View
367
Download
31
Category
Preview:
DESCRIPTION
Â
Citation preview
T.C.
GENELKURMAY BAKANLII HARP AKADEMLER KOMUTANLII
STRATEJK ARATIRMALAR ENSTTS MDRL YENLEVENT/STANBUL
HOCALI SOYKIRIMI:
NEDENLER, FKR ALTYAPISI VE SONULARI
HARP TARH ANA BLM DALI
YKSEK LSANS TEZ
Hazrlayan
Derya ZKARAMAN
Tez Danman
Prof. Dr. Aygn ATTAR
STANBUL 2010
II
(BU SAYFA BO BIRAKILMITIR.)
III
TEZ TANITIM FORMU
TEZN TARH: 09.07.2009
TEZN TP: Yksek Lisans Tezi
TEZN BALII: Hocal Soykrm: Nedenleri, Fikri Altyaps ve Sonular.
TEZN YAPILDII BRM: Harp Akademileri Komutanl Stratejik Aratrmalar
Enstits Mdrl.
DAITIM LSTES : Harp Akademileri Komutanl Stratejik Aratrmalar Enstits
Tez Hazrlama ve Deerlendirme Ynergesinde belirtilen yerlere.
TEZN ZET: Bu alma, Azerbaycan topra olan Hocal kentinin Ermeni askerlerince
igali srasnda kasaba ahalisine uygulanan katliamn, BM Soykrm Suunun nlenmesi ve
Cezalandrlmas Szlemesince tanmlanan soykrm kavram ile ilikisini deerlendirmek,
katliam; fikri altyaps, nedenleri ve sonular ile birlikte ortaya koyarak farkl bir adan analiz
etmeye katk salamak amacyla yaplmtr.
ANAHTAR KELMELER: Dalk Karaba Sorunu, Byk Ermenistan Projesi, Ermeni
Soykrm ddialar, Hocal Katliam, Soykrm, BM Soykrm Suu.
SAYFA SAYISI: 273
GZLLK DERECES: Tasnif D
Bu tezin ihtiva ettii hususlar ahs grlerim olup; Trk Silhl Kuvvetlerinin resm
grn yanstmamaktadr.
Derya ZKARAMAN
Svl. c.
2nci Snf.c.
IV
T.C.
GENELKURMAY BAKANLII HARP AKADEMLER KOMUTANLII
STRATEJK ARATIRMALAR ENSTTS MDRL YENLEVENT/STANBUL
HOCALI SOYKIRIMI:
NEDENLER, SONULARI VE FKR ALTYAPISI
HARP TARH ANA BLM DALI
YKSEK LSANS TEZ
Hazrlayan
Derya ZKARAMAN
Tez Danman
Prof. Dr. Aygn ATTAR
STANBUL 2010
V
TEEKKR
Yksek lisans renimi boyunca en iyi ekilde yetimemiz iin her trl destei
veren deerli SAREN personeline ve bilimsel dnmeyi, olaylar derinlemesine
analiz etmeyi reten deerli hocalarmza teekkrlerimi sunuyorum. Emeklerinin
karln verebilmek en byk arzularmdan bir tanesidir.
Hayatm boyunca benden esirgemedikleri maddi-manevi desteklerini tez
almam srasnda da srdren fedakr annem Gher YILDIZ ve saygdeer babam
Nusret YILDIZa; yardmlarndan dolay deerli eim Mehmet ZKARAMANa; tez
aamasnda nemli katklar nedeniyle Yrd. Do.Dr. amil NSALa; deerli
katklaryla almann zenginlemesini salayan Alb. Ahmet KKAHNe;
Azerice kaynaklara eriimimi salayan Gazeteci Behrz HASANOVa ve konuya dair
Ermenilerin bak asn anlamama yardmc olan Sevan NANYANa
teekkrlerimi sunuyorum.
Tez almamdaki her trl eksikliin ve yanlln sorumluluu bana aittir.
VI
Z
Ermenistan ile Azerbaycan arasnda yaanan Dalk Karaba ihtilaf, Ermeni
askerileri birliklerinin bu topraklar igal ederken Azeri Trklerine kar uyguladklar
katliamlar nedeni ile de ok tartlan konulardan olmutur. zellikle Trk dnyasnn konuya
yaklam; bu igallerin Byk Ermenistan, katliamlarn da szde Ermeni Soykrm fikri ile
yapld ynndedir. Bu katliamlarn ierisinde, 26 ubat 1992 tarihinde Hocalda yaayan
sivil Azeri Trklerine kar uygulanan katliam ise, Ermenilerin Azerbaycan halkna kar
uygulad mezalimin sembol durumuna gelmesi nedeniyle ayr bir nem arz etmektedir. Bu
ehirde yaayan Azeri Trkleri, Ermeni askeri birlikleri tarafndan eitli ikence metotlar ve
insanlk d muameleler sonucu ldrlm, sakat braklm ya da rehine alnmtr.
Yaanan bu faciaya aradan geen 18 yla ramen uluslararas hukuk temelinde bir isim
konulamam, dolaysyla sulular cezalandrlamamtr. Bu almann amac, Azerbaycan
topra olan Hocal kentinin Ermeni askerlerince igali srasnda kasaba ahalisine uygulanan
katliamn, BM Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesince tanmlanan
soykrm kavram ile ilikisini deerlendirmek, katliam; fikri altyaps, nedenleri ve sonular
ile birlikte ortaya koymaktr.
Anahtar Kelimeler: Dalk Karaba Sorunu, Byk Ermenistan Projesi, Ermeni Soykrm
ddialar, Hocal Katliam, Soykrm, BM Soykrm Suu.
VII
ABSTRACT
Nagorno-Karabakh problem, the Karabakh Armenian military units during the
occupation of Azeri Turkish massacres against the application because of the issues has
been much discussed. Turkey and Azerbaijan's opinion, the occupation of the "Greater
Armenia" project, the so-called massacre of Armenians "genocide" carried out by the idea of
direction. In this massacre which occurred on 26 February 1992 Khojaly massacre of the
Armenians against the Azerbaijani people performed the civil status symbol of the atrocities
is important to separate due to arrive. Azeri Turks who live in this city, the Armenian military
troops and by the various methods of torture and inhuman treatment results have been killed,
maimed, or have been taken hostage. This tragedy happened in the intervening 18 years,
despite failed to put a name on the basis of international law, so criminals could not be
punished. Purpose of this study is Azerbaijani territories with the Khojaly the city of
Armenians by the occupation during a town population is applied to the massacre, the UN
Crime of Genocide Prevention and Punishment Szlemesince defined the concept of
genocide in relation to assessment and teacher with the massacre of the intellectual
infrastructure, causes and consequences with is to reveal.
Key Words: Nagorno-Karabakh problem, the project of Greater Armenia, the Armenian
Genocide Allegations, Khojaly Massacre, Genocide, UN Crimes of the Genocide.
GR
VIII
Ermenistan Devleti, 1988 ylndan itibaren Azerbaycana ait Dalk Karaba
blgesinde igal giriimleri balatm, bu blgede yaayan Azeri vatandalarn ge
zorlam ya da katletmitir. Ermenilerin bu faaliyetleri ierisinde Hocal Katliam ise, tm
yaanan katliamlarn sembol durumuna gelmesi nedeniyle ayr bir neme sahiptir. 26 ubat
1992 tarihinde Hocalda yaayan bir grup Azeri Trknn Ermeni askeri birlikleri tarafndan
tabi tutulduklar bu katliam, uluslararas alanda henz bir tanm bulamamtr. Bu almada
ama; Hocalda meydana gelen katliamn uluslar aras platformda ve Birlemi Milletlerin
soykrm tanm erevesinde Hocal Soykrm olarak kabul edilip edilemeyecei konusunu,
sorunun tarihsel boyutunu ele aldktan sonra hukuki perspektiften incelemektir. Bunun
yannda Hocal kentinde yaanan bu katliamn fikri altyaps tarihsel sre ierisinde
sorgulanarak, Ermenilerin bu mezalimi gerekletirme nedenleri deerlendirilecektir.
Bu tez almasnda, konunun zerinde ekillendii drt temel unsur bulunmaktadr.
Bunlar; Byk Ermenistan projesi, szde Ermeni Soykrm, Karaba ihtilaf ve Hocalda
yaananlarn tarihsel ve hukuki boyutudur.
Bu balamda alma, dokuz ana blme ayrlmtr. lk blmde aratrmann
problemi, ikinci blmde de yntem hakknda bilgi verilecektir. Bundan sonraki blmler ise
kuramsal ereve ve bulgular ile yorumlar ihtiva eden blmlerdir. Bu blmlerin ierii
hakknda bilgi aada sunulmutur.
nc blmde ana konu olarak, Osmanl Devleti dneminde Ermeni meselesinin
ortaya k ve geliimi irdelenecektir. Bu deerlendirme srasnda Ermeni meselesinin
ortaya k nedenleri, bu meselenin ortaya kmasna etki eden kurum ve kurulular ele
alnacak, Ermenilerin bu meseleden ne anladklar ve amalar, setikleri terr yntemini
neden ve nasl uyguladklar ortaya konulacaktr. Srecin devamnda Osmanl Devletinin
Ermenilerin bir ksmna uygulad tehcir kararnn nedenleri ve bu kararn Ermeniler
tarafndan nasl deerlendirildiinden, en son olarak da Lozan Anlamas ierisinde bu
meselenin nasl neticelendirildiinden bahsedilecektir.
Drdnc blmde, Rusyann Kafkasya politikas ve bu politikann gnmze etkileri
ele alnacaktr. Rusyann Kafkasya hkimiyeti sresince uygulad atmac politika ve g
politikas ayr ayr ele alnacak, bu politikalarn Azerbaycan ve Ermenistan devletlerine
etkilerine yer verilecektir. Rusyann bu iki devlete olan bak as, tarihi olaylar ve Rus
devlet adamlarnn beyanatlar zerinden deerlendirilecektir.
Beinci blmde, Ermenistan Devletinin temel parametreleri sunulacaktr. Bu
parametreler ierisinde Ermenistann Byk Ermenistan fikrinin ve 1915 olaylarn szde
IX
Ermeni Soykrm kabul etmesinin d politikasna yansmas deerlendirilerek, bu iki
etkenin Ermenistann d ilikilerine ve dolaysyla Ermenistana etkileri sunulacaktr.
Bunlarn yan sra, Ermenistann snrlar ierisinde uygulad Trkszletirme siyaseti ele
alnacaktr. Tm bu birbiriyle ilikili parametrelerin sunulduu balklar altnda, Ermenistann
devlet politikasnn ne olduu ve bir sonraki admlarnn ne olaca konusunda ngr
kazanlmas amacyla deerlendirmelerde bulunulacaktr.
Altnc blmde, Azerbaycan Devleti ve bu devletin topraklar zerinde Ermenilerin
gerekletirdii katliamlara yer verilecektir. Bu katliamlarn tarihi snr XX. yzyln
balangcdr. Bu yzyln balangcnda Ermenilerin Azerbaycan topraklar zerinde
gerekletirdikleri mezalimdeki amalar ve yntemleri sunulacaktr. Bu blmdeki ama,
Ermenilerin gnmzde gerekletirdikleri katliamlarn amalarnn ve nedenlerinin tarihi
temelleri konusunda fikir sahibi olunmasdr.
