Food security graduate 11

Монгол улсын хүнсний баталгаат байдал

Доктор (Sc.D), профессор Л.Дамдинсүрэн

2011.02.15

ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ

Улс гүрний үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын нэг чухал чиглэл нь хүнсний бодлого буюу хүнсний баталгаат байдал (food security):- Хүнсний хангамж, хүртэмж- Хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдал- Хооллолт, хүнсний шим зүй

• ХҮНСНИЙ БАТАЛГААТ БАЙДАЛ: энэ 3 тулгуурт төрийн бодлого, үйлдвэрлэгч\нийлүүлэгчийн зорилго, стратеги, хэрэглэгчийн мэдлэг, дадал ижил хэмээр төвлөрсөн нөхцөлд

• Монгол орны хүнсний баталгаат байдал (food security)-ын бодит байдлыг илрүүлж, шинэчлэлийн чиглэл, стратегийг тодорхойлох зорилгоор бид энэхүү судалгааг “Хүний аюулгүй байдлын судалгааны төв”-тэй хамтран хийсэн болно.

ХҮНСНИЙ БАТАЛГААТ БАЙДАЛ

FOOD SECURITY

Судалгааны арга зүй, хандлага

“алтан гурвалжин” онолын хандлага: Хүнсний баталгаат байдал- “хангамж, хүртэмж”, “бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдал”, “хооллолт, шим зүй” гэсэн адил талтай үндсэн гурвалжин, түүний дотор талууд бүрийг илэрхийлэх мөн адил талт олон гурвалжин байнахүнсний баталгаат байдлын түвшинг бүхэлд нь хүнсний нөөц, хүн бүр хүнсээр хангагдаж байгаа, эсэх-хүртэмж, хэрэглээ, бодит хооллолтоор үнэлэх олон улсын арга зүй

Үнэлгээний шалгуур үзүүлэлтүүд

• Хүнсний нөөц, чадавхи• Бодит хэрэглээ, хүртэмж• Хөдөө аж ахуй хөгжил• Хүнсний аж үйлдвэр• Хуваарилалтын тогтолцоо• Импортын хувийн жин• Төрийн бодлого, стратеги,

удирдлага, зохицуулалт

Хүнс хоол байгаа юу?

Хүнс хоол байгаа юу?

Хүн бүр авч чадах уу?

Хүн бүр авч чадах уу?

Хэрэглэж байна уу?

Хэрэглэж байна уу?

Бодит хооллолт

Бодит хооллолт

хангамж, баталгаа

Монгол орны хэмжээнд Өрх, иргэн

Мал сүргийн бүтэц

32729.5

Хүнсний аж үйлдвэр

2007 2008 2009 09\08

Мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр: Мал нядлах, эхлэн боловсруулах- 36Хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүн- 63Хагас боловсруулах- 21

Үйлдвэрийн хүчин чадал /мян.тн/:хоногт жилд

бог 3131.3 .3 5625.05625.0 бод 55.2.2 932.4932.4Агуулахын хүчин чадал

14946.0 тн14946.0 тн

МАЛ НЯДЛАХ, МАХ БОЛОВСРУУЛАХ ҮЙЛДВЭРҮҮДИЙН

БАЙРШИЛ

Мах нядалгааны үйлдвэр - 36Мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүд - 84 2010 онд шинээр ашиглалтанд орсон үйлдвэр - 2

1

1

43

2

1

12

331

261

2

1

1

1

1

ÌÀÕÍÛ ÌÀÕÍÛ ҮҮÉËÄÂÝÐËÝË, ÕÀÍÃÀÌÆÉËÄÂÝÐËÝË, ÕÀÍÃÀÌÆ

Хөдөө аж ахуйгаас бэлтгэж буй мах дунджаар – 240-250 орчим 240-250 орчим ìÿíìÿí..òí òí

Хангамж: Хангамж: Дотоод үйлдвэрлэлээр бүрэн хангадаг.

Дотоодын хэрэглээ: 8.28.2 ñàÿ òîëãîé ìàë буюу 223.1223.1 мян.тн мах

Экспорт: Экспорт: Жилд дунджаар 16-18 мян.тн 16-18 мян.тн мах экспорлодог.

МАХНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛТ, ЭКСПОРТ МАХНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛТ, ЭКСПОРТ /мЯН.ТН//мЯН.ТН/

2010 оны байдлаар:

Малын тоо/сая.толсая.тол/: 31.731.7Үүнээс саальд хамрагдах малын тоо/сая.толсая.тол/: 77.4.4 Жилийн сүүний нөөц/сая.л/: 520.0520.0

Үнээ 65.2 %340.0340.0

Гүү 28.6 % 139.0139.0Хонь 2.0%

20.020.0Ямаа 3.8% 10.010.0Ингэ 0.3%

1.01.0

Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл /2009 он/ 493.7493.7

Мах, сүүний “ченжийн тогтолцоо”

Оновчтой хэлбэр

ГУРИЛЫН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ

Гурилын жилийн хэрэгцээ 250.0 мян.тн

Нийт хүчин чадал 380.0 мян.тн

Гурилын үйлдвэр 73

Үүнээс: ( хоногт )

Өндөр (80тн-с дээш ) 6 Дунд (25-80тн хүртэл) 10Бага (25тн хүртэлх) 57

ГУРИЛЫН ҮЙЛДВЭРИЙН БАЙРШИЛ

80 тн-с дээш хүчин чадал үйлдвэр 6

25-80 тн хүртэлх хүчин чадал үйлдвэр 1025 тн хүртэлх хүчин чадал үйлдвэр 57

ҮР ТАРИАНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ /1990-2013/

Ургамлын гаралтай хүнсний үйлдвэр

Гурилан бүтээгдэхүүн, т

ИСГЭЛТИЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИСГЭЛТИЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ УИХ-ын 2003 оны 48-р тогтоолоор баталсан

“Архидан согтуурахаас сэргийлэх, хяналт тавих” үндэсний хөтөлбөрт заасны дагуу согтууруулах ундааны үйлдвэрийн тоог нэмэгдүүлэхгүй байх бодлого баримталж байна.

Улсын хэмжээнд тусгай зөвшөөрөлтэй үйлдвэрийн тоо 2004 онтой харьцуулахад 6060 хувхувиар бууриар буураадаад байна.

2010 оны байдлаар үйлдвэрийн тоо:

спиртийн үйлдвэр - спиртийн үйлдвэр - 1515

архины үйлдвэр - архины үйлдвэр - 9922

пивоны үйлдвэр - пивоны үйлдвэр - 2323

дарсны үйлдвэр дарсны үйлдвэр --1515 18

• ооо

архины үйлдвэр

спиртийн үйлдвэр

ХҮНСНИЙ СПИРТ, АРХИНЫ ҮЙЛДВЭРҮҮДИЙН БАЙРШИЛ

УНДААНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛУНДААНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ

• Уíäààíû ¿éëäâýðëýë 2000 îíîîñ хойш ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà áºãººä бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломж бүрдээд байна.

Ундааны үйлдвэрлэлт, импортын хэмжээ: Дотоод ИмпортДотоод Импорт

2000 îí 49% 51% 2005 он 91% 9% 2010 он 94% 6%• Ундааны үйлдвэр 110:

хийжүүлсэн ундааны 39 цэвэршүүлсэн ус 42 шүүс 19, рашаан 5 цай 2, квас 3

20

ÏÈÂÎ ÏÈÂÎ ҮҮÉËÄÂÝÐËÝË, ÉËÄÂÝÐËÝË, ÈÌÏÎÐÒÛÍ ÕÝÌÆÝÝ /ÈÌÏÎÐÒÛÍ ÕÝÌÆÝÝ /саясая.ë/ .ë/

УНДААНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, УНДААНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, ИМПОРТЫН ХЭМЖЭЭ /сая.л/ИМПОРТЫН ХЭМЖЭЭ /сая.л/

Хүнсний экспорт, импорт

Экспорт

• 1990-иэд онд нийт 100.0 сая ам.долл.-ын үнэ бүхий хүнсний бараа экспортолж байв. Мөн ургац сайн зарим жил 25-30 мян.т төмс, 30-35 мян.т буудай гаргаж байсан билээ.

• 2008 онд 10.3 мян.т. тураг мах, 1.5 мян.т дотор мах, 438.5 т өлөн гэдэс, 92.9 мян.л архи экспортолжээ.

• 2009 онд мал, амьтны 45,7 сая ам.долл бараа экспортлосон нь өнхөх оноос 1,4 дахин өссөн, 17,9 мян.т мах гаргасан нь 2008 оныхоос 1,7 дахин өссөн, сайн эхлэл

Импорт

2007 2008 2009

Бэлэн бүтээгдэхүүн,

сая ам.долл 158,9 231,4 182,0

Ургамлын гаралтай,

сая ам.долл 79,3 159,8 97,7

Импортоос хараат: төрөл бүрийн будаа, чихэр, цөцгийн тос, загас, ургамлын тос

Нэг хүнд ногдох бодит хэрэглээ

Ургамлын гаралтай хүнсний үйлдвэр

Гурилан бүтээгдэхүүн, т

Хүнсний хүртэмж• Өрхийн сарын хүнсний зүйлийн мөнгөн

зарлага 2004 онд 56.7 мян.төг (мөнгөн зарлагын 40.2 %) , 2008 онд 151.8 мян.төг. болж, 2.7 дахин нэмэгдсэн

