcakton një
karakterisitkë përmbledhëse, të spikatur, që kap thelbin, dhe/ose evokative për një porcion
gjuhe të bazuar në të dhënat vizive” (Saldana, 2009). Boyatzis (1998) sugjeron se një kod i
72
mirë nuk kap vetëm pasurinë cilësore të fenomeneve por do të ketë edhe probabilitetin
maksimal të prodhimit të besueshmërisë dhe vlefshmërisë së shkallës së lartë.
Procedura e kodimit u krye manualisht. Kodet u identifikuan, numëruan dhe më pas u
kombinuan me ekstraktet e të dhënave që tregonin kodin. Kodet më pas u kategorizuan
sipas fushës së tyre. Sapo të gjitha të dhënat u koduan dhe sistemuan, faza e tretë e
analizës së të dhënave përfshiu kërkimin për tema më të gjera. Braun dhe Clarke
(2006:82) propozojnë se një temë “kap diçka të rëndësishme rreth të dhënave dhe paraqet
një nivel të caktuar të përgjigjeve model ose kuptimeve brenda setit të të dhënave”.
3.14 Kufizimet e studimit
Një nga pengesat më të mëdha të hasura, ishte dhe mungesa e studimeve të
mëparshme në fushën e bullizmit virtual dhe seksting. Bullizmi është një nga fenomenet
që ka marr vëmendje vetëm vitet e fundit. Ka disa studime për bullizmin, por jo studime të
vecanta për bullizmin virtual dhe seksting. Kjo mungesë e studimeve, bën që gjetjet e
studimit të jenë kryesisht të krahasueshme me kontekstin ndërkombëtar.
Vendosja e kontaktit me prindërit dhe zhvillimi i intervsitës me ta ishte i vështirë,
duke qenë se prindërit vinin rrallë në shkollë dhe kryesisht në ditët kur zhvilloheshin
mbledhjeve me prindër, apo kur mësues të caktuar kërkonin që të takonin prindërit në
ambjentet e shkollës. Sa më shumë rriten fëmijët, aq më e pakët është koha që prindërit
konsumojnë për tu anagazhuar në çështje që kanë të bëjnë me fëmijët e tyre.
Gjatë plotësimit të pyetësorëve, të gjithë nxënësit, u informuan me shumë kujdës për
çështjet e konfidencialitetit.
Vështirësia e kuptimit të termit “ bullizëm virtual” dhe “seksting” nga nxënësit e
përfshirë në studim. Studiuesi ndali gjatë në shpjegimin e termave dhe u sigurua që
nxënësit ti kishin kuptuar mjaft mirë termat pa nisur ende me plotësimin e pyetësorit.
Megjithatë mund të egzistojë mundësia, megjithëse në një numër të vogël, nxënsit të kenë
qënë konfuz me termat dhe pa mundur të arrijnë një kuptueshmëri maksimale.
73
KAPITULLI IV
4. ANALIZA SASIORE E TË DHËNAVE
4.1 Të dhënat demografike
Analiza sasiore e siguruar nëpërmjet pyetësorit të nxënësve përmban 955 pyetësorë,
ku pak më tepër se gjysma e tyre me 52% janë femra dhe pjesa tjetër me 48% janë
meshkuj (Grafiku 4.1).
Grafiku 4.1. Shpërndarja sipas gjinisë
Për një mbulim të të gjithë grupeve të nxënësve shpërndarja e pyetësorëve u krye jo
vetëm në shkollat e mesme të qytetit të Durrësit por edhe në ato të fshatrave. Grafiku i
mëposhtëm paraqet saktësisht këtë shpërndarje, nga ku vërehet se 80% e pyetësorit ose
760 pyetësorë u plotësuan nga nxënësit e shkollave të qytetit dhe pjesa tjetër prej 20% ose
195 pyetësorë në shkollat e fshatit.
Grafiku 4.2 Shpërndarja sipas rajonit qytet/fshat
5248Femër
Mashkull
80
20
Qytet
Fshat
74
Tabela më poshtë paraqet shpërndarjen e kampionit sipas gjinisë së nxënësve në varësi të
rajonit ku gjendet shkolla e tyre dhe vërhet se 78% e vajzave janë nxënëse të shkollave të
qytetit dhe pjesa tjetër me 22% janë në fshat. Nga ana tjetër vërehet se numri i nxënëseve
(vajzave) në kampionin tonë është më i madh se i nënësve (djem) pasi në tërsi numri i
femrave është më i madh se i meshkujve.
Tabela 4.3 Shpërndrja e nxënësve sipas gjinisë dhe rajonit ku gjendet shkolla
Ku ndodhet shkolla
ku ju studioni?
Gjinia Total
Femër Mashkull
Qytet 387 373 760
% 78% 81% 80%
Fshat 110 85 195
% 22% 19% 20%
Total 497 458 955
% 100% 100% 100%
Gjithashtu u mbajt parasysh edhe fakti se shkollat e mesme janë të profilizuara
prandaj për të patur një gjithpërfshirje në këtë studim u gjykua që të përfshiheshin edhe
shkollat profesionale. Kështu të dhënat e grafikut më poshtë tregojnë se 65% e tyre janë
nxënës të shkollave të mesme, kjo për faktin se shkollat e mesme të përgjithëshme kanë
edhe numrin më të madh krahasuar me ato profesionale të cilat përfaqësojnë pjesën tjetër
me 35% (Grafiku 4.3).
Grafiku 4.3 Shpërndarja sipas llojit të shkollave
0
10
20
30
40
50
60
70
Shkollë e mesme epërgjithëshme
Shkollë e mesmeprofesionale
65
35
75
Ndërsa sa i takon shpërndarjes së tyre në varësi të klasave ato paraqiten si vijon: 37%
e numrit të përgjithshëm janë nxënës të kasave të XII-ta, të ndjekur nga 34% të tjerë që
studiojnë në klasën e X-të ndërsa pjesa tjetër ndahet respektivisht nga nxënësit e klasave të
XI-ta dhe XIII-ta respektivisht me 28% dhe 2%. Klasat e XIII-ta përfaqësohen vetëm me
2% pasi përfaqësojnë nxënësit e tre shkollave profesionale të cilat janë: Shkolla e mesme
profesionale Sportive “Benardina Qerraxhia”, Shkolla e mesme profesionale mekanike
“Beqir Çela” dhe Shkolla e mesme Artistike “Jan Kukuzeli” (Grafiku 4.4).
Grafiku 4.4 Shpërndarja e nxënësve sipas klasave
Nxënësit janë pyetur në lidhje me nivelin e rezultateve të tyre në shkollë dhe sipas të
dhënave të grumbulluara rezulton se pak më tepër se gjysma e tyre me 55% janë shprehur
se kanë nivel mesatar të rezultateve në shkollë, të ndjekur nga 22% që deklarojnë se kanë
rezultate të larta dhe 10% rezultate të ulëta. Pjesa tjetër respektivisht me 8% dhe 5%
përfaqësojnë dy nivelet ekstreme shumë të larta apo shumë të ulëta (Grafiku 4.5).
Grafiku 4.5 Vlerësimi në lidhje me nivelin e rezultateve
0
10
20
30
40
Klasa X Klasa XI Klasa XII Klasa XIII
3428
37
2
0
10
20
30
40
50
60
Shumë i ulët I ulët Mesatar I lartë Shumë i lartë
5
10
55
22
8
76
Nxënësit janë pyetur gjithashtu edhe në lidhje me nivelin e tyre social-ekonomik.
Kështu sa i takon gjendjes ekonomike 42% e tyre shprehen se kanë nivel ekonomik
mesatar në familjet e tyre, duke vazhduar me 34% të tjerë që deklarojnë se niveli
ekonomik i familjeve të tyre është i mirë. 12% deklarojnë se niveli ekonomik i tyre është
shumë i ulët dhe për 3% të tjerë i ulët. 10% shprehen se familjet e tyre kanë nivel shumë të
mirë ekonomik (Grafiku 4.6).
Grafiku 4.6 Vlerësimi i nivelit ekonomik
Pyetjes - Me kë jetoni në familjen tuaj? shumica e tyre me 86% janë shprehur se
jetojnë me të dy prindërit, të ndjekur nga 10% të tjerë që jetojnë vetëm me njërin prej
prindërve ose me nënën ose me babain dhe pjesa tjetër me një numër tepër të vogël me të
afërm të tjerë si gjyshërit, vëllezërit etj (Grafiku 4.7).
Grafiku 4.7 Me kë jetoni në familjen tuaj?
0
10
20
30
40
50
Shumë i ulët I ulët Mesatar I mirë Shumë i mirë
12
3
42
34
10
0102030405060708090
Me të dyprindërit
Me njërin ngaprindërit (vetëm
me nënën osevetëm me
babain)
Vetëm megjyshërit
Tjetër (specifiko)
86
101 3
77
4.2 Aksesi dhe përdorimi i teknologjisë dhe rrjeteve sociale nga të
rinjtë
Me qëllim marrjen e një informacioni sa më të plotë lidhur me fenomenin e bullizmit
dhe kryesisht bullizmit virtual dhe pasojave të tij pjesë e rëndësishme konsiderohen edhe
mjetet e komunikimit elektronik si kompjuter, tablet, telefon celular etj. Kështu 93% e
nxënësve të pyetur janë shprehur se disponojnë telefona celularë dhe 76% e numrit të
përgjithshëm të tyre kanë gjithashtu edhe kompjuter në familjet e tyre, gjë që u mundëson
atyre të zhvillojnë komunikimin virtual kudo dhe kurdoherë (Grafiku 4.8). Mishna et al
(2009) kanë hulumtuar se fëmijët po përdorin teknologjinë në mosha gjithmonë e më të
reja dhe duke nënvlerësuar përdorimin e tyre shoqëria mund të dështojë në mbrojtjen e
fëmijëve.
Grafiku 4.8 Disponushmëria e një kompjuteri apo celulari
Ashtu sikurse edhe pritej pjesa më e madhe e nxënësve të shkollave të mesme me
95% janë shprehur se kanë llogari në rrjetet sociale si Facebook, Twiter, WhatsApp, Viber
etj. Vetëm 5% e tyre nuk kanë llogari të komunikimit virtual ku 61% e tyre janë nxënës të
shkollave të fshatit të cilët nuk e kanë mundësinë e pasjes së një kompjuteri apo një
telefoni inteligjent për të komunikuar në rrjetet sociale apo qoftë edhe pamundësia e kohës
fizike gjithashtu për të kaluar kohën e lirë në rrjetet sociale (Tabela 1 në ANEKS).
Grafiku 4.9 Nxënësit që kanë llogari personale në rrjetet sociale
0
50
100
Po Jo
76
24
93
7
A keni kompjuter në shtëpi?
A keni ju telefon celular?
95
5
Po
Jo
78
Të rinjtë kalojnë një kohë relativisht të gjatë duke përdorur internetin si në shkollë,
familje dhe mjedise të tjera. Sipas të dhënave raportohet se 45% e tyre e përdorin
internetin disa herë në javë, të ndjekur nga 27% të tjerë që hyjnë në internet çdo ditë,
madje 20% jo vetëm që e përdorin çdo ditë por nuk e kufizojnë atë deri në mbrëmje vonë.
Pjesa tjetër respektivisht 7% dhe 2% e përdorin më rrallë një ose disa herë gjatë javës
(Grafiku 4.10).
Grafiku 4.10 Përdorimi internetit nga të rinjtë
Sipas të dhënave 45% e të rinjve shprehen se gjatë kohës së studimit në shkollë e
përdorin pak minuta komunikimin elektronik në rrjetet e ndryshme sociale, ndërsa 35% të
tjerë pothuase nuk i përdorin aspak këto rrjete komunikimi. E kundërta ndodh në fundjavë
ku 44% e totalit të nxënësve, shpehen se e përdorin komunikimin në këto rrjete më tepër
se 4 orë, të ndjekur nga 30% të tjerë që deklarojnë se komunikimi elektronik u zë 2-4 orë.
Pjesa tjetër shpenzon më pak kohë (Grafiku 4. 11).
Grafiku 4.11 Koha e shpenzuar duke komunikuar në rrjetet sociale
0
10
20
30
40
50
Më pak senjë herë në
javë
Disa herë nëjavë
Çdo ditë Disa herë nëditë
Thuajsegjithë ditën
deri nëmbrëmje
27
27
45
20
0
10
20
30
40
50
Aspak Shumëpak
minuta
Deri 1orë
2-4 orë Më tepërse 4 orë
35
45
106 42
7
18
30
44
Gjatë kohës që jeni nëshkollë?
Në fundjavë ose kur jeni mepushime?
79
Shpesh komunikimi elektronik shoqërohet edhe me dërgim sms, foto, video etj,
prandaj pyetjes, Mesatarisht sa është numri i mesazheve, fotove/videove që ju dërgoni
gjatë ditës? 30% e tyre shprehen se dërgojnë më pak se 10 mesazhe në ditë duke vazhduar
me 23% të tjerë që shprehen se dërgojnë nga 10-50 mesazhe, foto, video etj, gjatë ditë. Më
tej me 22% renditen ata nxënës që dërgojnë më tepër se 100 mesazhe foto, video etj, dhe
pjesa tjetër respektivisht 17% dërgojnë nga 50 deri në 100 mesazhe foto, video etj, dhe 7%
nuk dërgojnë asnjë mesazh, foto/vidio (Grafiku 4.12).
Grafiku 4.12 Numri i mesazheve, fotove/videove që të rinjtë dërgojnë gjatë ditës
8
30
23
17
22
Asnjë
Më pak se 10
10-50
50-100
Më shumë se 100
80
4.3 Fenomeni i bullizmit virtual dhe eksperiencat e të rinjve
4.3.1 Shkalla e informimit të të rinjve mbi bullizmin
Niveli i informacinit rreth fenomenit të bullizmit tek të rinjtë është rritur duke qenë se
vitet e fundit edhe shkollave ju është dashur të adresojnë problematika të tilla. Sipas të
dhënave të marra nga studimi 92% e të rinjve janë përgjigjur pozitivisht që njohin këtë
fenomen i cili po shfaqet gjithnjë e më tepër në shoqërinë shqiptare (Grafiku 4.13). Madje
25% e nxënësve që e njohin këtë fenomen shprehen se e kanë marrë informacionin lidhur
me bullizmin nga shkolla, të ndjekur nga 15% të tjerë që i referohen internetit.12% e kanë
dëgjuar nga media ndërsa 10% të tjerë nëpërmjet psikologëve apo punonjësve socialë. Por
nuk përjashtohen edhe burime të tjera si shokët/shoqet e shkollës, nga dikutimet në
familje, nga të afërmit etj. Shkolla ka filluar që të marrë shumë më tepër përgjegjësi për
parandalimin dhe trajtimin e rasteve të bullizmit që ndodhin në mjedisin e shkollës
Grafiku 4.13 Niveli i informacionit që kanë të rinjtë lidhur me fenomenin e
bullizmit tradicional
Duke ditur se nxënësit e njohin kryesisht këtë fenomen nga shkolla të pyetur nëse
shokët/ shoqet e tyre apo edhe të afërmit kanë shfaqur shenja bullizmi ndaj tyre përgjigjet
e tyre janë: vetëm 16% e nxënësve shprehen se shokët/shoqet e tyre kanë shfaqur shenja
bullizmi ndaj tyre ndërsa 21% e tyre pranojnë se kanë bulluar shokët/shoqet e tyre
gjithashtu. Ndërkohë që pak më tepër se gjysma e tyre me 53% e pranojnë se njohin
shokë/shoqe apo edhe të afërm të tyre të cilët ndihen të bulluar apo kërcënuar nga të tjerë
(Grafiku 4.14).Më shumë se gjysma e të rinjve raportojnë se njohin shokë/shoqe apo të
afërm që ndihen të bulluar, tregon për problematikë që vërtet është shumë shqetësuese dhe
që nevoja për ndërhyrje nga shkolla dhe familja është shumë e madhe.
92
8
Po
Jo
81
Grafiku 4.14 Vlerësimi me njohjen e fenomenit të bullizmit dhe të bulluarit
Në ditët e sotme ku komunikimi virtual ka zënë një rol të padiskutueshëm vërehet se
po përhapet gjithnjë e më tepër edhe bullizmi virtual i cili nënkupton të kërcenuarit duke
përdorur teknologjinë e komunikimit nëpërmjet kompiuterit, telefonit celular, kamerave
elektronike, postës elektronike (e-mail, chat-it, etj) apo rrjeteve sociale (facebook,
instagram, snap-chat etj).
Kështu të pyetur lidhur me bullizmin virtual 77% e tyre shprehen se e njohin
fenomenin e bullizmit virtual (Grafiku 4.15) dhe informacionin lidhur me këtë fenomen e
kanë marrë kryesisht nga interneti, nga shkolla, nga shokët/shoqet etj, respektivisht me
26%, 17% dhe 12%. Por nuk përjashtohen edhe burime të tjera të informacionin si familja,
të afërmit, personeli i punonjësve socialë apo psikologët etj. Ndërsa 23% pohojnë që nuk
kanë aspak njohuri lidhur me bullizmin virtual. Është e rëndësishme të kuptojmë se nga
raportimet, të rinjtë e njohin më pak bullizmin virtual , 77% krahasuar me 92% e të rinjve
që njihnin fenomenin e bullizmit në përgjithësi. Interneti duket që është një nga burimet e
informacionit që përdoret nga të rinjtë dhe kjo lidhet dhe me kohën që të rinjtë shpenzojnë
në internet.
Grafiku 4.15 Niveli i informacionit lidhur me fenomenin e bullizmit virtual
0
20
40
60
80
100
A kanë shfaqurshokët/shoqet tuaj/a
elementë tëbullizmit/kërcënimit ndaj
jush?
Po ju, a keni shfaqurelement të
bullizmit/kërcënimi ndajshokëve/shoqeve tuaj/a?
A njihni persona të tjerëtë rrethit tuaj shoqëror
që ndihen tëbulluar/kërcënuar?
16 21
53
84 79
47
Po
Jo
77
23
Po Jo
82
Në rastin e studimit vlera e koefiçentit Pearson Chi Square është Asymp. Sig. (2-
sided) =0.900>0.05, gjë e cila na lejon të themi se bullizmi virtual nuk varet nga gjinia e
tyre, pra nëse nxënësi që bullon është femër apo mashkull.
Testi i homogjeniteit të grupeve të nxënësve, pra atyre që jetojnë dhe studiojnë në
shkollat e qytetit dhe atyre të fshatit, nëpërmjet Levene Statistics test tregon se këto dy
grupe nxënësish janë homogjene midis tyre pasi vlera e Sig.=0.113>0.05 do të thotë se
grupet kanë varianca pothuaj të njëjta dhe janë homogjene midis tyre (TAbela 6 në
ANEKS), madje referuar tabelës 4.4 konfirmojmë gjithashtu se DSQytet=0.614 dhe
DSFshat=0.685. Duke u nisur nga ky fakt shohim testin e krahasimit të mesatareve të tyre
ku vlera e Sig. (2-tailed)= 0.156>0.05 duke arritur në përfundimin se nuk ka dallime të
rëndësishme nga ana statistikore lidhur me fenomenin e bullizmit. Ky fenomen tashmë
ekziston pavarësisht nga fakti nëse nxënësit jetojnë në qytet apo në fshat. Këtë argument e
konfirmojnë gjithashtu edhe të dhënat e tabelës më poshtë ku MQytet=1.60 dhe MFshat=1.67
pra kanë pothuajsve të njëjtin vlerësim mesatar të fenomenit.
Tabela 4.4 Statistika përshkruese lidhur me fenomenin e bullizmit virtual dhe
rajonit ku gjendet shkolla
4.3.2 Eksperiencat personale të të rinjve në lidhje me dërgimin e
fotove, videove, mesazheve
Më poshtë jepet vlerësimi që nxënësit kanë bërë në lidhje me eksperiencat e tyre
personale në lidhje me dërgimin e mesazheve, fotove, videove etj ndaj personave të tjerë
të cilat konsiderohen element të bullizmit virtual.
Në lidhje me dërgimin e e-maileve që shprehin gjëra të këqija dhe lënduese 20% e
tyre pranojnë se kanë dërguar rrallë herë e-mail një personi tjetër duke shkuajtur gjëra të
këqija dhe lënduese për të, dhe po kaq deklarojnë se në e-mail e dërguar një personi tjetër
shpesh herë janë shprehur me fjalë lënduese ndaj tyre. Ndërkohë që një numër i vogël i
tyre vetëm 5% e pranojnë se janë tallur me persona të tjerë në e-malet e dërguara apo kanë
Ku ndodhet shkolla ku ju
studioni?
Numri Mesatarja Devijimi
standard
Qytet 760 1.60 .614
Fshat 195 1.67 .685
83
tallur të tjerë gjithashtu dhe vetëm një numër tepër i vogël e kanë përdorur e-mailin për t’u
tallur pothuajse gjithmonë. Sa i takon dërgimit të mesazheve nëpërmjet telefonëve
inteligjentë, 27% e tyre e pranojnë se kanë dërguar shpesh herë mesazhe duke lënduar apo
duke u tallur me persona të tjerë. 78% e tyre shprehen se nuk kanë dërguar asnjëherë
foto/video tek personat e tjerë me qëllim për t’i lënduar ata, ndërkohë që nga ana tjetër
14% nuk e kanë patur problem këtë gjë duke dërguar foto/video lënduese edhe pse rrallë
herë. 4% e pranojnë se e kanë bërë këtë gjë shpesh herë duke i lënduar apo tallur personat
e tjerë.
Në lidhje me dërgimin e mesazheve që shprehin gjëra lënduese dhe tallëse, (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) 32% e të rinjve janë përgjiur se e kanë bërë rrallë herë ndërsa
vetëm shumë pak prej tyre me 2% e pranojnë se janë tallur me persona të tjerë shpesh
herë. Gjatë dërgimit të këtyre mesazheve, fotove etj, 21% e tyre pranojnë se edhe pse
rrallë herë kanë dërguar mesazhe/foto të tilla, ata i kanë lënduar personat e tjerë dhe në
19% të rasteve duke lënduar jo personin drejtpërdrejt por persona të tjerë gjithashtu.
Në lidhje me dërgimin e mesazheve kërcënuese për jetën tek shokët/shoqet tuaj/a
(nëpërmet telefonit/rrjeteve sociale, 89% e të rinjve janë shprehur se nuk e kanë bërë këtë
gjë asnjëherë dhe vetëm 8% të tjerë rrallë herë. 26% e pranojnë se edhe pse rrallë herë
kanë dërguar mesazhe tek shokët/shoqet ku thuhet se ata/ato nuk mund të jenë më pjesë e
grupit të tyre shoqëror dhe 6% të tjerë e kanë bërë këtë gjë shpesh herë. Nga ana tjetër
80% deklarojnë gjithashtu se nuk kanë dërguar asnjëherë foto/video në faqet web të cilat
mund të vënë në siklet një person i cili bullohet/kërcënohet ndërkohë që vetëm 2% e kanë
bërë shpesh herë ose gjithmonë këtë gjë.
Pra, edhe pse pranohet nga një numër tepër i vogël nxënësish, fenomeni nuk
përjashtohet që ndodh duke sjellë kështu në vëmendje kujdesin dhe ndërhyrjen ndaj këtij
fenomeni edhe pse mund të jetë jo i hapur gjerësisht ende. Dërgimi i mesazheve tek njëri-
tjetri është një nga format e komunikimit që të rinjtë e pranojnë që zë një pjesë të
rëndësishme të komunikmit midis tyre.
Ngacimimet dhe shqetësimet që vijnë nga komunikimi me rrjetet e ndryshme sociale
bëjnë që në shumë raste të rinjtë të zgjedhin të përjashtojnë persona të caktuar nga
komunikimi. Sipas studimit në lidhje me përjashtimin e një shoku/shoqeje nga rrjeti juaj
social/shoqëror (si psh: Facebook, Instagram, Snapchat etj.)17% e tyre raportojnë se e
84
kanë bërë këtë veprin shpesh herë dhe 9% gjithmonë, ndërsa 16% të tjerë e praktikojnë
përjashtimin e shokëve/shoqeve nga rrjete sociale pothuajse në mënyrë kostante. Një nga
zgjidhjet që përdorin të rinjtë për të shmangur problemet që sjell komunikimi me rrjetet
sociale është përjashtimi i shokëve/shoqeve nga komunikimi apo përzgjedhja e personave
me të cilët ata vendosin që të komunikojnë.
20% e të rinjve raportojnë se ka ndodhur shpesh herë, gjithmonë apo është normale
përhapja e thashethemeve për një person tjetër në rrjete sociale (Nëpërmjet: Telefonit
(WhatsApp, Viber), Facebook, Instagram, Snapchat etj.). Respektivisht pranohet se ka
ndodhur shpesh herë apo gjithmonë nga 11% e tyre dhe normalisht nga 9% të tjerë
Bullizmi virtual është unik në lidhje me shpejtësinë dhe lehtësinë me të cilën mund të
shpërndahen thashethemet, talljet midis grupeve të të rinjve.
Shumë incidente serioze mund të parandalohen nëse të rinjtë raportojnë dhe kërkojnë
ndihmë në momentet kur kanë filluar shqetësimet për shkak të përhapjes së
thashethemeve. Pra, këto fenomene edhe pse sot nuk mund të kenë shifra alarmante ende
janë kambana alarmi për familjen, shkollën dhe gjithë shoqërinë në tërësi për marrjen e
masave të menjëherëshme për shmangjen e këtyre fenomeneve për të cilat shoqëria në
tërësi njeh edhe përfundime me dëme të mëdha edhe për jetën e adoleshentëve (Rasti i
fenomentit “Balena Blu”) (Tabela 4.5).
Tabela 4.5 Vlerësimi i eksperiencave personale në rastin e dërgimit të mesazheve,
fotove/videove të shprehura në %
Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë Gjithmonë Total
A keni dërguar e-
mail një personi
tjetër duke shkuajtur
gjëra të këqija dhe
lenduese për të?
67 20 8 1 4 100
A keni dërguar e-
mail një personi
tjetër duke u tallur
me të?
67 21 4 5 3 100
A keni dërguar e-
mail një personi
tjetër me fjalë të
këqija apo lënduese
për persona të tjerë?
71 20 6 2 1 100
A keni dërguar e- 64 23 5 5 2 100
85
maili një personi
tjetër duke u tallur
me persona të tjerë?
A keni dërguar
mesazhe (me anë të
telefonit/rrjeteve
sociale) një personi
tjetër duke e lënduar
atë?
65 27 5 1 1 100
A keni dërguar
mesazhe (me anë të
telefonit/rrjeteve
sociale) një personi
tjetër duke u tallur
me të?
70 20 7 2 1 100
A keni dërguar
foto/video (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) një personi
tjetër duke e lënduar
atë?
78 14 2 4 2 100
A keni dërguar
foto/video (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) një personi
tjetër duke u tallur
me të?
71 22 3 4 0 100
A keni dërguar
mesazhe (me anë të
telefonit/rrjeteve
sociale) personave të
tjerë që shprehin
gjëra lënduese,
tallëse për një
person tjetër?
58 32 8 2 1 100
A keni dërguar
foto/video (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) personve të
tjerë ku shprehni
gjëra lënduese për
një person tjetër?
72 21 2 4 1 100
A keni dërguar
foto/video (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) duke tallur
73 19 3 1 4 100
86
apo lënduar një
person tjetër?
A keni dërguar
(nëpërmet
telefonit/rrjeteve
sociale) mesazheve
kërcënuese për jetën
tek shokët/shoqet
tuaj/a?
89 8 1 1 1 100
A keni dërguar
mesazhe tek
shokët/shoqet tuaj/a
ku thuhet se ata/ato
nuk mund të jenë më
pjesë e grupit tuaj
shoqëror?
62 26 5 6 2 100
A keni dërguar
foto/video në faqet
web të cilat mund të
vënë në siklet një
personi i cili
bullohet/kërcënohet?
80 15 3 1 1 100
A keni përjashtuar
një shokë/shoqe nga
rrjeti juaj
social/shoqëror (si
psh: Facebook,
Instagram, Snapchat
etj.)?
33 25 16 17 9 100
A keni përhapur
thashethemeve për
një person tjetër në
rrjete sociale
(Nëpërmjet:
Telefonit
(WhatsApp, Viber),
Facebook,
Instagram, Snapchat
etj.)?
62 18 9 6 5 100
Sipas të dhënave një pjesë e të rinjve raportojnë se ndjehen të shqetësuar në rastin e
dërgimit të mesazheve fotove/videove tek personat e tjerë. Në opinionin e 27% të
nxënësve të pyetur ky fenomen i dërgimit të mesazheve, fotove/videove etj tek personat e
lënduar ndikon dhe i shqetëson shumë, ndërkohë që për 48 % të tjerë ky fenomen nuk
87
ndikon aspak ose ndikon pak në ndjesitë e tyre dhe kryesisht tek meshkujt me
respektivisht me 57% dhe 53% (Tabela 2 në ANEKS). Për 10% ndikimi është mesatar dhe
për 14% niveli i shqetësimit i përceptuar është shumë i lartë (Grafiku 4. 16).
Grafiku 4.16 Niveli i shqetësimit që shkakton bullizmi virtual në rastin e
dërgimit të: mesazheve, fotove/videove nga ana juaj tek persona të tjerë
4.3.3 Eksperiencat personale të të rinjve në lidhje me rastet kur ata
kanë marr foto, video, mesazhe
Procesi i bullizmit virtual nuk lidhet vetëm me dërgimin e mesazheve, fotove/videove
por edhe me marrjen e tyre. Pra, të bulluarit dhe të ndjerit i bulluar njëkohësisht. Prandaj
të pyetur edhe me këtë anë të bullizmit virtual vlerësimi sipas opiniot të tyre është si më
poshtë:
Në lidhje me marrjen e e-maileve që shprehin gjëra të këqija dhe lënduese për ju,
62% e të rinjve të pyetur deklarojnë se nuk kanë marrë asnjëherë e-maile me fjalë
lënduese ndërsa për 3% të tjerë ky fenomen është përsëritur shpesh herë. Ashtu sikurse për
8% të tjerë ku e-mailet e marra shpesh herë apo gjithnjë kanë qënë me fjalë apo shprehje
tallëse ndaj tyre. E-maile që shprehin gjëra të këqija apo lënduese për persona të tjerë
pranohen të jenë marrë shpesh herë nga 9% e të rinjve dhe gjithmonë vetëm nga 4% të
tjerë. Ndërkohë që 26% e pranojnë se ky fenomen u ka ndodhur rrallë herë. Një pjesë e të
rinjve raportojnë që kanë marr e-maile që shprehin gjëra të këqija, lënduese nga të tjerë,
dhe kjo përbën shqetësim duke qenë se nuk ka mekanizma të ngritura në shkolla që
identifikojnë apo trajtojnë fenomenin në hapat fillestar të tij, duke rritur rrezikun që të
0
5
10
15
20
25
30
Nuk ndikonaspak
Ndikon pak Ndikonmesatarisht
Ndikon shumë Ndikon jashtëmase shumë
24 24
10
27
14
88
rinjtë të bien pre e situatave akoma më të rënda. Nga ana tjetër edhe prindërit janë pak apo
aspak të informuar për të kuptuar problemet që lidhen me bullizmin virtual.
Në lidhje me marrjen e e-maileve ku tallen dhe talleni me persona të tjerë 28% e
pranojnë se kjo ndodh rrallë herë dhe vetëm 7% shprehen se ndosh shpesh herë e aq më
tepër gjithmonë për 2% të tjerë. Ngacmimet me njëri-tjetrin janë prezente dhe është e
pritshme që nëse të rinjtë kanë ngacmuar edhe ata vetë mund të bien pre e ngacmimeve.
Nga ana tjetër, sa i takon marrjes së mesazheve të cilat përmbajnë shprehje lënduese
për ta nëpërmjet telefonëve inteligjentë, apo rrjeteve të tjera sociale në 23% të rasteve
pranohet se ka ndodhur apo ndodh rrallë herë dhe për 14% të tjerë kjo është kostante apo
normale për ta. 6% e pranojnë se janë nën marrjen e shepshtë të këtyre lloj mesazheve
lënduese për ta apo edhe për persona të tjerë gjithashtu. Numri i të rinjve që raportojnë
marrjen e mesazheve lënduese është i lartë dhe kjo tregon problematikat që mbarten nga të
rinjtë dhe situatat e tjera që mund të krijohen në shkollë dhe jashtë saj si rezultat i
ngacmimeve që të rinjtë kanë me njëri-tjetrin. Respektivisht 20% e të rinjve raportojnë se
është normale dhe e shpeshtë marrja e mesazheve me shprehje lënduese dhe 23% e
pranojnë që ndodh rrallë.
63% e tyre nuk e pranojnë të kenë marrë foto/video (nëpërmjet telefonit/rrjeteve
sociale) nga persona të tjerë duke i lënduar ata, ndërkohë që 6% e pranojnë hapur se janë
tallur me persona të tjerë shpesh herë apo vazhdimisht nëpërmet përmbajtes së
fotove/videove etj të dërguara për ta. 18% shprehen pa ndroje se janë tallur duke kanë
marrë mesazhe, foto/video lënduese për persona të tjerë, madje në 6% të rasteve kjo
formë lëndimi ka ndodhur shpesh herë madje duke vazhduar gjithmonë. Pra, jo vetëm
dërgimi por edhe marrja e këtyre lloj mesazheve është një tjetër anë e përhapur tek
adoleshentët, madje shpesh here duke u bërë një fenomen i zakonshëm dhe duke mos i
shqetësuar aspak ata për dëmin dhe shqetësimin që shkakton kjo gjë.
Duke vazhduar edhe më tej, në lidhje me marrjen e mesazheve kërcënuese për jetën e
tuaj (nëpërmet telefonit apo rrjeteve sociale) nga shokët/shoqet e tyre 13% të rasteve kjo
ka ndodhur rrallë herë dhe për 7% të tjerë ky fenomen është përsëritur shpesh herë.10% e
tyre shprehen se rrallë herë ka ndodhur që të përjashtohen nga grupe të ndryshme
shoqërore ku ata kanë qënë pjesë dhe për 4% të tjerë ky është fenomen që u ndosh shpesh
herë. Një nga masat që të rinjtë zgjdhin për të ndaluar pjesën e ngacmimeve është
89
përjashtimi nga grupi me të cilin ata zgjdhin që të komunikojnë, dhe kjo ndodh si në rastet
kur ata dërgojnë apo marrin mesazhe kërkcënuese.
Nga ana tjetër 66% e nxënësve nuk e pranojnë të kenë marrë ndonjëherë foto/vidieo
në faqet Web të cilat vënë në siklet një person i cili bullohet/kërcënohet, ashtu sikurse në
58% të rasteve të tjera ata mohojnë të jenë përjashtuar nga shokët /shoqete tyre nga rrjetet
sociale si Facebook, Snapchat etj. Ndërkohë që 9% pranojnë pa problem se u ka ndodhur
shpesh herë apo edhe gjithmonë që për ata vetë të përhapen thashethemeve në rrjete
sociale nëpërmjet telefonit WhatsApp, Viber, Facebook, Instagram, Snapchat etj, (Tabela
4.6).
Tabela 4.6 Vlerësimi i eksperiencave personale në rastin e marrjes së mesazheve,
fotove/videove të shprehura në %
Asnjëhërë Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë Gjithmonë Total
A keni marë e-maile
që shprehin gjëra të
këqija dhe lënduese
për ju?
62 19 15 3 0 100
A keni marë e-maile
ku persona të tjerë
tallen me ju?
68 13 11 7 1 100
A keni marë e-maile
që shprehin gjëra të
këqija apo lënduese
për persona të tjerë?
45 26 16 9 4 100
A keni marë e-maile
ku tallen dhe talleni
me persona të tjerë?
59 28 5 7 2 100
A keni marrë
mesazheve (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) të cilat
përmbajnë shprehje
lënduese për ju?
58 23 14 5 1 100
A keni marë
mesazheve (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) ku tallen
dhe talleni me
persona të tjerë.
54 27 14 5 1 100
A keni marrë
foto/video
(nëpërmjet
63 27 5 5 1 100
90
telefonit/rrjeteve
sociale) të personave
të tjerë duke i
lënduar ata?
A keni marrë
foto/video (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) të një
personi tjetër dhe
jeni tallur me të?
58 21 15 4 2 100
A keni marrë
mesazheve
(nëpërmjet
telefonit/rrjeteve
sociale) nga persona
të tjerë që shprehin
gjëra lënduese,
tallëse për një
person tjetër?
44 27 18 8 3 100
A keni marrë
foto/video (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) personve të
tjerë ku shprehen
gjëra lënduese për
një person tjetër?