Yedinci blmde, Karaba htilaf ele alnacaktr. Bu ihtilafn tarihsel kkeni,
Ermenistan ve Azerbaycan devletlerinin temel iddialar, atmalarn sava haline
dnmesi, savan ulusal ve blgesel etkileri ortaya konulacaktr. Bu blmde, zellikle
Ermenistann Karaba blgesinin kendi topra olduu iddiasnn, Karaba Ermenileri iin
self-determination (kendi kaderini tayin) hakk iddiasna dn zerinde durularak,
Ermenistann bir sonraki hamlesinin ne olaca konusu deerlendirmeye ak braklacaktr.
Sekizinci blmde, tezin ana konusu olan Hocal katliam ele alnacaktr. Bu blmde
Hocal kentinin ve ahalisinin katliam ncesi durumu hakknda bilgi verilecek, katliam gn;
zellikle grg ahitlerinin ifadeleri dorultusunda sunulacaktr. Bunun yannda Dnya
basnnda Hocal olay hakknda verilen haberlere yer verilecek, bu sayede tarafsz
gzlemciler olan muhabirlerin olay hakknda sunduklar bilgiler ve olay nasl
yorumladklarna yer verilecektir. Katliamn nedenleri zerinde durulacak, bu olayn neden
nem arz ettii, farkl bak alarndan sunulacaktr.
Hocalnn igal srasnda yaananlarla ile ilgili tm veriler sunulduktan sonra, bu
katliam srasnda Ermeni askerlerinin gerekletirdii eylemlerin ama ve neticeleri
bakmndan BM Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi kapsamnda
tanmlanan soykrm suu ile ilikisi deerlendirilecektir. Bu blmde soykrm suunun
unsurlarna da yer verilecek, genel itibari ile bilinen bir hadise olmas sebebiyle Yahudi
soykrm ile Hocalda yaananlar kyaslanacaktr.
Dokuzuncu blmde ise Hocalda yaanan katliama ulusal ve uluslar aras
kurulularn tepkileri verilecek, bilhassa Azerbaycan ve Trkiyenin konu dhilinde
gerekletirdii faaliyetler zerinde durulacaktr. Bunun haricinde Avrupa Konseyi ve
X
Birlemi Milletler gibi nemli uluslar aras kurulularn Dalk Karaba sorunu zerine ald
kararlara yer verilecek, zm sreci ierisinde nemli grlen AGT ve Minsk Grubunun
teklifleri deerlendirilecektir.
Hocalda yaanan katliama olan siyasi ilgisizliin ve bilimsel almalarn
yetersizliinin, sorunun bugne dein hukuki manada isimsiz kalmasnn nedeni olduu
deerlendirilmektedir. Bu alma ile sorunun zm iin uluslar aras kamuoyunun ve
siyasi otoritelerin gerekli duyarll gstermeleri salanmaya allacaktr. Bu sayede Azeri
Trkleri, milli kimliklerine yaplan hakaretin sorgulanmas rahatln yaayacaklar gibi,
blgede potansiyel sularn da nne geilecei ngrlmektedir. alma, Hocal Katliam
konusunda yazlan ilk tez olma zelliini tamaktadr.
STANBUL 2010 Derya ZKARAMAN
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birlii
ABD : Amerika Birleik Devletleri
XI
ADA : Azerbaycan Devlet Arivleri
AHM : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
AGK : Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans
AGT : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat
AK : Avrupa Konseyi
Akt. : Aktaran
ANAP : Anavatan Partisi
AR MDYTA : Azerbaycan Republikas Merkezi Devlet Yeni Tarih Arivi
AR MTA : Azerbaycan Republikas Milli Savunma Bakanl Arivi
ARDA : Azerbaycan Republikas Devlet ve Resmi Kaytlar Arivi
ASALA : Ermenistann Kurtuluu in Gizli Ermeni Ordusu
(Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia
ASPHDA : Azerbaycan Republikas Siyasi Partiler ve Sosyal Hareketler Devlet Arivi
ATBD : Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
BDAGM : Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl
Bkz. : Baknz
BM : Birlemi Milletler
BMGK : Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi
BDT : Bamsz Devletler Topluluu
BOA : Babakanlk Osmanl Arivi
C. : Cilt
DKB : Dalk Karaba zerk Blgesi
DPT : Devlet Planlama Tekilat
DSP : Demokratik Sol Parti
f. : Fond
HYAB : Hollanda'da Yaayan Azeriler Birlii
IMF : International Moneytary Fund (Uluslar aras Para Fonu)
K : slam Konferans rgt
KP : i Komnist Partisi
l. : Liste
MHP : Milliyeti Hareket Partisi
s. : Sayfa
siy. : Siyah (liste)
XII
SSC : Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
SSCS : Soykrm Suunun nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Szleme
TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi
T.C. : Trkiye Cumhuriyeti
TRT : Trkiye Radyo Televizyonu
TsGADA : entralny Gosudarstvennoy Arhiv Dorevolyuonnoy Armii
(Ermenistan SSC Merkez Devlet Arivi)
TSK : Trk Silahl Kuvvetleri
TY : Tarih Yok
YSP : Yksek Sovyet Partisi
XIII
NDEKLER
Sayfa
TEEKKR V
Z VI
ABSTRACT VII
GR VIII
KISALTMALAR XI
NDEKLER XIII
BRNC BLM
ARATIRMANIN PROBLEM
1. PROBLEMN DURUMU 14
2. ARATIRMANIN AMACI 16
3. ARATIRMANIN NEM 17
4. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI 17
5. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI 18
KNC BLM
YNTEM
1. ARATIRMANIN MODEL 19
2. VERLERN TOPLANMASI 19
3. VERLERN ZM VE YORUMLANMASI 19
NC BLM
OSMANLI DEVLET DNEMNDE ERMEN MESELESNN ORTAYA
IKII VE GELM
1. ERMENLERN TARH SAHNESNE IKILARI VE ERMEN KMLNN OLUUMU 20
2. ERMEN MESELESNN DOUU 23
3. ERMEN MESELESNN GELM 31
a. Rusyann Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol 37
b. ngilterenin Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol 44
XIV
c. Fransann Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol 48
4. ERMEN TERRZM HAKKINDA GENEL BLG 51
5. OSMANLI DEVLET ERSNDE ERMEN TERRZM 53
6. HINAK VE TANAK KOMTELERNN ERMEN TERR ZERNDEK ETKS 64
7. 27 MAYIS 1915 SEVK VE SKN YASASININ SEBEPLER VE SONULARI 71
8. LOZAN ANTLAMASI EREVESNDE ERMEN MESELESNN
DEERLENDRLMES 76
DRDNC BLM
RUSYANIN KAFKASYA POLTKASI VE BU POLTKALARIN GNMZE ETKLER
1. RUSYANIN KAFKASYA HKMYETNN BALAMASI 80
2. RUSYANIN KAFKASYA POLTKASI NDE ERMENSTAN VE AZERBAYCAN 81
3. RUSYANIN ATIMACI POLTKASI 88
4. RUSYANIN G POLTKASI 90
BENC BLM
ERMENSTAN DEVLETNN TEMEL PARAMETRELER
1. ERMENSTAN DEVLET HAKKINDA KISA BLG 96
2. ERMENSTANIN DI POLTKA YNELM 97
a. Byk Ermenistan Projesinin Ermenistan D Politikasna Etkisi 101
b. Ermeni Soykrm ddialarnn Ermenistan D Politikasna Etkisi 107
3. ERMENSTANIN TRKSZLETRME SYASET 109
ALTINCI BLM
AZERBAYCAN DEVLET VE YRMNC YZYILIN BALARINDA ERMENLERN
AZERBAYCANDA YAPTIKLARI
KATLAMLAR
1. AZERBAYCAN DEVLETNN KISA TARH 115
2. XX. YZYILIN BALARINDA ERMENLERN AZERBAYCANA YNEL 120
3. 1905-1906 YILLARINDA YAPILAN KATLAMLAR 122
4. 1918-1920 YILLARINDA YAPILAN KATLAMLAR 125
5. KATLAMLARIN SONULARI VE DEERLENDRME 136
XV
YEDNC BLM
KARABA SORUNU VE POLTK GELMELER
1. XX. YZYILA KADAR KARABAIN KISA SYAS TARH VE BU TARH ERSNDE
ERMENLERN VARLII 139
2. DALIK KARABA BLGESNN STRATEJK VE SYAS DEER 141
3. KARABA SORUNUNUN TARHSEL ALTYAPISI 143
4. 1985 1990 YILLARI ARASINDA DALIK KARABADAK GELMELER 147
5. KARABA SAVAI 155
6. KARABA SAVAININ SONULARI VE ZM ARAYILARI 161
SEKZNC BLM
HOCALI KATLAMI
1. HOCALI KENT HAKKINDA GENEL BLG 166
2. HOCALI KATLAMINA GDEN SRE 168
3. HOCALI KATLAMI (26 UBAT 1992) 172
4. DNYA BASININDA HOCALI KATLAMI 189
5. HOCALI KATLAMI SONRASINDA ERMENSTANIN TUTUMU 194
6. HOCALI KATLAMININ NEDENLER 196
7. SORUNUN NEM VE FARKLI YAKLAIMLAR 200
8. BRLEM MLLETLER SOYKIRIM SZLEMES AISINDAN HOCALI KATLAMININ
HUKUK DURUMU 204
9. BRLEM MLLETLER SOYKIRIM SZLEMES AISINDAN HOCALI KATLAMININ
DEERLENDRLMES VE YAHUD SOYKIRIMI RNE 210
DOKUZUNCU BLM
HOCALI SOYKIRIMINA TEPKLER, ALINAN KARARLAR VE ZM N YRTLEN ALIMALAR
1. AZERBAYCAN CUMHURYETNN HOCALI KONUSUNDAK SYAS TUTUMU VE
HUKUK DURUMU 215
2. TRKYENN TEPKS 218
3. AVRUPALI DEVLETLERN VE BAZI DEVLET ST KURULULARIN TEPKS 221
4. AVRUPA KONSEYNN ALDII KARARLAR 223
XVI
5. BRLEM MLLETLERN ALDII KARARLAR 226
a. Avrupa Gvenlik birlii Tekilatnn almalar 229
b. Minsk Grubunun almalar 230
6. BREYSEL GRMLER VE NERLER 234
SONU 238
KAYNAKA 239
EKLER 263
14
BRNC BLM
ARATIRMANIN PROBLEM
1. PROBLEM DURUMU
Karaba Blgesi uzun yllar boyunca farkl Trk topluluklar ve devletlerinin
egemenlii altnda bulunmu, 1 ubat 1828 tarihli Trkmenay Antlamas ile Rus
hkimiyetine girmitir. Rus ar I. Nikola blgede yeni bir idari yap oluturmak istei ile 21
Mart 1828 tarihinde Erivan, Nahvan, Ordubad blgelerini Karaba ile birletirmitir. Bu yeni
idari yapya Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti) ismi verilmitir.
arlk Rusyasnn blge zerinde askeri stratejik amalar bulunmaktayd. Bu
amalar dorultusunda bu blgede bir Ermeni devleti kurmak istiyordu. Zira blge,
Mslman devletlerle evriliydi ve oluturulacak bir Hristiyan devlet, Rusyann Akdeniz ve
Orta Douya ulaabilmesini kolaylatracakt. Bunun yannda Trkiye ile Azerbaycan
Trkleri ve dier Orta Asya Trkleri arasnda tampon bir blge oluturabilecekti.