• Хүнсний зүйлийн нийт зарлагын 20.5 хувийг мах, махан бүтээгдэхүүнд, 25.5 хувийг гурил, гурилан бүтээгдэхүүнд, 6.9 хувийг сүү, цагаан идээнд, 9.9 хувийг чихэр, жимсэнд, 7.5 хувийг төмс, хүнсний ногоонд, 8.9 хувийг архи дарсанд, 5.1 хувийг будаанд, 15.7 хувийг хүнсний бусад зүйлд зарцуулдаг

• Нэг өрхийн ам бүл дундажаар 4.1 хүн, хүнсний хэрэгцээг зөвлөмж хэмжээгээр хангахад өрх бүр сард 235.3 мян.төг. зарцуулах шаардлагатай бөгөөд энэ нь өрхийн 2007 оны нийт мөнгөн зарлагаас 40.0 мян.төг.-өөр, хүнсний зарлагаас 142.8 мян.төг.-өөр, амьжиргааны баталгаажих түвшингээс 2 дахин тус тус илүү байна.

- Дэлхийн 925 сая хүн өлсгөлөн байдалтай, хүн амын 12%- Манайд хүн амын 36% нь ядуу, хүнс хоолны асуудалтай

Хүнсний хүртэмж – орлогын түвшин

Бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын эрх зүй

• Монгол улсын 20-иод хууль

• Засгийн газрын 18 тогтоол

• Засгийн газрын гишүүн-сайд болон аймаг, нийслэлийн Засаг дарга нар, Засгийн газрын тохируулагч агентлагийн дарга нарын 16 дүрэм, журам

• үндэсний 500-аад стандарт үйлчилж байна.

Хүнсний чанар, эрүүл ахуйн хяналтын зарчим

- Үйлдвэрлэгч\нийлүүлэгч бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдлын дотоод хяналтын тогтолцоотой, баталгаа өгнө- Хэрэглэгч үнэлэх, сонгох, эрхээ хамгаалах боловсролтой байна- Төр хууль, журмын биелэлтийг хянаж, хэрэглэгчийг хамгаалах, сэрэмжлүүлэх үүрэгтэй

-Хяналтын үүрэг төрд төвлөрсөн -үйлдвэрлэгч\нийлүүлэгчийн хариуцлага МХГ-ийн дүгнэлтээр хаацаалагдсан- Хэрэглэгч эрхээ эдэлж, төрд тусалж сураагүй, боловсрол доогуур

Санаачлага - оромдолт

Сэлэнгэ, Мандал сум, мал нядалгааны төв Эмээлтийн мал нядалгааны цэг

Хүнс хоолны үндсэн үүрэг

Хүнсний хэрэгцээг хангах нь өл залгах, гэдэс дүүргэх биш, хүний эрүүл мэндийг дэмжих, өвчнөөс сэргийлэх зорилготой

Эрүүл хооллолтын бодлого• Хүн амын бодит хооллолт, хүнсний хэрэглээний асуудал

нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогын чухал хэсэг, ихэнх оронд Эрүүл мэндийн сайд нь хүн амын эрүүл мэндийг хүнс, хоолоор дэмжин хамгаалах, энэ талаар хэрэглэгчийн мэдлэг, боловсолыг хөгжүүлэх бодлогыг эрхэлдэг байна.

• “Хүнсний чанар, эрүүл ахуйн аюулгүй байдал” нь зөвхөн бүтээгдэхүүний эрүүл ахуй, ариун цэврийн асуудал биш, харин хүнс хоолоор хүний бие махбодид шаардлагатай биологийн идэвхит бодисын зохистой хэмжээг хангаж чадаж байгаа, эсэхийг хянаж, үнэлэх, өргөн хүрээтэй, нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогын үндсэн хэсэг юм.

Хүнс хоол – эрүүл мэнд

Хүнс хоолноос хамааралтай халдварт өвчний тохиолдол

Ясны сийрэгжилт, диабет, хорт хавдар залуужиж байгаа

Хүнсний эрх зүйн орчны SWOT шинжилгээ

Хүнс, хөдөө аж ахуйн хөтөлбөр, төслүүд

Хүнсний бодлогын менжментийн шинэчлэл

Эрх зүйн шинэчлэл