52 33 9 5 1 100
A keni marrë
foto/video (me anë
të telefonit/rrjeteve
sociale) ku është
tallur apo lënduar
një person tjetër?
50 35 8 5 1 100
A keni marrë
mesazhe kërcënuese
për jetën e tuaj
(nëpërmet telefonit
apo rrjeteve sociale)
nga shokët/shoqet
tuaj/a?
77 13 2 7 1 100
A keni marrë
mesazheve
(nëpërmet
telefonit/rrjeteve
sociale) nga
shokët/shoqet tuaj/a
ku thuhet se ju nuk
81 10 4 4 1 100
91
mund të jeni më
pjesë e atij grupi
shoqëror?
A keni marrë
foto/vidieo në faqet
Web të cilat vënë në
siklet një personi i
cili
bullohet/kërcënohet?
66 23 7 2 1 100
A ju kanë
përjashtuar
shokët/shoqet tuaja
nga rrjeti i tyre
social/shoqëror (si
psh: Facebook,
Instagram, Snapchat
etj.)?
58 25 9 6 2 100
A kanë përhapur për
ju thashethemeve në
rrjete sociale
(Nëpërmjet:
Telefonit
(WhatsApp, Viber),
Facebook,
Instagram, Snapchat
etj.)?
60 23 7 4 5 100
Marrja e mesazheve, fotove/videove lënduese dhe shqetësues padyshim që krijon
përjetime negative për të rinjtë. Sipas tyre 47% raportojnë se shqetësimi i tyre në këto
raste është i madhë ose shumë i madh. Ndërkohë që për 17% është mesatar dhe për pjesën
tjetër prej 36% këto mesazhe të këtij karakteri përbëjnë pak ose aspak shqetësim në
përditshmërinë e tyre një problem ky vërtet serioz për këtë kategori adoleshentësh
(Grafiku 4.17). Komunikimi midis të rinjve shoqërohet edhe me ngarkesa të ndryshme
emocionale duke qenë se raportet midis bashkëmoshatarëve priten që të jenë të njëjta.
Ndarja e mesazheve lënduese përbën shqetësim për më shumë se gjysmën e të rinjve pasi
shpesh herë ato kthehen në objekte ngacmmimi për bashkëmoshatarët.
Aftësia për të zhvilluar dhe mbajtur marrëdhënie të shëndetshme janë aftësi të
rëndësishme që duhen mësuar nga fëmijët. Ndërsa një fëmijë rritet dhe kalon në
adoleshencë, marrëdhëniet e bashkëmoshatarëve bëhen gjithmonë e më të rëndësishme
dhe mbajtja e një ndërveprimi pozitiv me bashkëmoshatarët gjatë adoleshencës është një
92
tregues i aftësisë për të mbajtur marrëdhënie të sukseshme në moshë madhore (McElhaney
et al., 2008). Ndërsa rriten ata përballen me presionin e bashkëmnoshatarëve dhe
konfliktet ndërpersonale. Bullizmi virtual ndikon negativisht aftësitë e fëmijëve dhe
adoleshentëve për të krijuar marrëdhënie me bashëkmoshatrët dhe për të ruajtur nëj stil
jetese të shëdnetshëm (Sumalatha dhe Ramakrishnaiah, 2004).
Grafiku 4.17 Niveli i shqetësimit që shkakton bullizmi virtual në rastin e marrjes
së: mesazheve, fotove/videove nga ana juaj tek persona të tjerë
4.4 Seks-teksti dhe ndikimi i tij në sjelljen e nxënësve
4.4.1 Perceptimet e të rinjve rreth i seks-tekstit
Një tjetër element tepër i rëndësishëm dhe i përhapur në komunikimin elektronik i
lidhur drejtpërdrejt me bullizmin virtual është edhe seks-teksiti cili padyshim ka ndikimin
e tij në sjellen e nxënësve. Seks-teksi konsiderohet dërgimi apo marrja e fotove apo
mesazheve nëpërmjet telefonit, facebook–ut, apo rrjeteve të tjera sociale të shoqëruara me
tekst dhe me karakter intim. Të pyetur nëse kanë apo jo informacion lidhur me seks-tekstit
56% e tyre janë përgjigjur pozitivisht dhe pjesa tjetër me 44% nuk kanë informacion për
këtë fenomen që shoqëron bullizmin (Grafiku 4.18).Për ata të cilët kanë dijeni lidhur me
seks-tekstit burimet kryesore të marrjes së këtij informacioni janë kryesisht internet,
shkokë/shoqet respektivisht me 39% dhe 15%, por nuk përjashtohen edhe burime të tjera
0
5
10
15
20
25
30
35
Nuk ndikonaspak
Ndikon pak Ndikonmesatarisht
Ndikonshumë
Ndikon jashtëmase shumë
16
2017
31
16
93
alternative informacioi si diskutimet në familje apo gjatë takimeve me psikologë dhe
punonjës socialë gjithashtu. Të rinjtë kanë integruar teknologjinë online dhe dixhitale në
jetën e tyre të përditshme dhe kjo po vjen dhe po bëhet gjithmonë e më komplekse. Sipas
të dhënave të studimit 39% e të rinjve kanë marr informacion për seks-tekstin nga inerneti.
Grafiku 4.18 Niveli i informacionit lidhur me seks-tekstit
Lidhur me seks-tektin nxënësit janë pyetur nëse kanë dërguar apo kanë marrë
mesazhe të këtij lloji dhe opinionet e tyre janë si më poshtë:
Në lidhje me dërgimin e mesazheve me karakter intim nga telefoni/rrjetet sociale tek
shokët/shoqet tuaj/a, 77% e e të rinjve e kanë mohuar në mënyrë të prerë dërgimin e
këtyre lloj mesazheve ndërkohë që 12% të tjerë kanë dërguar të tilla mesazhe edhe pse kjo
gjë ka ndodhur rrallë herë dhe pjesa tjetër vetëm me 3% dërgojnë shpesh herë apo
gjithmonë.
Dërgimi i fotove/videove me karakter intim tek personat e tjerë nëpërmjet rrejteve
sociale pranohet se dërgohet shesh apo gjithmonë prej vetëm nga 7% e tyre dhe
normalisht nga 5% të tjerë. Ndërkohë 59% deklarojnë se nuk kanë marrë foto/video me
karakter intim nga shokët/shoqet e tyre dhe për 6% të tjerë këto lloj mesazhesh kanë qënë
të shpeshta apo të vazhdueshme duke qënë njërëz të njohur por edhe të panjohur
virtualisht respektivisht me 2% dhe 8%.
Tabela 4.7 Vlerësimi lidhur me dërgimin dhe marrjen e mesazheve me karakter
intim të shprehura në %
Asnjëhërë Rrallë herë Normalisht Shpesh herë Gjithmonë Total
A keni dërguar
mesazhe me
karakter intim
nga
telefoni/rrjetet
sociale tek
77 12 8 2 1 100
5644
Po
Jo
94
shokët/shoqet
tuaj/a?
A keni dërguar
foto/video me
karakter intim
nga
telefoni/rrjetet
sociale tek
shokët/shoqet
tuaj/a?
66 22 5 5 2 100
A keni marë
foto/video me
karakter intim
nëpërmjet
telefonit/rrjeteve
sociale nga
shokët/shoqet
tuaj/a?
59 29 6 4 2 100
A keni marë
mesazhe,
foto/video me
karakter intim
tek persona të
panjohur?
91 5 3 1 1 100
A keni marë
mesazhe,
foto/video me
karakter intim
nga njerëz të
panjohur
virtualisht
71 19 2 6 2 100
Por sa të prirur janë vetë nxënësit për të dërguar mesazhe, foto/video me karakter
intim tek personat e tjerë? Në opinionin e tyre 68% nuk kanë asnjë lloj ndikimi dhe nuk
dërgojnë mesazhe të tilla tek personat e tjerë, në një kohë që 20% të tjerë gjejnë pak arsye
dhe pjesa tjetër me 13% ndahet midis atyre që ndikohen disi, shumë apo jashtë mase
shumë (Grafiku 4.19). Megjithatë edhe pse në këtë analizë numrii tyre që vetëdeklarojnë
pritjet e tyre për të dërguar mesazhe, foto/video me karakter intim paraqitet i ulët përsëri
fenomeni egsiton dhe është shqetësues për këtë moshë. 33% e te rinjve e praojnë që janë
pak, disi dhe shumë të prirur që të dërgojnë mesazhe, foto/video me karakter intim tek
personat e tjerë. Edhe pse potencialisht mund të jetë argëtuese në kohën e dërgimit të
95
mesazheve nga të rinjtë ata nuk arrijnë të marrin parasysh pasojat e mundshme të këtyre
imazheve.
Grafiku 4.19 Prirjet që të rinjtë të dërgojnë mesazhe, foto/video me karakter
intim tek personat e tjerë
Në lidhje me fenomenin e marrjespa leje/vjedhur foto, video, mesazhe nga llogaritë
tuaja në rrjetet sociale apo telefoni, 60% e tyre e kanë mohuar të ketë ndodhur ndonjëherë
marrja pa leje e fotove/videove apo adresave elektonike të tyre,78% të rasteve shprehen se
asnjëherë nuk ju ka ndodhur që t’iu marrin pa leje materiale të tilla nga rrjete sociale, të
ndjekur nga 20% të cilët janë shprehur se ka ndodhur vetëm një herë. 17% pranojnë se
personat e tjerë u a kanë vjedhur fotot/videot etj, disa herë dhe vetëm respektivisht 3% dhe
1% e pohojnë se kjo lloj vjedhje elektronike ndodh vazhdimisht (Grafiku 4.20). Ka një
tendencë nga të rinjtë që të marrin pa leje foto, video, mesazhe dhe kjo kthehet në një
burim rreziku dhe kërcënimi për të rinjtë dhe pamundësi për ta zgjidhur këtë problem ata
vetë.
Grafiku 4.20 Marrja pa leje/vjedhur foto, video, mesazhe nga llogaritë e rrjeteve
sociale apo telefoni
0
50
100
Aspak Pak Disi Shumë Plotësisht
68
208 2 1
01020304050607080
60
20 17
1 2
78
8 12
1 0
A ju kanë marrë pa leje/vjedhur foto,video, mesazhe nga llogaritë tuaja nërrjetet sociale apo telefoni juaj?
A ju keni marrë ju pa leje/vjedhur foto,video, sms nga llogaritë e shokëve tuajnë rrjetet sociale apo telefoni i tyre?
96
Për ata nxënës ku kjo vjedhje ka ndodhur qoftë edhe një herë pyetjet e pyetësorit kanë
vijuar edhe më tej duke zbuluar qëllimin e marrjes pa leje/vjedhjes së fotove/videove të
ndryshme. Kështu pyetjes - A ju kanë kërcënuar me publikimin e këtyre mesazheve, fotove,
videove me karakter intim? 10% e tyre i kanë përgjigjur pozitivisht, pra kanë qënë të
kërcënuar për publikimin e tyre, ndërkohë që 15% të tjerë janë shprehur se fotot/videot e
tyre të mara pa leje apo të vjedhura u janë shpërndarë personave të tjerë të njohur e të
panjohur gjithashtu duke qënë në dijeni për autorin e kësaj vjedhjeje. Sot njihet rëndom
fenomeni i hapjes së adresave të rreme në rrjetet sociale dhe kjo u ka ndodhur 25% të
nxënësve të përfshirë në pyetësor, me qëllim për të prishur dhe dëmtuar imazhin e tyre
(Grafiku 4.21).Vihet re marrja dhe posedimi i materialeve/imazheve potencialisht të
paligjshme nga të rinjtë dhe ata nuk janë të ndërgjegjshëm për faktin që ata publikojnë
imazhe të tilla pa pëlqimin e individit. Kowalski et al. (2007) vunë re se adoleshentët nuk
e lidhnin sjelljen e rrezikshme të seks-teksit me mundësinë e ndonjë pasoje negative, sepse
truri i tyre nuk është plotësisht i zhvilluar, sidomos korteksti para-frontal që vlerëson
rreziqet dhe konsideron pasojat.
Grafiku 4.21 Marrja pa leje e adresave dhe e përmbajtjes së tyre në rrjetet
sociale nga të tjerët
Por si kanë reaguar vetë nxënësit në rastin e marrjes së këtyre fotove/videove apo
adresave elektronike të personave të tjerë? Përgjigjet e tyre jepen si më poshtë: Në 6% të
rasteve vetë këta nxënës kanë kërcënuar shokët/shoqet e tyre për ato çfarë u kanë marrë pa
leje, dhe në 7% të rasteve këto materiale i kanë ndarë edhe me persona të tjetrë të njohur
apo edhe të panjohur. Ndërsa në 13% të rasteve marrja e adresave elektronike është bërë
0
20
40
A ju kanë kërcënuarme publikimin e
këtyre mesazheve,fotove, videove me
karakter intim?
A iu kanë përdorurfoto/video intime
duke ua shpërdarë tënjohurve apo edhe të
panjohurve?
A keni pasur djenikush e ka berë dhecila është arsyeja?
A kanë hapurr dhe përdorur
llogaritë/adresatt e rrjeteve sociale në
emrin tuaj me qëllim për t’iu prishur
imazhin?
1015 15
2529
24 25
14
Po
Jo
97
me qëllim prishjen apo dëmtimin e imazhit të personave të tjerë. Pra fenomeni i marrjes pa
leje i adresave elektronike si dhe i materialeve të tjera të publikuara në to jo vetëm që
ekziston por pranohet pa asnjë problemi nga adoleshentët e këtyre moshave duke e kthyer
këtë veprim në një lojë të vazhdueshme dhe argëtuese midis tyre duke e theksuar kështu
edhe më teper fenomenin e bullizmit virtual i cili dashje pa dashje i tërheq në vorbullën e
vet (Grafiku 4.22).
Grafiku 4.22 Marrja pa leje e adresave dhe e përmbajtjes së tyre në rrjetet
sociale e të tjerëve
Për të analizuar hipotezën sesa bullistët virtual janë më së shumti dhe ata që
zhvillojnë seksting i referohemi testit të pavarësisë Chi Square. Kështu referuar të dhënave
të këtij testi vërehet se vlera e Vlera e Sig. (2-sided)=0.00<0.05 e cila do të thotë se midis
këtyre dy variablave ka kuptim të flitet për korrelim domethënës (Tabela 3 në ANEKS).
Pra nxënësit që janë bullist ka më shumë gjasa që të jenë edhe ata që dërgojnë
kryesisht edhe mesazhe ose thënë ndryshe ata që zhvillojnë më së shumti edhe seksting.
Koeficienti i korrelimit midis tyre ka vlerën rxy=0.504, pra një vlerë kjo positive që tregon
lidhjen e drejtpërdrejtë të variablave por edhe me vlerë të lartë korrelimi gjithashtu. Pra sa
më shumë bullojnë kjo kategori nxënësish aq më shumë shance ka që të zhvillojnë edhe
seksting.
67
6
13
1615
16
9
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
A i keni kërcënuar atame publikimin e tyre?
A i keni përdorurfotot/videot apo
mesazhet intime tëtyre duke ua
shpërndarë tënjohurve apo edhe të
panjohurve?
A kanë qënë ata nëdijeni se kush e ka
bërë dhe cila ka qënëarsyea?
A i keni vjedhur dhepërdorur llogaritë apo
adresat me emrat etyre me qëllim për t'iu
prishur imazhin?
Po
Jo
98
4.4.2 Diferencat sipas gjinisë, vendbanimit dhe moshës në lidhje me
seks-tekstin
Në lidhje me diferencat gjinore sipas të dhënave 54% e atyre që deklarojnë se
dërgojnë shpesh herë mesazhe me përmbajtje seks-tekst janë meshkuj dhe 46% janë
femra, ndërsa 67% e atyre që dërgojnë gjithmonë seks-tekst janë djem. Ndërkohë që
shumica e studimeve nuk kanë gjetur dallime midis meshkujve dhe femrave (Weisskirch
& Delevi, 2011), të tjerë raportojnë se meshkujt më shumë sesa gratë tentojnë të
angazhohen në seks-tekst (Gámez-Guadix, Almendros et al.2015), ndërkohë që të tjerë
raportojnë së frekuenca e këtyre sjelljeve është më e lartë të femrat (Mitchell et al. 2012).
Të dhënat e studimit tregojnë se djemtë shpesh herë marrin më tepër mesazhe me
karakter intim krahasuar me vajzat, respektivisht 71% e djemëve dhe 29% e vajzave.
Ndërsa në lidhje me alternativën gjithmonë raporti midis tyre është 86% dhe 14%, pra në
7 nxënës 6 prej tyre që marrin mesazhe me karakter intim gjithmonë janë djem. Edhe
gjetjet e Reyns et al (2014), tregojnë se meshkujt kishin më shumë gjasa sesa femrat që të
marrin mesazhe seks-tekst. Kjo mund të jetë për shkak të faktit se meshkujt kanë më
shumë gjasa sesa femrat që të ushtrojnë presion ndaj të tjerëve për të dërguar mesazhe
seksi.
Testi i pavarësisë edhe në këtë rast tregon se fenomeni i seksting lë gjurmën e vet tek
personaliteti dhe sjellja e nxënësve që janë të bulluar por edhe tek ata që bullojnë. Këtë
fakt e konfirmon nga ana statistikore vlera e Sig. (2-sided) e cila edhe në këtë analizë është
0.00 pra qartësisht më e vogël se kufiri i lejuar prej 0.05 (Tabela 4 në ANEKS).
Madje duke i shkuar më tej kësaj analize nëpërmjet testit t për zgjedhjet e pavaruara
vihet re se së pari ka kuptim të flitet për dallim të këtij ndikimi tek vajzat dhe djemtë pasi
vlera e Sig. (2-tailed) referuar faktit se këto dy grupe nxënësish nuk janë homogjene është
0.00, pra më e vogël se 0.05 (Tabela 5 në ANEKS). Vlerësimi mesatar për këtë ndikim
merr vlerat: MDjem=3.26 dhe MVajza = 2.78 kjo për faktin se djemtë janë më të prirur drejt
seksting ashtu sikursë është treguar edhe më sipër (Tabela 4.8).
99
Tabela 4.8 Statistika përshkruese lidhur me ndikimin e fenomenit të seksting tek
personaliteti dhe sjellja e nxënësve
Gjinia Numri Mesatarja Devijimi
standard
Femra 497 2.78 1.092
Meshkuj 458 3.26 1.181
Nxënësit e klasave të XI dhe XII janë ato që dërgojnë shpesh herë apo edhe gjithmonë
mesazhe me karakter intim, respekjtivisht me 38% dhe 33%. Nxënësit e klasave të tjera
dërgojnë më pak. Një shpjegim i mundshëm për këtë është se rritja e moshës rrit gjasat e
krijimit të marrëdhënieve intime (konteksti në të cilin ndodhin shumë sjellje seksting) dhe
përdorimit gjithmonë e më të shpeshtë të rrjeteve sociale.
Edhe të dhënat nga studimet e tjera tregojnë që seks-tekst rritet progresivisht gjatë
adoleshencës, ndërsa rritet edhe mosha. Dake, Price, Maziarz dhe Ward (2012) zbuluan se
prevalenca e seksting u rrit nga 3% në moshën 12 vjeç në 32% në moshën 18 vjeç. Kjo
shpjegohet me faktin se në këtë moshë rriten sjelljet seskuale (Livingstone et al., 2011).
Adoleshentët e moshës 14-17 vjeç janë shumë më të intersuar për seksualitetin se
adoleshentët që janë në një moshë më të hershme (12-13 vjeç). Përvec kësaj adoleshentët
me moshë më të madhe përdorin shumë më tepër internetin dhe mund të jenë shumë më
pak të mbikëqyrur nga prindërit. Kështu ata mund të kenë shumë më tepër mundësi për tu
angazhuar në seksting.
Në lidhje me diferencat fshat-qyetet raportohet se nxënësit e shkollave të qytetit
dërgojnë më shumë mesazhe me karakter intim krahasuar me ata që jetojnë në fshat në
frekuencën shpesh herë apo gjithmonë respektivisht me 69% dhe 83% të totalit të secilës
kategori. Gjithashtu të dhënat e studimit tregojnë se 71% e nxënësve që marrin gjithmonë
mesazhe me karakter intim janë nxënës të shkollave të qytetit dhe pjesa tjetër me 29% të
shkollave të fshatit.
Në shumë teori të adoleshentëve zhvillimi, konteksti social dhe kulturor në të cilin
rriten fëmijët është konsideruar si një përcaktues i rëndësishëm i sjelljes së tyre
(Bronfenbrenner, 1979). Një nga karakteristikat më të rëndësishme të vendit që mund të
ndikojnë në sjelljen e sexting janë vlerat kulturore që mbizotërojnë në një shoqëri. Vlerat
kulturore formojnë praktikat e përditshme, qëndrimet dhe sjelljet e një shoqërie (Schwartz
100
& Boehnke, 2004). Vendet tradicionale karakterizohen nga këndvështrime konservatore,
rolet e pabarabarta gjinore dhe qëndrimet e kufizuara seksuale (Boehnke, 2011).
Kështu të dhënat e tabelës së mëposshtme tregojnë se vlera e Sig.=0.00<0.05 gjë që
tregon se grupet (meshkujt dhe femrat) nuk janë homogjen midis tyre, madje
DSMeshkuj=0.584 dhe DSFemra=0.514, pra variancat e tyre ndryshojnë. Nisur nga ky fakt i
referohemi testit të krahasimit të mesatareve i cili tregon se për t=-5.845 dhe df (913.026)
kemi që vlera e Sig. (2-tailed)=0.00<0.05 (Tabela 6 në ANEKS), duke treguar kështu se
ka kuptim të flitet për dallime statistikisht të rëndësishme sa i takon fenomenit të
përhapjes së sexteksit ku sipas të dhënave më poshtë MMeshkuj=1.53 dhe MFemra=1.32 fakti i
cili tregon se meshkujt, pra djemtë janë më të pritur drejt fenomentit të sexteksit krahasuar
me vajzat.
Tabela 4.9 Statistika përshkruese lidhur me fenomenin e sextekstit sipas gjinisë
së nxënësve
Gjinia Numri Mesatarja Devijimi
standard
Femër 497 1.32 .514
Mashkull 458 1.53 .584
Tabela më poshtë tregon se 54% e atyre që deklarojnë se dërgojnë shpesh herë
mesazhe me përmbajtje sextekting janë meshkuj dhe pjesa tjetër me 46% femra, ndërsa
67% e atyre që dërgojnë sextektit gjithmonë janë djem.
Tabela 4.10 Dërgues të mesazheve me karakter seksting sipas gjinisë
Dërgues të mesazheve
Seksting
Gjinia Total
Femër Mashkull
Asnjëhërë 400 295 695
% 58% 42% 100%
Rrallë herë 53 121 174
% 30% 70% 100%
Normalisht 36 31 67
% 54% 46% 100%
Shpesh herë 6 7 13
% 46% 54% 100%
Gjithmonë 2 4 6
% 33% 67% 100%
Total 497 458 955
% 52% 48% 100%
101
Nxënësit e shkollave të qytetit dërgojnë më shumë mesazhe me karakter intim
krahasuar me ata që jetojnë në fshat në frekuencën shpesh herë apo gjithmonë repektivisht
me 69% dhe 83% e totalit të secilës kategori.
Tabela 4.11 Dërgues të mesazheve me karakter seksting sipas rajonit qytet/fshat
Dërgues Seksting
Ku ndodhet shkolla ku ju
studioni? Total
Qytet Fshat
Asnjëhërë 545 150 695
% 78% 22% 100%
Rrallë herë 142 32 174
% 82% 18% 100%
Normalisht 59 8 67
% 88% 12% 100%
Shpesh herë 9 4 13
% 69% 31% 100%
Gjithmonë 5 1 6
% 83% 17% 100%
Total 760 195 955
% 80% 20% 100%
Nëse i referohemi moshës së të rinjve shikojmë që nxënësit e klasave të XI-ta dhe
XII-ta janë ato që dërgojnë shpesh herë apo edhe gjithnonë mesazhe me karakter intim
respektivisht me 38% dhe 33%. Nxënësit e klasave të tjera dërgojnë më pak.
Tabela 4.12 Dërgues të mesazheve me karakter seksting sipas klasave
Dergimi i seksting Klasa në të cilën studioni
Total Klasa X Klasa XI Klasa XII Klasa XIII
Asnjëhërë 251 199 233 12 695
% 36% 29% 34% 2% 100%
Rrallë herë 46 43 80 5 174
% 26% 25% 46% 3% 100%
Normalisht 20 16 30 1 67
% 30% 24% 45% 1% 100%
Shpesh herë 3 5 5 0 13
% 23% 38% 38% % 100%
Gjithmonë 1 2 2 1 6
% 17% 33% 33% 17% 100%
Total 321 265 350 19 955
% 34% 28% 37% 2% 100%
102
Tabela tregon se djemtë shpesh herë marin më tepër mesazhe me karakter intim
krahasaur me vjazat. Kështu shprehen 71% e djemve dhe 29% e vajzave. Ndërsa
gjithmonë raporti midis atyre është 86% dhe 14% pra në 7 nxënës 6 prej tyre që marin
mesazhe me karakter intim gjithmonë janë djem.
Tabela 4. 13 Marrës të mesazheve me karakter seksting sipas gjinisë
Marrës të mesazheve
Seksting
Gjinia Total
Femër Mashkull
Asnjëhërë 356 293 649
% 55% 45% 100%
Rrallë herë 126 134 260
% 48% 52% 100%
Normalisht 12 20 32
% 38% 63% 100%
Shpesh herë 2 5 7
% 29% 71% 100%
Gjithmonë 1 6 7
% 14% 86% 100%
Total 497 458 955
% 52% 48% 100%
71% e nxënësve që marrin gjithmonë mesazhe me karakter intim janë nxënës të
shkollave të qytetit dhe pjesa tjetër me 29% të shkollave të fshatit, pra duke mos e
përjashtuar fenomenin e seksting në të dyja rajonet.
Tabela 4.14 Marrës të mesazheve me karakter seksting sipas rajonit qytet/fshat
Marrës të mesazheve
seksting
Ku ndodhet shkolla ku ju
studioni? Total
Qytet Fshat
Asnjëhërë 517 132 649
% 80% 20% 100%
Rrallë herë 205 55 260
% 79% 21% 100%
Normalisht 26 6 32
% 81% 19% 100%
Shpesh herë 7 0 7
% 100% % 100%
Gjithmonë 5 2 7
% 71% 29% 100%
Total 760 195 955
% 80% 20% 100%
103
4.5 Ndikimi i bullizmit virtual tek të rinjtë dhe efektet psiko-sociale
që ata/ato përjetojnë
Bullizmi në përgjithësi dhe ai virtual në veçanti shfaq ndikimin e vet tek “viktimat” e
tij. Kështu të pyetur në lidhje me ndjesinë që ju shkakton apo ju ka shkaktuar bullizmi
virtual përgjigjet janë si më poshtë: izolimi, stresi dhe të ndjerit i braktisur respektivisht
me 29%, 27% dhe 26% radhiten si tre nga shqetësimet të cilat sipas nxënësve renditen se
kanë ndikim shumë të keq në jetën e tyre.
Po kështu edhe ndienja e lëndimit, inatit dhe vetmisë përjetohet shumë keq prej tyre
respektivisht nga 25%, 24% dhe 24% e tyre. Gjithashtu një pjesë e konsiderueshme e tyre
sigurisht i konsiderojnë gjithashtu si ndjesi të këqija, por nuk përjashtohet edhe ajo
kategori nxënësish të cilët ndikoken pak ose aspak nga këto ndjesi.
Mërzitja, ndienja e turpit, të ndjerit i pashpresë konsiderohet si shqetësime normale që
shoqërojnë këtë fenomen respektivisht nga 28%, 28% dhe 26% e tyre ashtu sikurse 20-
26% e tyre nuk kanë asnjë lloj ndikimi të këtyre ndjesive gjatë kohës që janë bulluar nga
persona të tjerë.
Për 40% të nxënësve të qarit pa ndonjë arsye si dhe të ndjerit i braktisur janë
gjithashtu gjëndje të cilat konsiderohen të keqija ose shumë të keqija, po ashtu edhe
ndienja e frikës dhe shkaku i pagjumësisë secila respektivisht me 35% dhe 32%. Pjesa
tjetër e tyre mesatarisht për 10-20% i konsiderojnë këto lloj shqetësimesh normale
(Tabela 4.15).
Efektet potencialisht negative të bullizimit të bashkëmoshatarëve mund të jenë
veçanërisht të dëmshme gjatë adoleshencës, pasi kjo është faza zhvillimore gjatë së cilës
marrëdhëniet dhe mbështetja pozitive e bashkëmoshatarëve është veçanërisht e
rëndësishme dhe ndikon në mirëqenien shoqërore dhe emocionale (Prinstein et al., 2001).
Shqetësime të tilla si p.sh., depresioni, ankthi, vetmia, vetëvlerësimi i ulët janë parë si
problematika që kanë ndikim të dëmshëm në zhvillimin afatgjatë të personave të bulluar
(Asher & Wheeler, 1985, Crick & Grotpeter, 1996,). Krahasuar me grupet e të rinjve jo të
përfshirë, viktimat e bulluara kanë raportuar nivele më të larta të depresionit dhe ankthit,
vetëvlerësim të ulët, rritjen e vetmisë dhe pakënaqësisë në shkollë (Hawker & Boulton,
2000).
104
Hulumtimet përshkruajnë viktimat e bullizmit, si persona të vetmuar që preferojnë që
të shmangin marrëdhëniet shoqërore, gjë që komprometon aftësinë e tyre për të formuar
marrëdhënie. Hodges dhe Perry (1999) përshkruan një cikël në të cilin bashkëmoshatarët e
refuzuar, kanë gjasa që të jenë më shpesh vetëm, dhe të bëhen objekt për kundërshtarët.
Olweus (1994) e përshkroi një viktimë të bullizmit si një individë "të vetmuar dhe të
braktisur" të cilët shpesh "nuk kanë një mik të vetëm në klasën e tyre" (1179).
Tabela 4. 15 Vlerësimi lidhur me efektet psiko-sociale që ju shkakton bullizmi
virtual
Efektet psiko-sociale
Shumë e
keqe E keqe Normale
Nuk ka
ndikim
Nuk
ndikohem
aspak
Total
Trishtimit 18 26 22 18 16 100
Frikës 17 19 28 15 22 100
Lëndimit 25 27 18 12 18 100
Vetmisë 24 15 25 15 21 100
Të ndierit i braktisur 26 14 21 19 20 100
Inatit 24 21 27 12 16 100
Të ndierit i
pafuqishëm 20 28 19 12 20 100
Stresit 27 15 30 10 17 100
Ankthit 22 28 21 10 19 100
Të ndierit i përjashtuar 19 27 18 15 21 100
Ndienjës së izolimit 29 17 16 14 24 100
Të ndierit i pashpresë 22 15 26 13 23 100
Mërzitjes 22 18 28 13 20 100
Të ndieit i dobët 19 23 19 15 23 100
Ndienjës së turpit 20 14 28 13 26 100
Shkakut të
pagjumësisë 17 15 14 27 27 100
Të qarit pa patur arsye 27 13 12 14 34 100
Fenomeni i bullizmit virtual ka ndikim të padiskutueshëm tek personaliteti i
nxënësve. Sipas analizës së testit Chi Square vërehet se vlera e Sig. (2-sided)=0.00<0.05
duke na lejuar të themi se bullizmi virtual ka ndikim të padiskutueshëm tek personaliteti
dhe sjellja e nxënësve të bulluar. Madje ky korrelim midis këtyre dy variablave është
statistikisht domethës pasi vlera e koeficientit Pearson është rxy= -0.168, pra ka vlerë
negative që do të thotë sa më i madh fenomeni i bullizmit virtual aq më keq ndikon ai tek
personaliteti dhe sjellja e tyre (Tabela 7 në ANEKS).
105
4.6 Ndikimi i shoqërisë tek të rinjtë dhe bullizmi virtual
Mjedisi në të cilin rriten, edukohen dhe formohen adoleshentët sot, sigurisht që lidhet
me shoqërinë e tyre, pra me shokët dhe shoqet e tyre madje shpesh herë ata ndjekin
gjurmët e njëri-tjetrit apo me dashje apo pa dashje përfshihen në veprimet e tyre. Kështu,
të pyetur në lidhje me rëndësisnë që ka për ata/ato të qënit pjesë e një grupimi shoqëror
dhe të bashkëveprimit me ta/to, një pjesë e konsiderueshme e tyre me 62% janë shprehur
se është e rëndësishme ose shumë e rëndësishme fakti i të qënit pjesë e një grupi të caktuar
shoqëror, duke sjellë kështu edhe një lloj sigurie të tyre në shoqëri por nga ana tjetër duke
mos i rezistuar tundimit të përfshirjes së tyre me trendin e shoqërisë që i rrethon. Për 18%
të tjerë grupimi shihet si një fenomen normal dhe pjesa tjetër me 19% nuk e konsideron
këtë fakt pak ose aspak të rëndësishëm (Grafiku 4.23).
Grafiku 4.23 Rëndësia e të qënit pjesë e një grupimi shoqëror dhe të
bashkëveprimit me ta
Në lidhje me ndikimin që ka shoqëria në veprimtarinë e tyre virtuale, për ¼ e tyre
shoqëria e tyre apo grupi shoqëror ku ata janë pjesë ndikon shumë ose jashtë mase shumë
në lidhje me gjërat që ata mendojnë dhe bëjnë në komunikimin e tyre virtual dhe për
gjysmën e tyre ndikimi i shoqërisë ndihet pak ose aspak. Ndërsa ndikimi i shoqërisë në
lidhje me kohën që këta nxënës shpenzojnë për komunikimin virtual gjatë javës është i
rëndësishëm apo shumë i rëndësishëm vetëm për 46% të tyre dhe pjesa tjetër e konsideron
atë normal apo pak të rëndësishëm deri të papërfillshëm respektivisht nga 20% dhe 35% e
tyre. Madje edhe gjatë fundjavës ky ndikim ruan po thuaj të njëjtin trend si në ndikimin
maksimal ashtu edhe në faktin e të përjashtuarit të këtij ndikimi duke arritur në
11
8
18
27
35Aspak e rëndësishme
Pak
Disi
E rëndësishme
Shumë e rëndësishme
106
përfundimin se ndikimi i shoqërisë nuk dallon nga e hëna në të djelë pasi komunikimi
virtual ruan të njëjtin hap, pavarësisht nëse nxënësit takohen apo jo fizikisht apo qoftë në
faktin tjetër që si gjatë javës edhe gjatë fundjavës komunikimi virtual sidoqoftë ai, i mirë, i
tepruar apo i gabuar është një model që vështirë të ndryshojë nga emërtimi i ditës apo i
kohës së shkollës apo pushimit (Tabela 4.16).
Tabela 4.16 Ndikimi i shoqërisë në veprimtarinë e tyre virtuale
Aspak Pak Disi Shumë Plotësisht Total
Gjërat që ju mendoni dhe
bëni virtualisht? 29 22 23 22 3 100
Kohën që ju shpenzoni në
komunikimin virtual me
shoqërinë tuaj gjatë javës?
19 16 20 29 17 100
Kohën që ju shpenzoni në
komunikimin virtual me
shoqërinë tuaj gjatë
fundjavës?
19 15 18 24 24 100
Duke ditur se komunikimi virtual dhe ndikimi i shoqërisë janë një binom i
rëndësishëm për adoleshentët ata janë pyetur më në detaje se cilët janë personat që
ndikojnë më së shumti në këtë komunikim.7% e tyre e pranojnë se dërgimin e
fotove/videove me karakter intim shpesh herë apo edhe gjithmonë e kanë dërguar të nxitur
nga e dashura/i dashuri, të ndjekur nga 8% që rrallë herë fajësojnë ish të dashurën/ish të
dashurin. Ndërkohë që 66% dhe 89% e tyre shprehen se nuk janë nxitur nga të dashurit
apo ish të dashurit e tyre. Nga ana tjetër 7% e nxënësve deklarojnë se shpesh herë madje
gjithnjë kanë qënë persona të tjerë që ata i njohin dhe i pëlqejnë që i kanë nxitur në një lloj
mënyre të dërgojnë materiale të tilla me karakter intim tek persona të tjerë duke treguar
kështu ndikimin e padiskutueshëm të shoqërisë edhe për veprime jo të këndëshme dhe
lënduese për të tjerët. Ndërsa 95% e tyre nuk e pranojnë se ndikohen nga persona që ata
nuk i njohin apo që i njohin vetëm nga interneti duke treguar se ky lloj ndikimi është ende
në nivele të ulëta. Nga ana tjetër dëshira për t’u shfaqur dhe për t’u bërë i/e njohur edhe
tek personat e panjohur i bën ata që shpesh herë apo gjithnjë të ndërmarrin veprime të tilla
gjatë komunikimit elektronik duke kapur një vlerë prej 11% e numrit të përgjithshëm,
ndërsa për 6% ky ndikim ka ndodhur rrallë herë dhe pjesën tjetër me ¾ e tyre pothuaj
asnjëherë kjo dëshirë nuk pa prevaluar për të shprehur opinionin e tyre me foto/video me
karakter intim. Rrallë herë ka ndoshur që shoqet dhe shokët të kenë patur nxitje positive
107
në këtë drejtim duke u llogaritur në 21% të rasteve ndërsa pjesa më e madhe nuk e kanë
konsideruar këtë lloj nxitje asnjëherë duke u bazuar më së shumti në mendimin dhe
gjykimin e tyre personal (Tabela 4.17).