Bahsi geen blge, demografik zellikleri bakmndan Rusyann bilinli politikasyla
belirgin bir deiiklie uratlmtr. Rusya, igal dnemlerinden itibaren blgedeki Trkleri
eitli bahane, zorlama ve zulmlerle uzaklatrrken, dier taraftan ran ve Trkiye'den
blgeye Ermenileri g ettirerek, blgede Ermeni ounluu salanlmaya almtr. ar
Hkmeti bu siyaseti ile kendilerine sadk Hristiyan bir unsur olarak Ermenileri
kullanabileceini hesaplamt. 1832 ylna gelindiinde yaanan gler sonucu Ermeni
nfusu Mslman nfusa neredeyse eit konuma gelmi, bu tarihten yaklak 3040 yl
sonra da ounluu oluturmutur. 1992 ylna gelindiinde ise blgede tek bir Trk dahi
braklmamtr.
Kafkasyada kurulan bu gl Rus hkimiyeti, Bolevik htilal ile sarslm, meydana
gelen otorite boluu ile Azerbaycan ve Ermenistan bamszlklarn ilan etmilerdir.
Karaba ise Azerbaycann zerk bir blgesi olarak uluslararas alanda kabul grmtr.
1920 ylnda bu iki lke Sovyet egemenlii altna girmi, Karaba yine Azerbaycan topra
saylmtr.
Karaban Ermenistan topra olduunu savunan Ermeniler, Sovyet Rusyann bu
karar sonras tepkilerini isyanlar kartarak gstermilerdir. syanlarn artmas sonucu
Rusyann kararyla 7 Temmuz 1923 tarihinde Azerbaycan dhilinde Dalk (Yukar)
Karaba zerk Blgesi kurulmutur. Bu karar iki lke arasndaki gerginlii bitirmemi,
sadece ertelemitir.
15
Sovyetler Birliinde Gorbaov dneminde balayan reform hareketleri, Karaba
Ermenilerinin de 198788 yllarndan itibaren kendi kaderini tayin hakkna dayanarak
Azerbaycandan ayrlma talebinde bulunmalarna yol amtr. Karaba Ynetiminin 20
ubat 1988 tarihinde Ermenistana balanma karar Azeri Trkleri ile Ermeniler arasnda
atmalar tekrar balatmtr. Azerbaycan, Ermenistann bu kararn tanmadn ve
Anayasaya aykr olduunu belirterek reddetmitir. SSCB Yksek Sovyeti de Dalk
Karaban Azerbaycana ait olduu kararn belirtmitir. Ermeniler iin ise tek bir gerek
vard: Karaba Ermenistan topradr ve kesinlikle Ermenistana katlmaldr.
26 Kasm 1991 tarihinde Karaban zerklik statsn fesheden Azerbaycan,
blgeyi dorudan kendisine baladn ilan etmitir. Bu karar kabullenmeyen Karaba
Ermenileri 10 Aralk 1991de bir halk oylamasyla 12 Aralk 1991de Yukar Karaba
Cumhuriyeti olarak bamszln ilan etmitir. Bu cumhuriyet Ermenistan da dhil olmak
zere hibir devlet tarafndan tannmamtr.
Yukar Karaba blgesinin en nemli tepelerinden birisinde olan Hocal kasabas,
Karaba'daki mevcut tek hava alannn burada olmas ve demiryolunun da buradan gemesi
nedenleriyle stratejik neme sahipti. Bu nedenlerle Ermenistan Silahl Kuvvetleri iin asker
bir hedef niteliinde idi. 1991 ylnn Ekim ayndan itibaren abluka altnda bulunan bu kasaba
ulama kapatlm, elektrii kesilmiti. Sovyet lideri Mihail Gorbaov'un 25 Temmuz 1990
tarihli kararyla Azerbaycann btn blgelerinde olduu gibi, Dalk Karabada sivil halkn
elindeki av silahlar dhil olmak zere tm silahlar Rus askerleri tarafndan toplanmt. Tm
bu gelimeler Hocal'y Ermeni silahl birliklerinin saldrsna msait duruma getirmiti.
Karaba Savann devam ettii 25 ubat 1992 tarihinde Ermeniler, bu msait
koullar altnda Hocal kasabasn abluka altna almlardr. Hocal Soykrm, bu kasabada
Azeri sivillerin, Ermeniler tarafndan katledilmesi olaydr. 936 km2lik alana sahip ve 2.605
aileden ibaret 11.356 kiinin yaad Hocal kenti bu tarihte her trl saldrya maruz kalm
ve ehir tamamyla yok edilmitir.
Azerbaycan resm kaynaklarnn bildirdii rakama gre 106's kadn, 83' ocuk
olmak zere toplam 613 kii olayda katledilmi, 487 kii ar yaral olarak kurtulmutur. 1275
kii ise rehin alnm ve 150 kii ise kaybolmutur. Cesetler zerinde yaplan incelemelerde
cesetlerin birounun yakld, gzlerinin oyulduu, kulaklar, burunlar ve kafalar ile
vcutlarnn eitli uzuvlarnn kesildii grlmtr. Ermenilerin silahsz sivil Azerilere
ynelik gerekletirdii bu katliam, aka, bir etnik grubun yok edilmesine ynelik olarak
gerekletirilmitir.
16
Ermenilerin Hocalda yaptklar katliam 9 Aralk 1948de BM tarafndan kabul edilen
ve 12 Ocak 1951 tarihinde yrrle giren Birlemi Milletlerin 'Soykrm Suunun
nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Szlemesi'nde tanmlanan Jenosit/Soykrm
kavram ile tamamen rtmektedir. BM Soykrm Anlamasnn, soykrm koullarn sayan
2. maddesinde yer alan be bendin ilk ile uyum gstermektedir. Ermenilerin Hocalda
yapt toplu katliam BM Jenosit Antlamasnda jenosidi dzenleyen 2. maddenin,
) ilgili grup yelerinin ldrlmesi,
) ilgili grup yelerinin ruhsal ve fiziksel salklarna zarar verilmesi,
) ilgili grup yelerinin fiziki varlklarn ortadan kaldracak koullar altna
konulmas koullar ile birebir uyumaktadr. lgili maddede soykrmn gereklemesi iin bu
bentlerde dzenlenen eylemlerden birinin yeterli olduu belirtilmektedir
Hukuki temelde incelenebilmesi iin yeterince kant bulunmasna ramen 18.
ylnda Hocal katliam, hibir uluslararas mahkeme tarafndan deerlendirilmemitir. Bu
durum, katliamn hukuki zeminde isimsiz, dolaysyla da sulularn cezasz kalmasna neden
olmaktadr.
Bu almann konusu, Hocal kasabasnda 25 ubat 1992 tarihinde
gerekletirilen katliamn incelenmesidir. Bu almada; Hocalda meydana gelen katliamn
tarihsel arka plan, nedenleri, sonular ve BMin soykrm tanm erevesinde
deerlendirilmesi problem olarak ele alnmtr.
2. ARATIRMANIN AMACI
Bu aratrmann temel amac; Ermeni Askeri Birliklerinin 26 ubat 1992 tarihinde
Hocal'da yaayan sivil Azeri halka ynelik gerekletirdikleri katliamn nedenleri ve fikri
altyapsn sorgulamak ve olayn BM Soykrm Anlamasnn, soykrm koullarna
uygunluunu incelemektir.
Bu amala u alt konularda cevap aranmaya allacaktr:
Ermeni meselesi nasl ortaya kmtr?
Sovyetler Birlii Kafkasyada nasl bir politika izlemitir?
Kafkasyada Trk- Ermeni anlamazlklar nasl ve neden balamtr?
Karaba sorununun fikri altyaps hakknda neler sylenebilir?
17
Ermenilerin "Byk Ermenistan projesi kapsamnda Azerbaycan topraklar
zerindeki hedefleri nelerdir?
Ermeni Soykrm iddialarnn temeli nedir ve gnmze nasl yansmaktadr?
Hocal katliam nasl gerekletirilmitir?
Hocal katliamnn sonular nelerdir?
BM Soykrm Szlemesine gre Hocal katliam nasl deerlendirilebilir?
1988 ylndan itibaren Azerbaycan ve Ermenistan arasnda gerekleen blgesel
savalarn maliyeti, sonular ve gnmze etkileri nelerdir?
Hocal katliam ve Karaban igali konusuna Azerbaycan'n resmi bak nasldr?
Dalk Karaba Sorunu karsnda Trkiye ve dier devletlerin tutumu nasldr?
Uluslararas kurulular genelde Karaba Sorunu'na, zelde ise Hocal Katliam'na
ynelik nasl tepkiler vermilerdir?
Hocal katliam konusunda neler yaplabilir?
3. ARATIRMANIN NEM
Karaba, Kafkasyann en nemli sorunlarndan biri olmasnn yan sra, derin tarihi
kkleri bulunan uluslararas bir sorundur. Karabada yaanan byle nemli bir sorunun
zmsz, hukuki anlamda isimsiz ve sulularn cezasz kalmas, Kafkasya blgesi ve yakn
evresinde istikrarszla ve genel skntlara kap aabilir. Ayrca konu, hem Trkiye
Cumhuriyeti asndan hem de Azerbaycan Cumhuriyeti asndan son derece nemli bir
konudur. Zira her iki lkenin de hayati neme sahip menfaatlerini ok yakndan
ilgilendirmekte ve dnya kamuoyu ile birlikte Trk kamuoyunu da birinci derecede megul
etmektedir. Ayrca Hocal, Ermeni terrnn Trkle kar iledii birok katliamn sembol
kabul edilmektedir. almamz, Hocal konusunda yazlan ilk tez olma zelliini
tamaktadr.
4. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI
a. Ermeni Meselesi mevcuttur.
b. Bu sorunlarn tarihsel kkenleri vardr.
c. Osmanl Devleti iin tebaasnn milliyeti deil, dini nemli idi. Bu nedenle Osmanl,
halkn Mslim ve gayri Mslim olarak ayrmaktayd. Bu da Ermenilerin, Osmanl Devleti
ierisinde gerekletirdikleri terr eylemlerinde ldrlen insanlarn, Mslman kayp olarak
kaytlara gemesine neden olmutur. Gerekte ise Ermeniler terr eylemlerini Trklere
ynelik olarak gerekletirmilerdir.
. Ermenistann d politika temelinde Byk Ermenistan fikri yatmaktadr.
d. Ermenistan Azerbaycana ait topraklar igal etmitir.
18
e. Ermeni Askeri Birlikleri Hocalda katliam gerekletirmilerdir.
f. Genel anlamyla Karaba, zel anlamyla Hocal konusunda Trkiye Cumhuriyetinin
yapabilecekleri vardr.
g. Ders almayanlar iin tarih tekerrrden ibarettir.
5. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI
a. Aratrmada Azerbaycan'n sadece Ermenistan ile ilikileri ve Dalk Karaba
blgesine ynelik politikalar ele alnacak, bunun dndaki ilikileri ve politikalarna ise yeri
geldiinde deinilecektir.
b. almann tarafsz olmas iin yansz kaynaklardan ve resmi devlet arivlerinden ve
bilhassa devlet arivlerinden yararlanarak hazrlanm eserlerden yararlanlacaktr.
c. Aratrmada Karaba tarihi, Sovyetler Birlii dneminde ve sonrasnda arlkl olarak
incelenecektir. Sovyet ncesi dnemden ise ksaca bahsedilecektir.
. Konu ile balants sadece corafi kabul edilen Dalk Karaba Cumhuriyetine snrl
blmlerde yer verilecektir.
d. Aratrmada yalnzca Trke, Azerice ve ngilizce kaynaklardan yararlanlacaktr.
e. Soykrm konusunda sadece Birlemi Milletlerin tanm esas alnacaktr.
f. Hocalda yaananlar dnda bahsi geecek olaylar, belli bir sebep-sonu ilikisi iinde
ortaya konulacak, detaylara inilmeyecektir.
g. Aratrma, yalnzca literatr taramas yaplarak hazrlanacaktr.
h. Konuyla ilgili Ermeni kaynaklarnn ok az Trkeye evrilmitir.
. Konuya ilikin hukuki almalar yok denecek kadar azdr.
i. ark meselesi incelenirken bu konunun sadece Ermeni meselesi aya konu
dahilinde olacaktr.
j. Tehcir meselesi incelenirken kararn hakl yada haksz olduu ynnde bir sonuca
ulalmaya allmayacak, sadece karar ve uygulamas sonras Ermenilerin iddialarna yer
verilecektir. Bundan da ama, Ermenilerin Trkleri neden ve nasl suladklarn anlamaya
almaktr.
19
KNC BLM
YNTEM
1. ARATIRMA MODEL
Tarihsel planda ortaya kan olaylar ve sreler ilikisel olarak taranm; benzeim
asndan ilikisellii zmlenerek veriler elde edilmi; sylem analizi ile yorumlanm ve
aratrma tamamlanmtr.
2. VERLERN TOPLANMASI
Aratrmada kullanlan veriler; ktphanelerden, konsolosluklardan, internetteki
akademik veri tabanlarndan, bilimsel yayn tarama sitelerinden, medya ve web sitelerinin
arivlerinden, resmi web sitelerinden elde edilecek birincil ve ikincil kaynaklardan istifade
edilerek toplanacaktr.
3. VERLERN ZM VE YORUMLANMASI
Verilerin zm ve yorumlanmasnda, ounlukla basl kaynaklardan ve yeri
geldiinde hukuki metinlerden yararlanlacaktr.
Yaplacak aratrma u ekilde aamalandrlmtr:
(1) Aratrma sorularnn gelitirilmesi,
(2) Verilerin toplanmas ve alt problemlerle ilikilendirilmesi (Veri toplama
yntemi olarak yalnzca literatr taramas yaplacaktr.)
(3) Verilerin analizi ve yorumlanmas,
(4) Durum almasnn rapor edilmesi.
20
NC BLM
OSMANLI DEVLET DNEMNDE ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE GELM
1. ERMENLERN TARH SAHNESNE IKILARI VE ERMEN KMLNN
OLUUMU
Ermeni tarihi konusunda tm dnyada olduu gibi Ermeni tarihileri arasnda da fikir
birlii bulunmamaktadr.1 Bu nedenle Ermenilerin anayurdunun neresi olduu, gnmzde
de tartmal bir konu olarak devam etmektedir. Bu konuda kaynaklarn ok yetersiz olmas
ise, Ermenilerin tezlerini mitolojik olaylara ve efsanelere dayandrmalarna neden olmutur.
Aratrmann konusu gerei bu blmde zellikle Ermenilerin toprak iddialarnn dayand
tarihsel argmanlara ve bu argmanlara kar gelitirilen tezlere yer verilecektir.
Ermenilerin menei hakknda balca olarak 4 iddia bulunmaktadr:
1. Ermenileri Nuh Peygambere dayandran gr,
2. Ermenileri Urartu blgesini igal eden bir Trak-Frig soyuna dayandran gr,
3. Ermenileri Gney Kafkas rk olarak kabul eden gr,
4. Ermenileri bir Turan rk olarak kabul eden gr.
Ermeniler, Nuh Peygamberden olma Yafes'in oullar Hay ve Hayk'n soyundan
geldiklerine ve blgenin yerli halk olduklarna inanmaktadrlar.2 Bu nedenle Ermeniler
kendilerine, kendi dillerinde Haik ve yaadklar blgeye de Hayastan (Hai-istan) derler.3
Hayastan ile kastettikleri corafya ise soylarnn geldii yer deil, Ermenistan olarak bilinen
yerdir4 (Feigl, 2007, s.18). Baka bir deyile Ermeniler, bugnk Ermenistan Devletinin tarihi
olarak kendilerinin anavatan olduunu savunmaktadrlar.
Kendilerini Haykn ocuklar olarak tanmlayan Ermeniler iin, Nuhun dneminde
yaand iddia edilen tufanda yok olmadklarn, aksine tm dnyaya yaylarak
anavatanlarna geri dndklerini anlatan bu efsane, onlara bugn iin de ilham veren
hadiselerden biri olmas sebebiyle nemlidir. zellikle Ermeni kiliseleri, bu tufan hadisesi ile
1915 ylnda Osmanl Devleti tarafndan tehcir edilmeleri hadisesini zdeletirmektedir.
1 Ermeni tarihilerinin farkllk arz eden tezleri iin bkz. Grn, 2008, ss. 12, 16.
2 Bu iddia, ilk Ermeni tarihilerinden gnmze dein sren bir tezdir. lk Ermeni tarihiler, Khoreneli Musa,
Thom Ardzrouni ve dierleri, Ermeni halknn, gemisi Ar Dana oturan Nuhun soyundan geldiini yazmlardr (Feigl, 2007, s.16). Ermeni cumhurbakanl resmi flamasnda Nuhun gemisinin ark olmas, bu inantan dolaydr. 3 Ermeni tarihilerinin byk blmnn bu tezi u ekildedir: Hai-Haik adnda efsanevi bir nderin ncln bir
grup Armen topluluu Rusya Stepleri ve aa Tuna ovalarndan ilk nce Frigyaya yerlemi; burada ksa bir sre kaldktan sonra, Haik nderliindeki Armenler g dalgasnn ters istikametinde ilerlemeye devam ederek, Frat platosu zerinden Araratn (Ar Da) eteklerine yerlemilerdir. Ermeni tarihilerin bu tezi, iinde paradokslar barndrd gerekesi ile bilimsel olarak kabul grmemektedir (Ayhan, 2005). 4 Ermeni tarihci Zori Balayann aktard efsaneye gre, Nuh Peygamber Tufandan sonra ilk grd bir kara
parasna Erevume, yani Gzkyor, diye barm ve bu kara parasnn ad Erevan olarak tarihe gemitir (haliyev, 2004, s.5, Balayan, 1984, s. 30dan akt. Cabbarl, 2002, s.145den alnt).
21
Devamnda ise u gr belirtilmektedir: Nasl ki tufandan kurtulma gcn bulmusak,
1915 olaylarnda da yok edilmek istenmitik. Fakat biz, hayatta kalmay baardk. Demek ki
asl anavatanmz, yani Anadoluyu ileride ele geirmemiz mmkn olacaktr (haliyev,
2004, s.13).
Tarih belgelere gre ise Ermeniler, Trak-Frig (Hint-Avrupa) kkenli bir millettir
(Tzlak, 2008). M.. VI. yzylda Balkanlardan Kafkasyaya gelmilerdir (Duygulu, 2009). Bu
dnemde lyallarn basksyla douya doru g eden Ermeniler, Medlerin basksyla
zayflayan Urartu blgesine yerlemiler; ksa bir sre sonra da bu medeniyet zerine kendi
kimliklerini ina etmeye balamlardr (Grn, 2008, s.31).
Dnya geneline yaylm Armenia ya da Trkedeki karl olan Ermenistan
kelimesi ise, ilk olarak Pers Hkmdar Dara (Daryus) yaztlarnda (Behistun-Bisutun yaztlar
M.515) grlmtr (Baheehir niversitesi Uluslararas Gvenlik ve Stratejik
Aratrmalar Merkezi [BSAM], 2009, zgldr ve dierleri, 2001den alnt). Daha sonra da
Herodotun kitabnda (The Histories) bu kavrama rastlanmtr (Ayhan, 2005, Herodotus,
2003den alnt). Ermeniler, bu ve buna benzer kaynaklar ne srerek, bu blgeye o
yllardan itibaren Ermenistan denilmesinin, blgedeki tarihsel varlklarnn ve ekseriyetlerinin
kant olarak sunmaktadrlar.
Bilimsel olan kaynaklar ise, Ermenistan isminin etnik bir tanmlama deil, sadece
corafi bir terim olduunu gstermektedir (Feigl, 2007, s.18). Buna gre; Ermenistan,
tarihte yksek blge, plato, dalk alan anlamnda kullanlagelmi bir kavramdr. Bu
balamda corafi olarak Frat nehrinden Azerbaycana kadar uzanan bir blgeyi kapsayan
Ermenistan topraklar, zamanla bu topraklar zerinde yaayan topluluklar ile zdelemitir
(Ayhan, 2005). Baka bir deyile burada Ermenilerin ounluu tekil ettii iin bu isim
konulmamtr (Feigl, 2007, s.18). Dolaysyla bu isim, Ermenilerin tarihi yurdunu ifade
etmemektedir.
Ermeniler dank bir yerleim dzenine sahiptiler. Balca yerletikleri corafyalar;
gnmz Dou Anadolu Blgesi, Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan, rann kuzeybats ve
Anadolunun gneyi (Kilikya)dr. Bu alanlarn jeopolitik adan igallere ve g
mcadelelerine ak olmas, Ermenilerin en youn olduklar blgelerde dahi ekseriyeti
oluturmalarn zorlatrmtr (BSAM, 2009).
Ermeniler M. VIII. yzyln sonlarna doru "upria", "rme", "Arme" adlar ile Urartu
devleti iinde birlemilerdir. Bu dnemde Ermeni tarihilerinin iddia ettiinin aksine, byk
Ermenistan diye bir lke hi var olmamtr (Takran, 1995, ss.4748). Ermeniler en fazla
kk prenslikler halinde siyasi varlk gsterebilmilerdir.
22
Ermeniler tarihte bilinen en eski Hristiyan topluluktur.5 301 ylnda Hristiyanl resmi
din olarak kabul eden Ermeniler, 405 ylnda da birletirici unsur olarak nemli bir rol
oynayan Ermeni alfabesini oluturmulardr (BSAM, 2009).
451de Bizansn destekledii alsedon (Chalcedon) Kurulunun Ermeni Gregoryen
Kilisesini Hristiyan saymamas nemli bir olaydr (Atav, 2008). Bu olay neticesinde
Ermeniler dinsel ve devamnda toplumsal anlamda youn basklar yaamlardr. Neticede
Bizansllar zamannda Kafkasya blgesinde datlmlardr.
700l yllarda Bizansllar ve Araplar, Dou Anadolu ve Kafkasya olarak ikiye blerek
Ermenistann kontroln paylamlardr. Bu paylamdan sonra Ermenistan, Araplar ve
Bizans arasnda yar bamsz bir tampon devlet grevi grmtr (Feigl, 2007, s.36)
Ermeniler, IX. yzyldan XI. yzyla dein sanat, edebiyat gibi alanlarda byk
geliimler gstermi; ehirleme ve ticari konularda nemli atlmlar gerekletirmilerdir. Bu
geliim, XI. yzylda gerekleen Bizans igali ile sekteye uramtr. Kilikya Krall dnemi
ise geliim srecini yeniden balatm, bu dnemde Ermeni aydnlanmas altn devrini
yaamtr. Kilikyada asr sren Ermeni hkimiyeti, 1375 ylnda Msrdan gelen
Memluklar tarafndan sonlandrlmtr (BSAM, 2009).