Tabela 4.17 A ju shtyn dikush tjetër të dërgoni mesazhe, foto/video etj, me karakter
intim?
Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë
Pothuajse
gjithmonë Total
E dashura/I dashuri? 66 12 15 3 4 100
Ish e dashuara/ ish i
dashuri? 89 8 1 1 1 100
Dikush që ju e njihni dhe
e pëlqeni? 72 15 7 5 2 100
Dikush që ju e njhni
nëpërmjet internetit? 85 10 3 1 1 100
Dëshira për t’u shfaqur
dhe për t’u bërë i /e
njohur edhe tek personat
e panjohur?
75 6 7 7 4 100
Shokët/shoqet? 75 21 2 1 1 100
?
Duke vazhduar më tej gjykimin e atyre të cilët ndikohen nga shoqëria pyetjes, në
lidhje me sa -shpesh i detyrojnë shokët/shoqet të bëjnë gjëra që nuk duan t’i bëjnë
virtualisht,72% e tyre shprehen se shokët/shoqet e tyre nuk ndikojnë asnjëherë, të ndjekur
nga 15% që e pranojnë se në 15% të rasteve ky ndikim ndodh rrallë herë dhe pjesa me
respektivisht me 9% dhe 5% deklarojnë se shoqëria e tyre ka ndikim të dukshëm madje
duke ndikuar gjithmonë ose ky ndikim është permanent për ta gjatë komunikimit virtual
(Grafiku 4.24).
Grafiku 4.24 Shpeshtësia e detyrimit nga shokët/shoqet që të bëni gjëra që nuk
do të donit t’i bënit virtualisht
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Asnjëhërë Rrallë herë Normalisht Shpesh herë Gjithmonë
72
15
5 81
108
Fillimisht analizohet lidhja midis bullizmit virtual dhe faktit nëse shoqëria ka ndikim
apo jo në përhapjen e këtij fenomeni apo jo. Ashtu sikurse edhe pritej të dhënat e analizës
së testit të pavarësisë midis këtyre dy variablave tregojnë se shoqësia ndikon shumë në
përhapjen e këtij fenomeni. Këtë fakt e argumenton nga ana statiskore vlera e Asymp. Sig.
(2-sided)=0.00<0.05 (Tabela 8 në ANEKS).
Sërish të dhënat e testit Chi Square tregojnë se padyshim që shoqëria ndikon edhe në
përhapjen e fenomenit të seksting si një element i bullizmit virtual. Vlera e Sig. (2-
sided)=0.00<0.05 e konfirmon edhe në këtë rast këtë përfundim të rëndësisë së korrelimit
statistikor midis këtyre fenomeneve (Tabela 9 në ANEKS). Madje koeficienti i korelimit
midis tyre rxy=0.463, pra një vlerë kjo positive që tregon se me rritjen e këtij ndikimi edhe
fenomeni i seksting përhapet gjithnjë e më tepër.
4.7 Roli i familjes në adresimin e problematikave që lidhen me
bullizmin virtual
Përveç ndikimit që ka shoqëria mbi komunikimn virtual të secilit nxënës roli i
familjes dhe i institucioneve arsimore gjithashtu mbetet i padiskutueshëm për rëndësinë
dhe ndikimin e tyre në jetën sociale të tyre. Kështu disa nga gjetjet në lidhje opinionin e
tyre mbi rolin e familjes paraqiten si më poshtë: në lidhje me pyetjen sesa prindërit/të
afërmit janë në dijeni për mënyrën se si e kalojnë kohën e lirë virtuale: një pjesë e
konsiderueshme e tyre përfaqësuar me 37% të totalit të nxënësve të pyetur janë përgjigjur
pozitivisht duke e deklaruar se prindërit/familjarët e tyre shpesh apo edhe janë pothuajse
gjithnjë në dijeni të mënyrës së si fëmijët e tyre e kalojnë kohën e lire virtual, ndërsa për
12% të rasteve prindërit apo të afërmit e tyre nuk dinë pothuaj asgjë lidhur me kohën
virtuale që shpenzojnë fëmijët e tyre të rritur para telefonëve inteligjentë apo kompjuterit.
Kjo për shumë faktorë përfshirë këtu pamundësinë fizike të prindërve për të qënë gjithnjë
në dijeni të veprimtarisë së fëmijëve për arsye pune, për arsye se nuk janë të përditësuar
me teknologjinë etj, por nga ana tjetër edhe të shmangies që vetë fëmijët e tyre mundohen
të bëjnë për të qënë larg syrit dhe vëmendjes së prindërve apo familjarëve të tjerë. Prandaj
109
vetëm 13% e tyre e pranojnë faktin se prindërit u kontrollojnë pothuaj gjithmonë telefonin
apo kompjuterin e tyre, ndërsa në 74% të rasteve të tjera ky kontroll nuk ndodh pothuaj
asnjëherë apo në raste tepër të rralla. Për 22% të këtyre nxënësve komunikimi me prindërit
kryhet normalisht dhe për 62% të tjerë ky komunikim është pothuaj i përhershëm duke
mos munguar gati gjithmonë e në çdo rast madje në 48% të rasteve ata shprehen se
komunikimi i tyre me prindërit është i lirë, pa ndier komplekse apo vështirësi, por jo për
11% të tjerë të cilët janë shprehur se nuk janë ndier asnjëherë të lirë në bashkëbisedim me
prindërit apo familajrët e tyre lidhur me çështjet që i kanë shqetësuar.
Në lidhje me çështjen nëse prindërit/të afërmit reagojnë ndaj shqetësimeve apo
ndjenjave që i shqetësojnë të rinjtë: në 54% të rasteve nxënësit shprehen se prindërit apo
familjarët e tyre reagojnë ndaj shqetësimeve/nevojave të tyre madje edhe i mbështesin
ata/ato por ka edhe raste kur nga prindërit nuk ka asnjë lloj reagimi edhe pse janë
deklaruar vetëm nga 9% e tyre duke vazhduar edhe më tej se jo vetëm nuk reagojnë por as
nuk i mbështesin pothuaj asnjëherë në 11% të rasteve (Tabela 4.18).
Tabela 4.18 Vlerësimi lidhur me rolin e familjes
Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë Gjithmonë Total
A janë në dijeni
prindërit/afërmit tuaj për
mënyrën se si ju e kaloni
kohën e lire virtuale?
12 20 32 12 25 100
A ju a kontrollojnë
prindërit
kompjuterin/telefonin
tuaj?
43 31 13 5 8 100
A komunikoni ju me
familjarët tuaj? 8 9 22 14 48 100
A ndiheni ju të lirë gjatë
komunikimit me
familjarët tuaj për gjërat
që ju shqetësojnë?
11 16 26 16 31 100
A reagojnë prindërit/të
afërmit ndaj shqetësimeve
apo ndjenjave/nevojave që
ju shqetësojnë?
9 9 27 9 45 100
A ju mbështesin
prindërit/familjarët tuaj në
situatat kur ju jeni ndier i
bulluar/kërcënuar?
11 9 24 6 49 100
110
Për të analizuar këtë pyetje kërkimore sesi ndikon familja për trajtimin e këtij
fenomeni, i referohemi analizës nëpërmjet testit të pavarësisë Chi Square.Të dhënat e këtij
testi tregojnë se, vlera e Asymp. Sig. (2-sided)=0.00<0.05 fakt i cili na lejon të themi se
roli i familjes në parandalimin e fenomenit të bullizmit virtual ashtu sikurse edhe në
fenomene të tjera të përhapura tek adoleshentët e kësaj moshe mbetet i padiskutueshëm
(Tabela 10 në ANEKS).
Meqenëse koha e kaluar në internet konsiderohet si një faktor rreziku për bullizmin
virtual, ndërhyrjet kufizuese nga ana e prindërve (të cilët zvogëlojnë sasinë e kohës që
kalojnë fëmijët në internet) kanë sjellë si rrezultat zvogëlimin e rreziqeve në internet
(Rosen, Cheever dhe Carrier 2008). Hulumtimet kanë sugjeruar se nivelet më të ulëta të
përfshirjes së prindërve referuar qasjes në internet të fëmijëve, kanë shtuar rrezikun ndaj
një bullizmi të mundshëm virtual (Vandebosch & Van Cleemput, 2009). Prindërit
shërbejnë si pjesa kritike e cila siguron një përdorim të përgjegjshëm dhe të sigurtë të
shërbimeve online për fëmijët adoleshentë, dhe kjo shërben si pjesë reaguese nga i gjithë
komuniteti ndaj bullizmit virtual.
4.8 Roli i institucioneve arsimore për adresimin e çështjeve që kanë
të bëjnë me bullizmin virtual
Edhe institucionet arsimore kanë një rol të rëndësishëm gjithashtu jo vetëm në
edukimin e brezit të ri por edhe në shëndoshjen e edukatës, kulturës dhe parimeve e
normave qytetare e shoqërore gjithashtu. Tabela më poshtë paraqet vlerësimin e opinionit
të tyre në lidhje me rolin e institucioneve arsimore nëpërmjet mësuesve, punonjëve social
etj, lidhur me fenomenin e bullizmit virtual. Kështu të pyetur nëse kanë komunikuar
ndonjëherë me mësuesit/psikologët, punonjëit social të shkollës për shqetësimet e tyre që
lidhen me bullizmin, vetëm 6% e tyre kanë deklaruar se kanë komunikim të shpeshtë apo
edhe të përhershëm me mësuesit apo punonjësit social të shkollës ndërsa pjesa më e
madhe tyre me 74% nuk kanë komunikuar asnjëherë me ta sa i takon çështjeve që lidhen
me bullizmin në përgjithësi dhe 14% të tjerë vetëm në raste të rralla kjo edhe për arsyen se
111
në 64% të rasteve ata shprehen se nuk ndihen të lirë për të komunikuar me ta për këtë
temë, ndërkohë që vetëm për 14% të tjerë kjo temë dhe komunikimi me ta i bën të ndihen
mirë duke shpjeguar dhe ndarë me ta shqetësimet e tyre lidhur me bullizmin.
Në lidhje me çështjen nëse kanë reaguar mësuesit/psikologët, punonjësit socialë për
t’i mbështetur për problemet që i shqetësojnë: për 22% reagimi i stafit mësimor apo
punonjësve socialë është pothuaj i vazhdueshëm ndërsa në opinionin e 32% të tjerëve ky
reagim nuk ka ndodhur asnjëherë dhe rrallë herë vetëm në 16% të rasteve të tjera. Nga ana
tjetër 59% e nxënësve shprehen se midis mësuesve apo punonjësve social dhe familjarëve
të tyre nuk ka patur asnjëherë asnjë takim madje edhe në ato raste kur ka patur takime të
tilla që shpesh i referohen takimeve të përcaktuara në planin e shkollës si takimet me
prindër etj, këto janë tepër të kufizuara duke u reflektuar vetëm nga 9% e tyre në total.
Në lidhje me përpjekjet e mësuesve dhe stafit të shkollës për ta parandaluar bullizmin
virtual, në 41% të përgjigjeve të mara nga nxënësit kjo gjë nuk ka ndodhur asnjëherë dhe
rrallë herë vetëm në 11% të rasteve të tjera. Ndërkohë që në opinionin e 28% të tjerëve
përpjektjet e stafit të shkollës përfshi mësuesit dhe punonjësit socialë për të parandaluar
bullizmin virtual ka ndodhur pothuajse gjithmonë por ende mbetet shumë punë për të bërë
në këtë drejtim pasi bullizmi virtual është fenomen i cili nuk vërehet apo shfaqet
menjëherë por kryesisht nëpërmjet veprimeve gjatë komunikimit virtual duke i bërë më
pas pasojat e dukshme (Tabela 4.19).
Tabela 4.19 Vlerësimi lidhur me rolin e institucioneve arsimore
Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë Gjithmonë Total
A keni komunikuar
ndonjëherë me
mësuesit/psikologët,
punonjëit socialë të
shkollës tuaj për
shqetësimet tuaja që
lidhen me bullizmin?
74 14 6 3 3 100
A ndiheni të lirë për t’i
ndarë shqetësimet
tuaja me mësuesit?
27 37 22 8 6 100
A kanë reaguar
mësuesit/psikologët,
punonjësit socialë për
t’u mbështetur për
problemet që ju
32 16 30 9 13 100
112
shqetësojnë?
A ka patur takime
midis
mësuesve/punonjësve
socialë dhe
familjarëve tuaj për
problemet që lidhen
me bulizmin virtual?
59 23 9 5 4 100
A janë përpjekur
mësuesit dhe stafi i
shkollës për ta
parandaluar bullizmin
virtual?
41 11 19 10 18 100
Edhe për analizën e rolit të institucioneve arsimore përdorim sërish analizën
nëpërmjet testit Chi Square i cili sërish tregon se edhe roli i institucioneve arsimore të
përfaqësuara nga stafi akdemik, punonjësit socialë, psikokologët etj gjithashtu mbetet i
rëndësishëm në trajtimin e këtij fenomeni, sepse vlera e Asymp. Sig. (2-sided)=0.00<0.05
na mundëson këtë përfundim (Tabela 10 në ANEKS)
Mësuesit kalojnë një sasi të madhe kohe në klasë me nxënësit dhe kanë mundësi të
mjaftueshme për të vëzhguar sjelljet e tyre. Prandaj, në kërkimet e bazuar në shkolla,
mësuesit luajnë një rol të rëndësishëm në identifikimin e fëmijëve dhe adoleshentëve që
mund të jenë dhunues ose viktimë e ngacmimit (Leff, Kupersmidt, Patterson & Power,
1999). Megjithatë, hulumtimet tregojnë se mësuesit nuk janë gjithmonë të vetëdijshëm për
ngacmimin në mjedisin e tyre të menjëhershëm, dhe as nuk ndërhyjnë gjithmonë.
113
4.9 Strategjitë e mbrojtjes nga bullizmi virtual
Nga njëra anë vërehet dhe analizohet fenomeni i bullizmit por nga ana tjetër duhet
parë edhe mënyrat e parandalimit të tij nëpërmjet strategjive apo trajtimeve të tjera.
Kështu, referuar idesë nëse ata/ato njohin strategji të tilla që shërbejnë për të parandaluar
bullizmin virtual dhe 66% e tyre nuk kanë asnjë ide nëse ka një strategji për këtë fenomen
dhe vetëm 34% të tjerë shprehen pozitivisht madje duke treguar burimet e marrjes së këtij
informacioni ku në vend të parë renditet interneti, nëpërmjet rrjeteve sociale kryesisht si
facebook, intagram etj, por edhe nga shokët/shoqet e tyre prindërit dhe familjarët dhe një
pjesë tepër e vogël deklarojnë se ka qënë eksperienca e tyre personale që i ka shtyrë të
njohin strategji e metoda kundër bullizmit në përgjithësi dhe atij virtual në veçanti
(Grafiku 4.25).
Grafiku 4.25 Njohja e mënyrave/strategjive për t’u mbrojtur nga bullizmi virtual
Nxënësit kanë renditur disa nga strategjitë që ata kanë gjykuar se parandalojnë
fenomenin e bullizmit virtual si më poshtë. Komunikimi me prindërit apo të afërmit e tyre
mendohet se është një nga mënyrat më efikase për parandalimin e bullizmit virtual me 8%,
e ndjekur nga heqja nga lista personat e padërshiruar dhe të panjohur, sigurimi i një
informacioni më të bollshëm apo e publicitetit kundër bullizmit, mbyllja e rrjeteve sociale,
shmangia e komunikimit me të panjohur secila me nga 6% e numrit totali të atyre
nxënësve që kanë dijeni lidhur me këto strategji. Por nga ana tjetër edhe mos dërgimi i
mesazhe foto/vidiove tek asnjë person apo përzgjedhja me kujdes e personave me të cilët
komunikohet janë dy strategji të tjera po aq të rënësishme të cilat mund të çojnë në
parandalimin e fenomenit gjithashtu. Por edhe ndihma nga psikologët, ruajtja e të dhënave
personale, shmangia e konflikteve nga personat që bullojnë si dhe parandalimi nëpërmjet
bllokimi të adresave fallco etj, gjithashtu shihen si mundësi për të shmangur sa më shumë
apo qoftë edhe për të parandaluar bullizmin virtual. Thënë të gjitha këto nga vetë nxënësit
Po, 34
Jo, 66
114
edhe pse nga 1/3 e totalit përsëri këto strategji apo mënyra përbëjnë një domethënie të
padiskutueshme duke shërbyer si këmbanë alarmi për familjet, shkollën dhe vetë
shoqërinë në tërësi (Tabela 4.20).
Tabela 4.20 Disa nga strategji për parandalimin e bullizmit virtual
Stategji të përdorura nga nxënsit/et për parandalimin e
bullizmit virtual Denduria Përqindja
Besimi në vete 10 3
Denoncimi në komisariat 13 4
Duke folur me prindërit/të afërmit 25 8
Duke hequr nga lista personat e padërshiruar dhe të panjohur 18 6
Duke mos dërguar mesazhe foto/vidio tek asnjë person. 14 4
Duke mos i lënduar apo të dhunuar të tjerët 20 6
Duke pasur kujdes brenda grupit 10 3
Duke u sqaruar me personin që të bullon, në mënyrë që të
qetësohet situata. 8 2
Duhet të përzgjedhim personat me të cilët flasim 16 5
Më shumë informacion/publicitet kundër bullizmit 18 6
Komunikimi ose këshillimi me punonjës social/psikolog 8 2
Komunikimi vetëm me njerëzit që njeh 9 3
Majtja e rrjeteve sociale private 12 4
Mbyllja e rrjeteve sociale 18 6
Mos komunikimi me të panjohur 15 5
Mos ndikimi nga shoqëria 14 4
Mos përdorimi i rrjeteve sociale nën moshën 18 vjeç 11 3
Parandalimi i faqeve fallco 7 2
Përdor forcën e arsyes (reflektim filozofik) 11 3
Programet për mbrojtjen e privatësisë 8 2
Shmangia e komunikimit me të panjohur 20 6
Siguria në internet 7 2
Të jemi me pak frekuentues të rrjeteve sociale 12 4
Të kërkojmë ndihmë 14 4
Të ruajmë të dhënat private 5 2
Totali 323 100
Sipas nxënësve 3 nga mënyrat më të mira për t’u mbrojtur nga bullizmi/kërcënimi
virtual janë si mëposhtë:
1. Bashkëbisedimi me personin që të ka bulluar, për të ndarë me ta komunikimin jo
korrekt me qëllim shmangien e bullizmit të mëtejshëm dhe pasojat që sjell ai.
115
2. Bashkëpunimi më i shpeshtë me shkollën, prindërit dhe të afërmit duke shprehur
shqetësimet e tyre me qëllim përmirësimin e situatës nëpërmjet marrjes së masave
konkrete kundrejt bullizmit virtual.
3. Shmangia sa më shumë e rrjeteve sociale, me qëllim zvogëlimin e fenomenit.
Marrja e masave konkrete përfshirë këto strategji apo metoda të tjera specifike nga
ana e shkollës, shoqërisë dhe familjes sigurisht që ndikon pozitivisht në uljen e fenomenit
të seksting edhe pse kjo gjë kërkon kohë dhe vullnet nga të gjitha palët (Tabela 12 në
ANEKS). Sipas analizës së ndikimit të strategjive në lidhje me bullizmin virtual nëpërmjet
testit të pavarësisë. Vlera e Vlera e Sig. (2-sided)=0.00<0.05.
116
4.10 Përgjigjet që marrin hipotezat e studimit
Hipoteza 1: Ata që janë bullist virtual janë më së shumti edhe ata që zhvillojnë seksting.
Për të analizuar këtë hipotezë i referohemi testit të pavarësisë Chi Square. Kështu
referuar të dhënave të këtij testi vërehet se vlera e Vlera e Sig. (2-sided)=0.00<0.05 e cila
do të thotë se midis këtyre dy variablave ka kuptim të flitet për korrelim domethënës
(Tabela 13 në ANEKS). Pra nxënësit që janë bullist ka më shumë gjasa që të jenë edhe ata
që dërgojnë kryesisht edhe mesazhe ose thënë ndryshe ata që zhvillojnë më së shumti edhe
seksting. Koeficienti i korrelimit midis tyre ka vlerën rxy=0.504, pra një vlerë kjo positive
që tregon lidhjen e drejtpërdrejtë të variablave por edhe me vlerë të lartë korrelimi
gjithashtu. Pra sa më shumë bullojnë kjo kategori nxënësish aq më shumë shance ka që të
zhvillojnë edhe seks- tekst.
Hipoteza 2: Strategjitë e sigurisë dhe mbrojtjes nga bullizmi virtual dhe seksting
shërbejnë si elementë në frenimin dhe uljen e fenomenit të seksting dhe bullizmit virtual
Analizojmë ndikimin e strategjive në lidhje me bullizmin virtual nëpërmjet testit të
pavarësisë. Vlera e Vlera e Sig. (2-sided)=0.00<0.05. Pra ashtu sikurse edhe pritej marrja
e masave konkrete përfshirë këtu strategji apo metoda të tjera specifike nga ana e shkollës,
shoqërisë dhe familjes sigurisht që ndikon pozitivisht në uljen e fenomenit të seksting
edhe pse kjo gjë kërkon kohë dhe vullnet nga të gjitha palët (Tabela 14 në ANEKS).
Hipoteza 3: Fenomeni i bullizmit virtual dhe seksting ka ndikim tek personaliteti i
nxënësve.
3.1 Bullizmi virtual ndikon në personalitetin dhe sjelljen e nxënsve. Analizojmë
ndikimin që ka bullizmi virtual tek personaliteti dhe sjellja e nxënëse. Siapas analizës së
testit Chi Square vërehet se vlera e Sig. (2-sided)=0.00<0.05 duke na lejuar të themi se
bullizmi virtual ka ndikim të padiskutueshëm tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve të
bulluar. Madje ky korrelim midis këtyre dy variablave është statistikisht domethës pasi
vlera e koeficientit Pearson është rxy= -0.168, pra ka vlerë negative që do të thotë sa më i
madh fenomeni i bullizmit virtual aq më keq ndikon ai tek personaliteti dhe sjellja e tyre
(Tabela 15 në ANEKS).
117
3.2 Seksting ndikon tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve të bulluar/apo ata/ato që
bullojnë dhe ky ndikim më i madh tek djemtë. Testi i pavarësisë edhe në këtë rast tregon
se fenomeni i seksting lë gjyrmën e vet tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve që janë të
bulluar por edhe tek ata që bullojnë. Këtë fakt e konfirmon nga ana statistikore vlera e Sig.
(2-sided) e cila edhe në këtë analizë është 0.00 pra qartësisht më e vogël se kufiri i lejuar
prej 0.05 (Tabela 16 në ANEKS).
Madje duke i shkuar më tej kësaj analize nëpërmjet testit t për zgjedhjet e pavaruara
vihet re se së pari ka kuptim të flitet për dallim të këtij ndikimi tek vajzat dhe djemtë pasi
vlera e Sig. (2-tailed) referuar faktit se këto dy grupe nxënësish nuk janëv homogjene
vlera është 0.00, pra është më e vogël se 0.05 (Tabela 17 në ANEKS). Vlerësimi mesatar
për këtë ndikim merr vlerat: MDjem=3.26 dhe MVajza = 2.78 kjo për faktin se djemtë janë
më të prirur drejt seksting ashtu sikursë është treguar edhe më sipër (Tabela 4.21).
Tabela 4.21 Statistika përshkruese lidhur me ndikimin e fenomenit të seksting
tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve
Gjinia Numri Mesatarja Devijimi
standard
Femra 497 2.78 1.092
Meshkuj 458 3.26 1.181
Hipoteza 4: Familja ka ndikim në parandalimin dhe trajtimin e fenomenit të bullizmit
virtual,
Testi i pavarësisë Chi square na jep përgjigjen e kësaj pyetje, kështu të dhënat e
tabelave më poshtë tregojnë se vlera e Asymp. Sig. (2-sided)= 0.00<0.05, gjë e cila na
lejon të themi se roli familjes është i padiskutueshëm tek fëmijët e tyre që ndihen të
bulluar ashtu sikurse eshte evidentuar ky rol dhe kjo mardhenie e rëndësishme edhe në
gjithë fenomenin e bullizmit virtual në përgjithësi (Hipoteza 3.1).
Tabela 4.22 Testi Chi square i nxnësve të bulluar dhe ndikimit të familjeve të
tyre
Të bulluar
virtualisht
Ndikimi i familjes
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë Gjithmonë
Asnjëhërë 46 36 95 182 138 497
% 9% 7% 19% 37% 28% 100%
Rrallë herë 9 42 149 100 72 372
% 2% 11% 40% 27% 19% 100%
Normalisht 2 16 39 10 8 75
118
% 3% 21% 52% 13% 11% 100%
Shpesh herë 1 2 2 3 3 11
% 9% 18% 18% 27% 27% 100%
Total 58 96 285 295 221 955
% 6% 10% 30% 31% 23% 100%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 104.524a 12 .000
Likelihood Ratio 106.442 12 .000
Linear-by-Linear
Association
15.462 1 .000
N of Valid Cases 955
Hipotesa 5: Institucionet arsimore kanë ndikim në parandalimin dhe trajtimin e
fenomenit të bullizmit virtual.
Të dhënat e t testit të pavarësisë tregojnë se ndikimi i institucioneve arsimore tek
personat e bulluar është i rëndësishëm kryesisht në trajtimin e këtij fenomeni dhe
rehabilitimin e tyre. Ky fakt konfirmohet statistikisht nga vlera e Asymp. Sig. (2-sided) e
cila është 0.00 dhe më e vogël se 0.05. pra kjo lidhje është e rëndësishme dhe ka kuptim
statistikisht.
Tabela 4.23 Testi Chi square midis nxënësve të bulluar dhe rolit të shkollës në
trajtimin e fenometi të bullizmit virtual
Nxënës të bulluar
Ndikimi i shkollës
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë Gjithmonë
Asnjëhërë 117 115 141 88 36 497
% 23.5% 23.1% 28.4% 17.7% 7.2% 100.0%
Rrallë herë 59 183 80 39 11 372
% 15.9% 49.2% 21.5% 10.5% 3.0% 100.0%
Normalisht 39 17 10 9 0 75
% 52.0% 22.7% 13.3% 12.0% .0% 100.0%
Shpesh herë 4 3 2 2 0 11
% 36.4% 27.3% 18.2% 18.2% .0% 100.0%
Total 219 318 233 138 47 955
% 22.9% 33.3% 24.4% 14.5% 4.9% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df
Asymp.
Sig. (2-
sided)
Pearson Chi-
Square 112.126a 12 .000
119
Likelihood Ratio 109.029 12 .000
Linear-by-Linear
Association 31.213 1 .000
N of Valid Cases 955
Hipoteza 6: Shoqëria ka ndikim në përhapjen e bullizmit virtual dhe fenomenit të
seksting.
Para se të ndërtojmë dhe të analizojmë ekuacionin e shumfishtë linear shikojmë
korrelimin e variblave midis tyre për të shmangur ndikimin e njëri-tjetrit në ekuacion i
quajtur ndryshe multikorelineariteti. Të dhënat e tabelës 4.24 tregojnë se vlerat e
koeficientit të korrelimit midis tyre janë brenda kufijve -0.7 dhe 0.7, duke mos ndikuar
kështu në mardhënien e tyre. Madje, vlerat përkatëse të VIF (variance inflation factor)
varjojnë nga 1.286 deri në 1.474, kur dihet që kufiri është VIF=5, apo vlerat e tolerancës
janë të gjitha më të mëdha se 0.2 (Tabela 18 në ANEKS).
Tabela 4.24 Korrelimi i variblave midis tyre
Seksting Roli i
familjes
Roli i
institucioneve
arsimore
Ndikimi i
shoqërisë
Seksting 1
Roli i familjes -.408** 1
Roli i institucioneve arsimore -.325** .451** 1
Ndikimi i shoqërisë .463** -.267** -.160** 1 **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
Analiza ANOVA tregon se për df=(4, 950) dhe Fisher =94.015 kemi se vlera e
Sig.=0.000<0.05 , pra vlerë kjo e cila na lejon të themi se ka kuptoim të flitet për
ekzistencën e një korrelimi doemthenës së variablit të varur bullizmit virtual dhe variblave
të paavrur (Tabela 4.25).
Tabela 4.25 ANOVA e regresionit
Modeli Sum of
Squares df
Mean
Square F Sig.
Regression 107.253 4 26.813 94.015 .000a
Residual 270.942 950 .285
Total 378.195 954
Duke ju referuar analizës së ndërtimit të ekuacionit të shumfishtë linear si dhe
koeficientëve të tij Beta trajta e tij është (Tabela 19 në ANEKS):
120
(Bullizmi virtual) = 0.702+ 0.462 (Sextekting) – 0.063 (Roli i institucioneve arsimore)
+0.157 (Ndikimi i shoqërisë.
Kjo tregon se bullizmi virtual i shfaqur tek nxënësit lidhet kryesisht me Seksting si
element i rëndësishëm i bullizmit virtual, rolin e institucioneve arsimore në kuptimin e
parandalimit të fenomenit si dhe të ndikimit të shoqërisë si një faktor kyç i përhapjes së tij.
Kjo nuk do të thotë se roli i familjes nuk është i rëndësishëm por në këtë rast tre faktorët e
tjerë janë më dominat dhe përcaktues në përhapjen apo aparandalimin e këtij fenomeni.
Madje këta faktorë shpjegojnë edhe 28.1% të ndryshimit të vlerave të variancës së
variablit të varur, bullizmit virtual (Tabela 4.26).
Madje duke ju referuar ekuacionit shohim se dy nga koeficientët beta janë pozitivë,
pra koeficienti i variablit të pavarur sexteksting dhe ai i ndikimit të shoqërisë respektivisht
me vlera βsextekting=0.462 dhe βndik.shoq=0.157, nga ku vëreht se faktori seksting ka ndikim
më të madh tek bullizmi virtual krahasuar me ndikimin e shoqërisë në përgjithësi në
përmjet elementëve të tjerë. Variabli i tretë i pavarur, ndikimi i institucioneve arsimore ka
koeficiet negativ, βroli.inst arsimore=-0.063, që do të thotë se sa më shumë përhapet fenomeni i
bullizmit virtual aq më tepër zbehet roli i institucioneve arsimore i cili përfshin punën e
stafit akademik por edhe të specialistëve të fushës si punonjët socialë, psikologët etj.
Tabela 4. 26 Analiza e regresionit të shumëfishtë midis variablave të pavaur dhe
variablit të varur
Modeli R2 R2 i
rregulluar t Sig.
Kostantja .284 .281 6.505 .000
Seksting
12.279 .000
Roli i familjes
1.197 .232
Roli i institucioneve arsimore
-3.637 .000
Ndikimi i shoqërisë
5.118 .000
121
KAPITULLI V
5. ANALIZA CILËSORE E TË DHËNAVE
5.1 Njohuritë dhe perceptimet e prindërve mbi bullizmin virtual
Kur prindërit u pyetën se çfarë kuptimi ka fjala bullizëm virtual, vetëm 5 nga prindërit
e intervistuar kishin njohuri të mëparshme, 10 prindër dinin se cfarë është bullizmi në
përgjithësi por nuk e njihnin formën e bullizmit virtual dhe 10 prindër të tjerë nuk kishin
informacion për bullizmin. Pasi ju shpjegua se cfarë ështëbullizmi tradicional dhe ai
virtual ata filluan ta lidhin atë me përdorimin e internetit, telefonisë celulare dhe dhanë
disa shembuj rreth sjelljeve të ngjashme. Të gjithë prindërit përmendën internetin dhe në
në veçanti faqet e rrjeteve sociale, përmes të cilës mendojnë që fëmijët mund të rrezikohen
më shumë. Prindërit kanë dëgjuar për bullizmin nga televizioni/media. Pothuajse gjysma e
prindërve të intervistuar e krahasonin bullizmin virtual me fenomenin e “Balenës Blu” dhe
disa prej tyre nisur nga kjo situatë kishin folur me fëmijët e tyre në lidhje me rreziqet që
mund të sjellë përdorimi i internetit. Informacionet që ata kanë diskutuar me fëmijët e tyre
kanë qenë kryesisht të mbështetur në informacionet që kanë marr nga media. Diskutimet e
tyre kanë qenë sporadike dhe të nxitura nga rasti i “Balenës Blu” që u bë mediatik, por
nuk ka një njohje të mirë të fenomenit nga vetë prindërit. Prindërit raportuan që aksesi në
teknologji po përhapet gjithnjë e më shumë mes moshave gjithnjë e më të reja, duke
nënkuptuar se fëmijët ishin në rrezik të përfshiheshin në bullizëm virtual që në vogëli.
Prindërit kanë njohuri shumë të pakta mbi internetin c’ka e bën të vështirë që të kenë
kontroll mbi fëmijët e tyre mbi përdoimin e internetit. Ndërkohë që ata vetë e pohojnë
qëështë shumë e nevojshme që të njohin teknologjinë njësoj si fëmijët, sepse mungesa e
njohurive kthehet në një pengesë shumë të madhe në të kuptuarit e asaj se cfarë ndodh me
fëmijët e tyre ndërkohë që lundrojnë në iternet. Niveli i ulët i informacionit mbi
teknologjinë dhe internetin bën që edhe njohja e fenomenit të bullizmit virtual të jetë
122
shumë e pakët, deri diku sipërfaqësore dhe e nxitur më shumë nga sistuata sporadike.
“Fëmijët sot janë shumë të përparuar në teknologji dhe nuk i kapim dot”. Prindërit me
nivel më të ulët arsimor, kishin më pak njohuri mbi përdorimin e teknologjisë dhe ishin
shumë më tepër të tërhequr për ta mësuar. Ata mendonin që sado të përpiqeshin do ta
kishin të vështirë të kuptonin fëmijëne tyre, duke qenë se sipas tyre “ata konsiderohen si
ekspert”. Disa nga prindërit mendonin se, që sado që të mundoheshin, gjithmonë fëmijët
do të jenë nëj hap më përpara në fushën e teknologjisë. Për pjesën me të madhe të
prindërve, ata e kanë lënë pjesën e teknologjisë më shumë në dorë të fëmijëve dhe
përpiqen që herë pas here tu japin fëmijëve disa mesazhe për rrezikun që sjell përdorimi i
internetit. “Ne prindërit, nuk e kemi idenë se cfarë informacionesh apo rreziqesh mund të
përballet fëmija në internet dhe une besoj që kjo është ajo që na ben indiferent dhe jo
monitorues të rregullt të informacioneve që lexojnë fëmijët”.
Perceptimi i rrezikut të bullizmit virtual nga prindërit është i ndryshëm dhe kjo lidhet
edhe me mungesën e informacionit mbi format dhe pasojat që ka bullizmi virtual. Vetëm
pak (rreth 25% e tyre) nga prindërit e pranuan se fëmija i tyre mund të rrezikohej nga
bullizmi virtual pasi ato nuk kishin mundësi që ti kontrollonin fëmijët e tyre “nuk kemi
shumë informacione mbi teknologjinë dhe nuk dimë të përdorim telefonat inteligjentë apo
kompjuterin”. 15%e prindërve ishin të sigurtëse duke qenë se fëmijët e tyre nuk kishin
telefona celularë ato nuk mund të kishin akses në internet apo rrjete sociale, por kjo nuk
shmang mundësinë e përdorimit të telefonëve të bashkëmoshatarëve në shkollë. Prindërit
shprehën gjithashtu se bullizmi virtual bëhet jo vetëm më i zakonshëm, por edhe më i
rrezikshëm me rritjen e fëmijëve. “Sa më shumë rriten fëmijët aq më shumë shtohen
rreziqet dhe gabimet e tyre se edhe kontrolli ynë bie”. Puberteti dhe adoleshenca
perceptohen si mosha ku rritet shkalla e rrezikut dhe bëhet më serioze natyra e
problematikave që mund të shfaqin fëmijët.
Sipas prindërve format e përfshirjes në bullizmin virtual ndryshojnë edhe sipas
moshës së fëmijëve, duke qenë se edhe niveli i pavarësisë që ata marrin, vjen duke u rritur
gradualisht dhe krijon mundësinë që ata të gabojnë më shumë. Të gjithë prindërit e
pranojnë që sa më shumë rritet fëmija aq më shumë ulet niveli i kontrollit/mbikëqyrjes që
prindërit kanë për fëmijët. Prindërit kanë një angazhim më të madh në rolet e përkujdesit
si ushqyerja, veshja, siguria, plotësimi i nevojave bazë të fëmijës që lidhet ngushtësitë me
123
moshën e fëmijës dhe aftësitë që ka fëmija për ti plotësuar vetë këto nevoja. Rritja e
fëmijës, bën që një pjesë të këtyre roleve fëmjët ti përmbushin vet dhe kjo bën qëkoha që
prindërit dhe fëmijët të kalojnë më njëri-tjetrin të jetë më e shkurtër.
Aftësia e fëmijëve për t'u angazhuar në teknologji/informacion dhe kompiuter, u
konsiderua se ndikohej nga faktorë të jashtëm. Këtu mund të përfshihen edhe ndikimet e
jashtëme tek fëmijët të tilla si, bashkëveprimet me bashkëmoshatarët, vëllezërit e motrat.
Disa nga prindërit përmendin bashkëmoshatarët si një faktor i rëndësishëm, që i shtyn
fëmijët drejt përdorimit të internetit dhe rrjeteve sociale, duke qenë se vjen si një kërkesë
për të qenë pjesë e grupit. Disa nga prindërit shprehen të pakënaqur edhe me shkollat, të
cilat nuk kufizojnë përdorimet e telefonëve nga ana e fëmijëve në mjediset shkollore.
“Nëse shkolla vendos rregulla të tilla për të gjithë fëmijët, asnjë fëmijë nuk do të shkoj në
shkollë me telefon, të paktën për disa orë të ditës do të shpëtojnë nga telefonat”.
Në përgjithsi prindërit besojnë se, nëse fëmijët do kenë ngacmimeose probleme të
ndryshme ata do të diskutojnë me ata. Nga ana tjetër, ata e pranojnë që kjo është një
moshë që fëmijët kanë një llojë tërheqje më të madhe nga bashkëmoshatarët, gjë që
ndikon edhe në marrëdhëniet prind-fëmijë. Në këtë moshë marrëdhëniet prind-fëmijë e
humbasin intensitetin dhe koha që ata shpenzojnë me njëri-tjetrin vjen duke e zvogëluar.
Rreth gjysma e prindërive pohuan se nuk i pyesin fëmijët se cfarë shikojnë kur shkojnë në
qendrat e internetit dhe çfarë bëjnë kur përdorin telefonin celular. 30% e prindërve
raportuan se nuk e kishin menduar që fëmijët mund të kishin probleme të tilla. Rreth 70%
e prindërve të intervistuar besojnë që edhe nëse fëmija i tyre nuk do të donte të fliste, ata
do ta kuptonin fëmijën e tyre pasi do të reagonte ndryshe nga rutina e përditshme. Secili
nga prindërit priret që ta shikoj problemin larg fëmijës së tij dhe kjo i bën ata të jenë të
tërhequr për të marrë masa parandaluese dhe për tëushtruar kujdes ndaj sjelljes së fëmijëve
të tyre.
Në përgjithësi, prindërit kanë ndërtuar disa pritshëmëri në lidhje me mënyrën sesi do
të jenë marrëdhëniet me fëmijët dhe se çfarë do të bëjnë ata hap pas hapi për të kuptuar
situatat e ndryshme në të cilat ndodhet fëmija. Kjo sjell të qënit i pavëmendshëm ndaj
sinjaleve të tjera që mund të japin fëmijët përtej asaj se çfarë presin prindërit të shohin kur
fëmija përballet me probleme. Forma klasike e raportimit të problemeve nga fëmijët tek
prindërit duket që është ajo që presin prindërit që të ndodh më shumë.
124
Prindërit raportojnë dëme të ndryshme që mund të sjell bullizmi virtual. Rreth 65% e
prindërve besonin që nëse fëmija i tyre do të ndikohej nga bullizmi virtual, do të shfaqte
shenja stresi, nuk do të hante ushqim si zakonisht, do të fliste/ndante më pak informacion
me to, do të dilte më pak nga shtëpia, do të ishte agresiv apo të do të shfaqte shenja
irritimi. Rreth 15% e prindërvemendojnë se depresioni është një pasojë e pashmangshme.
Rreth 10% e prindërve e mendojnë vetëvrasjen tek fëmijët, si një nga dëmet më të mëdha
që mund të shkaktojë bullizmi virtual. Rreth 70% e prindërve e pranojnë që janë të
papërgatitur për të reaguar ndaj një situate të tillë. Ata nuk dinë as se ku mund të drejtohen
nëse fëmija do të përfshihet në një rrezik të tillë. Prindërit që kanë fëmijë në moshën e
adoleshencës ndjehen më të rrezikuar nga bullizmi virtual. Diskutimet e prindërve sjellin
në vëmëndje vetëm shqetësimin që ata kanë për të kuptuar nëse fëmija i tyre bullohet nga
fëmijët e tjerë, por jo anën tjetër të medalias nëse fëmija e tyre bullon fëmijët e tjerë.
Prindërit shprehen se nuk duan që fëmija të jetë viktimë e ngacmimeve të fëmijëve të tjerë.
Prindërit në përgjithësi mendojnë se shumica e ngacmimeve virtuale ndodhin jashtë
kohës së qëndrimit në shkollës, "bullizmi virtual ndodh jashtë shkollës më shumë sesa në
ambjentet e shkollës", disa të tjerë mendojnë se edhe pse bullizmi virtual mund të ndodhë
jashtë shkollës, ai mund të tranferohet edhe në shkollë. Shkolla duhet të jetë shumë e
përgatitur për të identifikuar dhe menaxhuar situata të tilla.
Shumica e prindërve mendojnë se fëmijët duhet të disiplonohen për bullizmin dhe
pothuajse të gjithë prindërit raportuan se mënyra më e mirë për të trajtuarproblemin e
bullizmit virtual, është ndërgjegjësimi dhe inkurajimi i ndërveprimeve pozitive. Të gjithë
prindërit e pranojnë se bullizmi është i dëmshëm për fëmijët dhe disiplinimi që vjen nga
shkolla shikohet si një zgjdhje më e mirë për të parandaluar sjelljet dëmtuese që të rinjtë
mund të shfaqin me bashkëmoshatarët. Duket se prindërit janë të vetëdijshëm për pasojat
negative të bullizimitdhe mendojnë se shkollaka nje rrol kyç në edukimin e fëmijëve dhe
parandalimin e këtij fenomeni.
125
5.2 Komunikimi prind - fëmijë në lidhje me bullizimin virtual
Të gjithë prindërit pranojnë rëndësinë e komunikimit prind –fëmijë dhe e vlerësojnë si
kryesor në ndërtimin dhe zhvillimin e marrëdhënieve me fëmijët. Komunikimi prind-
fëmijë shpesh mund të krijojë problematika dhe të çojë në shkëputje ndërmjet individëve,
sepse mund të ketë konfuzion ose mosmarrëveshje në lidhje me përshtatshmërinë e
temave ose bisedave të caktuara.
Prindërit në ditët e sotme kalojnë shumë pak kohë duke komunikuar me fëmijët e tyre
për çështje që janë me interes për fëmijët megjithëse ata vërtetë kanë dëshirë që ti ndajnë
me fëmijët e tyre. Edhe në momentet që prindërit flasin me fëmijët, ata janë më shumë në
rolin e moralizuesit, këshilluesit, mbështetësit duke ndarë eksperiencat personale apo të
fëmijëve të tjerë dhe duke bërë më pak rolin e dëgjuesit aktiv apo bashkëbiseduesit.
Prindërit e intervsituar nuk mendonin se do të ishte e nevojshme qët’iu flitej fëmijëve për
një problematikë të tillë, për sa kohë që ata nuk janë të prekur nga ai problem. “Nuk duam
që t’iu fusim në mendje fëmijëve bullizmin virtual, prandaj mendojmë se nuk është e
nevojshme që të flasim për këtë cështje”. Prindërit mendojnë që kjo është një mënyrë për
t’i mbrojtur fëmijët e tyre dhe zgjidhin që të mos flasin për cështje të caktuara. Fakti që
prindërit shmangin bisedën me fëmijën e tyre rreth bullizimit virtual, tregon që ata nuk
ndjehen të hapur, të sigurtë për të mbështetur dhe këshilluar fëmijën e tyre, gjë qëështë
shumë e rëndëisishme për mirëqenien dhe sigurinë e fëmijës së tyre.
Prindërit shprehen se “fëmijët kanë edhe burime të tjera informacioni dhe tani është
mosha që duan të dëgjojnë shumë më tepër bashkëmoshatarët”. Siç edhe shprehet njëri
nga prindërit“Fëmijët kanë filluar të kujdesen dhe të ruajnë më shumë privatësinë e
gjërave që ata bëjnë” ky lloj reagimi i bën ata të jenë më të tërhequr për të kërkuar apo
ndarë informacione me prindërit. Në përgjithësi prindërit e pranojnë që fëmijët përpiqen
që të shmangin diskutimin e temave që kanëlidhje me marrëdhëniet intime, seksin dhe
përvojat negative të jetës. Kjo vlen edhe për prindërit që nuk e kanë të lehtët’u flasin
fëmijëvepër këto tema. “Përpiqemi që të jemi shokët/shoqet e fëmijëve tanë, por nuk është
e lehtë pasi edhe ne si prindër brënda vetes kemi disa pengesa”.Fëmijët përpiqen që
gjithmonë e më shumë të largohen nga familja duke i mundësuar vetes më shumë pavarësi
dhe duke e zvogëluar nivelin e kontrollit të prindërve.
126
Kur prindërit u pyetën se a kishin folur me fëmijët e tyre për bullizmin virtual, pjesa
më e madhe u përgjigjën që jo “nuk ka qenë e nevojshme që unë ti flas fëmijës tim për këtë
cështje, fëmija im nuk është i rrezikuar”. Vetëm rreth 30% e prindërve të intervistuar
kishin komunikuar me fëmijët për bullizmin tradicional dhe atë kibernetik, nisur më
shumë nga disa raste që kishin dëgjuar në media. Komunikimi prind-fëmijë është mjaft i
rëndësishëm pasi jo vetëm shërben për të edukuar fëmijët poredhe për të parandaluar
bullizimin kibernetik. Ky proces është me rëndësi të madhe për shkak të rreziqeve sociale
dhe shëndetësore që sjell fenomeni në fjalë.
Për prindërit, rezulton se media ka qenë burimi kryesor për mbledhjen e informacionit
fillestar rreth bullizmit virtual, gjë e cila i ka ndihmuar ata që të zhvillojnë një dialog
pozitiv dhe efektiv me fëmijët e tyre në lidhje me këtë temë, megjithëse konsiderohet si e
vështirë.
5.3 Format e monitorimit që prindërit përdorin me fëmijët për
shmangien e bullizmit virtual
Monitorimi i vazhdueshëm i përdorimit të teknologjisë tek fëmijët, zakonisht
konsiderohej si një strategji e preferuar për menaxhimin e rrezikut. Megjithatë, prindërit
kishin diferencapër sa i përket zbatimit së mbikëqyrjes së tyre, kjo edhe për shkak të
nivelit të informacionit që ata kishin në lidhje me përdorimin e teknologjisë. Disa prindër
u shprehën se i lejonin fëmijët e tyre për të përdorur teknologjinë, veçanërisht kompjuterat
dhe tabletat, vetëm në ambjentet e përbashkëta familjare, me qëllim që të reduktonin
rrezikun që fëmija të shikonte informacione të tjera të panevojshme. Prindërit e kanë
dëgjuar këtë strategji monitorimi nga prindërit e tjerë dhe mendojnë qëështë ndihmëse, por
nga ana tjetër ata shprehin shqetësime të veçanta në lidhje me mediat sociale si Facebook,
etj, veçanërisht në lidhje me privatësinë e fëmijëve të tyre dhe kërcënimin e bullizmit
virtual. “Kohët e fundit kemi dëgjuar më shumë për bullizmin dhe atë kibernetik, por për
ne është e vështirë ti kuptojmë dhe ti ndihmojmë fëmijët tanë në këto situata”. Prindërit
127
kanë një llojë shqetësimi për mënyrat sesi ata mund ti kuptojnë dhe ndihmojnë fëmijët e
tyre, duke qenë se edhe në shkolla mungojnë shërbime të tilla.
Ekziston nevoja për të rritur ndërgjegjësimin e përgjithshëm të prindërve mbi
prevalencën dhe dëmtimet e mundëshme që sjell bullizmi virtual. Përmirësimi i njohurive
dhe të kuptuarit e natyrës së marrëdhënieve të fëmijës me fëmijët e tjerë në shkollë, mund
të çojë në zbulimin e hershëm të problemeve që lidhen me bullizimin virtual. Kjo mund të
arrihet më lehtë duke inkurajuar prindërit që zhvillojnë marrëdhënie mbështetëse dhe
besimi me fëmijët e tyre, në mënyrë që ata të kenë më shumë gjasa që të zbulojnë ndonjë
problem të fëmijës që në momentet e para.
Rreth 40% e prindërve shprehen se, si pasojë e të ardhurave të pamjaftueshme nuk
mund të kenë internet në shtëpi dhe kjo kufizon aksesin e fëmijëve në internet. Por nga
ana tjetër rreth 90% e prindërve pranonin faktin se fëmijët e tyre frekuentonin internet
kafe, ne rastet kur donin që të argëtoheheshin apo ju duhej që të punonin për të përgatitur
projekte të shkollës. Në shumicën e rasteve fëmijët ishin të pashoqëruar dhe të
pakontrolluar gjatë përdorimit të internetit në internet kafe-të, çka shton dhe rrezikun e
lundrimit në faqe interneti të papërshtatëshme. Rreziqet nga përdorimi i internetit rriten sa
herë fëmijët mësojnë dhe përmirësojnë shkathtësitë për përdorimin e pajisjeve të
teknologjisë. Në ketë mënyrë ata krijojnë një lloj pavarësie, e cila nxit zbulimin dhe
gjetjen e mjeteve, mënyrave për qasje në faqe të internetit që kanë përmbajtje të
papërshtatshme për moshën e tyre. Kjo shoqërohet edhe me mungesën e ndërgjegjësimit
tëprindërve për rreziqet që sjell interneti dhe mungesa e njohurive për të kuptuar dhe për të
vendosur limite tek fëmijët në përdorimin e internetit.
Në disa raste të rinjtë preferonin ta bllokonin telefonin e tyre për të mos lejuar
prindërit të shikonin dhe kontrollonin telefonin. Në 70% të rasteve kur iu ishte kërkuar
fëmijëvenga ana e prindërve se çfarë po shikonin në internet, ata kishin refuzuar tu
tregonin. Më shumë refuzime kishin marrë prindërit me fëmijë adoleshent vajza.
Asnjë nga të intervistuarit nuk ishte në dijeni të egzistencës së aplikacioneve apo
filtrave që ata/ato vetë mund të vendosnin në kompiuterat e shtëpisë apo telefonat
inteligjentë për të kontrolluar apo monitoruar veprimarinë e fëmijëve të tyre.
Disa nga veprimet e limituara për të monitoruar fëmijët nga ana e prindërve në
aspektin e aksesit në telefona inteligjentë apo internet ishin: Heqja e telefonit (fshehja e
128
tij), bllokimi i internetit në shtëpi apo lejimi i përdorimit të internetit me kohë të kufizuar.
Kryesisht format e monitorimit të aplikuara nga prindërit janë forma të monitorimit fizik,
siç mund të jetë përfshirja në mënyrë aktive në aktivitetet e fëmijës kur ata janë në
internet, ose fizikisht të pranishëm kur fëmija është në internet. Prindërit i shikojnë mediat
sociale më shumë si të dëshme sesa ndihmuese për fëmijët. Në përgjithësi,zgjedhjet që
preferohen nga prindërit me fëmijë më të vegjël janë,mos lejimii fëmijëveqë të përdorin
mediat sociale, me qëllim shmangien e rreziqeve të ngacmimeve kibernetike.
Prindërit në përgjithësi nuk janë shumë të ndjeshëm për çështjet e privatësisë së
fëmijëve dhe kjo bën që fëmijët të marrin vetë masa për ta shmangur këtë element.
Prindërit mendojnë që thyerja e privatësisë është e rëndësishme për ta mbrojtur fëmijën,
duke menduar se kanë të drejtë të dijnë çdo informacion që ka lidhje fëmijën e tyre. Kjo
bie ndesh me nevojën për privatësi/hapësirë që duan fëmijët dhe që prindërit jo gjithmonë
e respektojnë.
Çështje të tjera të ngritura në lidhje me stilet e prindërimitishin pranimi se prindërit
tolerantë janë një faktor kyç, i cili mund të rriste rrezikun që fëmija i tyre të ishte bullues
virtual dhe të sulmote të tjerët, "Prindi i vëmëndshëm i kupton sinjalet që jep fëmija,
komunikon në mënyrë sistematike për të kuptuar ndryshimet që ndodhin tek ai".Një pjesë e
madhe e prindërve besojnë se stili autoritar do të ndihmonte më shumë në mbrojtjen e
fëmijëve nga bullizmi virtual. Të gjithë prindërit besojnë se fëmijët janë shumë të aftë në
përdorimin e teknologjisë, gjë që sillte vështirësi tek prindërit në monitoronin ose
përdorimin e teknologjisë për ta mbajtur nën mbikëqyrje fëmijën. Ekziston një boshllëk i
perceptuar si i tillë i aftësive në përdorimin e kompjuterit midis prindërve dhe fëmijëve, ku
disa prindër nuk kanë aftësi apo besim të mjaftueshëm për të mbikëqyrur fëmijën e tyre,
"nëse kam dicka të vështirë për të punuar në kompjuter djali më ndihmon, ai është
specialisti i kompjuterit”. Fëmijët perceptohen si të lindur me njohuri digjitale në
përdorimin e formave të teknologjisë në krahasim me prindërit e tyre. Pjesëmarrësit
raportuan se edhe nëse prindërit do të vendosnin kufizime në familje referuar aksesit në
internet,fëmijët përsëri do ta gjejnë mundësinë nëpërmjet shokëve/shoqeve në shkollë.
Asnjë nga të intervistuarit nuk kishte ndonjë ide sesi mund ta ndalonin fëmijën e tyre
apo ti ofronin atyre një internet të sigurtë. Prindërit nuk kishin dëgjuar për shërbimet që
129
mundësojnë një akses të sigurtë të fëmijëve në internet. Disa nga prindërit përmëndën
vetëm faktin e limitimit të kohës të qëndrimit në internet apo të mos lejimit të mbajtjes së
aparateve celularë nga ana e fëmijëve deri në një moshë madhore.
Në përgjithësi vihet re që prindërit nuk kanë informacion për rrezikun në të cilin
mund të përfshihet një fëmijë në internet dhe cilat mund të jenë dëmët që mund të sjellë
për fëmijën mungesa e internetit të sigurt.
5.4 Roli i prindërve në parandalimin e bullizimit virtual
Në të gjitha rastet e intervistuara, asnjë prind nuk pranoi se fëmija e tij mund të ishte
viktimë e bullizmit virtual. Edhe pse prindërit kanë pak ose aspak informacion për
bullizimin virtual, ata besonin se do ta kuptonin fëmijën e tyre nëse do përfshihej në një
sjellje të tillë. Gjithsesi të intervistuarit dhanë disa mendime sesi mund të ndjehej fëmija i
tyre në rast se do të ishte viktimë dhe se ai/ajo nuk do të kërkonte ndihmë per arsye se:
mund të ndjehej i kërcënuar dhe i frikësuar nga individë të njohur apo panjohur; i
stresuar dhe i mbyllur në vetvete; nuk do të ishte i bindur se prindi apo mësuesi do ta
kuptonin/besonin, ndihmonin apo papërkrahin; nuk do të tregoin me frikën se do t’i
ndalohej përdorimi i kompiuterit/celularit.
Prindërit e pranojnë faktin që fëmijët kanë pak gjasa që t’u tregojnë rreth bullizmit
virtual, pasi vërtet mund të ndihen të frikësuar dhe kërcënuar. Ngaana tjetër fëmijët mund
të mendojnë që kjo mund të jetë edhe një arsye që prindërit t’iu kufizojnë përdorimin e
internetit. Prindërit kanë nevojë për strategji alternative për të komunikuar me fëmijët dhe
për ti transmetuar atyre rëndësinë që kakërkimi i ndihmës në momente të tilla. Ato duhet
tu tregojnë fëmijëve të tyre se nuk do të ketë kufizime në përdorimin e internetit edhe nëse
ndodh bullizmi virtual. Ngaana tjetër, sido që të jenë kërcënimet, gjithmonë ka mundësi që
ata të adresohen dhe të gjejnë përkrahjetek të rriturit.
70% e prindërve pranonin se ato ishin të vetmit që mund të zgjidhnin problemet e
fëmijëve të tyre nëse do të ishin viktima të bullizmit virtual. Ata nuk përmendin mënyra
130
apo strategji konkrete sesi do vepronin nëse do të përballeshin me këto situata, duke qenë
se nuk e kanë menduar më parë jë gjë të tillë. 20% e prindërve mendonin se duke insistuar
dhe duke e pyetur fëimijën se çfarë e mundon apo kush po e ngacmon, ato do ti tregonin
me siguri.
Më pas të pyetur rreth rolit të shkollës në adresimin e problemit, 90% e prindërve e
konsideronin atë si shumë të rëndësishëm, sidomos nëse fëmija i tyre do të ndihmohej nga
psikologu/punojësi social i shkollës. Sipas prindërve të intervistuar, shkolla ka një rol
thelbësor për të parandaluar dhe trajtuar rastet e bullizmit virtual dhe jo vetëm. Disa prej
tyre e pranojnë që nëse do të kishin një situatë bullizmi, ata do të kërkonin mbështetjen e
shkollës që të mund ti ndihmonte me fëmijën e tyre.
Disa nga nevojat e shprehura nga ana e prindërve në lidhje me bullizmin virtual ishin:
• Nevoja për më shumë informacion në lidhje sesi mund ta ndihmonin fëmijën e tyre
nëse do të kishte probleme të kësaj natyre.
• Nevoja për informim në lidhje me parandalimin e bullizmit/ mirëmenaxhimin e
internetit.
• Nevoja e një diskutimi gjatë mbledhjeve me prindërit dhe mbikqyrje me të madhe
nga ana e mësuesëve në shkolla.
Në lidhje me nevojat e fëmijëve, prindërit ishin të papërgatitur për t’u përgjigjur, pasi
ishin të pa informuar. Prindërit theksojnë rolin shumë të rëndësishëm që ka shkolla për
edukimin e fëmijëve mbi këtë fenomen dhe për forcimin e rolit të prindërve dhe rritjen e
bashkëpunimit prind-shkollë.
Marrëdhënia midis prindërve dhe shkollës është një aspekt i rëndësishëm i trajtimit të
bullizimit virtual. Prindërit mendojnëse duhet të jenëmë shumëkërkues ndaj shkollës në
zhvillimin e programeve, strategjive për edukimin e fëmijëve dhe të rinjve mbi sigurinë në
internet dhe bullizimin virtual. Prindërit e pranojnë që edhe ata vetë duhet të jenë më
bashkëpunues me shkollën dhe të kenë një rol më aktiv për adresimin e këtyre cështjeve
dhe zhvillimin e politikave për bullizmin në shkollë. Ndërgjegjësimi dhe informimi i
prindërve mbi fenomenin e bullizmit virtual është thelbësor për parandalimin e tij.
Prindërit kanë nevojë që të edukohen dhe informohen dhe shkolla është një nga
institucionet që mund të rrisë kapacitetet e prindëve mbështetur në nevojat aktuale që
shkolla identifikon në punën me fëmijët.
131
Disa nga prindërit mbështetën mundësinë që nëse fëmija i tyre do të bullohej, ata do
të tentonin që të kontaktonin në mënyrë të drejtëpërdrejtë prindërit e dhunuesit. Të
intervistuarit besonin tek mirësia dhe ndjeshmëria e prindërve të tjerë, të cilët do të
reagonin dhe do ti ndihmonin për ta kapërcyer situatën. Ata besonin që kjo mund të ishte
edhe një mënyrë për ti adresuar gjërat sa më shpejt.
Të gjithë prindërit dëshironin që ngacmimi i drejtuar ndaj fëmijës të mbaronte sa më
shpjet, por dëshirat e tyre për ndryshimin e situatës varionin nga një risk që duhej
minimizuar për fëmijën e tij, në një adresim të fenomenit me qëllim zvogëlimin e rrezikut
për të gjithë fëmijët. Për pjesën më të madhe tëprindërve, qëllimi i tyre ishte thjesht të
minimizoheshin dëmtimet e drejtuara ndaj fëmijës së tyre, pavarësisht se kush tjetër mund
të ishte lënduar. Siç tha edhe një prind, "thjesht nuk dua që tëmë ngacmojnë fëmijën
tim”.Një pjesë e vogël e prindërve dëshironin të trajtonin shkaqet rrënjësore të ngacmimit
kibernetik,duke shkuar përtej nevojës për mbështje të fëmijës së tyre dhe duke adresuar
problemin më gjerësisht.Ata shpreheshin të interesuar edhe për fatin e fëmijëve të tjerë që
mund të binin njësoj pre e bullizmit virtual dhe që duheshin mbrojtur.
Është shumë e rëndësishme që prindërit t'i inkurajojnë adoleshentët të zbulojnë
incidentet duke folur hapur me ta, të monitorojnë aktivitetet në internet duke inkurajuar
adoleshentët që të praktikojnë udhëzimet e sigurisë gjatë përdorimit të internetit dhe
pajisjeve të tjera të komunikimit. Marrja e masave ekstreme si; mos përdorimi i
kompjuterit, ndërpreja e internetit shtojnë më shumë zemërimin tek fëmija, rrisin
mundësinë e përfshirjes së fëmijës në veprime të rrezikshme në mjedise të tjera jashtë
kontrolllit të prindërve dhe zvogëlojnë mundësitë që prindërit të mund të monitorojnë
fëmijën e tyre. Prindërit dhe fëmijët duhet të jenë të vetëdijshëm për faktorët e rrezikut,
duke përfshirë përdorimin e mjeteve të shumta teknologjike që kanë gjasa të rrisin
rrezikun që fëmijëttë përfshihen në bullizëm virtual.
132
KAPITULLI VI
6. DISKUTIME
6.1 Diskutime
Ku studim evidenton shkallën e seksting, bullizmit virtual dhe efektet psiko-sociale
midis adoleshentëve të shkollave të mesme në qytetin e Durrësit, si dhe shqyrton rolin e
prindërve në parandalimin dhe ndërhyrjet direkte për trajtimin e këtij fenomeni. Të rinjtë
gjithmonë e më shumë kalojnë një pjesë të rëndësishme të kohës në internet. Gjetjet e
studimit tregojnë se 93% e nxënësve dispononin telefona celularë dhe 76% e numrit të
përgjithshëm të tyre kanë gjithashtu edhe kompjuter në familjet e tyre, gjë që u mundëson
atyre të zhvillojnë komunikimin virtual kudo dhe kurdoherë. 95% e nxënësve të shkollave
të mesme janë shprehur se kanë llogari në rrjetet sociale si Facebook, Twiter, WhatsApp,
Viber etj. Për adoleshentët, përdorimi i të rrjeteve sociale, mesazheve dhe pajisjeve mobile
të internetit janë një komponent integral i jetës së përditshme (Livingstone, Haddon,
Gorzig, & Olafsson, 2011). Edhe Mishna et al. (2009) zbuloi se fëmijët po e përdorin
teknologjinë që në moshat më të reja dhe se duke nënvlerësuar përdorimin e saj, mund të
mos i mbrojmë fëmijët nga rreziqet.
Fusha e hulumtimit të bullizmit virtual është ende relativisht e re. Prandaj, studimet e
mëtejshme që lidhen me bullizmin virtual janë të rëndësishme. Për më tepër, format e reja
të bullizmit nëpërmjet teknologjisë po shtohen sa më shumë që teknologjia përparon.
Smith et al. (2008) prezanton se një e treta e fëmijëve të bulluar, nuk e raportonin
incidentin tek prindit. Përveç kësaj, nga ana tjetër koha që të rinjtë kalojnë online po vjen
duke u rritur. Frekuenca e komunikimit dhe mungesa e zbulimit të viktimizimit nga
bullizmi virtual duhet të studiohet pasi pasojat mund të jenë shumë të rënda për të rinjtë.
Megjithëse seksting është një praktikë relativisht e re në mesin e të rinjve, përparimet
e teknologjisë kohët e fundit po krijojnë një mjedis ku seksting mund të ndodh më
lehtësisht. Edhe studimet mbi seksting kërkojnë vëmendje, pasi shikohet si një ngacmim
që ka një potencial të sjell më shumë dëme për viktimën dhe pasoja më të rënda për atë që
133
e kryen. Shpejtësia e ndryshimeve kulturore dhe komunikuese në shoqëritë në të gjithë
botën, po ngrejnë një sërë çështjesh të tjera që po kthehen në sfida për shoqërinë dhe
institucionet që punojnë dhe garantojnë mbrojtjen e të drejtave të individëve dhe
veçanërisht të fëmijëve përballë teknologjive të reja. Mënyrat sesi i merr parasysh sistemi
ligjor ngacmimet që vijnë për shkak të bullizmit, bullizmit virtual dhe seksting, është me
rëndësi të veçantë dhe vërtet në praktikat ligjore duhen konsideruar disa ndryshime.
6.2 Fenomeni i bullizmit virtual dhe eksperiencat e të rinjve
Të rinjtë e sotëm janë gjithnjë e më shumë të fokusuar në internet, gjë e cila i rrezikon
ata të jenë gjithmonë e më shumë të ekspozuar ndaj ngacmimeve në internet. Abuzimi dhe
manipulimi me anë të teknologjisë po bëhet gjithnjë e më shumë problem, kjo e ndikuar
edhe nga zhvillimi i softuerave digjital që të rinjtë janë duke i përdorur gjithnjë e më
shumë.
Rritja eksponenciale e komunikimit elektronik dhe kompjuterik si dhe shkëmbimi i
informacionit gjatë dekadës së fundit, ka ndryshuar në mënyrë drastike ndërveprimet
shoqërore të individëve, strategjitë e të mësuarit dhe zgjedhjen e argëtimit. Shumica e të
rinjve i shohin këto mjete elektronike të komunikimit si "Mjete të domosdoshme për jetën
e tyre shoqërore” (Limber, Kowalski & Agatston, 2009)
Edhe sipas të dhënave të marra nga studimi, 92% e të rinjve janë përgjigjur pozitivisht
që njohin fenomenin e bullizmit i cili po shfaqet gjithnjë e më tepër në shoqërinë
Shqiptare. 25% e nxënësve që e njohin këtë fenomen shprehen se e kanë marrë
informacionin lidhur me bullizmin nga shkolla, të ndjekur nga 15% të tjerë që i referohen
internetit. 12% e kanë dëgjuar nga media ndërsa 10% të tjerë nëpërmjet Psikologëve apo
Punonjësve Socialë. Në lidhje me bullzimin virtual të rinjtë raportojnë që bullizmin virtual
e njohin më pak, 77% krahasuar me 92% e të rinjve që njihnin fenomenin e bullizmit në
përgjithësi. Edhe studimet tregojnë se më shumë se 97% e të rinjve në Shtetet e Bashkuara
janë të lidhur me internetin në një farë mënyre (Tokunaga, 2010).
134
Të rinjtë e karakterizuan veten si të varur nga teknologjia e komunikimit, për arsye të
ndërveprimit, kohës që kalojnë në kompjuterët e tyre dhe në telefonat celularë. Të rinjtë
kalojnë një kohë relativisht të gjatë duke përdorur internetin si në shkollë, familje dhe
mjedise të tjera. Sipas të dhënave raportohet se 45% e tyre e përdorin internetin disa herë
në javë, të ndjekur nga 27% të tjerë që hyjnë në internet çdo ditë dhe madje 20% e tyre jo
vetëm që e përdorin çdo ditë por nuk e kufizojnë atë deri në mbrëmje vonë. Në fundjavë
ku 44% e totalit të nxënësve, shpehen se e përdorin komunikimin në rrjete më tepër se 4
orë, të ndjekur nga 30% të tjerë që deklarojnë se komunikimi elektronik u zë 2-4 orë. Këto
gjetje korrespondojnë me literaturën, e cila tregon se përdorimi i internetit nga të rinjtë
është mënyra më e prefruar për të kaluar kohën (Hinduja & Patchin, 2009). Rreth dyzet e
pesë milionë të rinj në Shtetet e Bashkuara midis moshës 10 dhe 17 vjec përdorin
internetin çdo ditë (Williams & Guerra, 2007). Përveç rritjes së madhe të aftësive të
ndërveprimit social midis të rinjve, interneti siguron edhe forume për bashkëmoshatarët të
cilat shërbejnë si hapsira pët të ngacmuar njëri-tjetrin.
Të rinjtë e pranojnë që kanë parë shokët dhe shoqet të shfaqin shenja të bullizmit ndaj
tyre dhe një pjesë tjetër pranojnë se kanë bulluar shokët/shoqet. Sipas të dhënave të
studimt, 16% e nxënësve shprehen se shokët/shoqet e tyre kanë shfaqur shenja bullizmi
ndaj tyre ndërsa 21% e tyre pranojnë se kanë bulluar shokët/shoqet e tyre gjithashtu. Në
vitin 2009, një anketë e MARC tek studentët e diplomuar zbuloi se 27% pranuan se kishin
kryer ngacmime virtuale (Englander, 2009).
27% e të rinjve e pranojnë se kanë dërguar shpesh herë mesazhe duke lënduar dikë
apo duke u tallur me persona të tjerë. Institucioni “Veprimi për Fëmijët” (ish-Shtëpia
Kombëtare e Fëmijëve, 2002) e vendosur në Britaninë e Madhe, shqyrtoi bullizmin virtual
në mesin e 770 adoleshentëve (11 deri në 19 vjeç). Studiuesit zbuluan se një në katër
adoleshentë (25%) raportojnë se po sulmohen me teknologji elektronike.
Nga studimi: Analizimi i marrëdhënies midis shëndetit fizik dhe psikologjik, lidhjes
prind-fëmijë dhe bullizmit virtual tek adoleshentët në zonat urbane dhe periferike Jemica
Monique Carter Wayne State University
Marrja e mesazheve, fotove/videove lënduese dhe shqetësuese, padyshim që krijon
përjetime negative tek të rinjtë. Sipas tyre 47% raportojnë se shqetësimi i tyre në këto
raste është i madh ose shumë i madh. Edhe studimet e tjera raportojnë se bullizmi virtual
135
po i nxit nxënësit të përjetojnë ndjenja zemërimi, pafuqi, frikë dhe trishtim. Bullizmi
virtual ka disa rezultate negative të njëjta si ngacmimi ballë për ballë. Studimet kanë
treguar se bullizmi virtual në (mes të tjerash) shkakton trishtim, depresion, pafuqi, frikë
dhe delikuencë (Aluedse, 2006), ose sjellje agresive/hakmarrëse.
Nxënësit që janë ngacmuar raportojnë se janë të trishtuar, të shqetësuar, të frikësuar
dhe të paaftë për t'u përqëndruar në shkollë (Beran & Li, 2005) dhe mund të raportojnë
mbi vështirësitë sociale, përdorimin e drogës dhe alkoolit dhe çrregullime të të ngrënit
(Fosse & Holen, 2006, Ybarra & Mitchell, 2007). Të rinjtë e viktimizuar kanë më shumë
gjasa të anashkalojnë shkollën (Wolak, Mitchell, & Finkelhor, 2006). Të rinjtë, të cilët
ngacmojnë të tjerët kanë gjasa të pajtohen me thyerjen e rregullave dhe të kenë probleme
me agresionin (Ybarra & Mitchell, 2007).