Uzun yllar bu ekilde tam bamszlktan tede, Bizansllar, Persler ve Mslmanlar
arasnda tampon blge grevi gren yar bamsz Ermeni prenslikleri, ya byk devletlerin
himayesinde yaamn srdrm ya da yklmlardr. Monofizist inanl Ermenilere,
zellikle Hristiyan dnyas tarafndan hogr gsterilmemi, aksine; srekli inanlarndan
dndrlmeye allmlardr. Ermenileri bu baskdan kurtaran nce Seluklular sonra da
Osmanllar olmutur (Feigl, 2007, s.36).
XIV. ve XV. yzyllarda Bizans hkimiyetinde olan bu topraklarn bir ksm Osmanl
hkimiyetine girmi, bir ksm da ran hkimiyetinde kalmaya devam etmitir (Tzlak, 2008).
Bu ekilde 1514 ve 1516 yllarnda Osmanl himayesi ile tanan Ermeniler, Seluklu Trk
Hkmdarlnda olduu gibi, Osmanl himayesine girdikleri gnden itibaren hibir bask ile
karlamam, Mslman unsurlarla eit muamele grmlerdir. badetlerini zgrce yapma
hakk tannan, kendi vergilerini toplayabilen, hukuk sistemlerini uygulayabilen, nikh ilerine
bakan Ermeniler, Bizans dneminde giremedikleri stanbula 1453ten sonra Ermeni Patrii
unvanyla girmilerdir (BSAM, 2009). Fatih Sultan Mehmet, Ermeni Kilisesini 1461 ylnda
olduu gibi kabul edip onun bandakine devlet aama dzeninde yer vermitir (Atav,
2008). Osmanl Devleti ierisinde birok resmi kurumda nemli grevler stlenen Ermeniler,
verdikleri hizmetlerden tr millet-i sadka (sadk millet) olarak nitelendirilmilerdir.
5 Ermeni Kral III. Triadenin ran tehdidine ve tehlikesine kar Hristiyanl benimsedii bilinmektedir Agos
Gazetesi tarafndan yaynlanan Surp Krikor Lusavori adl kitapta bu konu hakknda u bilgilere yer verilmitir: Yalnz Hristiyanlk sayesinde vatann ran tehdidine ve tehlikesine kar korumak mmknd. (III. Triade) yabanc dinlere kar Ermenistan kurmak iin en gl ve etkin engelin Hristiyanlk olacana inanyordu (Ayhan, 2005).
23
Hem Osmanl Devleti ierisinde, hem de dier yerletikleri corafyalarda genel itibari
ile nemli ticaret ehirlerinde yaayan ve ticaretle uraan Ermeniler, nemli gelirlere
sahiplerdi. Bu konumlar, onlarn kltrel ve yapsal konularda ilerlemelerinde nemli etken
olmutur.
ran ve Azerbaycandaki Trk ynetimlerinin Bat ile ilikilerini kesmesi ise, tam da bu
konumlar nedeniyle Ermenilere, kimliklerinin oluum sreci iin nemli katklar salamtr.
Bu etkenler zetle u ekilde sralanabilir:
1. Ermenilerin ticari kimlikleri, onlar bat ve randaki Trk devletleri ile diplomatik
ilikilerini srdren bir konuma getirmitir.
2. Yerel hanedanlklara ve ehir hkimlerine verdikleri karlksz maddi destek,
varlklarn koruma garantisi salamtr.
3. Ermeniler, yabanc devletler nezdinde Ermeni kimliinin tannmas konusunda nemli
almalar yrtmlerdir
(Attar, 2005, s.17).
ran hkimiyetinde kalan ve ran Ermenistan da denilen blgede ise, Osmanl
blgesine gre daha fazla Ermeni yaamtr. Bu blge 1828 ylnda, Rus hkimiyetine
girmitir (Tzlak, 2008). Kafkaslardaki Rus hkimiyeti, Ermeniler iin adeta bir dnm noktas
olmutur. Rusya'ya gvenen ve bu nedenle de Rusya'ya Kafkaslarn igali konusunda
destek veren Ermeniler, bu sadakatlerinin dln alm, bir kilise cemaati iken aktif bir
siyasi topluluk haline gelmilerdir.
1880 ylna dein belli bir corafyaya sahip bir Ermeni toplumu bulunmazken,
yukardaki gelimelerin etkisi ile Derbent'ten iraz'a kadar Azerbaycan ve ran ehirlerinde
maddi anlamda gl ve rgtl bir Ermeni kilisesi cemaati olumutur. Ayn zamanda
Ermeniler iin eitim kurumu da olan bu kiliselerde, Ermeni ulus kimliini alanmtr (Attar,
2005, s.1718). Bylece Ermeni milli kimliinin oluumu tamamlanmtr.
Ermenilerin savunduu Byk Ermenistan devleti ise, Ermenilerin toprak taleplerini
dayandrdklar nemli bir iddiadr. Bugn hala Ermenilerin bu iddia ile igaller
gerekletirmesi sebebiyle nem arz eden bu konu, ayr bir balk halinde detaylar ile
birlikte ele alnacaktr.
2. ERMEN MESELESNN DOUU
Hukuki temelleri 1774 Kk Kaynarca Anlamasna dayanan Ermeni meselesinin
tarihi, siyasi ve hukuki geliimi bir btn olarak ele alnarak deerlendirilmesi gereklidir.
Bunun ncesinde Ermenilerin Osmanl himayesine girmeleri ve bu himaye altnda nasl bir
yaam srdrdklerini tekrardan ksaca gzden geirmek yerinde olacaktr.
Anadolu Ermenilerinin Osmanl himayesine girmeleri, Yavuz Sultan Selimin 1516
Mercidabk ve 1517 Ridaniye savalarn kazanmas ile gereklemitir. Baz Ermeni
24
tarihilerin iddia ettii zere, bu tarihlerde Osmanl Devleti, Ermeni Krall ile
karlamamtr. Kilikya Ermeni Krall, Mercidabk ve Ridaniye savalarndan ok nce,
1375 ylnda Memluklar tarafndan sona erdirilmiti (Grn, 2008, s.4445). Dolaysyla
Osmanl Devleti, ukurova Blgesini Ermeni Devletinin deil, Memluklarn elinden almtr.
Ayn ekilde Dou Anadolu blgesi de Ermenilerden deil, 1514 aldran Sava ile
Safavilerden alnmtr.
Trk idaresinin hogr ve adaletinden memnun kalan Ermeniler, Seluklu
dneminde olduu gibi Osmanl dneminde de ok rahat bir hayat yaamlardr. Trk
himayesine ilk girdikleri tarihten itibaren XIX. yzyln ortalarna kadar Ermenilerin, Trklerle
ufak tefek hadiseler hari, byk bir anlay ve dostluk iinde yaadklar bilinmektedir
(Saray, 2009). Hatta o dnemde, baka hkmranlk altnda bulunan aznlklarn
durumundan ok daha iyi durumdaydlar (Henrich, 2009). Millet-i Sadka olarak
isimlendirilen Ermeniler, Osmanl Devleti ierisinde hibir ayrmcla maruz braklmakszn,
aksine huzurlu ve zgrce yaama olanaklarna sahip olmular, devlet hizmetinde ok
yksek mertebelerde bulunmulardr6 (Feigl, 2007, s.46).
Ermeniler, Osmanl daresi altnda, ekonomik anlamda da ok rahat bir hayat
srmlerdir. Bu konuda nemli Sovyet devlet adam ve parti yneticisi Artemovi Boryan u
rnei vermektedir: Rus ordusu, Trkiyeye seferleri srasnda Trkiye Ermenistannda
inanlmaz miktarlarda hayvanlarla ve dolu ambarlarla karlat. yle ki, Rusya
Ermenistannn ve Transkafkasyann hibir blgesinde byle bir manzarayla
karlaamazsnz (Perinek, 2006c). arlk yetkililerinin aralarnda gerekletirdii
yazmalarda da, Osmanl Ermenilerinin yaam koullarnn Rusya Ermenilerine oranla ok
daha iyi olduu, bu yzden de Ermenilerin, arlk Rusyasndan kaarak Osmanlya
sndklar belirtilmektedir (Perinek, 2006b).
Ermenilere, dini konularda da hibir kstlama getirilmemitir. Hatta stanbul Ermeni
Patriklii, Osmanl padiah Fatih Sultan Mehmetin bizzat oluturduu bir makamdr (Feigl,
2007, s.46). yle ki Ermeniler, sahip olduklar bu zgrlklerden dolay Batda Hristiyan
Trkler olarak bilinmekteydiler (Agn, 2003). Ermenilerin, 1789 Fransz htilalinin getirdii
milliyetilik akmndan en son etkilenen toplumlardan birisi olmas, sahip olduklar bu iyi
artlara balanmaktadr.
Mslman unsurlarla eit muamele gren ve hayatndan ok memnun olan bu
milletin, bir problem olarak dnya gndeminde yer bulmasnn sebepleri, dnya siyasetindeki
deiimlere dayandrlmaktadr. Bahsi geen dnemde iki nemli gelime yaanmtr.
Bunlardan birincisi sanayi devrimi, onun da getirisi smrgecilik politikas, ikincisi ise Fransz
6 Osmanl Devleti, sadece Ermenilere deil, idaresinde yaayan tm unsurlara eit muamelede bulunmutur. Bu
durum, Trk Tresinin (Hukukunun) gereidir. Trk Devlet adamlar, bu treye uygun olarak, lke dhilinde yaayan Trk, Gayri Trk; Mslman, Gayri Mslim herkese eit muamele yapmakla mkellef idi (Saray, 2009).
25
devrimi ve onun da getirisi milliyetilik akm olmutur. Fransz devriminden ziyade,
smrgeci devletlerin faaliyetlerinin, Ermeni meselesine byk katks olduu
deerlendirilmektedir.
Avrupal devletlerin gelien sanayileri ile birlikte, aradklar hammadde ve pazaryerleri
iin Osmanl topraklar bulunmaz bir nimet konumundayd. Osmanl Devletinin zayflama
dnemine girmi olmasyla emperyalist7 politika izleyen bu devletler, hasta adam olarak
nitelendirdikleri bu devleti paralama ve mirasndan pay alma gayretine girimilerdi. 8 Bahsi
geen amalarna ulaabilmek iin de, Osmanl Devleti ierisindeki aznlklar kullanmaktan
geri durmam, Ermenileri de Osmanl Devletinin i ilerine karmak zere uydu gibi
kullanabilecekleri bir unsur haline getirmek istemilerdi (ahin, 2007; Tzlak, 2008).
Ermenilere, Anadoluda bir mstakil devlet kurmak vaadiyle yaklaan Avrupa
devletlerinin amacn, Birinci Dnya Sava srasnda bir tarihi, resmi makamlara sunduu
raporunda yle belirtmitir: Transkafkasya ve Azerbaycan n Asyadaki Trklerden
ayran Ermeniler, Trk topluluklarnn arasna sokulmu bir tampondur. Biz bu tamponun yok
olmasna ve onun yerine bize dman olan Mslman bir kitlenin gelmesine msaade
edemeyiz (haliyev, 2005).