Edhe Marini et al. (2006) konfirmon se përderisa ngacmimi është një formë
sistematike dhe e përsëritur e agresionit që përfshin bashkëmoshatarët, ekzistojnë një sërë
problemesh psiko-sociale që shoqërojnë këtë dukuri, duke përfshirë vetëbesim të ulët,
pranim të lartë të sjelljes antisociale dhe gabimit. Për më tepër, viktimat raportojnë
gjithashtu për një sërë vështirësish të brendshme që lidhen me ankthin, depresionin dhe
vetëvlerësimin e ulët. Davis (2001) pohoi se problemet psiko-sociale si depresioni dhe
vetmia i predispozon disa përdorues të internetit në krijimin e njohjeve që rezultojnë
negative.
Në lidhje me ndikimin që ka shoqëria në veprimtarinë virtuale të të rinjve, sipas të
anketuarve, ¼ e tyre pranojnë se shoqëria e tyre apo grupi shoqëror ku ata janë pjesë,
ndikon shumë ose jashtë mase shumë në lidhje me gjërat që ata mendojnë dhe bëjnë në
komunikimin e tyre virtual, kurse për gjysmën e tyre, ndikimi i shoqërisë ndihet pak ose
aspak. ,Të dhënat e analizës së testit të pavarësisë midis bullizmit virtual dhe faktit nëse
shoqëria ka ndikim, tregojnë se shoqëria ndikon shumë në përhapjen e këtij fenomeni.
Adoleshentët në përgjithësi kalojnë më shumë kohë me grupin e tyre të
bashkëmoshatarëve dhe më pak kohë nën mbikqyrjen direkte të prindërve. Prandaj, grupet
e bashkëmoshatarëve mund të ndikojnë në vlerat e adoleshentëve më shumë se prindërit
(Bjorklund & Pellegrini, 2000).
136
6.3 Seksting dhe ndikimi i tij në sjellen e nxënësve
44% e të rinjve raportojnë se nuk kanë informacion mbi fenomenin e seks-teksting.
Për ata të cilët kanë dijeni lidhur me seks-tekstin, burimet kryesore të marrjes së këtij
informacioni janë kryesisht interneti, shkokët/shoqet respektivisht me 39% dhe 15%, por
nuk përjashtohen edhe burime të tjera alternative informacioni si diskutimet në familje apo
gjatë takimeve me psikologë dhe punonjës socialë gjithashtu. Të rinjtë kanë integruar
teknologjinë online dhe digjitale në jetën e tyre të përditshme dhe kjo po vjen dhe po bëhet
gjithmonë e më komplekse. Sipas të dhënave të studimit 39% e të rinjve kanë marr
informacion për seks-tekstin nga interneti.
33% e te rinjve e pranojnë që janë pak, disi dhe shumë të prirur që të dërgojnë
mesazhe, foto/video me karakter intim tek personat e tjerë. Edhe pse potencialisht mund të
jetë argëtuese, në kohën e dërgimit të mesazheve nga të rinjtë ata nuk arrijnë të marrin
parasysh pasojat e mundshme të këtyre dërgimit të këtyre imazheve. 17% të tjerë e
pranojnë se personat e tjerë u a kanë vjedhur fotot/videot etj, disa herë dhe vetëm
respektivisht 3% dhe 1% e pohojnë se kjo lloj vjedhje elektronike ndodh vazhdimisht.
Vihet re marrja dhe posedimi i materialeve/imazheve potencialisht të paligjshme nga ana e
të rinjëve dhe ndërkohë ata nuk janë të ndërgjegjshëm për faktin se ata po publikojnë
imazhe pa pëlqimin e individit tjetër. Kowalski et al. (2007) vunë re se adoleshentët nuk e
lidhnin sjelljen e rrezikshme të seks-testit me mundësinë e ndonjë pasoje negative, sepse
truri i tyre nuk është plotësisht i zhvilluar; sidomos korteksti para-frontal që vlerëson
rreziqet dhe konsideron pasojat. Në Mbretërinë e Bashkuar dhe në SHBA, seksting ka
pasoja ligjore për të miturit të cilët janë akuzuar për prodhimin e materialeve seksualisht
eksplicite (Arcabascio, 2010). Një tjetër studim i bërë nga Temple, J. R. et al. (2012)
përfshiu 948 nxënës të shkollave të mesme, 56 % e të cilëve ishin vajza. 28 % e nxënësve
raportuan se kishin dërguar një foto të zhveshur dhe 31 % raportuan se kishin kërkuar një
person për seksting. Në përgjithësi, 1 në 4 adoleshent ka dërguar një fotografi lakuriqe në
mënyrë elektronike (Temple, J. R. et al., 2012). Kjo tregon që seksting në mesin e
adoleshentëve po ndodh.
137
Nga të dhënat e studimit rezulton se nxënësit që janë bullist ka më shumë gjasa që të
jenë edhe dërgues kryesisht të mesazhe ose thënë ndryshe ata që zhvillojnë më së shumti
edhe seksting. Koeficienti i korrelimit midis tyre ka vlerën rxy=0.504, pra një vlerë kjo
positive që tregon lidhjen e drejtpërdrejtë të variablave por edhe me vlerë të lartë korrelimi
gjithashtu. Pra, sa më shumë bullon kjo kategori nxënësish, aq më shumë shance ka që të
zhvillojnë edhe seksting.
Seksting dhe bullizmi virtual ose praktikat me të cilat adoleshentët shkëmbejnë
fotografi me njëri-tjetrin ose detyrojnë adoleshentët e tjerë duke përdorur teknologjinë,
janë në rritje. Në disa vënde nisur nga thirrja publike për veprim, ligjvënësit po hartojnë
ligje që kriminalizojnë të dyja, si seksting dhe bullizmin virtual.
Seksting ndikon tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve të bulluar/apo ata/ato që
bullojnë dhe ky ndikim është më i madh tek djemtë. Testi i pavarësisë edhe në këtë rast
tregon se fenomeni i seksting lë gjurmën e vet tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve që
janë të bulluar por edhe tek ata që bullojnë. Nxënësit e klasave të XI dhe XII janë ato që
dërgojnë shpesh herë apo edhe gjithmonë mesazhe me karakter intim, respekjtivisht me
38% dhe 33%. Nxënësit e klasave të tjera dërgojnë më pak. Një shpjegim i mundshëm për
këtë është se rritja e moshës rrit gjasat e krijimit të marrëdhënieve intime (konteksti në të
cilin ndodhin shumë sjellje seksting) dhe përdorimit gjithmonë e më të shpeshtë të rrjeteve
sociale. Adoleshentët më të mëdhenj kanë më shumë gjasa të dërgojnë imazhe seksuale
krahasuar me pjesëmarrësit më të rinj (dmth 12 vjeç), respektivisht 8% kundrejt 4%
(Lenhart, 2009).
Të dhënat e studimit tregojnë se djemtë shpesh herë marrin më tepër mesazhe me
karakter intim krahasuar me vajzat, respektivisht 71% e djemëve dhe 29% e vajzave.
Ndërsa në lidhje me alternativën “gjithmonë”, raporti midis tyre është 86% dhe 14%, pra
në 7 nxënës 6 prej tyre që marrin mesazhe me karakter intim gjithmonë janë djem. Edhe
gjetjet e Reyns et al (2014), tregojnë se meshkujt kishin më shumë gjasa femrat që të
marrin mesazhe seks-tekst. Kjo mund të jetë për shkak të faktit se meshkujt kanë më
shumë gjasa sesa femrat që të ushtrojnë presion ndaj të tjerëve për të dërguar mesazhe me
karakter seksual. Temple R. et al. (2012) zbuloi se 46 % e djemve kërkuan të marrin një
sekstekst krahasuar me 21 % të vajzat që kërkuan të marrin sekstekst.
138
Një nga karakteristikat më të rëndësishme të vendit që mund të ndikojnë në sjelljen e
seksting janë vlerat kulturore që mbizotërojnë në një shoqëri. Vlerat kulturore formojnë
praktikat e përditshme, qëndrimet dhe sjelljet e një shoqërie (Schwartz & Boehnke, 2004).
Koncepti i gjinisë lidhet me kulturën që krijon "kuptime shoqërore dhe se çfarë pritet nga
secila gjini" (Wood, 2013). Prandaj, "seksting nuk është një aktivitet gjinor-neutral, por në
fakt ndikohet nga dinamika gjinore" (Walker et al., 2012). Rolet gjinore të ndërtuara në
mënyrë kulturore ndihmojnë në krijimin e sjelljes sonë çdo ditë, prandaj ata janë një
ndikim shumë më i fortë sesa një faktor biologjik më vete.
6.4 Roli i familjes dhe institucioneve arsimore në adresimin e
problematikave që lidhen me bullizmin virtual
Mishna et al. (2009) tregojnë në hulumtimin e tyre se fëmijët e lejojnë viktimizimin
nga bashkëmoshatarët, sepse kanë frikë pasi prindërit e tyre nuk do ti lejojnë më të
përdorin teknologjinë. Në të vërtetë, disa nga prindërit që morën pjesë në studim treguan
se ata do të largonin fëmijët nga teknologjia, nëse do të zbulonin se fëmijët e tyre do të
ishin pjesë bullizimit virtual. Për më tepër, fëmijët mund të mendojnë se prindërit e tyre e
kanë të pamundur për t'i ndihmuar ata në situata të bullizmit virtual për shkak të njohurive
të pakta ose mungesës së njohurive në fushën e teknologjisë.
Nga ana tjetër të dhënat e marra nga intervistat me prindërit tregojnë se ata në
përgjithsi besojnë se nëse fëmijët do kenë ngacmime ose probleme të ndryshme ata/ato do
të diskutojnë me ta. Nga ana tjetër ata e pranojnë që kjo është një moshë që fëmijët kanë
një llojë tërheqje më të madhe nga bashkëmoshatarët, gjë që ndikon edhe në marrëdhëniet
prind-fëmijë. Dhe rreth 70% e prindërve të intervistuar besojnë që edhe nëse fëmija nuk
do të donte të fliste me prindërit, ata/ato do ta kuptonin fëmijën e tyre pasi do të reagonte
ndryshe nga rutina e përditshme.
Përfshirja e prindërve në fushën e teknologjisë është shumë e rëndësishme, me qëllim
që të mund të sigurojnë përdorimin në mënyrë të sigurtë të internetit dhe edukimin në
lidhje me internetin tek të rinjtë.
139
Vetëm 13% e të rinjve e pranojnë faktin se prindërit u kontrollojnë pothuaj gjithmonë
telefonin apo kompjuterin e tyre, ndërsa në 74% të rasteve të tjera ky kontroll nuk ndodh
pothuajse asnjëherë apo në raste tepër të rralla. Nga ana tjetër vetë prindërit shprehin
shqetësimin se kanë njohuri shumë të pakta mbi internetin ç’ka e bën të vështirë që të kenë
kontroll mbi fëmijët e tyre mbi përdoimin e internetit. Ndërkohë, ata vetë e pohojnë që
është shumë e nevojshme që të njohin teknologjinë njësoj si fëmijët, sepse mungesa e
njohurive kthehet në një pengesë shumë të madhe në të kuptuarit e asaj se çfarë ndodh me
fëmijët.
Shpesh prindërit nuk janë në dijeni të bullizmit që po ndodh me anë të mjeteve
elektronike, ose ata besojnë se nuk është dhe aq e keqe, të paktën sa fëmija e tyre e
raporton atë (Slonje & Smith, 2008). Edhe gjetjet e studimit tregojnë se perceptimi i
rrezikut të bullizmit virtual nga prindërit është i ndryshëm dhe kjo lidhet edhe me
mungesën e informacionit mbi format dhe pasojat që ka bullizmi virtual. Vetëm pak (rreth
25% e tyre) nga prindërit e pranuan se fëmija i tyre mund të rrezikohej nga bullizmi
virtual, pasi ato nuk kishin mundësi që ti kontrollonin fëmijët e tyre
54% të rasteve nxënësit shprehen se prindërit apo familjarët e tyre reagojnë ndaj
shqetësimeve/nevojave të tyre madje edhe i mbështesin ata/ato, por ka edhe raste kur nga
prindërit nuk ka asnjë lloj reagimi edhe pse janë deklaruar vetëm nga 9% e tyre, duke
vazhduar edhe më tej, se jo vetëm nuk reagojnë, por as nuk i mbështesin pothuaj asnjëherë
në 11% të rasteve. Nga ana tjetër edhe pse prindërit nuk kanë informacion mbi bullizmin
virtual, 70% e tyre e pranonin se ato ishin të vetmit që mund të zgjidhnin problemet e
fëmijëve të tyre nëse do të ishin viktima të bullizmit virtual. Kjo lidhet edhe me arysen që
ata nuk dinë se ku mund të kërkojnë ndihmë nëse do ndodheshin përballë situatave të tilla.
Shkolla është i vetmi institucion ku disa prej tyre do të drejtoheshin.
Gjetjet e studimit tregojnë se roli i familjes në parandalimin e fenomenit të bullizmit
virtual ashtu sikurse edhe në fenomene të tjera të përhapura tek adoleshentët e kësaj
moshe, mbetet i rëndësishëm. Për shkak se bullizmi virtual shpesh ndodh jashtë shkollës,
prindërit duhet të kenë njohuri në lidhje me faktin se si të rinjtë e përdorin teknologjinë
(D'Antona, Kevorkian, & Russom, 2010). Për më tepër, studimet e fundit kërkimore kanë
treguar se përdorimi i internetit është një aktivitet i bazuar në shtëpi (Lee & Chase, 2007,)
140
duke e bërë atë më të rëndësishëm për prindërit, duke i dhënë mundësinë që të luajnë një
rol aktiv në mbikëqyrjen e fëmijëve të tyre gjatë kohës që ata/ato po përdorin teknologjinë.
Vetëm 6% e të rinjve kanë deklaruar se kanë komunikim të shpeshtë apo edhe të
përhershëm me mësuesit apo punonjët socialë të shkollës, ndërsa pjesa më e madhe e tyre
me 74%, nuk kanë komunikuar asnjëherë me ta përsa i takon çështjeve që lidhen me
bullizmin në përgjithësi dhe 14% të tjerë vetëm në raste të rralla kjo edhe për arsyen se në
64% të rasteve ata/ato shprehen se nuk ndihen të lirë për të komunikuar me ta për këtë
temë. Monitorimi, si dhe diskutimet rreth teknologjisë, nuk kryhen rregullisht apo tërësisht
brenda shumë familjeve (Eastin, Greenberg, & Hofschire, 2006)
Përveç kësaj, përgjegjësia prindërore për të monitoruar përdorimin e teknologjisë nga
fëmijët është e vështirë kur prindërit dhe fëmijët kanë qasje të ndryshme ndaj teknologjisë
(Beale & Hall, 2007). Sipas informacioneve të raportuara nga prindërit, asnjë nga të
intervistuarit nuk ishte në dijeni të egzistencës së aplikacioneve apo filtrave që ata/ato vetë
mund të vendosnin në kompjuterat personal apo telefona inteligjent, për të kontrolluar apo
monitoruar veprimarinë e fëmijëve të tyre.
Disa nga veprimet e limituara për të monitoruar fëmijët nga ana e prindërve në
aspektin e aksesit në telefona inteligjent/ internet ishin; Heqja e telefonit (fshehja e tij) apo
bllokimi i internetit në shtëpi ose lejimi i përdorimit të internetit me kohë të kufizuar.
Kryesisht format e monitorimit të aplikuara nga prindërit janë forma të monitorimit fizik
siç mund të jetë; përfshirja në mënyrë aktive në aktivitetet e fëmijës kur ata janë në
internet ose fizikisht të pranishëm kur fëmija është në internet.
Mësuesit luajnë një rol të rëndësishëm në klimën e shkollës. Ellis dhe Shute (2007)
raportojnë se perceptimi i mësuesve lidhur me ashpërsinë e bullizmit, luajti një rol të
rëndësishëm në vendimin e tyre nëse duhet të ndërhynin për ta zgjidhur situatën apo jo.
90% e prindërve të intervistuar në studim e konsideronin si shumë të rëndësishëm rolin e
shkollës, sidomos nëse fëmija i tyre do të ndihmohej nga punonjësi social apo psikologu i
shkollës. Sipas prindërve të intervistuar shkolla ka një rol thelbësor për të parandaluar dhe
trajtuar rastet e bullizmit virtual dhe jo vetëm. Disa prej tyre e pranojnë që nëse do të
kishin një situatë bullizmi, ata do të kërkonin mbështetjen e shkollës që të mund ti
ndihmonte me ekspertizën e saj. Për 22% të të rinjve reagimi i stafit mësimor apo
punonjësve socialë/psikologëve është pothuaj i vazhdueshëm, ndërsa në opinionin e 32%
141
të tjerëve ky reagim nuk ka ndodhur asnjëherë dhe rrallë herë vetëm në 16% të rasteve të
tjera.
Të rinjtë e pyetur në lidhje me përpjekjet e mësuesve dhe stafit të shkollës për ta
parandaluar bullizmin virtual, 41% e tyre raportojnë se kjo gjë nuk ka ndodhur asnjëherë
dhe rrallë herë vetëm në 11% të rasteve. Nga ana tjetër prindërit e intervistuar mendojnë
që duhet të jenë shumë më aktivë dhe ti kërkojnë shkollës që të zhvillojë programe,
strategji për edukimin e fëmijëve dhe të rinjve mbi sigurinë në internet dhe bullizimin
virtual. Prindërit e pranojnë që edhe ata vetë duhet të jenë më bashkëpunues me shkollën
dhe të kenë një rol më aktiv për adresimin e këtyre çështjeve dhe në zhvillimin e
politikave kundër bullizmit në shkollë.
Mësuesit, si dhe prindërit, duhet të jenë të vetëdijshëm për format e ndryshme të
bullizmit virtual dhe duhet të kenë njohuri të mjaftueshme se çfarë veprimesh mund të
ndërmarrin për të parandaluar atë nga përshkallëzimi. Kur lindin incidente të bullizmit
virtual, prindërit duhet të informojnë shkollën në mënyrë që të krijohet një partneritet për
të adresuar rastet e bullizmit virtual (Kowalski, Limber & Agatston, 2008). Prindërit e
intervistuar theksojnë rolin shumë të rëndësishëm që ka shkolla për edukimin e fëmijëve
mbi këtë fenomen dhe për forcimin e rolit të prindërve dhe rritjen e bashkëpunimit midis
tyre. Prindërit kanë nevojë që të edukohen/informohen dhe shkolla është një nga
institucionet që mund të rrisë kapacitetet e tyre në lidhje me nevojat aktuale në punën me
fëmijët. Në përgjithësi, prindërit janë të panjohur me teknologjinë moderne të
komunikimit dhe si pasojë nuk janë në dijeni nëse fëmijët e tyre merren me bullizmin
virtual, si në rastin kur ata/ato janë viktima apo bullojnë të tjerët (Dehue et al., 2008).
142
6.5 Startegjitë e mbojtjes nga bullizmi virtual
Referuar idesë nëse prindërit njohin apo jo strategji që shërbejnë për të parandaluar
bullizmin virtual, 66% e tyre nuk kanë asnjë ide nëse ka një strategji për këtë fenomen dhe
vetëm 34% të tjerë shprehen pozitivisht, madje duke treguar dhe burimet e marrjes së këtij
informacioni ku në vend të parë renditet informacioni nëpërmjet internetit, rrjeteve
sociale, kryesisht facebook-u, instagrami etj, por edhe nga shokët/shoqet e tyre. Familjarët
dhe një pjesë tepër e vogël deklarojnë se ka qënë eksperienca e tyre personale që i ka
shtyrë të njohin strategji e metoda kundër bullizmit në përgjithësi dhe atij virtual në
veçanti. Prindërit duhet të kuptojnë më shumë rreth perceptimeve të të rinjve për rreziqet e
internetit dhe t'i ndihmojnë ata të zhvillojnë strategjitë e mbrojtjes (Staksrud &
Livingstone, 2009)
Në lidhje me strategjitë e mbrojtjes nga bullizmi virtual, prindërit e intervistuar
rradhitën më shumë strategji ndëshkuese, të cilat çojnë drejt zvogëlimit të hapsirave të
komunikimit të fëmijëve me prindërit për çështje që lidhen me teknologjinë. Prindërit
kanë nevojë për strategji alternative për të komunikuar me fëmijët dhe për të transmetuar
informacionin rreth rëndësisë që ka kërkimi i ndihmës në momente të tilla. Ato duhet tu
tregojnë fëmijëve të tyre se nuk do të ketë kufizime në përdorimin e internetit edhe nëse
ndodh bullizmi virtual. Dhe nga ana tjetër cilat do të jenë kërcënimet, gjithmonë ka
mundësi që ata të adresohen nga të rriturit. Krijimi i një mjedisi të respektueshëm në të
cilin fëmijët ndihen rehat, duke ngritur pyetje rreth përdorimit të internetit, e bën më të
lehtë për prindërit të gjejnë mundësinë për të udhëzuar fëmijët e tyre mbi risqet e internetit
(Elias, 2007). Një mjedis i respektueshëm dhe i hapur sygjerohet edhe kur diskutohet për
sigurinë në internet (Youn, 2008). Prindërit duhet të kenë një linjë të hapur të komunikimit
me fëmijët e tyre rreth aktivitetit të tyre teknologjik (Youn, 2008).
143
KAPITULLI VII
7. PËRFUNDIME REKOMANDIME
7.1 Përfundime
7.1.1 Aksesi dhe përdormi i teknologjisë dhe rrjeteve sociale nga të
rinjtë
• 93% të rinjëve të pyetur janë shprehur se disponojnë telefona celularë dhe 76% e
numrit të përgjithshëm të tyre kanë gjithashtu edhe kompjuter në familjet e tyre,
gjë që u mundëson atyre të zhvillojnë komunikimin virtual kudo dhe kurdoherë.
Numri i të rinjve që po përdorin teknologjinë po vjen duke u rritur nga viti në vit
dhe nga ana tjetër kjo është shoqëruar me ulje të moshës, pra tendeca është që të
rinjtë të fillojnë të përdorin teknologjinë në një moshë akoma më të vogël.
• 95% e nxënësve të shkollave të mesme janë shprehur se kanë llogari në rrjetet
sociale si Facebook, Twiter, WhatsApp, Viber etj. Përmes rrjeteve sociale,
adoleshentët i ekspozohen rregullisht seksualitetit dhe ndaj sjelljes seksuale.
Studimet kanë treguar se ekspozimi ndaj kësaj përmbajtje shpesh lidhet me
angazhim të hershëm në marrëdhëniet seksuale.
• Të rinjtë kalojnë një kohë relativisht të gjatë duke përdorur internetin si në shkollë,
familje dhe mjedise të tjera. Sipas të dhënave raportohet se 45% e tyre e përdorin
internetin disa herë në javë, të ndjekur nga 27% të tjerë që hyjnë në internet çdo
ditë, madje 20% jo vetëm që e përdorin çdo ditë por nuk e kufizojnë atë deri në
mbrëmje vonë.
144
• 45% e të rinjve shprehen se gjatë kohës të qëndrimit në shkollë e përdorin pak
minuta komunikimin elektronik në rrjetet e ndryshme sociale, ndërsa 35% të tjerë
pothuase nuk i përdorin aspak këto rrjete komunikimi. E kundërta ndodh në
fundjavë ku 44% e totalit të të rinjve shpehen se e përdorin komunikimin në këto
rrjete më tepër se 4 orë, të ndjekur nga 30% të tjerë që deklarojnë se komunikimi
elektronik u zë 2-4 orë.
• 30% e tyre shprehen se dërgojnë më pak se 10 mesazhe në ditë duke vazhduar me
23% të tjerë që shprehen se dërgojnë nga 10-50 mesazhe, foto, video, etj gjatë
ditës. Më tej me 22% renditen ata të rinj që dërgojnë më tepër se 100 mesazhe
foto, video etj. Një nga përdorimet primare të telefonëve celularë tek të rinjtë është
që të dërgojnë mesazhe që përmbajnë të dhëna digjitale. Këto të dhëna përfshijnë
tekste, tinguj, video ose fotografi dhe janë një formë e komunikimit që nuk
përfshin komunikim të drejtpërdrejtë verbal.
7.1.2 Shkalla e informimit të të rinjve mbi bullizmin dhe seksting
• Niveli i informacinit rreth fenomenit të bullizmit tek të rinjtë është rritur duke qenë
se vitet e fundit edhe shkollave ju është dashur të adresojnë problematika të tilla.
Sipas të dhënave të marra nga studimi 92% e të rinjve janë përgjigjur pozitivisht që
njohin këtë fenomen. 25% e nxënësve që e njohin këtë fenomen shprehen se e
kanë marrë informacionin lidhur me bullizmin nga shkolla, të ndjekur nga 15% të
tjerë që i referohen internetit. 12% e kanë dëgjuar nga media ndërsa 10% të tjerë
nëpërmjet punonjësve socialë apo psikologëve.
• 77% e të rinjve shprehen se e njohin fenomenin e bullizmit virtual dhe
informacionin lidhur me këtë fenomen e kanë marrë kryesisht nga interneti, nga
shkolla, nga shokët/shoqet etj respektivisht me 26%, 17% dhe 12%. Të rinjtë
raportojnë që bullizmin virtual e njohin më pak, 77% krahasuar me 92% e të rinjve
që njihnin fenomenin e bullizmit në përgjithësi.
145
• 16% e nxënësve shprehen se shokët/shoqet e tyre kanë shfaqur shenja bullizmi
virtual ndaj tyre, ndërsa 21% e tyre pranojnë se kanë bulluar shokët/shoqet e tyre
gjithashtu. Ndërkohë që pak më tepër se gjysma e tyre me 53% e pranojnë se
njohin shokë/shoqe apo edhe të afërm të tyre të cilët ndihen të bulluar apo
kërcënuar virtualisht nga të tjerë.
• 56% e të rinjve janë përgjigjur pozitivisht se kanë informacion mbi seksting dhe
pjesa tjetër me 44% nuk kanë informacion për këtë fenomen që shoqëron
bullizmin. Për ata të cilët kanë dijeni lidhur me seks-tekstin, burimet kryesore të
marrjes së këtij informacioni janë kryesisht interneti, shkokë/shoqet respektivisht
me 39% dhe 15%, por nuk përjashtohen edhe burime të tjera alternative
informacioi si diskutimet në familje apo gjatë takimeve me punonjës socialë dhe
psikologë gjithashtu.
7.1.3 Eksperiencat personale të të rinjve në lidhje me dërgimin dhe
marrjen e fotove, videove, mesazheve
• Sipas të dhënave një pjesë e të rinjve raportojnë se ndjehen të shqetësuar në rastin
e dërgimit të mesazheve fotove/videove tek personat e tjerë. Në opinionin e 27%
të nxënësve të pyetur ky fenomen i dërgimit të mesazheve, fotove/videove etj tek
personat e lënduar ndikon dhe i shqetëson shumë, ndërkohë që për 48 % të tjerë ky
fenomen nuk ndikon aspak ose ndikon pak në ndjesitë e tyre dhe kryesisht tek
meshkujt me respektivisht me 57% dhe 53%
• Marrja e mesazheve, fotove/videove lënduese dhe shqetësues padyshim që krijon
përjetime negative për të rinjtë. Sipas tyre 47% raportojnë se shqetësimi i tyre në
këto raste është i madh ose shumë i madh. Ndërkohë që për 17% është mesatar dhe
për pjesën tjetër prej 36% këto mesazhe të këtij karakteri përbëjnë pak ose aspak
146
shqetësim në përditshmërinë e tyre një problem ky vërtet serioz për këtë kategori
adoleshentësh.
• Numri i të rinjve që vetëdeklarojnë pritjet e tyre për të dërguar mesazhe, foto/video
me karakter intim paraqitet i ulët por përsëri fenomeni egziston dhe është
shqetësues për këtë moshë. 33% e te rinjve e pranojnë që janë pak, disi dhe shumë
të prirur që të dërgojnë mesazhe, foto/video me karakter intim tek personat e tjerë.
Edhe pse potencialisht mund të jetë argëtuese në kohën e dërgimit të mesazheve
nga të rinjtë ata nuk arrijnë të marrin parasysh pasojat e mundshme të këtyre
imazheve.
• Sot njihet rëndom fenomeni i hapjes së adresave të rreme në rrjetet sociale dhe kjo
u ka ndodhur 25% të nxënësve të përfshirë në pyetësor, me qëllim për të prishur
dhe dëmtuar imazhin e tyre. Vihet re marrja dhe posedimi i materialeve/imazheve
potencialisht të paligjshme nga të rinjtë dhe ata nuk janë të ndërgjegjshëm për
faktin që ata publikojnë imazhe të tilla pa pëlqimin e individit.
• Referuar të dhënave të studimit nxënësit që janë bullist ka më shumë gjasa që të
jenë edhe ata që dërgojnë kryesisht edhe mesazhe seksteks ose thënë ndryshe ata
që zhvillojnë më së shumti edhe sekstekst.
• Në lidhje me diferencat gjinore sipas të dhënave 54% e atyre që deklarojnë se
dërgojnë shpesh herë mesazhe me përmbajtje seks-tekst janë meshkuj dhe 46%
janë femra, ndërsa 67% e atyre që dërgojnë gjithmonë seks-tekst janë djem. Në
lidhje me diferencat fshat-qyetet raportohet se nxënësit e shkollave të qytetit
dërgojnë më shumë mesazhe me karakter intim krahasuar me ata që jetojnë në
fshat në frekuencën shpesh herë apo gjithmonë respektivisht me 69% dhe 83% të
totalit të secilës kategori.
147
• Të dhënat e studimit tregojnë se djemtë shpesh herë marrin më tepër mesazhe me
karakter intim krahasuar me vajzat, respektivisht 71% e djemëve dhe 29% e
vajzave. Ndërsa në lidhje me alternativën gjithmonë raporti midis tyre është 86%
dhe 14%, pra në 7 nxënës 6 prej tyre që marrin mesazhe me karakter intim
gjithmonë janë djem.
• Fenomeni i seksting lë gurmën e vet tek personaliteti dhe sjellja e nxënësve që janë
të bulluar por edhe tek ata që bullojnë. Nxënësit e klasave të XI dhe XII janë ato që
dërgojnë shpesh herë apo edhe gjithmonë mesazhe me karakter intim,
respekjtivisht me 38% dhe 33%. Rritja e moshës rrit gjasat e krijimit të
marrëdhënieve intime (konteksti në të cilin ndodhin shumë sjellje seksting) dhe
përdorimit gjithmonë e më të shpeshtë të rrjeteve sociale.
• Fenomeni i bullizmit virtual ka ndikim tek personaliteti i nxënësve. Sipas
raportimeve të të rinjve efektet psiko-sociale që ju shkakton apo ju ka shkaktuar
bullizmi virtual janë si më poshtë: Izolimi, stresi dhe të ndjerit i braktisur
respektivisht me 29%, 27% dhe 26% radhiten si tre nga shqetësimet të cilat sipas të
rinjve renditen se kanë ndikim shumë të keq në jetën e tyre. Po kështu edhe ndienja
e lëndimit, inatit dhe vetmisë përjetohet shumë keq prej tyre respektivisht nga
25%, 24% dhe 24% e tyre. Mërzitja, ndienja e turpit, të ndjerit i pashpresë
konsiderohet si shqetësime normale që shoqërojnë këtë fenomen respektivisht nga
28%, 28% dhe 26% e tyre ashtu sikurse 20-26% e tyre nuk kanë asnjë lloj ndikimi
të këtyre ndjesive gjatë kohës që janë bulluar nga persona të tjerë. Për 40% të të
rinjëve të qarit pa ndonjë arsye si dhe të ndjerit i braktisur janë gjithashtu gjëndje
të cilat konsiderohen të keqija ose shumë të keqija, po ashtu edhe ndienja e frikës
dhe shkaku i pagjumësisë secila respektivisht me 35% dhe 32%.
• 62% e të rinjve janë shprehur se është e rëndësishme ose shumë e rëndësishme
fakti i të qënit pjesë e një grupi të caktuar shoqëror. Për ¼ të rinjve, shoqëria e tyre
148
apo grupi shoqëror ku ata janë pjesë ndikon shumë ose jashtë mase shumë në
lidhje me gjërat që ata mendojnë dhe bëjnë në komunikimin e tyre virtual.
• Të dhënat e studimit tregojnë që shoqëria ndikon shumë në përhapjen e fenomenit
të bullizmit dhe seksting tek të rinjtë. Bashkëmoshatarët janë figura shumë të
rëndësishme nga të cilët të rinjtë marrin shpesh modele dhe duan që të evidentohen
brenda grupit.
7.1.4 Roli i familjes dhe isntitucioneve arsimore në adresimin e
problematikave që lidhen me bullizmin virtual
• Sipas të dhënave që raportojnë të rinjtë, roli i familjes dhe i institucioneve arsimore
gjithashtu mbetet i padiskutueshëm për rëndësinë dhe ndikimin e tyre në jetën
sociale të tyre. 37% e totalit të nxënësve të pyetur janë përgjigjur pozitivisht duke e
deklaruar se prindërit/familjarët e tyre shpesh dhe pothuajse janë gjithnjë në dijeni
të mënyrës së si fëmijët e tyre e kalojnë kohën e lire virtual, ndërsa për 12% të
rasteve prindërit apo të afërmit e tyre nuk dinë pothuaj asgjë lidhur me kohën
virtuale që shpenzojnë fëmijët e tyre.
• 13% e të rinjve e pranojnë se prindërit u kontrollojnë pothuaj gjithmonë telefonin
apo kompjuterin e tyre, ndërsa në 74% të rasteve të tjera ky kontroll nuk ndodh
pothuaj asnjëherë apo në raste tepër të rralla. Kjo për shumë faktorë përfshirë këtu
pamundësinë fizike të prindërve për të qënë gjithnjë në dijeni të veprimtarisë së
fëmijëve për arsye pune, për arsye se nuk janë të përditësuar me teknologjinë etj,
por nga ana tjetër edhe të shmangies që vetë fëmijët e tyre mundohen të bëjnë për
të qënë larg syrit dhe vëmendjes së prindërve apo familjarëve të tjerë.
149
• Shkolla është një institucion shumë i rëndësishëm për adresimin e çështjeve që
lidhen me bullizmin por fëmijët raportojnë që në shumëicën e rasteve mungojnë
këto eksperienca brenda shkollës. 74% e të rinjve nuk kanë komunikuar asnjëherë
me institucionet arsimore sa i takon çështjeve që lidhen me bullizmin në
përgjithësi dhe 14% të tjerë vetëm në raste të rralla kjo edhe për arsyen se në 64%
të rasteve ata shprehen se nuk ndihen të lirë për të komunikuar me ta për këtë temë,
ndërkohë që vetëm për 14% të tjerë kjo temë dhe komunikimi me ta i bën të
ndihen mirë duke shpjeguar dhe ndarë me ta shqetësimet e tyre lidhur me
bullizmin.
• Në lidhje me çështjen nëse kanë reaguar mësuesit/punonjësit socialë, psikologët
për t’i mbështetur për problemet që i shqetësojnë: për 22% reagimi i stafit mësimor
apo punonjësve socialë është pothuaj i vazhdueshëm ndërsa në opinionin e 32% të
tjerëve ky reagim nuk ka ndodhur asnjëherë dhe rrallë herë vetëm në 16% të
rasteve të tjera.
• Në lidhje me përpjekjet e mësuesve dhe stafit të shkollës për ta parandaluar
bullizmin virtual, në 41% të përgjigjeve të mara nga nxënësit kjo gjë nuk ka
ndodhur asnjëherë dhe rrallë herë vetëm në 11% të rasteve të tjera.
150
7.1.5 Startegjitë e mbojtjes nga bullizmi virtual
• Në lidhje me strategjitë e mbrojtjes nga bullizmi virtual, 66% e të rinjve nuk kanë
informacion sesi mund të mbrohen apo paradalojnë këtë fënomen dhe vetëm 34%
e të rinjve shprehen pozitivisht madje që dinë sesi të mbrohen dhe burimi i marrjes
së këtij informacioni ka qenë në shumicën e rastve interneti nëpërmjet rrjeteve
sociale kryesisht si facebook, intagram etj.
• Nxënësit kanë renditur disa nga strategjitë që ata kanë gjykuar se parandalojnë
fenomenin e bullizmit virtual si mëposhtë: Komunikimi me prindërit apo të afërmit
e tyre mendohet se është një nga mënyrat më efikase për parandalimin e bullizmit
virtual me 8%, e ndjekur nga heqja nga lista e personave të padërshiruar dhe të
panjohur, sigurimi i një informacioni më të bollshëm apo e publicitetit kundër
bullizmit, mbyllja e rrjeteve sociale, shmangia e komunikimit me të panjohur,
shmangia e konflikteve nga personat që bullojnë si dhe parandalimi nëpërmjet
bllokimit të adresave fallco, etj.