Ermeni meselesi grnrde, Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin dou
vilayetlerindeki Ermeni aznln, gittike gletii savunulan durumunun nasl ve hangi
erevede iyiletirilebilecei temeline dayandrlmt. Sunulan bu problem ve o dnemde
Ermenilerin Osmanl Devleti ierisindeki refah dzeyleri gz nne alndnda, aradaki
tutarszlk dikkat ekmektedir. Ermenilerin sahip olduu tm iyi artlara ramen bahsi geen
devletler, yapay bir mesele icat ederek Ermenileri milliyetilik fikrine sndrm, bamsz
Ermenistan fikri ile bu toplumu desteklemilerdir. Bu devletlerin banda ngiltere, Rusya ve
Fransa gelmektedir.
Tm bu veriler nda denebilir ki; Ermeni meselesi, XIX. yzyln ikinci yarsndan
itibaren Osmanl Devleti zerinde emperyalist amalar bulunan Rusya, ngiltere ve Fransa
tarafndan oluturulmu yapay bir sorundur. Bu lkelerin kendi lkelerinde hak ve
zgrlklere deer vermemeleri ise, Ermeni meselesindeki samimiyetsizliklerinin kant
durumundadr.
Ermeni meselesi, dnya gndeminde yer almadan bir sre nce bir ksm Ermeni,
Osmanl Devleti ierisinde sorun karmaya balamt. 1774 ylnda imzalanan Kk
Kaynarca Antlamasndan itibaren d glerin etkisinde kalan bu Ermeniler, kendilerini Rus
7 Emperyalizm, bir devletin dier bir devlet zerinde, ister madd, ister manev bir kontrol, nfz kurmas veya bir
stnlk salamas demektir (Tosun, 2002).Bu amac politikalar haline getiren devletlere de emperyalist devletler denilmektedir. 8 1878deki Berlin Kongresi ve 1912 ile 1913 yllarndaki Balkan Sava sonrasnda Avrupa devletlerinin
taleplerinde Osmanl Devletini paralama istekleri net bir ekilde grlebilmektedir (Henrich, 2009).
26
arnn tebaas olarak grmeye balamlard 9. Rusya ile Trkiye arasnda savan
kanlmaz olduu andan itibaren de Ermeni Kilisesinin destei ile Ermeniler, sonsuza dek
izgilerini belirlemiler: Rusyann yannda Trkiyeye kar hareket etmilerdir10 (Carty,
2005, s.346).
Osmanl daresi, bu ar artlar altnda, devlet btnln muhafaza etmek
zorundayd. Bunun iin Avrupal devletlerin kendi topraklar zerindeki emperyalist
amalarna kar durmak zere Ermenilere ynelik slahatlar dzenlemitir. Oysa smrgeci
devletler Ermenilere, uzun yllar bamszlk fikri veren faaliyetler yrtmlerdi. Bu nedenle
Ermeni meselesinin gndeme geldii tarihten itibaren Ermeniler, Talat Paann da ifade
ettii gibi, slahat deil, nce zerklik, sonra da bamszlklarn kazanmak istemekteydiler
(ATASE1, Talat Paann Anlar, 1994, s. 63den alnt).
Ermeni meselesini yaratan ve devamnda gelien olaylar destekleyen kurum, kurulu
ya da kiiler unlardr:
1. Emperyalist devletler,
2. Kiliseler,
3. Misyonerler,
4. Ermeni ve Misyoner okullar,
5. Komiteler,
6. Ermeni aydnlar.
Emperyalist devletlerin mdahalesi, daha nce de ska anld zere, Ermeniler iin
tam bir deiim getirmitir. Osmanl Corafyas zerinde emperyalist hedefleri bulunan bu
devletler, Ermenilerin yaadklar blgelerde etkinlik kurarak siyasi emellerine ulama gayreti
ierisindeydiler. Bu amala Ermeniler, koruyuculuk (protektora) ad altnda kkrtlm,
ayrlk talepleri dorultusunda maddi ve manevi olarak desteklenmilerdir (BSAM, 2009).
Rus devlet arivlerindeki belgeler, Ermenilerin, emperyalist devletlerin mdahalesine,
zellikle Berlin Konferansna (1878) kadar, Trkiyede ok iyi artlarda yaadklarn,
zellikle Osmanl Devleti tarafndan desteklendiklerini ve korunduklarn gstermektedir
(Perinek, 2006b). Artemovi Boryan, Ermeni meselesinin emperyalist devletlerce nasl
kullanldn u szleri ile aktarmtr: Ermeni milletinin temsilcilerinin nderliinde Ermeni
halk kitlelerinin hareketi, her zaman byk devletlerin diplomatlar tarafndan dikte edilmitir.
9 Bu anlamann ayrntlar iin bkz. Morolu, 2006, s.7778.
10 in znde Ermeniler, Rusyay tm slam devletleri karsnda desteklemilerdir. Bu olaylarn ok ncesinde
1796 ylnda Ruslar, bir Trk ehri olan Derbenti kuattklarnda da, kendilerini Osmanllara sadkm gibi gsteren Ermeniler, ehrin su ebekesi hakkndaki bilgileri Ruslara vererek sava kazanmalarn salamlardr yle ki, 1808 ylnda ar I. Aleksandrn Ruslara yardm amacyla yapt casusluk faaliyetlerinden dolay, Ermeni kilisesi Katolikosu Danieli Kutsal Anna Madalyas ile onurlandrlmlardr (Weems, 2007, s.18). 18281829 Osmanl-Rus Sava esnasnda nemli oranda Ermeni, Rus ordusuna kaydolmu, Osmanlya kar hareket etmilerdir. Ayn ihanet 18771878 Osmanl-Rus savanda da tekrarlanmtr (nce, 2007). Konuya dair Ermeni yetkililerin ifadeleri iin bkz. Perinek, 2007b.
27
Bu temsilciler, her zaman byk igalcilerin ellerinde birer silah olmulardr (Perinek,
2006c).
Ermeni kilisesi, dini konumunun yan sra Ermenilerin sosyal ve siyasi hayat
ierisinde de nemli bir konumda bulunmaktayd. Ermeni Gregoryan Kilisesi, dank halde
Osmanl Devleti, arlk Rusyas ve randa yaayan Ermeniler arasnda balant
oluturmaktayd (Saylan, 2007, s.8). Ermeni tarihi Ternona gre Ermeni Kilisesi ilk
inasndan itibaren gnmze dek Ermenilerin yaayan ruhu olmutur. Bu ruh, kltrel,
dinsel ve politik olarak Ermeni toplumuna nclk eden bir yap anlamnda anlalmaldr
(Ayhan, 2005). Dickran Boyaciyann Ermeni Kilisesini ele almadan Ermeni tarihi yazmnn
eksik olacan belirtmesi (Grn, 2008, s.50, Boyacian, 1972, s. 22den alnt) bu sebebe
balanmaktadr. Ermeniler, dini liderlerine Ermenicede milletin temsilcisi anlamna gelen
Katogikos unvann vermeleri de, kilisenin ve dolaysyla din adamlarnn misyonu hakknda
bilgi vermektedir. Baka bir deyile din adamlar, sadece dini lider deil, ayn zamanda
siyas ve sosyal alanlarda da byk roller oynayan kiilerdi (lter, 2003, s.76).
Kilisenin bu misyonunun farknda olan Avrupa, din faktrn Ermeniler zerinde etki
arac olarak kullanmak istemilerdir. Ermeniler ile bu Avrupal halklar arasnda var olan
mezhepsel ayrlk ise engel tekil etmekteydi. Osmanl himayesinde bulunan Ermeniler,
Gregoryen11 mezhebine bal bulunmaktayd. ngiltere, Fransa, Rusya ve Amerika, var olan
bu fark amak iin, Ermenileri kendi mezheplerine kazandrma faaliyetleri yrtmlerdir.12
Yrtlen bu misyoner faaliyetlerin Ermeniler arasnda yaratt blnmeden
rahatszlk duyan ama bunun da nne geemeyen Gregoryen Kilisesi, Osmanl
Sultanndan yardm istemitir. Ancak Fransa ve dier Katolik lkelerden gelen basklar
nedeniyle Sultan, bu yardm talebine karlk verememitir (Ayhan, 2005). Batl devletlerin
politikalar uruna dini kullanmalarna tepki gsteren Ermeni din adam Hrant Vartabed:
Osmanl lkesinde Protestan topluluklar kurulmas ve bunlarn ngiltere ve Amerika Birleik
Devletleri tarafndan himaye edilmesi, uygarlk iddiasndaki Batl glerin en kutsal duygu
olan din duygusunu bile kullanmaktan kanmadklarn gstermektedir (Avar, 2006)
yorumunda bulunmutur.
Bu misyoner faaliyetler ksa zamanda Avrupal devletlerin beklentilerini
karlamtr.13 Fransann ynlendirmesinin sonucu Ermeniler arasnda Katolik; talya,
11
Ermenilere Hristiyanlk, IV. yzyln banda bir ranl olan Gregor Lusavori tarafndan getirilmitir. Ermenilerin byk ksmnn mensup olduu mezhebe, Ermeni kilisesinin esaslarn kuran Gregor'un adna izafeten Gregoryen denilmitir (lter, 2003,s.75) 12
ngiliz ajan Arminius Vambery Amerikan misyonerlerin faaliyetlerini u szleri ile ifade etmitir; Amerikan misyonerleri Protestan Ermeni Devleti kurmay tasarlyorlard. Bunun iin byk paralar topluyorlar ve Ruslardan aldklar silahlarla Ermenileri silahlandryorlard. Yaptrdklar ayaklanmalarla pek ok Mslmann lmne sebep olmulard. Bu arada -drt Ermeni ld ise, Ermeni evreler bunu stanbul'da 34 bin Ermeni ldrld diye yayyor; Amerikal misyonerler ise, Protestan gazetelerine te Sultan Abdlhamid yine 40.000 susuz Ermeni'yi katlettirdi eklinde haberler yayyorlard (Ertekin, 2007, s.25, Feigle, 2000, s.16dan alnt). 13
1877 ylnda gerekletirilen askere alnabilecek erkek nfs saymnda Ermeni nfusu ierisindeki mezhepsel blnmeyi aadaki saysal veriler gstermektedir:
28
Almanya, ngiltere ve ABDnin ynlendirmesiyle Protestanlk ve Rusyann himayesindeki
Ermeniler de Ortodoks olmak zere drt ayr mezhebe blnmlerdi (Yuval, 2009). Daha
sonra bu devletler, dini ballklarndan istifade ettikleri Ermenileri Osmanl Devleti aleyhinde
istedikleri gibi kullanmaya balamlardr (Saray, 2005, s.38). Bir baka deyile; Katolikler
Fransa'nn, Protestanlar ngiltere ve ABD'nin, Gregoryenler ise Rusya'nn nfuz alanna
girmitir.
Osmanl daresi boyunca bar ve gven ierisinde hizmet veren bu kiliseler, bu
devletlerin kkrtmalar ve blnmenin etkisi ile Ermeni meselesinin uluslararas konuma
gelmesinde byk katklar salamtr. Bu dnemde Ermeni Patrii Ormanyann Ermeni
Kilisesini, Kayp lkenin grnen ruhu olarak tanmlamas ise (lter, 2003, s.76, Ternon,
1977, s.34den akt. Binark, 2000den alnt), kilisenin, bamszlk fikri ve almalar
ynnde sahip olduu deeri ifade etmektedir. Din adamlarnn mezhepler aras rekabet ile
birleen milliyeti fikirlerin yan sra Trk aleyhtar fikirlerin Ermeniler arasnda kabul iin
almalar yrterek, ayrlk Ermeni hareketine bizzat destek olmulardr (Feigl, 2007,
s.39). Bu sebepledir ki, 1895 ylnda ve sonrasnda siyasi sebeplerden dolay tutuklanan
Ermeni papazlarna rastlanmaktadr.14
Kiliselerin yrtt bahsi geen siyaset, Ermenilerin isyan hareketleri, terr
eylemleri ve katliamlar gerekletirmelerinin de ana nedenlerden biri olarak grlmektedir.
Resmi bir ngiliz belgesine gre, Ermeni din adamlar cemaatlerin silahlanmas iin
uramakta ve bazen nefretle bu arlar yapmaktaydlar (Weems, 2007, s.25). Bu konuda
Bitlis ve Vanda Rus Bakonsolosluu yapan General Mayevski, 1912 tarihli bir raporunda,
1895 ve 1896 yllarnda Ermeni din adamlar, hibir dini eitim gayreti iinde deillerdi.
Buna karlk, milliyetilik fikrini yaymak iin ok altlar ()Dini grevlerin yerini
Hristiyanlarn Mslmanlara olan dmanl ald (ymen, 2006, s.33) diyerek, kiliselerin
Ermenileri Trkler aleyhine kkrtarak bamszlk fikri aladklarn belirtmitir. Baz
Ermenilerde bugn dahi varolan Trk dmanlnn gelime nedenleri arasnda, o dnemde
kilise tarafndan yrtlen bu faaliyetlerinin nemli etkisi olduu deerlendirilmektedir.
Ermeni terr faaliyetlerini yrten Tanak ve Hnak Cemiyetleri de bu kiliseler tarafndan
desteklenmilerdir.
Osmanl Devletinin zayflama dnemine girdii 1800lerden itibaren batl misyonerler
bu topraklarda etkili olmaya balamlar ve Ermenileri ayrlk fikirlerle donatarak isyana
hazr hale getirmede nemli roller stlenmilerdir (Yldrm, 2008). Sadece 1896 ylnda
Amerikadan 7 kiliseden 176 misyoner ve ngiltereden de 4 ayr kiliseye bal misyonerler
Osmanl Devletine datlmt (Grn, 2008, s.63). zellikle Protestan mezhebine dhil
Askerlik hizmetine kar vergi deyen Hristiyan erkeklerin oranlar yleydi: Gregoryan Ermeniler: 33.445, Roma Katolik Ermeniler: 3.985, Protestan Ermeniler:660dr (Feigl, 2007, s.28). 14
Konuya dair ayrntl bilgi iin bkz. Karacakaya, 2001.
29
olan Ermeniler, misyonerlerin kskac altnda idiler. Dolaysyla ayrlk hareketlerin en ateli
taraftarlar da Protestan Ermeniler olmutur (Yldrm, 2008).
Ermeni okullarnda verilen eitim de, ayrlk fikirlerin gen beyinlere nfuzu
asndan nemli etken olmutur. Bunun yannda bata Rusya olmak zere, ngiltere,
Fransa ve ABD atklar kolejler vastasyla, Ermeniler arasnda milliyetilik ve ayrlk
fikirlerin gelimesinde nemli kaynak oluturmulardr15 (Duygulu, 2009). Rus bilim adam V.
L. Veliko kitabnda: ...Ermeni mahalli okullarnda renciler Byk Ermenistan haritasn -
ki, arazisi Voroneje ulayor ve bakenti de Tiflistir- reniyorlar bilgisini vermitir
(haliyev, 2004, s.9). Trkiye Ermenistan ismi ile duvarlara aslan bu harita, eski Erzurum
vilayeti ile Ermenilerin oturduu mahalleleri kapsamakta ve zerinde bulunan noktal hudut
izgileri ile Vilyt- Sitteyi16 gstermekteydi (ATASE1). Ermeni tarihilerin iddialar zerine
yazlan Ermeni Tarihi dersi, bu haritalar eliinde Ermeni genlere, bir zamanlar Byk
Ermenistan diye bir devletin var olduunu ama Trklerin istilalar sonucu ykld bilgisi
verilmekteydi. Bu retilerin de alt anlam olarak, Trk dmanln ve Byk Ermenistan
Devletinin yeniden kurulmas isteini alamaktayd.
zellikle 1830'lardan itibaren bu okullarn saylar hzla artmtr.17 Ermeni
kaynaklarnda, cemiyet ve kiliselere ait bu okullarn saysnn artmas ve bu okullarda 100
bini akn Ermeni rencinin varl, Osmanl Devleti iinde Ermeni varlnn, eitim ve
kltr ynnden tekilatlanmas olarak kabul edilir (Hocasaryan, 2009). Bu sav, bir manada
gerek kabul edilebilir. yle ki Ermeniler, Ermeni tarihlerini ve kltrlerini tarihi vesikalara
gre deil de kendi tarihilerinin iddialar zerine renince, sadece Ermenilerin doru kabul
ettii varsaymlar benimsemekteydiler. Bu da, ayn inan etrafnda tekilatlanan bir Ermeni
toplumu yaratmaktayd. Bu ekilde varsaymsal bir tarih ve dmanlk eitimi alan genlerin,
eitim ve kltr hayatnn tesinde, amansz terristler olarak en kanl eylemlerin ierisinde
yer almalar ise kanlmaz grlmekteydi.
Kurulan ilk Ermeni komiteleri Armenekan, Hnakyan ve Tanakstun, ihtilal fikrinin
Ermeniler arasnda kabul iin, memleketin hemen her yerinde ve de yurt dnda kulpler
ve ktphaneler amlardr.18 Bu kurulularn amac, Ermenilere, Ermeni tarihi ve Ermeni
bykleri hakknda bilgiler verilerek, Ermeni milliyetiliinin alanmasn salamakt. Bu
almalarn ierisinde Trkle ve Trklere kar Ermeni halknda nefret uyandracak
15
Ermeni Patrii Haren Akyan Ermeni Tarihi isimli eserinde, Trkiyenin eitli yerlerine dalm ok sayda misyoner ngiltere lehine propaganda yapmakta, Ermenilerin ngiltere sayesinde muhtariyete kavuacaklarn ileri srmektedirler. Kurduklar okullar, bu gizli tasarlarnn yuvasdr demitir (Avar, 2006). 16
Vilyt- Sitte: Osmanl Devleti zamannda Erzurum, Van, Elaz, Sivas, Bitlis ve Diyarbakr iine alan alt vilayete verilen genel isimdir. 17
ABDli ve ngiliz misyonerler ortak almalar sonucu 1866da yalnzca stanbulda erkekler iin 32 okul ve kzlar iin de 14 okul olmak zere toplam 46 okul almtr (Ayhan, 2005). 18
rnein Londra'da International Democratic Club isimli bir Ermeni fesat kulbnn bulunduu Osmanl idaresince tespit edilmitir (Karacakaya, 2001).
30
eserlerin neredilmesi de saylabilir. Bu eserler gnmzde de Ermenilerin Trkleri tarihsel
nedenlerle sulamalarnda ve Trk dmanln srdrmelerinde nemli etkendir.
Bunlarn yannda basn-yayn, konferans tertibi, kitap yayn gibi yollarla Osmanl
Ermenilerine milliyeti fikirler veren Ermeni aydnlar bulunmaktayd.19 Bu aydnlar, genellikle
Avrupada eitim alm kiilerdi. Eitim hayatlarn bu lkelerde tamamlayanlarn byk bir
ksm, Anadoluya tekrar dnerek yeni kuak Ermenilerin eitiminde rol almaktaydlar.
Ermenilerin bu gibi fikirlere finansal ve fikirsel adan bu aydnlar destekleyen bir kol da
mevcuttu. Osmanl Trkiyesinde zenginleip de lkenin d ticaretinde sz sahibi olan ve
Avrupaya g eden pek ok Ermeni ailesi oralarda gazete ve dergiler karlmasna n ayak
olmaktaydlar (Saray, 2009). Bu da Ermeni aydnlarn, ayrlk hareketlerinde daha gl ve
etkili klmaktayd.
Osmanl Devleti, bu duruma tedbir olarak dardan ithal edilen ve zerinde
Ermenistan, Ermenistan Krall gibi ifadelerin bulunduu risalelerin, kitaplarn ve
haritalarn Osmanl Devleti snrlarna sokulmasn yasaklamtr (Hocasaryan, 2009).
Hnak Komitesi tarafndan yaynlanan Hnak Gazetesi de, yasaklanan bu yaynlar
arasndayd.
Yine de bu yaynlardan pek ou yasal olmayan yollardan Osmanl Devletindeki
Ermenilere ulatrlmtr. rnein 1893 ylnda Osmanl daresi tarafndan, Sparta Yunan
vapuru araclyla memlekete zararl yayn sokulduu tespit edilmitir (Karacakaya,2001).
Hnak Komitesi, yasaklanan yayn ile ilgili Doktor Beneneye verdii talimatta, Siz
ubelere, o gazeteleri ulatrmak iin bir yol bulunuz. Balasanyann datt gazetelere
nezaret ediniz. Yeridasart Hayastan isimli gazete size Leon araclyla gnderilecektir.
Bunun da datlmasna alnz diye yazmtr (ATASE1). Bunun gibi pek ok alma
sonucu, Osmanl Devletinin uygulad tedbirler alm, bamszlk fikrini empoze etme
amal olan yaynlar, Ermenilere ulatrlmtr.
Yukarda saylan bu ok ynl almalar sonucunda, Avrupadan sonra Trkiyede
de siyasi akmlara ve istiklal fikirlerine scak bakan ve istiklal isteyen byk bir Ermeni
cemaati peyda olmutur. 1870 ylna dek neredeyse tamamen uluslararas sahnede nemsiz
saylan Ermeniler, ark meselesinin bir paras olduklarn fark etmeden uluslararas
sahneye srlmlerdir.
19
Bu bahsi geen faaliyetlerden sadece 1893 ylna ait birka rnek vermek yerinde olacaktr: Bu yl ierisinde ngiliz-Ermeni Dernei'nin himayesinde "The Anglo Armenian" adl aylk bir gazete karlmaya balanm, Londra'da, ngiliz Ermeni Dernei'nin himayesinde "Ararat Topra, Ermenistan ve Ermeniler" konulu bir konferans gerekletirilmi, Amerika'da "Ermenilere Askeri Talim Dersleri" Leipzig'de Dr. Karabet Mgrd tarafndan "Les Pauliciens dans l'Empire Byzathin et autres sectaires analogues en Armenie" adnda kitaplar baslm, Londrada "Ermeniler ve Trkler" adl dergi nerolunmutur (Karacakaya, 2001).