• Sipas të rinjve 3 nga mënyrat më të mira për t’u mbrojtur nga bullizmi/kërcënimi
virtual do të ishin si mëposhtë:
- Bashkëbisedimi me personin që të ka bulluar, për të ndarë me ta
komunikimin jo korrekt me qëllim shmangien e bullizmit të mëtejshëm dhe
pasojat që sjell ai.
- Bashkëpunimi më i shpeshtë me shkollën, prindërit dhe të afërmit duke
shprehur shqetësimet e tyre me qëllim përmirësimin e situatës nëpërmjet
marrjes së masave konkrete kundrejt bullizmit virtual.
- Shmangia sa më shumë e rrjeteve sociale, me qëllim zvogëlimin e
fenomenit.
151
7.1.6 Njohuritë dhe perceptimet e prindërve mbi bullizmin virtual
• Prindërit nuk kanë informacion të zgjeruar për bullizmin virtual, ato e lidhin
thejshtë me rreziqet që sjell përdorimi i internetit por nuk njohin rreziqet reale që
sjell bullizmi virtual. Pak informacione që kanë në lidhje me bullizmin virtual i
kanë marr nga media. Vetëm pak (rreth 25% e tyre) nga prindërit e pranuan se
fëmija i tyre mund të rrezikohej nga bullizmi virtual pasi ato nuk kishin mundësi
që ti kontrollonin fëmijët e tyre.
• Prindërit kanë njohuri shumë të pakta mbi internetin ç’ka e bën të vështirë që të
kenë kontroll mbi fëmijët e tyre mbi përdoimin e internetit. Ndërkohë që ata vetë e
pohojnë që është shumë e nevojshme që të njohin teknologjinë njësoj si fëmijët,
sepse mungesa e njohurive kthehet në një pengesë shumë të madhe në të kuptuarit
e asaj se çfarë ndodh me fëmijët.
• Të gjithë prindërit e pranojnë që sa më shumë rritet fëmija aq më shumë ulet niveli
i kontrollit/mbikëqyrjes që prindërit kanë për fëmijët. Rritja e fëmijës bën që një
pjesë të këtyre roleve fëmjët ti përmbushin vet dhe kjo bën që edhe koha që
prindërit dhe fëmijët të kalojnë më njëri-tjetrin të jetë më e shkurtër.
• Disa nga prindërit përmendin bashkëmoshatarët si një faktorë të rëndësishme që e
shtyn drejtë përdorimit të internetit dhe rrjeteve sociale, duke qenë se vjen si një
kërkesë për të qenë pjesë e grupit. Në këtë moshë marrëdhëniet prind-fëmijë e
humbasin intensitetin dhe koha që ata shpenzojnë me njëri-tjetrin vjen duke e
zvogëluar.
• Rreth gjysma e prindërive pohuan se nuk i pyesin fëmijët se çfarë shikojnë kur
shkojnë në qendrat e internetit dhe çfarë bëjnë kur përdorin telefoni celularë. 30%
e prindërve raportuan që nuk e kishin menduar që fëmijët mund të kishin probleme
të tilla. Rreth 70% e prindërve të intervistuar besojnë që edhe nëse fëmija nuk do të
152
donte të fliste me prindërit ata do ta kuptonin fëmijën e tyre pasi do të reagonte
ndryshe nga rutina e përditshme.
• Rreth 70% e prindërve e pranojnë që janë të papërgatitur për të reaguar ndaj një
situate të tillë. Ata nuk dinë as se ku mund të drejtohen nëse fëmija do të përfshihet
në një rrezik të tillë. Prindërit që kanë fëmijë në moshën e adoleshencës ndjehen
më të rrezikuar për fëmijët e tyre dhe rrezikun që mund të vij nga bullizmi virtual.
7.1.7 Komunikimi prind – fëmijë në lidhje me bullizimin virtual
• Prindërit në ditët e sotme kalojnë shumë pak kohë duke komunikuar me fëmijët e
tyre, për çështje që janë me interes për fëmijët dhe që ata vërtet kanë dëshirë që ti
ndajnë me fëmijët e tyre. Edhe në momentet që prindërit flasin me fëmijët, ata janë
më shumë në rolin e moralizuesit, këshilluesit, mbështetësit duke ndarë
eksperiencat personale apo të fëmijëve të tjerë dhe më pak në rolin e dëgjuesit
aktivë, bashkëbiseduesit.
• Në përgjithësi prindërit e pranojnë që fëmijët përpiqen që të shmangin diskutimin e
temave që kanë të lidhen me marrëdhëniet intime, seksin dhe përvojat negative të
jetës. Kjo vlen edhe për prindërit që nuk e kanë të lehtë që të flasin për këto tema
me fëmijët.
• Vetëm rreth 30% e prindërve të intervistuar kishin komunikuar me fëmijët për
bullizmin dhe atë virtual, nisur më shumë nga disa raste që kishin dëgjuar në
media.
153
7.1.8 Format e monitorimit që prindërit përdorin me fëmijët për
shmangien e bullizmit virtual
• Prindërit ndryshonin në zbatimin e mbikëqyrjes së tyre kjo edhe për shkak të
nivelit të informacionit që ata kishin në lidhje me përdorimin e teknologjisë. Disa
prindër u shprehën se lejonin fëmijët e tyre për të përdorur teknologjinë,
veçanërisht kompjutera dhe tableta, vetëm në ambjentet e përbashkëta familjare me
qëllim që të reduktonin rrezikun që fëmija të shikonte informacione të tjera të
panevojshme.
• Rreth 40% e prindërve shprehen sesi pasojë e të ardhurave të pamjaftueshme nuk
mund të kenë internet në shtëpi dhe kjo kufizon aksesin e fëmijëve në internet. Por
nga ana tjetër rreth 90% e prindërve pranonin faktin se fëmijët e tyre frekuentonin
internet kafe në rastet kur donin që të argëtoheheshin apo ju duhej të punonin për
të përgatitur projekte të shkollës. Në shumicën e rasteve fëmijët ishin të
pashoqëruar dhe të pakontrolluar gjatë përdorimit të internet kafe, çka shton
rrezikun se në çfarë faqesh interneti fëmijëve mund t’iu lejohet që të kenë akses.
• Asnjë nga të intervistuarit nuk ishte në dijeni të egzistencës së aplikacioneve apo
filtrave që ata/ato vetë mund të vendosnin në kompjuterin personal apo telefona
inteligjent për të kontrolluar apo monitoruar veprimarinë e fëmijëve të tyre.
• Disa nga veprimet e limituara për të monitoruar fëmijët nga ana e prindërve në
aspektin e aksesit në telefona inteligjent/internet ishin: Heqja e telefonit (fshehja e
tij) apo bllokimi i internetit në shtëpi; Lejimi i përdorimit të internetit me kohë të
kufizuar. Kryesisht format e monitorimit të aplikuara nga prindërit janë forma të
monitorimit fizik siç mund të jetë përfshirja në mënyrë aktive në aktivitetet e
fëmijës kur ata janë në internet, ose fizikisht të pranishëm kur fëmija është në
internet.
154
• Prindërit në përgjithësi nuk janë shumë të ndjeshëm për çështjet e privatësisë së
fëmijëve dhe kjo bën që fëmijët të marrin vetë masa për ta shmangur këtë element.
Prindërit mendojnë që thyerja e privatësisë është e rëndëishme për ta mbrojtur
fëmijën, apo se prindi ka të drejtë të dijë çdo informacion për fëmijën e tij.
7.1.9 Roli i prindërve për parandalimin e bullizimit virtual
• Prindërit e pranojnë që fëmijët kanë pak gjasa që tu tregojnë rreth bullizmit virtual,
pasi vërtet mund të ndihen të frikësuar dhe kërcënuar. Kjo lidhet edhe masat
ekstreme që prindërit do të ndërmerrnin nëse fëmija do të përballej më nje situatë
të tillë.
• 70% e prindërve pranonin se ato ishin të vetmit që mund të zgjidhnin problemet e
fëmijëve të tyre nëse do të ishin viktima të bullizmit virtual. Nuk përmendin
mënyra apo strategji konkrete sesi do vepronin prindërit në ato situata, duke qenë
se nuk e kanë menduar më parë.
• 90% e prindërve e konsideronin si shumë të rëndësishëm rolin e shkollës, sidomos
nëse fëmija i tyre do të ndihmohej nga punonjësi social/psikologu i shkollës. Sipas
prindërve të intervistuar shkolla ka një rol thelbësor për të parandaluar dhe trajtuar
rastet e bullizmit virtual dhe jo vetëm.
• Prindërit theksojnë rolin shumë të rëndësishëm që ka shkolla për edukimin e
fëmijëve mbi këtë fenomen dhe për forcimin e rolit të prindërve dhe rritjen e
bashkëpunimit midis tyre. Marrëdhënia midis prindërve dhe shkollës është një
aspekt i rëndësishëm i trajtimit të bullizimit virtual. Prindërit mendojnë që duhet të
jenë shumë më aktivë që ti kërkojnë shkollës që të zhvilloj programe, strategji për
edukimin e fëmijëve dhe të rinjve mbi sigurinë në internet dhe bullizimin virtual.
155
• Prindërit kanë nevojë që të edukohen dhe informohen, dhe shkolla është një nga
institucionet që mund të rrisë kapacitetet e prindëve mbështetur në nevojat aktuale
që shkolla identifikon në punën me fëmijët.
156
7.2 Rekomandime
7.2.1 Rekomandime për prindërit
• Prindërit duhet të rrisin njohuritë e tyre dhe të bëhen më të aftë në përdorimin e
teknologjive që përdoren nga fëmijët e tyre. Të mësuarit së bashku me fëmijët dhe
të rinjtë mund të jetë një mënyrë efektive për ta arritur këtë.
• Prindërit duhet të zhvillojnë disa strategji të reja për meanxhimin dhe kontrollin e
fëmijëve gjatë kohës që ata përdorin internetin me qëllim që të parandalojnë
përfshirjen e fëmijëve nësituata të bullizmit virtual
• Ndërgjegjësimii përgjithshëm i prindërve mbi prevalencën dhe dëmtimet e
mundshëm që sjell bullizmi virtual dhe seks-tekst. Përmirësimi i njohurive dhe të
kuptuarit e natyrës së marrëdhënieve të fëmijës me fëmijët e tjerë në shkollë
qëmund të çojë në zbulimin e hershëm të problemeve që lidhen me bullizimin
virtual.
• Prindërit kanë nevojë për strategji alternative për të komunikuar me fëmijët që sa e
rëndësishme është që në momente të tilla të kërkojnë ndihmë. Prindërit duhet të
marrin një rol aktiv në diskutimin me fëmijët e tyre mbi përfitimet e angazhimit në
internet dhe si t'i përgjigjen bullizmit virtual dhe sjelljeve të tjera negative online.
• Ndërtimi i një marrëdhënie komunikmi të hershme dhe të vazhdueshëme prind –
fëmijë do t'i inkurajojë adoleshentët të zbulojnë incidentet duke folur hapur me ta,
duke monitoruar aktivitetet në internet dhe duke inkurajuar adoleshentët që të
praktikojnë udhëzimet e sigurisë gjatë përdorimit të internetit dhe pajisje të tjera të
komunikimit.
157
• Prindërit duhet të kalojnë më shumë kohë pranë fëmijëve për tu njohur me
problematikat, nevojat dhe interesat e tyre. Fëmijët nga ana e tjetër presin që
prinëdrit t’iu qëndrojnë pranë dhe ti ndihmojnë në situata të vështira. Prezanca
aktive më e madhe e prindërve në familje dhe në shkollë krijon mundësinë e
idnetifikimit të hershëm të situatave të bullizmit dhe të parandalimit të tyre.
7.2.2 Rekomandime për institucionet arsimore
• Workshopet dhe seminaret nga punonjësit social/psikologët shkollor mund t'i
ndihmojnë mësuesit për të marrë më shumë njohuri dhe aftësi në mënyrë që ata të
ndihen më të sigurt kur të ballafaqohen me bullizmin virtual dhe seks-tekst.
Mësuesit duhet të sigurohen se ekziston një program arsimor i strukturuar dhe
program i ndërgjegjësimit brenda shkollës për të përforcuar sigurinë në internet.
• Është e rëndësishme që drejtuesit e shkollave dhe autoritetet arsimore të paraqesin
strukturat dhe planet e caktuara për të mbështetur viktimat dhe familjet e tyre dhe
për të identifikuar dhe rehabilituar autorët në çështjet që lidhen me bullizmin
virtual.
• Në rregulloren e shkollave, duhet të ketë një seksion i cili i dedikohet politikave të
shkollave mbi zotërimin e pajisjeve elektronike, telefonisë celulare, si edhe
ngacmimit në shkolla dhe bullizmit virtual me qëllim ruajtjen dhe përmirësimin e
disiplinës dhe funksionalitetin e shkollës. Rregullorja e shkollës duhet të rishikohet
në vazhdimësi për të siguruar mbrojtje sipas legjislacionit të ri lidhur me mbrojtjen
ndaj bullizmit virtual dhe për të përmirësuar politikën e shkollës në lidhje me
pajisjet elektronike.
• Krijimi i rrjeteve të tjera mbështetëse jashtë kontekstit shkollor për të mbështetur
shkollat në menaxhimin e rasteve të vështira të bullizmit virtual për një adresim më
të mirë të nevojave të fëmijës dhe prindërve.
158
• Zhvillimi i programeve për t'i bërë të gjithë fëmijët e moshës shkollore të
ndërgjegjshëm për këto lehtësira mbështetëse që ato të përfitojnë nga këto
shërbime dhe të rritet aksesi i tyre në këto shërbime.
• Edukimi i viktimave të mundshme dhe krijimi i fushatave ndërgjegjësuese mund të
ndihmojnë në ndalimin e sulmit virtual ose parandalimin e tij. Fëmijët duhet të
mësohen për të mbajtur informacionin personal të sigurt në internet dhe të jenë të
vetëdijshëm për rreziqet e tjera në internet.
• Shkolla duhet të marr masa për të kufizuar përdorimin e telefonëve celularë gjatë
kohës që fëmijët janë në shkollë dhe akoma më shumë gjatë orëve të mësimit.
• Rritja e bashkëpunimit prind-shkollë është e domosdoshme për veprime të
koordinuara që adresojnë dhe menaxhojnë në mënyrë të plotë rastet e bullizmit
virtual dhe sigurojnë ndjekjen dhe adresimin e nevojave specifike që kanë fëmijët.
Të gjithë aktorët e shkollës si, mësuesit, punonjësit social/psikologët, prindërit dhe
nxnësit kanë nevojë për të bashkëpunuar për të luftuar bullizmin virtual. Në rastin
e një situate të bullizmit virtual ose seks-tekst, të gjitha palët e përfshira duhet të
lidhen me njëri-tjetrin dhe të punojnë së bashku.
• Disiplina pozitive, metodat e të mësuarit bashkëpunues dhe qasjet për zgjidhjen e
konflikteve mund të ofrojnë mënyra për zhvillimin e programeve/planeve mbi
bullimzin virtual. Shkollat sigurojnë një kontekst ideal për zhvillimin e
komunikimit në lidhje me çështje që lidhen me rreziqet e interenetit dhe aftësi të
tjera sociale.
159
BIBLIOGRAFIA
Ackers, M. J. (2012). Cyberbullying: Through the eyes of children and young people
[Entire issue]. Educational Psychology in Practice, 28(2), 141-157.
http://dx.doi.org/10.1080/02667363.2012.665356.
Action for Children (formerly National Children’s Home) (2002). UK children’s charity
committed to helping vulnerable and neglected children and young people, and
their families, throughout the UK. www.actionforchildren.org.uk. Aluedse, O. (2006). Bullying in schools: A form of child abuse in schools. Educational
Research Quarterly, 30(1), 37-49. among adolescents. DevelopmentalPsychology,
43(3), 564–575.
American Psychological Association (2004). Public Affairs Office 202-336-5700 public.
affairs@apa.org.
Anderson, S., & Hunter, S. C. (2012). Cognitive appraisals, emotional reactions, and their
associations with three forms of peer-victimization. Psicothema, 24(4), 62-627.
Arcabascio, C., (2010). ‘OMGRU Going 2 Jail?’ Richmond Journal of Law and
Technology. 16 (3):1–43.
Asher, S.R., & Wheeler, V.A. (1985). Children’s loneliness: A comparison of rejected and
neglected peer status. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53(4), 500-
505.
Associate Press-MTV. (2009). Digital abuse survey. Knowledge networks. Retrieved on
May 5, 2012 from http://surveys.ap.org/data/Knowledge Networks/AP_Digital
Abuse Topline 092209 .pdf.
Bailey, J., & Hanna,M. (2011). The gendered dimensions of sexting: Assessing the
applicability of Canada’s Child Pornography Provision. The Canadian Journal of
Women and the Law, 23, 405-441.
Bamford, A. (2005). Cyberbullying. Classroom, 25(1), 1819.
Bauman, S. (2007). Cyberbullying: a Virtual Menace. Paper presented at the National
Against Bullying National Conference, Melbourne, Australia http// www. ncab.org
.au/pdf/NCABpapers/workshop/Baumans, Dr Sheri. Paper cyberbullying.
Bargh, J., & McKenna, K. (2004). The internet and social life. Annual Review of
Psychology, 55, 573590.
Baumrind, D. (1991). Parenting styles and adolescent development. In J. Brooks-Gunn, R.
Lerner, & A.C. Petersen (Eds.), The encyclopedia of adolescence (pp. 746- 758).
New York: Garland.
Beale, A. V., & Hall, K. R. (2007). Cyberbullying: What school administrators (and
parents) can do. Clearing House, 81(1), 8-13.
Belsey, B. (2006). Cyberbullying: An emerging threat to the always on generation.
Retrieved from http://cyberbullying .ca/pdf/ Cyberbullying Article by Bill Belsey
pdf.
Belsey, B. (2004). What is cyberbullying. Retrieved December 28, 2006 from
www.bullying.org/external/documents/ACF6F8.pdf.
Bennett, R. E. (2011). Formative assessment: a critical review. Assessment in Education,
18(1), 5-25.
Beran, T., & Li, Q. (2005). Cyber-harassment: A study of a new method for an old
160
behaviour. Journal of Educational Computing Research, 32(3), 265–277.
Berkes, F. (2008). Sacred ecology. Traditional ecological knowledge and resource
management. Second edition. Taylor & Francis, Philadelphia, Pennsylvania, USA.
Berson, I. R., & Berson, M. J. (2005). Challenging online behaviors of youth: finding
from a comparative analysis of young people in the United States and New
Zealand. Social Science Computer Review, 23(1), 29-38.
Besag, V. (1989). Bullies and victims in schools. Milton Keynes, UK: Open University
Press.
Bjorklund, D., & Pellegrini, A.D. (2000). Child development and evolutionary
psychology. Child Development, 71, 1687-1708.
Boulton, M., Lloyd, J., Down, J., & Marx, H. (2012). Predicting undergraduates' self
reported engagement in traditional and cyberbullying from attitudes.
Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 15(3), 141-147.
Bowers, L., Smith, P.K., & Birney, V. (1994). Perceived family relationships of bullies,
victims, and bully/victims in middle childhood. Journal of Social and Personal
Relationships, 11, 215-232.
Boyd, D. M, (2007). Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of
Computer-Mediated Communication, 13(1), article 11.
Braun, V. Clarke, V. (2006) Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research
in Psychology 3(2):77-101.
Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments by nature
and design. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Brown, K., Jackson, M., & Cassidy, W. (2006). Cyber-bullying: Developing policy to
direct responses that are equitable and effective in addressing this special form of
bullying. Canadian Journal of Educational Administration and Policy, 57(1), 1- 35.
Boehnke, M. (2011). Gender role attitudes around the globe: Egalitarian vs. Traditional
views. Asian Journal of Social Science, 39, 57 -74. Doi:10.1163
156853111/X554438.
Boyatzis, R. (1998). Transforming Qualitative Information: Thematic Analysis and Code.
Campfield, D., (2008). "Cyber Bullying and Victimization: Psychosocial Characteristics
of Bullies, Victims, and Bully/Victims" Graduate Student Theses, Dissertations, &
Professional Papers. 288. https://scholarworks .umt .edu /etd/288.
Carney, S. (2007).Cyber safety and Teens. How online behavior can be dangerous for\
kids. Retrieved 8 July 2009, from suite101.com http://youth development.
suite101.com /article.cfm/teens-and-cyber.
Cassidy, W., M. Jackson and K.N. Brown, (2009). Sticks and stones can break my bones,
but how can pixels hurt me? School Psychol. Int., 30: 383-402. DOI:
10.1177/0143034309106948.
Cassidy, W., Brown, K. & Jackson, M. (2012). "Making Kind Cool": Parents' Suggestions
for Preventing Cyber Bullying and Fostering Cyber Kindness. Journal of
Educational Computing Research, 46(4), 415-436. Retrieved August 5, 2018
from https://www.learntechlib.org/p/69360/. Celizic, M. (2009, March 6). Her teen committed suicide over ‘sexting’. TODAY:
Parenting. Retrieved from http://www.today.com/id/29546030/ns/today parenting
and_family/t/herteen-committed-suicide-over-sexting.
161
Chalfen, R. (2009). ‘It’s only a picture’: Sexting,‘smutty’snapshots and felony charges.
Visual Studies, 24(3), 258-268.
Chisholm, S.K. Day. (2013). Current trends in cyberbullying. Journal of social distress
and the homeless, 22 (1) (2013), pp. 35-57.
Clark, C. (2011). Setting the Baseline: The National Literacy Trust’s first annual survey
into reading - 2010. London: National Literacy Trust.
Collin, P., Rahilly, K., Richardson, I., & Third, A. (2011). The Benefits of Social
Networking Service : Literature Review. Melbourne, Vic: Cooperative Research
Centre for Young People, Technology and Wellbeing. Retrieved from
http://www.youngandwellcrc.org.au/wp-content/uploads/2014/03/The-Benefits-of-
Social-Networking-Services.pdf.
Collins WA. (2003). More than myth: The developmental significance of romantic
relationships during adolescence. Jornal Research Adoleschent;13:1-24.
Communication of Non-Professional Sexual Content’, Bond Law Review 22(2),
41–57.
Connell, N. M., Schell-Busey, N. M., Pearce, A. N., & Negro, P. (2014). Exploring sex
differences in cyberbullying behaviours. Youth Violence and Juvenile Justice, 12,
209–228. doi:10.1177 /1541204013503889.
Cooper, H. M. (1989) Integrating research: a guide for literature reviews, 2nd Ed, Sage
Publications, Newbury Park, Calif.
Cooper & Schindler. (2006). “Business Research Methods “.
Cox Communications. (2009). Teen Online and Wireless Safety Survey: Cyberbullying,
Sexting, and Parental Controls. http://www.cox.com /wcm/en/aboutus/datasheet
/takechange/2009-teen-survey.pdf.
Coyne, I. (1997). Sampling in qualitative research. Purposeful and theoretical sampling;
merging or clear boundaries?, Journal of Advanced Nursing, 26, pp(623-630).
Development. Thousand Oaks, CA. Sage.
Craig, W. M., &Pepler, D. J. (2007).Understanding bullying.From research to practice.
Canadian Psychology, 48, 86–93.
Crick, N. R., & Grotpeter, J. K. (1996). Children’s treatment by peers: Victims of
relational and overt aggression. Development and Psychopathology, 8, 367-380.
C.R.Kothari. (1984), Research methodology. NEW AGE INTERNATIONAL (P)
LIMITED, PUBLISHERS 4835/24, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi – 110002
www.newagepublishers.com.
Crouter, A.C., & Head, M.R. (2002). Parental monitoring and knowledge of children.
In M.H. Bornstein (Ed.), Handbook of parenting. Mahwah, NJ: Erlbaum. 118.
Culotta, C.M. and S.E. Goldstein, (2008). Adolescents’ aggressive and prosocial behavior:
Associations with jealousy and social anxiety. The Journal Genetic Psychology.
169: 21-33. DOI: 10.3200/GNTP.169.1.21-33.
Dake, J.A., Price, J.H., Maziarz, L. and Ward, B. (2012). Prevalence and Correlates of
Sexting Behaviour in Adolescents. American Journal of Sexuality Education,
7(1), 1-15.DOI: 10.1080/15546128.2012.650959.
Dake, J.A., Price, J.H. and Telljohann,S.K. (2003).The nature and extent of bullying at
school. J. School Health, 73: 173-201. DOI: 10.1111/j.1746- 1561.2003.tb03599.x.
D’Antona, R., Kevorkian, M., & Russom, A. (2010). Seksting, texting, cyberbullying, and
keeping youth safe online. Journal of Social Sciences, 6(4), 521-526.
162
Davis, R. A. (2001). A cognitive-behavioral model of pathological Internet use.Computers
in Human Behavior, 17(2), 187-195.
Dehue, F., Bolman, C., Vollink, T., & Pouwelse, M. (2012). “Cyberbullying, Traditional
Bullying and Adolescents' Perception of Parenting”. Journal of Cybertherapy &
Rehabilitation, 5, 25-34.
Dehue, F., Bolman, C., Vollink, T. (2008). Cyberbullying: Youngsters’ experiences and
parental perception. CyberPsychology and Behavior, 11(2), 217-223. doi:
10.1089/cpb.2007.0008.
Dellasega, C., & Nixon, C. (2003). Girl Wars. New York, NY: Simon & Schuster.
DeLisi, M. (2001). Designed to fail: self-control and involvement in the criminal justice
system. American Journal of Criminal Justice, 26, 131-148.
DiClemente, R.J., Wingood, G.M., Crosby, R., Sionean, C., Cobb, B.K.,
Harrington, K., Davies, S., Hook, E.W., & Oh, M.K. (2001). Parental monitoring:
Association with adolescents’ risk behaviors. Pediatrics, 107(6), 1363-1368.
Diliberto, G.M. and E. Mattey, (2009). Sexting: Just how much of a danger is it and what
can school nurses do about it? School Nurse, 24: 262-267.
DOI:10.1177/1942602X09348652.
Dishion, T.J., & McMahon, R.J. (1998). Parental monitoring and the prevention of
child and adolescent problem behavior: A conceptual and empirical formulation.
Clinical Child and Family Psychology Review, 1, 61-75.
Dowell, E.B., A.W. Burgess and D.J. Cavanaugh, (2009).Clustering of internet risk
behaviors in a middleschool student population. J. School Health,79: 547-553.
PMID: 19840232.
Dragoti, M., & Ismaili, E. (2017). Lufta kundër Bullizmit dhe Ekstremizmit në Sistemin
Arsimor në Shqipëri. Studim Kombëtar mbi Bullizmin dhe Ekstremizmin e
Dhunshëm në Sistemin Arsimor Shqiptar. Faqe, 89-90.
Duggins, S. D., Kuperminc, G. P., Henrich, C. C., Smalls-Glover, C., Perilla, J. L. (2016):
Aggression among adolescent victims of school bullying: Protective roles of
family and school connectedness. Psychology of Violence. 6 (2). 205-212.
Eastin, M., Greenberg, B., & Hofschire, L. (2006). Parenting the internet. Journal of
Communication, 56(3), 486–504. doi: 10.1111/j.1460-2466.2006.00297.x.
Eden, S., Heiman, T., Olenik-Shemesh, D. (2013): Teachers’ perceptions, beliefs and
concerns about cyberbullying. British Journal of Educational Technology. 44 (6).
1036– 1052.
Englander, E., 2009. SNAPSHOT: Massachusettsstatistics on frequency of bullying and
cyberbullying (2008-2009). MassachusettsAggression Reduction Center.
http://webhost.bridgew.edu./marc/SNAPSHOT%20 stats%2008~09.pdf.
Ellis, A.A., & Shute, R. (2007). Teacher responses to bullying in relation to moral
orientation and seriousness of bullying. British Journal of Educational Psychology,
77(3), 649-663.
Elias, M. (2007, June 20). Parents say they know kids' Internet space. USA Today, p. D7.
Espelage, D. L., & Swearer, S.M. (Eds.). (2004). Bullying in American schools: A social
ecological perspective on prevention and intervention. Mahwah, NJ: Erlbaum.
Farber, B. A., Shafron, G., Hamadani, J., Wald, E., & Nitzburg, G. (2012). Children,
technology, problems, and preferences. Journal of Clinical Psychology: In Session,
68 (11), 225-1229.
163
Feinberg, T., (2003).Bullying prevention andintervention. Principle Leadership Mag., 4:
1-1. http://www.nasponline.org/resources/principals/nassp_bullying.aspx.
Field, A., (2005). Sage Publication . Discovering statistics using SPSS (2nd edition).
Sage Publications Ltd 2005. ISBN 0-7619-4452-4.
Florell, D. (2011). Understanding Cyberbullying. Retrieved from http://www.pattan.net
/files/Handouts11/Bullying010311.pdf.
Fosse, G. K., & Holen, A. (2006). Childhood maltreatment in adult female psychiatric
outpatients with eating disorders. Eating Behaviours, 7, 404–409.
Gámez-Guadix, M., Almendros, C., Borrajo, E., & Calvete, E. (2015). Prevalence and
association of sexting and online sexual victimization among spanish adults.
Sexuality Research and Social Policy, 12, 145-154.
Garbarino, J., Dubrow, N., Kostolny, K., & Pardo, C. (1992). Children in danger. San
Fransico, CA: Jossey-Bass.
Gibbs, J. J., Giever, D., & Higgins, G. E. (2003). A test of Gottfredson and Hirschi’s
general theory using structural equation modeling. Criminal Justice and
Behavior, 30(4), 441-458.
Given, Lisa M. (2008). “Qualitative research methods.” In The Encyclopedia of
Educational Psychology, edited by Neil J. Salkind, 827-831. Thousand Oaks, CA:
Sage Publications.
Gladden, R.M., Vivolo-Kantor, A.M., Hamburger, M.E., & Lumpkin, C.D. (2014).
Bullying surveillance among youths: Uniform definitions for public health and
recommended data elements, Version 1.0. Atlanta, GA: National Center for Injury
Prevention and Control, Centers for Disease Control and Prevention, and U.S.
Department of Education.
Gottfredson, M., & Hirschi, T. (1990).A general theory of crime.Stanford, CA: Stanford
University Press.
Greenhow, C., Robelia, B., & Hughes, J. (2009). Learning, Teaching, and Scholarship in a
Digital Age: Web 2.0 and Classroom Research: What Path Should We Take Now?
Educational Researcher, 38, 233-245.http://dx.doi.org/10.3102/0013189X09336671. Griffith, J. (1996). Relation of parental involvement, empowerment, and school traits to
student academic performance. Journal of Educational Research, 90, 33-41.
Hair et al., (1998). Multivariate Data Analysis with Readings. Englewood Cliffs, NJ
Prentice-Hall.
Hancock, A., Jones, A., & Ryan, M. (2007). Social networking sites: The New
Schoolyard. Retrieved from http://74.125.95.132/search?q=cache:vqLnGVobVEJ.
Hawker, D. S. J., & Boulton, M. J. (2000). Twenty years’ research on peer victimization
and psychosocial maladjustment: A meta-analytic review of cross-sectional
studies. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 41(4), 441-455.
Heirman, W., & Walrave, M. (2008). Assessing Concerns and Issues about the Mediation
of Technology in Cyberbullying. Cyberpsychology: Journal of Psychosocial
Research on Cyberspace, 2 (2), article 1.
Hepler, B.J. (1997). Children & Schools, Volume 19, Issue 4, 1 October 1997, Pages 242
256,https://doi.org/10.1093/cs/19.4.242.
Hill, M.S. (1996). Making students part of the safe schools solution. Preventing
Violence in Schools, p. 24-30.
Hinduja, S., &Patchin, J. W. (2007). Offline consequences of online victimization: School
164
violence and delinquency. Journal of school violence, 6(3), 89-111. Retrieved from
http://jsv.haworthpress.com.
Hinduja, S. & Patchin, J. W. (2008). “Bullying Beyond the Schoolyard: Preventing and
Responding” Personal Information of Adolescents on the Internet: A Quantitative
Content Analysis of MySpace. Journal of Adolescence, p. 31.
Hinduja, S., &Patchin, J. W. (2008). Cyberbullying: An exploratory analysis of factors
related to offending and victimization. Deviant Behaviour, 29(2), 129–156.
Hinduja, S., &Patchin, J. W. (2009). Bullying beyond the schoolyard: Preventing
andresponding to cyberbullying. Thousand Oaks, California.
Hinduja, S. & Patchin, J.W. (2010). Sexting: A brief guide for educators and parents.
Cyberbullying Research Center. Retrieved on 15th January 2014 from
http://www.cyberbullying.us/Sexting_Fact_Sheet.pdf.
Hinduja, S. & Patchin, J.W, (2010). Bullying, Cyberbullying, and Suicide. Archives of
Suicide Research,14(3), 206‐221.
Hinkin (1995). A Review of Scale Development Practices in the Study of Organization.
Journal of Management, 1995,Vol. 21, No. 5,967-988.
Higginbottom. (2004). Sampling Issues in Qualitative Research. Nurse Researcher, 12, 7-
19. http://dx.doi.org/10.7748/nr2004.07.12.1.7.
Ho, D., and Zaccheus, M. (2012). Alarm over popular Facebook group. The Straits Times,
23 October, B1-B2.
Hodges, E. V. E., & Perry, D. G. (1999). Personal and interpersonal antecedents and
consequences of victimization by peers. Journal of Personality and Social
Psychology,76(4), 677-685.
Hoff, D. L., & Mitchell, S. N. (2008). Cyberbullying: Causes, effects, and remedies.
Journal of Educational Administration, 47(5), 652-665.http://www.
pewinternet.org.
Hoffman, S. J. (2010) Good Game: Christians and the Culture of Sport, Waco, TX:
Baylor University Press.
Hua, L. L. (2012). Sexting and social media in today’s adolescent: Peer norms, problems,
and provider responsibility. The Brown University Child and Adolescent Behavior
Newsletter,28(4),4-6.
Hunter, S. C., & Boyle, J. M. E. (2002). Perceptions of control in the victims of school
bullying: the importance of early intervention. Educational Research, 44(3), 323-
336.
James, B. (1994). School violence and the law: The search for suitable tools. School
Psychology Review, 23(2), 190-203.
Jewkes Y. (2010). ‘Much Ado about Nothing? Representations and Realities of Online
Soliciting of Children’, Journal of Sexual Aggression 16, 5–18.
Jolicoeur M, Zedlewski E.(2010) Much ado about sexting [NationalInstitute of Justice,
(2010). https://www.ncjrs.gov/pdffiles1/nij/230795.pdf.
Jones, L. M., Mitchell, K. J., and Walsh, W. A. (2013) ‘Evaluation of Internet Child
Safety Materials Used by ICAC Task Forces in School and Community Settings.
Final Report’, URL: https: //www.ncjrs.gov/pdffiles1/nij/grants/242016.pdf.
[5.3.2015].
Judge A. (2012). “Sexting” among U.S. adolescents: Psychological and legal perspectives.
Harv Rev Psychiatry;20:86-96.
165
Juvonen, J., & Gross, E.F. (2008). Extending the school grounds? Bullying
experiences in cyberspace. Journal of School Health, 78(9), 496-505.
Karlsson, E., Stickley, A., Lindblad, F., Schwab-Stone, M., Ruchkin, V. (2014): Risk and
protective factors for peer victimization: a 1-year follow up study of urban
American students. European Child & Adolescent Psychiatry. 23 (9). 773–781.
Keith, S., & Martin, M. E. (2005). Cyber-Bullying: Preventing Cyberbullying in Schools
and the Community. Creating a Culture of Respect in a Cyber World. Reclaiming
Children and Youth, 13(4), 224–28.
Kelner, D., Capps, L., & Kring, A. M. (2002). Just teasing: a concept analysis and
emperical review. Psychology Bulletin, 127, 229-248.
Khandwalla, P.N. (1976). The Techno-Economic Ecology of Corporate Strategy.
Journal of Management Studies, Vol.2, February, pp. 62-75.
Kiesbye, S., (2011).Sexting.Greenhaven Press. Booksamillion.com. ISBN10:0737751614.
Publisher: Greenhaven Pr; Publish Date: April 2011.
Killen, M., & Rutland, A. (2013). Children and social exclusion: Morality, prejudice, and
group identity. West Sussex: Blackwell. Kline (1999). Handbook of Psychological Testing, Second Edition . Publisher: 7 Oct.
(1999).
Koefed, J. and Ringrose, J. (2011) ‘Travelling and sticky affects: Exploring the meanings
of sexualizedcyberbullying in Danish and UK social networking sites’. Discourse:
Studies in the Cultural Politics of Education (in press).
Koerber & McMicheal, (2008 ). “Qualitative Sampling Methods: A Primer for Technical
Journal of Business and Technical Communication 22.4 (2008): 454-473. ). Faqe
461.
Kowalski, R.M., S.P. Limber and P.W. Agatston. (2007).Cyberbullying: Bullying in the
Digital Age. 1stEdn., Wiley-Blackwell, USA., ISBN: 10: 1405159928, pp: 224.
Kowalski, R. M., & Limber, S. P. (2008). Cyber Bullying: Bullying in the Digital Age.
Maiden,MA: Blackwell Publishers.
Kowalski, R. M., Ph.D., Limber, S. P., Ph.D., & Agatston, P. W., Ph.D. (2008).
Cyberbullying: Bullying in the digital Age. Massachusetts: Blackwell Publishing.
Laird, R.D., Pettit, G.S., Dodge, K.A., & Bates, J.E. (2003). Change in parents’monitoring
knowledge: Links with parenting, relationship quality, adolescent beliefs, and
antisocial behavior. Social Development, 12(3), 401-419.
Leary M. (2008). Self produced child pornography: The appropriate societal response to
juvenile self-sexual exploitation. Social Policy L;15:1e50.
Leary. M. R., & Downs, D. (1995). Interpersonal functions of the selfesteem motive: The
self-esteem system as a sociometer. In M. Kernis (Ed.), Efficacy, agency, and self-
esteem. New York: Plenum.
Leary, M., Haupt, A., Strauser, K., & Chokel, J. (1998). Calibrating the sociometer: The
relationship between interpersonal appraisal and state selfesteem. Journal of
Personality and Social Psychology, 74, 12901299.
Lee, S., & Chase, M. A. (2007). Children‘s Internet use in a family context: Influence on
family relationships and parental mediation. Cyberpsychology & Behavior, 10 (5),
640-644.
Leff, S.S., Kupersmidt, J.B., Patterson, C.J., & Power, T.J. (1999). Factors influencing
Teacher identification of peer bullies and victims. School Psychology Review,28
166
(3), 505-517. Lenhart, A. (2009). Teens and sexting: How and why minor teens are sending sexually
suggestive nude or nearly nude images via text messages.Washington,DC: Pew
Internet & American Life Project. Retrieved on 15th January 2014 from http://
www.pewinternet.org/Reports/2009/Teens-and-Sexting.aspx.
Lenhart, A. (2007). Cyberbullying and online teens. Pew Internet and American Life
Project. Retrieved from http://www.pewinternet.org/2007/06/27/cyberbullying/.
Lenhart, A., & M. Madden, (2007). Teens, privacy andonline social networks.Pew Internet
and American Life Project.http://www.pewinternet.org/~/media//Files/Reports
/2007/PIPTeens_Privacy_SNS_Report_Final.pdf.
Lenhart A, Madden M, Smith A, et al. (2011) Teens, kindness and cruelty on social
network sites. Pew Research Center’s Internet & American Life Project, pp. 1–86,
Washington, DC.
Li, Q. (2006). Cyberbullying in schools: A research of gender differences. School
Psychology International, 27(2), 157170.
Li, Q. (2007). New bottles but old wine: A research of cyberbulllying in schools.
Computers in Human Behavior, 23, 1777-1791.
Li, Q. (2007a). Bullying in the new playground: A research into cyberbullying and cyber
victimization. Australasian Journal of Educational Technology, 23(4), 435454.
Li, Q. (2007b). New bottle but old wine: A research on cyberbullying in schools.
Computers and Human Behavior, 23(4), 17771791.
Limber, S. P., Kowalski, R. M., & Agatston, P. W. (2009). Cyber bullying: A Prevention
curriculum for grades 3-5. Center City, MN: Hazelden.
Lippman, J.R. and Campbell, S.W., (2014). Damned If You Do, Damned If You Don't...If
You're a Girl:Relational and Normative Contexts of Adolescent Sexting in the
United States, Journal of Children and Media,Vol. 8(4):371386, DOI:
10.1080/17482798.2014.923009.
Livingstone, S. (2008). Taking risky opportunities in youthful content creation: teenagers’
use of social networking sites for intimacy, privacy and self-expression. New
media & society, 10(3), 393-411.
Livingstone, S., Mascheroni, G., and Staksrud, E. (2015). Developing a Framework for
Researching Children’s Online Risks and Opportunities in Europe. London: EU
Kids Online. Available at: http://eprints.lse.ac.uk/64470.
Livingstone, S., Haddon, L., G¨orzig, A., & Olafsson, K. (2011). Risks and safety on the
internet. Perspective of European Children. Full findings and policy
implicationsfrom EU Kids Online survey of 9-16 year olds and their parents in 25
countries.Retrieved from http://www.lse.ac.uk.
Livingstone, S., Haddon, L., Görzig, A. and Ólafsson, K. (2010). Technical Report and
User Guide: the 2010 EU Kids Online Survey, LSE, London: EU Kids Online.
http://eprints.lse.ac.uk/45270.
Livingstone, S. and Helsper, E. (2010). ‘Balancing opportunities and risks in teenagers’
use of the internet’ New Media & Society, 12 (2): 309–29.
Lazarus R.S & Folkman, S. (1984). Stress^appraisal and coping. New York:
Springer Press.
Lyznicki, J.M., McCaffree, M.A., & Robinowitz, C.B. (2004). Bullying behaviors
among children and adolescents. Retrieved August 5, 2007 from
167
http://www.ama-assn.org/ama/pub/category/print/14312.html.
Marini, Z. A., Dane, A. V., Basacki, S. L., & YLC-CURA. (2006). Direct and indirect
bully-victims: Differential Psychosocial risk factors associated with adolescents
involved in bullying and victimization. Aggressive Behaviour, 32, 551-569.
Ma, X. (2001). Bullying and being bullies: to what extent are bullies also victims?
American Educational Research Journal, 38, 2, 351-370.
McElhaney, K.B., J. Antonishak and J.P. Allen, (2008). “They like me, they like me not”:
Popularity and adolescents’ perceptions of acceptance predicting social
functioning over time. Child Dev., 79: 720-731. DOI: 10.1111/j.1467-
8624.2008.01153.x.
McGrath, H. (2009). Young people and technology: A review of the current literature.
Retrieved from <www.amf.org.au/Research/>.
Merten, D.E. (1997) The meaning of meanness: Popularity, competition, and conflict
among junior high school girls. Sociology of Education, 70, 175-191.
doi:10.2307/2673207.
Metzger, M.J. (2007). Communication privacy management in electronic commerce.
Journal of Computer-Mediated Communication, 12,1-27.
Mesch, G.S., (2009). Parental mediation, online activities and cyber bullying. Cyber
psychology & Behavior, 12(4), 387–393.
Mitchell, J. Kimberly, Finkelhor, D., Jones, L., Wolak, J. (2012). Prevalence and
characteristics of youth sexting: A ational study. Pediatrics, 129 (1), 13-20. doi:
10.1542/peds.2011-1730.
Mishna, F., Cook, C., Gadalla, T., Daciuk, J., & Solomon, S. (2010). Cyberbullying
behaviours among middle and high school students. The American Journal of
Orthopsychiatry, 80(3), 362–374.
Mishna, F., Cook, C., Saini, M., Wu, M., &MacFadden, R. (2009).Interventions for
children, youth and parents to prevent and reduce cyber abuse (Campbell
Systematic Reviews 2009:2). Retrieved from www.campbellcollaboration.org/lib/
download/681.
Mishna, F., McLuckie, A., &Saini, M. (2009). Real-world dangers in an online reality: A
qualitative study examining online relationships and cyber abuse. Social Work
Research, 33, 107-118.
Mishna, F., M. Saini and S. Solomon, (2009). Ongoing and online: Children and youth’s
perceptions of cyber bullying. Child. Youth Serv. Rev., 31: 1222-1228. DOI:
10.1016/j.childyouth.2009.05.04.
Moody, E. J. (2001). Internet use and its relationship to loneliness. Cyber Psychology &
Behavior, 4(3), 393-401.
Morahan-Martin, J., & Schumacher, P. (2003).Loneliness and social uses of the Internet.
Computers in Human Behavior, 19, 659-671.
Mugenda, (2008). “Social Science Research: Theory and Principles.”
Newman, (2006). Finding community structure in networks using the eigenvectors of
matrices. Phys. Rev. E 74, 036104 – Published 11 September 2006.
Nunnally, J.C. (1978) Psychometric theory. 2nd Edition, McGraw-Hill, New York.
National Center for Missing and Exploited Children.Policystatement on sexting.
(2009).http://www.missingkids.com/missingkids/servlet/NewsEventServlet?Langu
ageCountry=enUS&PageId = 4130.
168
National Campaign to Prevent Teen and Unplanned Pregnancy. [Online].
http://www.thenationalcampaign.org/resources/pdf/pubs/ My_RealityFINAL.pdf,
accessed June, 2010.
National Campaign to Prevent Teen and Unplanned Pregnancy, CosmoGirl.com. (2009).
Sex and tech: Results from a survey of teens and young adults. Washington, D.C.
Retrieved on April 10, 2012 from http :// www. thenationalcampaign.org
Nelson, M. L., & Quintana, S. M. (2005). Qualitative clinical research with children and
adolescents. Journal of Child & Adolescent Psychology, 34(2), 344-356.
doi:10.1207/s15374424jccp3402_14.
Neuman, W. (2006) Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches.
6th. Edition. Boston; Pearson International. O’Brien, N., &Moules, T. (2010).The
impact of cyberbullying on young people’s mental health: Final report. UK:
Anglia Ruskin University. Annotation: Bullying at school: Basic facts and effects
of a school based intervention program. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 35(7), 1171-1190.
O'Keeffe, G. S., Clarke-Pearson, K. and COUNCIL ON DOI (2011). Pediatrics; originally
published online March 28, 2011; COMMUNICATIONS AND MEDIA.
Olweus, D. (2013). School Bullying: Development and Some Important Challenges.
Annual Review of Clinical Psychology, 9, 751-780.
Olweus, D. (1994). Bullying at school: Basic facts and effects of a school based
intervention program. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 35(7), 1171-
1190.
Olweus, D. (1993). Bully/victim problems among school-children: Long-term
consequences and an effective intervention program. In S. Hodgins (Ed.). Mental
disorder and crime (pp. 317-349). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Olweus, D. (1984). Aggressors and their victims: Bullying at school. In N. Frude &
H.Gault (Eds.), Disruptive behavior disorders in schools, (p. 5776), New York,
NY:Wiley.
Olweus, D. (1980). Familiar and temperamental determinants of aggressive behavior in
adolescent boys: A causal analysis. Developmental Psychology, 16,
644-660.
Onwuegbuzie & Collins, (2007). A Typology of Mixed Methods Sampling Designs in
Social Science Research Faqe. 288.
Opinion Research Corporation. (2006). Cyberbully preteen. Retrieved Nov. 12, 2008,
from http://www.fightcrime.org/cyberbullying/cyberbullyingteen.pdf.
Patchin, J. W., & Hinduja, S. (2006). Bullies move beyond the schoolyard: A preliminary
look at cyberbullying. Youth Violence and Juvenile Justice, 4(2), 148-169.
Patchin, J. W., & Hinduja, S. (2012). Cyberbullying prevention and response: Expert
perspectives. Routledge, Taylor & Francis Group. (ED529048).
Patterson, G.R., & Stouthamer-Loeber, M. (1984). The correlation of family management
practices and delinquency. Child Development, 55(4), 1299-1307.
Petronio, S. & Durham, W.T. (2008). Communica tion privacy management theory:
Significance for interpersonal communicati on. In L.A. Baxter and D.O.
Braithwaite (Eds.),Engaging theories in interpersonal communication: Multiple
perspectives (p. 309-322). Thousand Oaks, CA:SagePublications.
Pezo, A. (2010): The role of adults in protecting children on the Internet. Children's Rights
169
and Leisure. Zagreb. 79-86.
Ponton LE, Judice S. (2004). Typical adolescent sexual development. Child Adolescent
Psychiatric Clinic North America;13:497e511.
Pornari, C. D., & Wood, J. (2010). Peer and cyber aggression in secondary school
students: The role of moral disengagement, hostile attribution bias, and outcome
expectancies. Aggressive Behavior, 36, 81–94. doi:10.1002/ab.20336.
Prinstein, M.J., Boergers, J., & Vernberg, E.M. (2001). Overt and relational aggression in
adolescents:Social-psychological adjustment of aggressors and victims. Journal of
Clinical Child Psychology, 30(4), 479-491. Retrieved from Roosevelt University,
Chicago, Illinois http://www.altteachercert. org/MiddleSchool_Cyberbullying.pdf.
Raskauskas, J., & Stoltz, A. D. (2007). Involvement in traditional and electronic bullying
among adolescents. Developmental Psychology, 43, 564-575. PMID:17484571.
Reyns, Bradford W., Billy Henson, and Bonnie S. Fisher. (2014). Digital deviance: Low
self-control and opportunity as explanations of sexting among college students.
Sociological._Spectrum:Mid-South-Sociological-Association,34(3),273-292.
https://doi.org/10.1080/02732173.2014.895642.
Reyns, B. W., Burek, M. W., Henson, B., Fisher, B. S. (2011). The unintended
consequences of digital technology: exploring the relationship between sexting and
cybervictimization. Journal of Crime and Justice, 36(1), 1-17.
Ringrose, J., Harvey, L., Gill, R., and Livingstone, S. (2013) Teen girls, sexual double
standards and ‘sexting’: Gendered value in digital image exchange, Feminist
Theory.
Ringrose, J., Gill, R., Livingstone, S., and Harvey, L. (2012). A Qualitative Study of
Children, Young People and ‘Sexting’, Report prepared for the NSPCC,
http://www.nspcc.org.uk.
Ringrose, J., and Eriksson Barajas, K. (2011). Gendered risks and opportunities?
Exploring teen girls’digital sexual identity in postfeminist media contexts,
International Journal of Media and CulturalPolitics, Special Issue: Postfeminism
and the Mediation of Sex, 7(2): 121–138.
Rosen, L. D., Cheever, N. A., & Carrier, L. M. (2008). The association of parenting style
and child age with parental limit setting and adolescent MySpace behavior.
Journal of Applied Developmental Psychology, 29(6), 459-471.
Roth, S., & Cohen, L. J. (1986). Approach, avoidance, and coping with stress. American
Psychologist, 41(7), 813-819. http://dx.doi.org/10.1037/0003-066X.41.7.813.
Saldana, J. (2009) The Coding Manual for Qualitative Researchers. Thousand Oaks, CA.
Sage.
Saunders et al., (2009). Research methods for business students. Harlow: Pearson
Education.
Schatzman, L., Strauss, A. (1973). Field Research, Prentice Hall, NY.
Schwartz, S. H., & Boehnke, K. (2004). Evaluating the structure of human values with
confirmatory factor analysis. Journal of Research on Personality, 38, 230-255. doi:
10.1016/S0092-6566(03)00069-2.
Sengupta, A., & Chaudhuri, A. (2011). Are social networking sites a source of
onlineharassment for teens? Evidence from survey data. Children and Youth
Services Review, 33, 284–290.
Shariff, S. (2008). Cyber-Bullying: Issues and Solutions for the School, the Classroom and
170
the Home. Canada: Routledge.
Shariff, S., & Churchill, A.H. (2010). Truths and Myths of Cyber-bullying: International
Perspectives on Stakeholder Responsibility and Children's Safety (1st ed.). New
York: Peter Lang.
Shetgiri, R., Lin, H., Flores, G. (2013). Trends in risk and protective factors for child
bullying perpetration in the United States. Child Psychiatry & Human
Development. 44 (1), 89-104.
Schriver, K. (2011). Human behavior and the social environment : shifting paradigms
in essential knowledge for social work practice. Boston, MA :Allyn & Bacon.
Siegle, D. (2010). Cyberbullying and sexting: Technology abuses of the 21st century.
Gifted Child Today, 32(2), p. 14-16, 65.
Silverman D. (2000). (Ed) Qualitative Research. Theory, Method and Practice. Sage,
Thousand Oaks CA, 201-220.
Simmons, R. (2002). Odd girl out: The hidden culture of aggression in girls. New York:
Harcourt, Inc.
Singleton & Straits. (2010). Approaches to Social Research 5th Edition.
Slonje, R., and Smith, P,K. (2008). Cyberbullying:Another main type of bullying?
Scandinavian Journal of Psychology, 49, 147-154. doi:10.1111/j.1467-
9450.2007.00611.
Sllovak, K., & Singer, J. (2011). School Social Workers' Perceptions of Cyber bullying.
Children & schools. Vol. 33, No. 1, 5-16.
Smith, P. K., Mahdavi, J., Carvalho, M., Fisher, S., Russel, S., &Tippett, N. (2008).
Cyberbullying: Its nature and impact in secondary school pupils. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 49(4), 376-385. PMID: 18363945.
Smith, P., Mahdavi, J., Carvalho, M., & Tippett, N. (2006). An investigation into
cyberbullying, it forms, awareness and impact, and the relationship between age
and gender in cyberbullying. A Report to the Anti-bullying Alliance.
Sourander, A., Klomek, A B., Ikonen, M., Lindroos, J., Luntamo, T., Koskelainten, M.,
Ristkari, T., and Helenius, H. (2010). ‘Psychosocial risk factors associated with
cyberbullying among adolescents’, Archives of General Psychiatry, 67,7,p720-
728.
Spaulding, S. (2012). A phenomenological investigation of middle-school student, parent,
teacher, and administrator perceptions of cyberbullying. (Doctoral dissertation).
Spears, B., Slee, P., Owens, L., & Johnson, B. (2008). Behind the scenes: Insights into the
human dimension of covert bullying. Adelaide: Hawke Research Institute for
Sustainable Societies, University of South Australia.
Staksrud, E., & Livingstone, S. (2009). Children and online risk: Powerless victims or
resourceful participants? Information, Communication & Society, 12(3), 364- 387
Strassberg, D., McKinnon, R., Sustaita, M., &Rullo, J. (2013). Sexting by high school
Strohmaier, H. (2014). Youth sexting: Prevalence rates, driving motivations, and the
deterrent effect of legal consequences. Sexuality Research and Social Policy: A
Journal of the NSRC, 11(3), 245-255. doi:10.1007/s13178-014-0162-9.
Sumalatha, K., and D. Ramakrishnaiah, (2004). Sex bias in secondary school social
studies.textbooks: A case study in India. Am. J. Applied Sci., 1: 62-63. DOI:
10.3844/.2004.62.63.
Svantesson, D. (2011) ‘“Sexting” and the Law — How Australia Regulates Electronic..
171
Swearer, S.M., Espelage, D.L., Vaillancourt, T., & Hymel, S. (2010). What can be done
about school bullying?: Linking research to educational practice. Educational
Researcher, 39, 38-47.
Swearer, S.M., & Doll, B.J. (2001). Bullying in schools: An ecological framework.
Journal of Emotional Abuse, 2, 7-23.
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. The social
psychology of intergroup relations?. (33) 47.
Temple, J. R., Paul, J. A., van den Berg, P., Le, V. D., McElhany, A., & Temple, B. W.
(2012). Teen sexting and its association with sexual behaviors. Archives of
Pediatrics & Adolescent Medicine, 166(9), 828-833.
Theodore, S. (2011). Developments in the law: Technology and social media in the 21 st
Century:Solutions for minimizing the risk to children: An integrated response to
sexting: Utilization of parents and schools in deterrence. Journal of Contemporary
Health Law and Policy, 27, 1 - 33.
Tokunaga, R. S. (2010). Following you home from school: A critical review and synthesis
of research on cyberbullying victimization. Computers in Human Behavior, 26(3),
277-287. DOI: 10.1016/j.chb.2009.11.014.
Tripp, P.J. (2011). Online and on-campus student profiles and outcomes. Texas
Association of Family and Consumer Sciences Research Journal, 2(6), 8-9.
Underwood, M. (2003). Social aggression among girls. The Guilford Series on Social and
Emotional Development. New York, NY: Guilford Press.
Valcke, M., Bonte, S., Wever, B. D., & Rots, I. (2010). Internet parenting styles and the
impact on Internet use of primary school children. Computers & Education, 55,
454- 464. doi:10.1016/j.compedu.2010.02.009.
Vandebosch, H., & Van Cleemput, K. (2009). Cyberbullying among youngsters:
Prevalence and profile of bullies and victims. New Media & Society, 11(8), 1-23.
http://dx.doi.org/10.1177/1461444809341263.
Van Manen, M. (2010). The pedagogy of Momus technologies: Facebook, privacy, and
online intimacy. Qualitative Health Research, 20 (8), 1023-1032.
Van Tonder, W. (2010). Cyberbullying. Retrieved from:http://www.parentscorner.org.
Viljoen, J.L., O’Neill, M.L., and Sidhu, A. (2005).Bullyingbehaviors in female and male
adolescent offenders: Prevalence, types and association with psychosocial
adjustment. Aggress. Behav., 31: 521-536. DOI:10.1002/ab.20036.
Viner, R, (2005) ABC of adolescence (pp. 1-4). London: Wiley-Blackwell.
Wade, A., & Beran, T. (2011). Cyberbullying: The new era of bullying. Canadian Journal
of School Psychology, 26, 44-61. doi: 10.1177/0829573510396318.
Wang, J., Iannotti, R. J., Nansel, T. R. (2009). School Bullying Among Adolescents in the
United States: Physical, Verbal, Relational, and Cyber. Journal of Adolescent
Health. 45 (4). 368–375.
Walker, S., Sanci, L., & Temple-Smith, M. (2013). Sexting: Young women’s and men’s
views on its nature and origins. Journal of Adolescent Health, 52, 697-70.
Walker, S., Sanci, L., & Temple-Smith, M. (2012). Seksting: Young Women's and Men's
Views on Its Nature and Origins. Journal of Adolescent Health, vol.52(6), 697-701
Walker, S., Sanci, L., & Temple-Smith, M. (2011). Sexting and young people: Expert’s
viewsY outh Studies A ustralia, 30(4), 8-16.
Waters, S., & Ackerman, J. (2011). Exploring privacy management on Facebook:
172
Motivations and perceived consequences of voluntary disclosure. Journal of
Computer-Mediated Communication, 17,101-115.
Weins and Hiestand TC. (2009). ‘Sexting, Statutes and Saved by the Bell: Introducing a
Lesser Juvenile Charge with an “Aggravating Factors” Framework’, Tennessee
Law Review77, 1–56.
Weisskirch, R., & Delevi, R. (2011).”Sexting” and adult romantic attachment. Computers
in Human Behavior 27: 1697-1701.
Wellington J., Bathmaker A., Hunt C., McCulloch G., & Sikes P. (2005) Succeeding with
your doctorate. London: Sage.
Whitney, I., & Smith, P.K. (1993). A survey of the nature and extent of bullying in
junior/middle and secondary schools. Educational Research, 35(1), 3-25.
Willard, N. E. (2005). An educator's guide to cyberbullying and cyberthreats: Repsonding
to the challenge of online aggression, threats, and distress. . Retrieved from
http://www.cyberbully.org/docs/cbcteducator.pdf.
Willard, N. (2004) An Educator's Guide to Cyberbullying and Cyberthreats
Williams, K. R., & Guerra, N. C. (2007). Prevalence and predictors of internet
bullying. Journal of Adolescent Health, 41, S14-S21. doi:10.1016. 2007.08.018.
Wolak, J., Mitchell, K. J., &Finkelhor, D. (2007). Does online harassment constitute
bullying? An exploration of online harassment by known peers and online-only
contacts. Journal of Adolescent Health, 41, S51-S58.doi: 10.1016/j .jadohealth
.2007.08.019.
Wolak, J., Mitchell, K. J., & Finkelhor, D. (2006). Online victimization of youth: Five
years later. Washington, DC: National Center for Missing and Exploited Children.
Wolf, T. (2000). Hooking Up.New York: Farrar Straus Giroux.
Wood, J. T. (2013). Gendered Lives: Communication, Gender, & Culture (10th ed.).
Wright, V. H., Burnham, J. J., Inman, C., & Ogorchock, H. (2009). Cyberbullying: Using
virtual scenarios to educate and raise awareness. Journal of Computing in Teacher
Education, 26, 35-42. Retrieved from http://www.iste.org.
Ybarra, M. L., Aspelage, D. L., & Mitchell, K. J. (2007). The co-occurrence of Internet
harassment and unwanted sexual solicitation victimization and perpetration:
Associations with psychosocial indicators.Journal of Adolescent Health, 41(6),
S31-S41.
Ybarra, M. L., & Mitchell, K. J. (2007). Prevalence and frequency of Internet harassment
instigation: Implications for adolescent health. Journal of Adolescent Health,
41,189–195. 10.10.16/j.jadohealth.2007.03.005.
Ybarra, M.L., & Mitchell, K. J. (2004). Online aggressor/targets, aggressors and targets:
Acomparison of associated youth characteristics. Journal of Child Psychology and
Psychiatry,45, 1308–1316.
Yin. (2003). Case Study Research Design and Methods. 3rd Edition, Sage, Thousand
Oaks.
Youn, S. (2008). Parental influence and teens' attitude toward online privacy protection.
The Journal of Consumer Affairs, 42(3), 362e388.
173
ANEKS TABELAT
ANEKS Tabela 1. Pajisja e nxënësve me llogari personale në rrjetet sociale në varësi të rajonit
ku gjendet shkolla
Ku ndodhet
shkolla ku ju
studioni?
A keni ju llogari personale
në rrjetet sociale si:
Facebook, Instagram,
Snapchat, WhatsApp, Viber
etj?
Total Po Jo
Qytet 740 20 760
% 81.9% 39.2% 79.6%
Fshat 164 31 195
% 18.1% 60.8% 20.4%
Total 904 51 955
% 100.0% 100.0% 100.0%
ANEKS Tabela 2. Niveli i shqetësimit i shkaktuar nga dërgimi i mesazheve, fotove/videove sipas
gjinisë
Niveli i shqetësimit që shkakton bullizmi
virtual në rastin e dërgimit të: mesazheve,
fotove/videove nga ana juaj tek persona të
tjerë:
Gjinia
Total Femër Mashkull
Nuk ndikon aspak 99 133 232
% 0 1 1
Ndikon pak 106 121 227
% 0 1 1
Ndikon mesatarisht 54 46 100
% 1 0 1
Ndikon shumë 152 110 262
% 1 0 1
Ndikon jashtë mase shumë 86 48 134
% 1 0 1
Total 497 458 955
% 1 0 1
ANEKS Tabela 3. Testi Chi Square i fenomentit të bullizmit dhe zhvillimit të seksteksit
Bullizmi virtual
Zhvillimi i seksteksit
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë
Asnjëhërë 375 60 2 2 439
% 64.9% 17.0% 10.0% 50.0% 46.0%
Rrallë here 197 246 6 1 450
% 34.1% 69.7% 30.0% 25.0% 47.1%
Normalisht 5 47 9 0 61
% .9% 13.3% 45.0% .0% 6.4%
Shpesh here 1 0 3 1 5
% .2% .0% 15.0% 25.0% .5%
Total 578 353 20 4 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
174
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 405.809a 9 .000
Likelihood Ratio 301.338 9 .000
Linear-by-Linear Association 242.557 1 .000
N of Valid Cases 955
Value
Pearson's R .504
ANEKS Tabela 4. Testi Chi Square i fenomentit të seksting dhe ndikimit personal
Sextekting
Ndikimi personal
Total Shumë e
keqe E keqe Normale
Nuk ka
ndikim
Nuk
ndikohem
aspak
Asnjëhërë 69 162 136 113 98 578
% 74.2% 72.0% 38.5% 75.3% 73.1% 60.5%
Rrallë herë 21 58 211 32 31 353
% 22.6% 25.8% 59.8% 21.3% 23.1% 37.0%
Normalisht 3 4 6 5 2 20
% 3.2% 1.8% 1.7% 3.3% 1.5% 2.1%
Shpesh herë 0 1 0 0 3 4
% .0% .4% .0% .0% 2.2% .4%
Total 93 225 353 150 134 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 139.667a 12 .000
Likelihood Ratio 136.403 12 .000
Linear-by-Linear Association .041 1 .840
N of Valid Cases 955
ANEKS Tabela 5. Testi t lidhur me ndikimin personal nga fenomeni i seksting
Ndikimi
personal
Levene's Test for
Equality of
Variances t-test for Equality of Means
95%
Confidence
Interval of the
Difference
F Sig. t df Sig. (2-
tailed)
Mean
Differe
nce
Std.
Error
Differenc
e
Lowe
r
Uppe
r
Equal
variances
assumed
3.806 .051 -6.483 953 .000 -.477 .074 -.621 -.332
Equal
variances not
assumed
-6.462 929.409 .000 -.477 .074 -.622 -.332
175
ANEKS Tabela 6. Testi t për zgjedhjet e pavaruara midis variablit seksteksit dhe gjinisë së
nxënësve
Sexteksit
Levene's Test for
Equality of
Variances
t-test for Equality of Means
95% Confidence
Interval of the
Difference
F Sig. t df Sig. (2-
tailed)
Mean
Differenc
e
Std.
Error
Differenc
e
Lower Uppe
r
Equal
variances
assumed
34.14
4 .000 -5.876 953 .000 -.209 .036 -.279 -.139
Equal
variances not
assumed
-5.845 913.0
26 .000 -.209 .036 -.279 -.139
ANEKS Tabela 7. Testi Chi Square i fenomentit të bullizmit virtual dhe ndikimit personal
Bullizmi virtual
Ndikimi personal
Total Shumë e
keqe E keqe Normale
Nuk ka
ndikim
Nuk
ndikohem
aspak
Asnjëhërë 48 105 98 78 110 439
% 51.6% 46.7% 27.8% 52.0% 82.1% 46.0%
Rrallë herë 37 108 219 62 24 450
% 39.8% 48.0% 62.0% 41.3% 17.9% 47.1%
Normalisht 7 9 35 10 0 61
% 7.5% 4.0% 9.9% 6.7% .0% 6.4%
Shpesh herë 1 3 1 0 0 5
% 1.1% 1.3% .3% .0% .0% .5%
Total 93 225 353 150 134 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 131.333a 12 .000
Likelihood Ratio 142.844 12 .000
Linear-by-Linear Association 27.054 1 .000
N of Valid Cases 955
Value
Pearson's R -.168
176
ANEKS Tabela 8. Testi Chi Square i fenomentit të bullizmit virtual dhe ndikimit të shoqërisë
Roli i shoqërisë
Bullizmi Virtual
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë
Asnjëhërë 103 32 1 0 136
% 23.5% 7.1% 1.6% .0% 14.2%
Rrallë herë 299 245 40 1 585
% 68.1% 54.4% 65.6% 20.0% 61.3%
Normalisht 34 169 19 2 224
% 7.7% 37.6% 31.1% 40.0% 23.5%
Shpesh herë 3 4 1 2 10
% .7% .9% 1.6% 40.0% 1.0%
Count 439 450 61 5 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 217.921a 9 .000
Likelihood Ratio 171.205 9 .000
Linear-by-Linear Association 121.408 1 .000
N of Valid Cases 955
ANEKS Tabela 9. Testi Chi Square i fenomentit të seksting dhe ndikimit të shoqërisë
Roli i shoqërisë
Fenomeni i Seksting
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë
Asnjëhërë 126 10 0 0 136
% 21.8% 2.8% .0% .0% 14.2%
Rrallë herë 401 176 5 3 585
% 69.4% 49.9% 25.0% 75.0% 61.3%
Normalisht 49 163 12 0 224
% 8.5% 46.2% 60.0% .0% 23.5%
Shpesh herë 2 4 3 1 10
% .3% 1.1% 15.0% 25.0% 1.0%
Total 578 353 20 4 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 284.125a 9 .000
Likelihood Ratio 256.760 9 .000
Linear-by-Linear Association 204.522 1 .000
N of Valid Cases 955
Value
Pearson's R .463
177
ANEKS Tabela 10. Testi Chi Square i fenomentit të bullizmit virtual dhe roli i shkollës
Roli i shkollës
Bullizmi virtual
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë
Asnjëhërë 84 95 37 3 219
% 19.1% 21.1% 60.7% 60.0% 22.9%
Rrallë herë 107 198 12 1 318
% 24.4% 44.0% 19.7% 20.0% 33.3%
Normalisht 127 100 6 0 233
% 28.9% 22.2% 9.8% .0% 24.4%
Shpesh herë 87 44 6 1 138
% 19.8% 9.8% 9.8% 20.0% 14.5%
Gjithmonë 34 13 0 0 47
% 7.7% 2.9% .0% .0% 4.9%
Total 439 450 61 5 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 115.690a 12 .000
Likelihood Ratio 108.844 12 .000
Linear-by-Linear Association 61.907 1 .000
N of Valid Cases 955
ANEKS Tabela 11. Testi Chi Square i fenomentit të bullizmit virtual dhe ndikimit të familjes
Roli i familjes
Bullizmi virtual
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë
Asnjëhërë 20 37 0 1 58
% 4.6% 8.2% .0% 20.0% 6.1%
Rrallë herë 30 54 10 2 96
% 6.8% 12.0% 16.4% 40.0% 10.1%
Normalisht 83 167 35 0 285
% 18.9% 37.1% 57.4% .0% 29.8%
Shpesh herë 180 104 9 2 295
% 41.0% 23.1% 14.8% 40.0% 30.9%
Gjithmonë 126 88 7 0 221
% 28.7% 19.6% 11.5% .0% 23.1%
Total 439 450 61 5 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 107.793a 12 .000
Likelihood Ratio 111.519 12 .000
Linear-by-Linear Association 47.017 1 .000
N of Valid Cases 955
178
ANEKS Tabela 12. Testi Chi Square i fenomentit të strategjive në uljen e fenomenit të seksteksit
Fenomenit të seksteksit Strategjitë
Total Po Jo
Asnjëhërë 235 343 578
% 72.8% 54.3% 60.5%
Rrallë herë 79 274 353
% 24.5% 43.4% 37.0%
Normalisht 9 11 20
% 2.8% 1.7% 2.1%
Shpesh herë 0 4 4
% .0% .6% .4%
Total 323 632 955
% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig.
(2-sided)
Pearson Chi-Square 35.875a 3 .000
Likelihood Ratio 38.245 3 .000
Linear-by-Linear
Association 23.998 1 .000
N of Valid Cases 955
ANEKS Tabela 13. Testi Chi Square i fenomentit të bullizmit dhe zhvillimit të seksting
Bullizmi virtual
Zhvillimi i seksting
Total Asnjëhërë
Rrallë
herë Normalisht
Shpesh
herë
Asnjëhërë 375 60 2 2 439
% 64.9% 17.0% 10.0% 50.0% 46.0%
Rrallë herë 197 246 6 1 450
% 34.1% 69.7% 30.0% 25.0% 47.1%
Normalisht 5 47 9 0 61
% .9% 13.3% 45.0% .0% 6.4%
Shpesh herë 1 0 3 1 5
% .2% .0% 15.0% 25.0% .5%
Total 578 353 20 4 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 405.809a 9 .000
Likelihood Ratio 301.338 9 .000
Linear-by-Linear Association 242.557 1 .000
N of Valid Cases 955
Value
Pearson's R .504
179
ANEKS Tabela 14. Testi Chi Square i fenomentit të strategjive në uljen e fenomenit të seksting
Fenomeni i seksting Strategjitë
Total Po Jo
Asnjëhërë 235 343 578
% 72.8% 54.3% 60.5%
Rrallë herë 79 274 353
% 24.5% 43.4% 37.0%
Normalisht 9 11 20
% 2.8% 1.7% 2.1%
Shpesh herë 0 4 4
% .0% .6% .4%
Total 323 632 955
% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig.
(2-sided)
Pearson Chi-Square 35.875a 3 .000
Likelihood Ratio 38.245 3 .000
Linear-by-Linear
Association 23.998 1 .000
N of Valid Cases 955
ANEKS Tabela 15. Testi Chi Square i fenomentit të bullizmit virtual dhe ndikimit personal
Bullizmi virtual
Ndikimi personal
Total Shumë e
keqe E keqe Normale
Nuk ka
ndikim
Nuk
ndikohem
aspak
Asnjëhërë 48 105 98 78 110 439
% 51.6% 46.7% 27.8% 52.0% 82.1% 46.0%
Rrallë herë 37 108 219 62 24 450
% 39.8% 48.0% 62.0% 41.3% 17.9% 47.1%
Normalisht 7 9 35 10 0 61
% 7.5% 4.0% 9.9% 6.7% .0% 6.4%
Shpesh herë 1 3 1 0 0 5
% 1.1% 1.3% .3% .0% .0% .5%
Total 93 225 353 150 134 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 131.333a 12 .000
Likelihood Ratio 142.844 12 .000
Linear-by-Linear Association 27.054 1 .000
N of Valid Cases 955
Value
Pearson's R -.168
180
ANEKS Tabela 16. Testi Chi Square i fenomentit të seksting dhe ndikimit personal
Seksting
Ndikimi personal
Total Shumë e
keqe E keqe Normale
Nuk ka
ndikim
Nuk
ndikohem
aspak
Asnjëhërë 69 162 136 113 98 578
% 74.2% 72.0% 38.5% 75.3% 73.1% 60.5%
Rrallë herë 21 58 211 32 31 353
% 22.6% 25.8% 59.8% 21.3% 23.1% 37.0%
Normalisht 3 4 6 5 2 20
% 3.2% 1.8% 1.7% 3.3% 1.5% 2.1%
Shpesh herë 0 1 0 0 3 4
% .0% .4% .0% .0% 2.2% .4%
Total 93 225 353 150 134 955
% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
Chi-Square Tests
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 139.667a 12 .000
Likelihood Ratio 136.403 12 .000
Linear-by-Linear Association .041 1 .840
N of Valid Cases 955
ANEKS Tabela 17. Testi t lidhur em ndikimin personal nga fenomeni i seksting
Ndikimi personal
Levene's Test
for Equality of
Variances t-test for Equality of Means
95%
Confidence
Interval of the
Difference
F Sig. t df Sig. (2-
tailed)
Mean
Difference
Std. Error
Difference
Lowe
r Upper
Equal variances
assumed
3.80
6 .051
-
6.483 953 .000 -.477 .074 -.621 -.332
Equal variances not
assumed
-
6.462 929.409 .000 -.477 .074 -.622 -.332
ANEKS Tabela 18. Regresioni i shumfishtë linear, VIF dhe vlerat e Tolernacës
Modeli
Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients t Sig.
Collinearity
Statistics
B Std. Error Beta Toleranc
e VIF
(Constant) .702 .108 6.505 .000
Seksting .462 .038 .409 12.279 .000 .678 1.474
Roli i familjes .022 .018 .039 1.197 .232 .713 1.403
Roli i institucioneve
arsimore -.063 .017 -.114 -3.637 .000 .772 1.295
Ndikimi i shoqërisë .157 .031 .159 5.118 .000 .778 1.286
181
ANEKS Tabela 19. Informacionin mbi modelin e regresionit
Model R R Square
Adjusted
R Square
Std.
Error of
the
Estimate
Change Statistics
Durbin-
Watson
R
Square
Change
F
Change df1 df2
Sig. F
Change
1 .533a .284 .281 .534 .284 94.015 4 950 .000 1.708
a. Predictors: (Constant), ndikimi i shoqerisë, ndikimi i institucioneve arsimore, ndikimi i familjes, Sextekting
b. Dependent Variable: Bullizmi virtual
182
SHTOJCA I PYETËSORI I NXËNËSVE
PYETËSOR
Unë quhem Kostandin Vasilini dhe jam duke përgatitur disertacionin e studimeve
doktorale me titull: “Efektet psiko-sociale të bullizmit virtual dhe të seksting tek
adoleshentët dhe prindërit e tyre, nevoja e ndërhyrjes së punonjësit social” (Rasti i
shkollave të mesme të qytetit të Durrësit). Ju jeni përzgjedhur si një individ i përshtatshëm
për të ofruar të dhëna konkrete rreth këtij pyetësori. Ju lutem përgjigjuni pyetjeve të
mëposhtëme sinqerisht duke iu referuar eksperiencave tuaja personale. Informacioni që ju
do të jepni do të mbetet tërësisht konfidencial dhe do të përdoret vetëm për qëllime
studimi.
SEKSIONI I INFORMACION I PËRGJITHSHËM
P.1 Gjinia: 1.Femër, 2.Mashkull (1) (2)
P.2 Ku ndodhet shkolla ku ju studioni? 1.Qytet, 2. Fshat (1) (2)
P.3 Lloji i shkollës ku ju studioni: 1. Shkollë e mesme e përgjithëshme, 2. Shkollë e
mesme profesionale (1) (2)
P.4 Klasa në të cilën studioni: 1.Klasa X, 2.Klasa XI, 3.Klasa XII, 4.Klasa XIII
(1) (2) (3) (4)
P.5 Cili është niveli i rezultateve tuaja në shkollë? 1.Shumë i ulët, 2.I ulët, 3. Mesatar,
4. I lartë, 5.Shumë i lartë (1) (2) (3) (4) (5)
P.6 Cili është niveli ekonomik i familjes tuaj? 1Shumë i ulët, 2. I ulët, 3. Mesatar, 4. I
mirë, 5.Shumë i mirë (1) (2) (3) (4) (5)
P.7 Me kë jetoni në familjen tuaj? 1.Me të dy prindërit, 2.Me njërin nga prindërit (vetëm
me nënën ose vetëm me babain), 3.Vetëm me gjyshërit, 4. Tjetër (specifiko)________
(1) (2) (3) (4)
P.8 A keni kompjuter në shtëpi? 1.Po, 2.Jo (1) (2)
P.9 A keni ju telefon celular? 1.Po, 2.Jo (1) (2)
P.10 A keni ju llogari personale në rrjetet sociale si: Facebook, Instagram, Snapchat,
WhatsApp, Viber etj? 1.Po, 2.Jo (1) (2)
P.11 Sa shpesh e përdorni internetin? 1.Më pak se një herë në javë, 2.Disa herë në javë,
3.Çdo ditë, 4.Disa herë në ditë, 5.Thuajse gjithë ditën deri në mbrëmje (1) (2) (3) (4) (5)
P.12 Sa kohë shpenzoni duke komunikuar në rrjetet sociale:
Nr
Alternativat
1.Aspak, 2.Shumë pak
minuta, 3.Deri 1 orë, 4.2-4
orë, 5.Më tepër se 4 orë
1 Gjatë kohës që jeni në shkollë? (1) (2) (3) (4) (5)
2 Në fundjavë ose kur jeni me pushime? (1) (2) (3) (4) (5)
P.13 Mesatarisht sa është numri i mesazheve, fotove/videove që ju dërgoni gjatë
ditës? 1.Asnjë, 2.Më pak se 10, 3.10-50, 4.50-100, 5. Më shumë se 100 (1) (2) (3) (4) (5)
183
SEKSIONI II BULLIZMI
Bullizmi: Nënkupton të jesh i kërcënuar/bulluar atëherë kur një nxënës apo një grup nxënësish shfaqin
agresivitet ndaj një personi duke e sharë, bërtitur, goditur me grushta apo duke e etiketuar. Bullizmi mund
të jetë edhe paksa më i fshehtë siç mund të jetë përjashtimi i një individi nga një grup shoqëror etj.
P.14 A keni informacion lidhur me fenomenin e bullizmit? 1.Po, 2.Jo (1) (2)
P.15 Ku e keni marrë këtë informacion? 1.Në internet, 2.Shokët/shoqet, 3.Nga
diskutimet në familje, 4.Në shkollë, 5.Nga të afërmit tuaj, 6.Nga psikologët/punonjësit
socialë, 7.Nga media, 8.Tjetër (specifiko) _______________________________________
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
P.16 Ju lutem jepni opinion tuaj lidhur me alternativat e mëposhtme sa i takon
fenomenit të bullizmit:
Nr Alternativat 1.Po, 2.Jo
1 A kanë shfaqur shokët/shoqet tuaj/a elementë të
bullizmit/kërcënimit ndaj jush? (1) (2)
2 Po ju, a keni shfaqur element të bullizmit/kërcënimi ndaj
shokëve/shoqeve tuaj/a? (1) (2)
3 A njihni persona të tjerë të rrethit tuaj shoqëror që ndihen të
bulluar/kërcënuar? (1) (2)
PJESA A Bullizmi virtual Bullizmi virtual: Nënkupton të kërcenuarit duke përdorur teknologjinë e komunikimit nëpërmjet
kompiuterit, telefonit celular, kamerave elektronike, postës elektronike (e-mail, chat-it, etj) apo rrjeteve
sociale (facebook, instagram, snap-chat etj)
P.17 A keni informacion lidhur me fenomenin e bullizmit virtual? 1.Po, 2.Jo
(1) (2)
P.18 Nëse përgjigja juaj është Po, ku e keni marrë këtë informacion? 1.Në internet,
2.Shokët/shoqet, 3.Nga diskutimet në familje, 4.Në shkollë, 5.Nga të afërmit tuaj, 6.Nga
psikologët/punonjësit socialë, 7.Nga media, 8.Tjetër (specifiko) __________________
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
P.19 Referuar eksperiencave tuaja personale, ju lutem jepni opinionin tuaj lidhur me
alternativat e mëposhtme në rastin e dërgimit të: mesazheve, fotove/videove nga ana
juaj:
Nr
Alternativat
1.Asnjëhërë, 2.Rrallë
herë, 3.Normalisht,
4.Shpesh herë,
5.Gjithmonë
1 A keni dërguar e-mail një personi tjetër duke
shkuajtur gjëra të këqija dhe lenduese për të? (1) (2) (3) (4) (5)
2 A keni dërguar e- mail një personi tjetër duke u
tallur me të? (1) (2) (3) (4) (5)
3 A keni dërguar e-mail një personi tjetër me fjalë të
këqija apo lënduese për persona të tjerë? (1) (2) (3) (4) (5)
4 A keni dërguar e-maili një personi tjetër duke u (1) (2) (3) (4) (5)
184
tallur me persona të tjerë?
5 A keni dërguar mesazhe (me anë të telefonit/rrjeteve
sociale) një personi tjetër duke e lënduar atë? (1) (2) (3) (4) (5)
6 A keni dërguar mesazhe (me anë të telefonit/rrjeteve
sociale) një personi tjetër duke u tallur me të? (1) (2) (3) (4) (5)
7
A keni dërguar foto/video (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) një personi tjetër duke e
lënduar atë?
(1) (2) (3) (4) (5)
8
A keni dërguar foto/video (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) një personi tjetër duke u
tallur me të?
(1) (2) (3) (4) (5)
9
A keni dërguar mesazhe (me anë të telefonit/rrjeteve
sociale) personave të tjerë që shprehin gjëra
lënduese, tallëse për një person tjetër?
(1) (2) (3) (4) (5)
10
A keni dërguar foto/video (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) personve të tjerë ku
shprehni gjëra lënduese për një person tjetër?
(1) (2) (3) (4) (5)
11
A keni dërguar foto/video (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) duke tallur apo lënduar një
person tjetër?
(1) (2) (3) (4) (5)
12
A keni dërguar (nëpërmet telefonit/rrjeteve sociale)
mesazheve kërcënuese për jetën tek shokët/shoqet
tuaj/a?
(1) (2) (3) (4) (5)
13
A keni dërguar mesazhe tek shokët/shoqet tuaj/a ku
thuhet se ata/ato nuk mund të jenë më pjesë e grupit
tuaj shoqëror?
(1) (2) (3) (4) (5)
14
A keni dërguar foto/video në faqet ëeb të cilat mund
të vënë në siklet një personi i cili
bullohet/kërcënohet?
(1) (2) (3) (4) (5)
15
A keni përjashtuar një shokë/shoqe nga rrjeti juaj
social/shoqëror (si psh: Facebook, Instagram,
Snapcha, WhatsApp etj.)?
(1) (2) (3) (4) (5)
16
A keni përhapur thashethemeve për një person tjetër
në rrjete sociale (Nëpërmjet: Telefonit (WhatsApp,
Viber), Facebook, Instagram, Snapchat etj.)?
(1) (2) (3) (4) (5)
17 Tjerër(specifiko)_____________________________ (1) (2) (3) (4) (5)
P.20 Ju lutem, përcaktoni nivelin e shqetësimit që shkakton bullizmi virtual në rastin
e dërgimit të: mesazheve, fotove/videove nga ana juaj tek persona të tjerë: 1.Nuk
ndikon aspak, 2. Ndikon pak, 3.Ndikon mesatarisht, 4.Ndikon shumë, 5.Ndikon jashtë
mase shumë (1) (2) (3) (4) (5)
185
P.21 Referuar eksperiencave tuaja personale, ju lutem jepni opinionin tuaj lidhur me
alternativat e mëposhtme në rastin e marrjes së: mesazheve, fotove/videove:
Nr
Alternativat
1.Asnjëhërë, 2.Rrallë
herë, 3.Normalisht,
4.Shpesh herë,
5.Gjithmonë
1 A keni marë e-maile që shprehin gjëra të këqija dhe
lënduese për ju? (1) (2) (3) (4) (5)
2 A keni marë e-maile ku persona të tjerë tallen me
ju? (1) (2) (3) (4) (5)
3 A keni marë e-maile që shprehin gjëra të këqija apo
lënduese për persona të tjerë? (1) (2) (3) (4) (5)
4 A keni marë e-maile ku tallen dhe talleni me
persona të tjerë? (1) (2) (3) (4) (5)
5
A keni marrë mesazheve (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) të cilat përmbajnë shprehje
lënduese për ju?
(1) (2) (3) (4) (5)
6
A keni marë mesazheve (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) ku tallen dhe talleni me
persona të tjerë?
(1) (2) (3) (4) (5)
7 A keni marrë foto/video (nëpërmjet telefonit/rrjeteve
sociale) të personave të tjerë duke i lënduar ata? (1) (2) (3) (4) (5)
8
A keni marrë foto/video (me anë të
telefonit/rrjeteve sociale) të një personi tjetër dhe
jeni tallur me të?
(1) (2) (3) (4) (5)
9
A keni marrë mesazheve (nëpërmjet
telefonit/rrjeteve sociale) nga persona të tjerë që
shprehin gjëra lënduese, tallëse për një person
tjetër?
(1) (2) (3) (4) (5)
10
A keni marrë foto/video (me anë të telefonit/rrjeteve
sociale) personve të tjerë ku shprehen gjëra lënduese
për një person tjetër?
(1) (2) (3) (4) (5)
11 A keni marrë foto/video (me anë të telefonit/rrjeteve
sociale) ku është tallur apo lënduar një person tjetër? (1) (2) (3) (4) (5)
12
A keni marrë mesazhe kërcënuese për jetën e tuaj
(nëpërmet telefonit apo rrjeteve sociale) nga
shokët/shoqet tuaj/a?
(1) (2) (3) (4) (5)
13
A keni marrë mesazheve (nëpërmet telefonit/rrjeteve
sociale) nga shokët/shoqet tuaj/a ku thuhet se ju nuk
mund të jeni më pjesë e atij grupi shoqëror?
(1) (2) (3) (4) (5)
14 A keni marrë foto/vidieo në faqet Web të cilat vënë
në siklet një personi i cili bullohet/kërcënohet? (1) (2) (3) (4) (5)
15
A ju kanë përjashtuar shokët/shoqet tuaja nga rrjeti i
tyre social/shoqëror (si psh: Facebook, Instagram,
Snapchat etj.)?
(1) (2) (3) (4) (5)
16 A kanë përhapur për ju thashethemeve në rrjete (1) (2) (3) (4) (5)
186
sociale (Nëpërmjet: Telefonit (WhatsApp, Viber),
Facebook, Instagram, Snapchat etj.)?
17 Tjerër (specifiko)________________________ (1) (2) (3) (4) (5)
P.22 Ju lutem, përcaktoni nivelin e shqetësimit që shkakton bullizmi virtual në rastin
e marrjen së: mesazheve, fotove/videove nga persona të tjerë: 1.Nuk ndikon aspak, 2.
Ndikon pak, 3.Ndikon mesatarisht, 4.Ndikon shumë, 5.Ndikon jashtë mase shumë
(1) (2) (3) (4) (5)
PJESA B Seks-teksit dhe ndikimi i tyre në sjellen e nxënësve
Seks-teksit: konsiderohet dërgimi dhe marrja e fotove apo mesazheve me tekst dhe me
karakter intim nëpërmjet telefonit, facebook–ut, apo rrjeteve të tjera sociale.
P.23 A keni informacion lidhur me fenomenin e Seks-teksit? 1.Po, 2.Jo (1) (2)
P.24 Nëse përgjigja juaj është Po, ku e keni marrë këtë informacion? 1.Në internet,
2.Shokët/shoqet, 3.Nga diskutimet në familje, 4.Në shkollë, 5.Nga të afërmit tuaj, 6.Nga
psikologët/punonjësit socialë, 7.Nga media, 8.Tjetër (specifiko) _____________________
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
P.25 Ju lutem jepni përgjigjen tuaj lidhur alternativat e mëposhtme:
1
Nr
Alternativat
1.Asnjëhërë, 2.Rrallëherë,
3.Normalisht,4.Shpeshherë,
5.Gjithmonë
1 A keni dërguar mesazhe me karakter intim nga
telefoni/rrjetet sociale tek shokët/shoqet tuaj/a? (1) (2) (3) (4) (5)
2 A keni marë mesazhe me karakter intim nga
telefoni/rrjetet sociale tek shokët/shoqet tuaj/a? (1) (2) (3) (4) (5)
3 A keni dërguar foto/video me karakter intim nga
telefoni/rrjetet sociale tek shokët/shoqet tuaj/a? (1) (2) (3) (4) (5)
4
A keni marë foto/video me karakter intim
nëpërmjet telefonit/rrjeteve sociale nga
shokët/shoqet tuaj/a?
(1) (2) (3) (4) (5)
5 A keni dërguar mesazhe, foto/video me karakter
intim tek persona të panjohur? (1) (2) (3) (4) (5)
6 A keni marë mesazhe, foto/video me karakter
intim nga njerëz të panjohur virtualisht? (1) (2) (3) (4) (5)
P.26 Sa i prirur ndiheni ju për të dërguar mesazhe, foto/video me karakter intim?
1.Aspak, 2.Pak, 3.Disi, 4.Shumë, 5.Plotësisht (1) (2) (3) (4) (5)
P.27 A ju kanë marrë pa leje/vjedhur foto, video, mesazhe nga llogaritë tuaja në
rrjetet sociale apo telefoni juaj? 1.Asnjëhërë, 2.Vetëm 1 herë, 3. Disa herë, 4.Shpesh
herë, 5.Gjithmonë (1) (2) (3) (4) (5)
Në rast se përgjigja juaj është Asnjëherë, atëherë ju lutem kaloni tek P.29
187
P.28 Nëse ka ndodhur qoftë edhe 1 herë, ju lutem jepni opinionin tuaj lidhur me
alternativat e mëposhtme:
Nr Alternativat 1.Po, 2.Jo
1 A ju kanë kërcënuar me publikimin e këtyre mesazheve, fotove,
videove me karakter intim? (1) (2)
2 A iu kanë përdorur foto/video intime duke ua shpërdarë të njohurve
apo edhe të panjohurve? (1) (2)
3 A keni pasur djeni kush e ka berë dhe cila është arsyeja?
__________________________________________________ (1) (2)
4 A kanë hapur dhe përdorur llogaritë/adresat e rrjeteve sociale në
emrin tuaj me qëllim për t’iu prishur imazhin? (1) (2)
P.29 A ju keni marrë ju pa leje/vjedhur foto, video, sms nga llogaritë e shokëve tuaj
në rrjetet sociale apo telefoni i tyre? 1.Asnjëherë, 2.Vetëm 1 herë, 3. Disa herë,
4.Shpesh herë, 5.Gjithmonë (1) (2) (3) (4) (5)
Në rast se përgjigja juaj është Asnjëherë, atëherë ju lutem kaloni tek P.31
P.30 Nëse ka ndodhur qoftë edhe 1 herë, ju lutem jepni opinionin tuaj lidhur me
alternativat e mëposhtme:
Nr Alternativat 1.Po, 2.Jo
1 A i keni kërcënuar ata me publikimin e tyre? (1) (2)
2 A i keni përdorur fotot/videot apo mesazhet intime të tyre duke ua
shpërdarë të njohurve apo edhe të panjohurve? (1) (2)
3 A kanë qënë ata në djeni se kush e ka bërë dhe cila ka qënë
arsyeja?________________________________________________ (1) (2)
4 A i keni vjedhur dhe përdorur llogaritë apo adresat me emrat e tyre
me qëllim për t’ iu prishur imazhin? (1) (2)
PJESA C Ndikimi personal nga bullizmi virtual
P.31 Ju lutem jepni përgjigjen tuaj, në lidhje me ndjesinë që ju shkakton apo ju ka
shkaktuar bullizmi virtual i shfaqur nëpërmet:
1
Nr
Alternativat
1.Shumë e keqe, 2.E keqe,
3.Normale, 4.Nuk ka ndikim,
5.Nuk ndikohem aspak
1 Trishtimit (1) (2) (3) (4) (5)
2 Frikës (1) (2) (3) (4) (5)
3 Lëndimit (1) (2) (3) (4) (5)
4 Vetmisë (1) (2) (3) (4) (5)
5 Të ndierit i braktisur (1) (2) (3) (4) (5)
6 Inatit (1) (2) (3) (4) (5)
7 Të ndierit i pafuqishëm (1) (2) (3) (4) (5)
8 Stresit (1) (2) (3) (4) (5)
188
9 Ankthit (1) (2) (3) (4) (5)
10 Të ndierit i përjashtuar (1) (2) (3) (4) (5)
11 Ndienjës së izolimit (1) (2) (3) (4) (5)
12 Të ndierit i pashpresë (1) (2) (3) (4) (5)
13 Mërzitjes (1) (2) (3) (4) (5)
14 Të ndieit i dobët (1) (2) (3) (4) (5)
15 Ndienjës së turpit (1) (2) (3) (4) (5)
16 Shkakut të pagjumësisë (1) (2) (3) (4) (5)
17 Të qarit pa patur arsye (1) (2) (3) (4) (5)
18 Tjetër (specifiko) _______________ (1) (2) (3) (4) (5)
SEKSIONI III NDIKIMI I SHOQËRISË, FAMILJES DHE SHKOLLËS TEK
FENOMENI I BULLIZMIT VIRTUAL
PJESA A Ndikimi i shoqërisë
P.32 Sa e rëndësishme është për ju, të jeni pjesë e një grupimi shoqëror dhe të
bashkëveproni me ta? 1.Aspak e rëndësishme, 2.Pak, 3.Disi, 4.E rëndësishme, 5.Shumë
e rëndësishme (1) (2) (3) (4) (5)
P.33 Sa ndikon shoqëria juaj në komunikimin/veprimtarinë tuaj virtuale lidhur me:
Nr Alternativat 1.Aspak, 2.Pak, 3.Disi,
4.Shumë, 5.Plotësisht
1 Gjërat që ju mendoni dhe bëni virtualisht? (1) (2) (3) (4) (5)
2 Kohën që ju shpenzoni në komunikimin virtual me
shoqërinë tuaj gjatë javës? (1) (2) (3) (4) (5)
3 Kohën që ju shpenzoni në komunikimin virtual me
shoqërinë tuaj gjatë fundjavës? (1) (2) (3) (4) (5)
P.34 A ju shtyn dikush tjetër të dërgoni mesazhe, foto/video etj me karakter intim si:
Nr
Alternativat
1.Asnjëherë, 2.Rrallë
herë, 3.Normalisht,
4.Shpesh herë,
5.Pothuajse gjithmonë
1 E dashura/I dashuri? (1) (2) (3) (4) (5)
2 Ish e dashuara/ ish i dashuri? (1) (2) (3) (4) (5)
3 Dikush që ju e njihni dhe e pëlqeni? (1) (2) (3) (4) (5)
4 Dikush që ju e njhni nëpërmjet internetit? (1) (2) (3) (4) (5)
5 Dëshira për t’u shfaqur dhe për t’u bërë i /e njohur
edhe tek personat e panjohur? (1) (2) (3) (4) (5)
6 Shokët/shoqet? (1) (2) (3) (4) (5)
7 Tjetër (specifiko)
__________________________________ (1) (2) (3) (4) (5)
189
P.35 Sa shpesh ju detyrojnë shokët/shoqet tuaj/a të bëni gjëra që nuk do të donit t’i
bënit virtualisht? 1.Asnjëherë, 2.Rrallë herë, 3.Normalisht, 4.Shpesh herë, 5.Pothuajse
gjithmonë (1) (2) (3) (4) (5)
PJESA B Roli i familjes
P.36 Ju lutem jepni opinionin tuaj lidhur me alternativat e mëposhtme:
Nr Alternativat
1.Asnjëherë, 2.Rrallë
herë, 3.Normalisht,
4.Shpesh herë,
5.Pothuajse gjithmonë
1 A janë në dijeni prindërit/afërmit tuaj për mënyrën se
si ju e kaloni kohën e lirë virtuale? (1) (2) (3) (4) (5)
2 A ju a kontrollojnë prindërit kompjuterin/telefonin
tuaj? (1) (2) (3) (4) (5)
3 A komunikoni ju me familjarët tuaj? (1) (2) (3) (4) (5)
4 A ndiheni ju të lirë gjatë komunikimit me familjarët
tuaj për gjërat që ju shqetësojnë? (1) (2) (3) (4) (5)
5 A reagojnë prindërit/të afërmit ndaj shqetësimeve apo
ndjenjave/nevojave që ju shqetësojnë? (1) (2) (3) (4) (5)
6 A ju mbështesin prindërit/familjarët tuaj në situatat kur
ju jeni ndier i bulluar/kërcënuar virtualisht? (1) (2) (3) (4) (5)
PJESA C Roli i institucioneve arsimore
P.37 Ju lutem jepni opinionin tuaj lidhur me alternativat e mëposhtme:
Nr Alternativat
1.Asnjëherë, 2.Rrallë
herë, 3.Normalisht,
4.Shpesh herë,
5.Pothuajse gjithmonë
1
A keni komunikuar ndonjëherë me
mësuesit/psikologët, punonjëit socialë të shkollës tuaj
për shqetësimet tuaja që lidhen me bullizmin?
(1) (2) (3) (4) (5)
2 A ndiheni të lirë për t’i ndarë shqetësimet tuaja me
mësuesit? (1) (2) (3) (4) (5)
3
A kanë reaguar mësuesit/psikologët, punonjësit
socialë për t’u mbështetur për problemet që ju
shqetësojnë?
(1) (2) (3) (4) (5)
4
A ka patur takime midis mësuesve/punonjësve socialë
dhe familjarëve tuaj për problemet që lidhen me
bulizmin virtual?
(1) (2) (3) (4) (5)
5 A janë përpjekur mësuesit dhe stafi i shkollës për ta
parandaluar bullizmin virtual? (1) (2) (3) (4) (5)
190
SEKSIONI IV STRATEGJITË E SIGURISË/MBROJTJES NGA BULLIZMI
VIRTUAL
P.38 A jeni në dijeni të mënyrave/strategjive për t’u mbrojtur nga bullizmi virtual?
1.Po, 2.Jo (1) (2)
P.39 Nëse përgjigja jua është Po, cilat janë këto strategji?
1. ____________________________________________________________________
2. ____________________________________________________________________
P.40 Ku e keni marrë këtë informacion? 1.Në internet, 2. Shokët/shoqet, 3.Nga
prindërit tuaj, 4.Nga mësuesit, 5.Nga të afërmit tuaj, 6.Nga psikologët/punonjësit socialë,
7. Nga media, 8.Tjetër (specifiko) ______________________ (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
P.41 Sipas opininit tuaj cilat do të ishin 3 nga mënyrat më të mira për t’u mbrojtur
nga bullizmi/kërcënimi virtual?
1. ____________________________________________________________________
2. ____________________________________________________________________
3. ____________________________________________________________________
Faleminderit!
191
SHTOJCA II GUIDA E INTERVISTËS ME PRINDËRIT
Të dhëna demografike
Mosha Gjinia Statusi martesor Niveli i edukimit Numri i fëmijëve
Mosha e fëmijës/ve:_______________________________________________________
Klasa që ai/ajo apo ata/ato ndjekin:___________________________________________
1. Çfarë do të thotë për ju bullizmi virtual? A keni dëgjuar ndonjëhërë për të? Ku dhe kur
keni dëgjuar?
2. Sipas jush a është fëmija juaj i/e rrezikuar nga bullizmi virtual në shkollë apo jashtë saj?
Pse?
a. Sa kohë ndërveproni ju me fëmijën tuaj kur jeni në shtëpi? Po në fundjavë?
3. Sipas jush a janë më shumë të rrezikuar fëmijët vajza apo djem nga bullizmi virtual? Cilat
mendoni se janë arsyet?
4. A flisni ju për bullizmin virtual më fëmijën tuaj gjatë kohës që ju jeni në shtëpi?
5. Në djenin tuaj, a ka qënë fëmija juaj viktimë e bullizmit virtual? Po fëmijët e të
afërmëve/të njohurve tuaj?
6. A mendoni që fëmijët do të flasin me ju nëse do të jenë objekt i bullizmit virtual? ? Pse
mendoni PO ose JO? Cilat janë disa nga çështjet për të cilat ju diskutoni shpesh me
fëmijën?
7. Nëse fëmija juaj nuk ju tregon për bullizmin virtual, cilat janë disa nga shenjat/sjelljet që
ju mund të kuptoni që fëmija juaj është duke përjetuar bullizëm virtual?
8. Cilat mendoni se janë disa nga dëmet që shkakton bullizmi virtual?
9. Sa të familjarizuar jeni ju me teknologjinë? Po fëmija/fëmijët juaj/tuaj?
10. Përmendni disa nga kufizimet e ndryshme (nëse keni) që ju përdorni me fëmijët
mbi përdorimin e internetit.
1. ____________________ 2. ____________________ 3. ___________________
11. A keni zhvilluar me fëmijën tuaj ndonjë bisedë për rreziqet e teknologjisë? Çfarë
çështjes keni diskututar gjatë bisedës?
192
12. Cilat janë disa nga format e monitorimit/kontrollit që ju përdorni (nëse përdorni) me
fëmijët për të parandaluar bullizmin virtual apo problemtaikat e tjera që mund të vijnë nga
përdorimi i internetit?
13. Sipas opinionit tuaj, kur një i ri lëndohet në internet nga bullizmi virtual, cilat do të
ishin disa nga vështirësitë që i detyrojnw ata/ato tw mos kërkojnë ndihmë? Sipas
opinionit tuaj, kur një i ri lëndohet në internet nga bullizmi virtual, cilat do të ishin
disa nga vështirësitë që hasin ata/ato për të kërkuar ndihmë?
14. Nga eksperineca juaj apo e prindërve të tjerë, çfarë do të rekomandonit lidhur me
mundësinë e parandalimit të këtij fenomeni për të mbajtur fëmijët tuaj të sigurt nga
interneti?
15. Nëse fëmija juaj do të përballej me një situatë të bullizmit virtual cilat do të ishin
hapat që ju do të ndiqnit për ta adresaur këtë problem?
16. Në opinionin tuaj, cili duhet të jetë roli i prindërve në parandalimin e bullizmit virtual?
17. Po roli i shkollës?
18. Çfarë do të sugjeronit për rolin e shërbimit psiko-social në shkollë për adresimin e
bullizmit virtual?
19. Çfarë ndihme konkrete do të kërkonit në raste të tilla nëse bëhet fjalë për fëmijën/fëmijët
tuaj?
Falemniderit!
193
SHTOJCA III MIRATIMI I PRINDIT PËR PJESMARRJEN
E NXËNËSIT/ES NË STUDIM
Qëllimi:
Me anë të këtij formulari kërkojmë që të marrim miratimin nga ana juaj për pjesmarrjen e
fëmijës tuaj në studimin kërkimor me titull: “Efektet psiko-sociale të bullizmit virtual dhe
të seksting tek adoleshentët dhe prindërit e tyre, nevoja e ndërhyrjes së punonjësit social”
(Rasti i shkollave të mesme të qytetit të Durrësit).
Unë quhem Kostandin Vasilini dhe jam student i Doktoraturës pranë Fakultetit të
Shkencave Sociale, Departamenti i Punës dhe Politikave Sociale, Tiranë.
Fëmija juaj është përzgjedhur për shkak se ai/ajo është nxënës në Shkollën e Mesme të
Përgjithshme/Profesionale“__________________”Durrës dhe është një individ i
përshtatshëm për të ofruar të dhëna konkrete rreth këtij pyetësori.
Zbatimi i këtij pyetësori është miratuar nga (DAR) Drejtoria Arsiomore Rajonale e Rrethit
Durrës në bashkëpunim me Fakultetin e Shkencave Sociale, Departamentin e Punës dhe
Politikave Sociale, Tiranë.
Procedurat e studimit:
Nëse vendosni të lejoni fëmijën tuaj të marrë pjesë në këtë studim, fëmijës tuaj do t'u
kërkohet të plotësojë një pyetësor i cili do të hedhë dritë mbi problematikat e bullizmit
virtual në përgjithësi dhe fenomenit të seksting në veçanti.
Pyetësori do të kërkojë tu japë përgjigjeve pyetjeve që kanë lidhje me marrëdhëniet e
fëmijës tuaj me bashkëmoshatarët e tij/saj në shkollë apo jashtë saj, perceptimin e tij/saj
mbi klimën e shkollës dhe ndikimin që ka familja e tij/saj në lidhje me monitorimit gjatë
kohës që ai/ajo është duke përdorur internetin.
Ky pyetësor është i përbërë nga 43 pyetje dhe koha mesatare për plotësimin e tij do të jetë
rreth 45 minuta. Fëmija juaj do të ketë mundësi që të informohet rreth përmbajtjes dhe
termave së këtij pyetësori në mënyrë të detajuar.
194
Pjesëmarrja e fëmijës tuaj në këtë studim nuk do të ketë ndikim në performancën e tij/saj
akademike.
Përfitimet:
Nuk mund të ketë përfitime të drejtpërdrejta për fëmijën tuaj; megjithatë, informacionet që
do të merren nga ky studim mund të shërbejnë për përgatitjen e politikave të reja në
mbrojtje të gjithë fëmijëve që mund të ndikohen nga ky fenomen tani ose në të ardhmen.
Rreziqet:
Nuk ka rreziqe të njohura për fëmijën tuaj për pjesëmarrje në këtë studim.
Kostot:
Nuk ka shpenzime për ju ose për fëmijën tuaj për të marrë pjesë në këtë studim.
Kompensimi:
Ju ose fëmija juaj nuk do të paguheni për pjesëmarrje në këtë studim.
Konfidencialiteti:
Të gjitha informatat e mbledhura nga fëmija/fëmijët tuaj gjatë këtij studimi do të mbahen
konfidenciale. Ky pyetësor nuk do të kërkojë të dijë emrin-mbiemrin e fëmijës tuaj.
Pjesëmarrja/tërheqja vullnetare:
Pjesëmarrja e fëmijës suaj në këtë studim është vullnetare. Ju jeni të lirë të tërhiqni
fëmijën tuaj nga plotësimi i pyetësorit në çdo kohë.
Mos pranimi i nënshkrimit të kësaj leje për pjesmarrje, nuk do të ndikojë në marrdhënien e
fëmijës tuaj me stafin e shkollës.
Pyetje:
Nëse keni ndonjë pyetje në lidhje me këtë studim tani ose në të ardhmen, mund të
kontaktoni peronalisgt me anë të adresës së e-mail vasilinikosta@yahoo.com.
Për çdo ankesë në lidhje me këtë studim, mund ti drejtoheni drejtorisë së shkollës së
mesme ku është pjesë dhe fëmija juaj.
Miratimi për të marrë pjesë në këtë studim kërkimor:
Në mënyrë që fëmija juaj të marrë pjesë vullnetarisht në këtë studim, duhet të nënshkruani
në vijën e mëposhtme dhe ta ktheni këtë formular pranë shkollës së mesme të
përgjithshme/profesionale “_______________________”.
195
Duke firmosur këtë formular, ju nuk jeni duke hequr dorë nga ndonjë e drejtë e fëmijës
tuaj.
Nënshkrimi juaj më poshtë, tregon se ju e keni lexuar të gjithë formularin e formës së
miratimit, duke përfshirë rreziqet dhe përfitimet e tij.
Nëse dëshironi që fëmija juaj të marrë pjesë në këtë studim, mund ta plotësoni formularin
dhe ta ktheni atë tek mësuesi kujdestar i fëmijës tuaj brenda javës së ardhshme.
Unë e lejoj fëmijën tim____________________________ të marrë pjesë në këtë studim
kërkimor.
___________________________________
Emri- mbiemri i prindit/kujdestarit
___________________________________ ____/____/__________
Firma e prindit/kujdestarit data
Ju falenderoj për bashkpunimin!
Me respekt, Kostandin Vasilini
Recommended