31
3. ERMEN MESELESNN GELM
Ermeni meselesinin ortaya kt XIX. yzyl, Osmanl siyasi hayatnn son blmne
girdii dnemdir. Bu dnemde Osmanl daresi, iinde bulunduu g durumun Ermeni
meselesini glendirmesinden endie duymaktayd. Bu meseleye tedbir olarak daha nce
vatandalar arasndaki eitlik statsn yeniden ayarlamak zere kartt 1839 Tanzimat
ve 1856 tarihli Islahat Fermanlarnn arkasndan 1863 ylnda Ermenilere ok daha geni hak
ve imtiyazlar getiren Ermeni Milleti Nizamnamesi ilan etmitir. Osmanl tarihinde dnm
noktas saylabilecek bu nizamname ile Ermeniler, eitim, kltrel ve dini konular ile cemaat
ilerinde serbest braklmlardr (BSAM, 2009, zel, 2003den alnt).
Bu nizamname ile salanan olanaklar, Osmanl daresinin yapc maksadnn ok
dnda ykc sonular getirmitir. Ermeniler, bu nizamnamenin yannda kendilerine tannan
bu nice haklardan istifade ederken, daha da fazla hak talebine girmi ve bir "Ermenistan"
fikriyle yaamaya balamlard (Kk, 1989). Ermeni yazar K. Ozanyann da ifade ettii
zere bu nizamname, Ermenilerde ihtill ruhunu uyandrmt (Garibov, 2006, s.74,
Ozanyan, 1919dan akt. Uras, 1987, s. 175den alnt).
Salanan bu imtiyazlarn bir dier sonucu, Ermenileri, adeta stn ayrcalkl snf
statsne tamas olmutur. Trabzondaki ngiliz Konsolosu Palgrave Dileri Bakan Lord
Stanleye 30 Ocak 1868 tarihinde gnderdii raporda unlar yazmtr: Hristiyanlar
Mslmanlara nazaran imtiyazl durumdadr. Bu apak bir adaletsizliktir. Mslman bir su
mu ilemi, hemen ve sert bir biimde cezaya arptrlr. Ayn suu ileyen Hristiyan ise
yle byle cezalandrlr veya bsbtn balanr. nk iin iinde bir Hristiyan olunca
yabanc konsoloslar ve temsilciler ona kanat gererler ve adaletin eli kolu balanr (ymen,
2006, s.32). Bu szlerden de anlalaca zere, bu dnemde Osmanl Devleti, tm
Hristiyan unsurlara olduu gibi Ermenilere de, Mslman unsurlardan daha fazla haklar
tanm ve onlarn zenginlemesinin yolu almtr. Ayrca Hristiyan unsurlara ynelik
yabanc konsoloslarn himayecilii de, bu gelimenin daha da hzl bir sre halinde
yaanmasn etkilemitir.
Ermeniler, kendilerine verilen tm stn ayrcalklara ramen, Osmanl Devletinin
iinde bulunduu zayf durumdan cesaretle ilk kez 1878 ylnda Ermeni Patrii Nerses
Varjebedyan bakanlnda toplanarak, "Ermeni Milleti Meclisi ismi ile Rus arna,
bamszlk fikirlerini amak ve bu konuda desteini istemek zere bavurmulardr
(Karacakaya, 2001). Buna karn Rusya, Ayastefanos (Yeilky) Antlamasna, Osmanl
Ermenileri iin baz slahatlar ngren ve bu slahatlarn yaplacana dair Osmanl
Devletinin garantisini getiren 16. maddeyi eklemitir20 (Tzlak, 2008). Bylece Ermeniler, ilk
kez uluslararas bir antlamada yer almlardr (Feigl, 2007, s.55).
20
Maddeye gre, Ermenistandan Rusya askerinin istilas altnda bulunup Osmanl Devleti'ne verilmesi gereken yerlerin boaltlmas oralarda iki devletin dostane ilikilerinde zararl karklklara yol aabileceinden,
32
Gelimeleri dikkatle takip eden ngiltere, Ruslarn neredeyse Osmanlya tamamen
hkim olmasndan dolay 1878 ylnda Berlin Kongresinin toplanmasn salamtr. Bu
nemli kongrenin sonunda, Dou Anadolu'da Ermeni aznln olduu blgelerde slahat
yaplacaktr maddesi kabul edilmitir21 (Duygulu, 2009). Ermeni meselesini uluslararas bir
sorun haline dntren bu antlama ile Rusya, ngiltere ve Fransa Osmanl iilerine
karma frsatn yakalamtr.
Ermenilere bamszlk ynnde umut veren bu kongrede batl devletler, Anadoluda
bir Ermeni Devleti kurma gibi fikir beyan etmemilerdir. Bunun nedeni Ermenilerin vatan
topra olarak istedikleri blgelerdeki nfuslar ile aklanabilir. arlk Rusyas Dileri
Bakanl arivinde, E. Reklyunun verilerine gre Kk Asyada 800.000 olan nfusuyla
bu halk iin bir prenslik kurmak bile komik olurdu (Perinek, 2006b) ifadesi ile bu gr
aklanmtr. Avrupal devletler de, bu oran dorultusunda Anadoluda bir Ermeni Devletinin
kurulmasn salamann, son derece meakkatli ve maddi anlamda ar yk anlamna geldii
iin, Ermeni Devleti kurmak gibi bir amatan ok uzakta durmaktaydlar.
Ermeniler ise, bu antlamada kendileri iin bamsz bir ynetim karar kmamasn,
ok daha farkl nedenlere balamlardr. Ermenileri temsilen Berlin Konferansna katlan,
Patrik Mgrdi Hrimyan, istedikleri ekilde bir kararn kmama nedenini u ekilde
yorumlamtr: Berlinde l can iin kekek datlyormu. Beni de Ermenilere den pay
alp getirmem iin gnderdiniz. Ben de kabm alarak kotum. Grdm ki Srplar,
Karadallar, Bulgarlar, Romenler, Yunanllar yanlarnda asl demir kepelerle kaplarn
doldurdular. Siz ise bana demir kepe yerine kt verdiniz. O kt parasn scak kekee
ne kadar soktu isem kt da o kadar sland. Nihayet dt; dald. Ben de bo dndm.
Evvelden birka Zeytunlu isyanc gtrmeyi unuttum. Onlarn kepeleri vard. Kabn altndan
kenarndan bir eyler koparrlard (Baeci, 2008, Hocaolu, 1976, ss.114-115den alnt).
Bu szlerden de anlalaca zere Ermeni Patrii, Romen, Srp, Karada, Yunan ve
Bulgarlarn isteklerini isyan edip kan dkerek elde ettiklerini, Ermenilerin de bu yola
sapmalar gerektiini ifade etmektedir.
Yine Berlin Kongresine evirmen-sekreter olarak katlm olan Nuryaz erazn, 1879
ylnda yaynlad bir brordeki ifadeleri dikkat ekicidir. eraz, "(Kongre) ileride
kuracamz milli binann (Ermeni Devleti'nin) temellerini de att... Avrupa elimize silahlar
verdi; paslanmadan nce bu silahlar kullanmalyz... Berlin Kongresi ile bir altn madeni elde
Osmanl Devleti Ermenilerin barnd eyaletlerde mahalli menfaatlerin gerektirdii slahat ve dzenlemeyi vakit kaybetmeksizin yapmay ve Ermenilerin Krtlere ve erkezlere kar gvenliklerini salamay garanti eder (Ayhan, 2005). 21
Berlin Antlamas: 13 Temmuz 1878 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya, Almanya, Avusturya-Macaristan, ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan antlamadr. Bu antlamann, Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesinin yerine konan 61. maddesinde: Bab- li, Ermenilerin yaad eyaletlerde yerel ihtiyalarn gerektirdii reformlar geciktirmeden yapmay ve erkez ve Krtlere kar Ermenilerin huzur ve gvenli ini salamay taahht eder. Bu hususta alnacak nlemleri (byk) devletlere bildirecektir ve devletler de alnan nlemlerin uygulanmasn gzetleyeceklerdir denmektedir (Baeci, 2008; Saray, 2005, s.33).
33
ettik, bu maden ocan altrmak ve altn karmak bize der (lter, 2003, s.82)
deerlendirmesinde bulunmutur. Bu szler, Ermeniler iin, silahl isyana ak bir davettir.
Her iki ifadenin zne bakldnda, Ermenilerin bamszlk mcadelesine girieceklerinin ve
bu amala her trl isyan ve kanl eyleme bavuracaklarnn habercisi niteliinde olduu
grlebilir. Bunun dnda bu bak as, Ermenilerin amalarna ulaabilmek iin en etkili
yntem olarak terr grdklerini gstermektedir. Baz Ermenilerin bu inanlarnn
gnmzde de devam ettii, zellikle Karaba sorunu konusunda etkin olan birok
Ermeninin ifadelerinden anlalmaktadr.
Osmanl Ermenilerinin ierisinde komite faaliyetlerine kar olan bir kesim de
mevcuttu. zellikle Osmanl Hkmetinde nemli mevkilerde bulunan ya da ticaretle
uraan Ermeniler, komitecilerin ayrlk faaliyetlerinden dolay tedirgin olmaktaydlar.22
(Metin, 2001, s.105). Sadk millet olmay devam ettiren bu Ermeni vatandalar, iddetle
hibir amaca ulalamayaca grnde birleiyorlard. Komiteciler ise bu fikirleri
paylaanlar hain ilan ediyor, rgt aleyhinde olanlara Ermeni halkn dmanln
yneltmesi iin yayn yollarn kullanyorlard23 (ATASE1). Komitenin bu bask ve
tehditlerinden dolay bu kiiler, ihtilal kart fikirlerini ok sesli dile getiremiyorlard.
Bu dnemde Ermeniler iin Hristiyanlk vurgusunun balamas da ilgi ekicidir.
rnein kurduklar komitenin ismini "Hristiyan Ermenileri Savunma Komitesi" koymalar,
aslnda Avrupaya bir hatrlatmay da iermekteydi. Verilmek istenen mesaj uydu: Ermeniler
Hristiyan unsurlard ve slam ynetiminden kurtarlmalyd. Bu nedenle olsa gerek ki,
bamszlk isteklerini dile getirirken Avrupal dindalarna seslenerek, Osmanl daresi
altnda kt muameleye maruz kaldklarn dile getirmekteydiler.24 Gnmzde Ermenilerin
Ermenistan, Mslman devletlerle kuatlm ve bu nedenle de srekli bir tehdit altnda
bulunan devlet yorumu ile sunmalar, bu dnemdeki alg ile ilikilendirilebilir.
Ermeniler, Osmanl Devleti ierisinde eza ektikleri ynndeki propagandalarn, pek
ok yayn alannda gerekletirmekteydiler. zellikle bu konuda yazlan gazete balklar ilgi
ekicidir: "Ermeniler Kimin in Krlyor", Ermeni Ktalini Kim Yapyor, Ermeniler Nasl fal
Ediliyor (Karacakaya, 2001) ve benzeri pek ok balkl yaz ile Ermeniler, gerekletirdikleri
terr faaliyetlerine meruiyet kazandrma ve Avrupann desteini salama abasna
girimilerdir.
Ermeniler, ksa bir sre ierisinde bamszlk fikri etrafnda rgtlenmeye
balamlardr. Bu rgtlenmeler de ilk aamada dernekler vastas ile olmutur. Ermeni
22
Bu Ermeniler, Maliye Nazr Agop Paa lideliinde bir bildiri yaynlayarak Hnaktaki bir avu Ermeninin Osmanl Ermenilerini temsil edemeyeceini bildirerek Osmanl devletine ballklarn aklamlardr. mza atanlar arasnda Hemen hemen btn Ermeni bankerler, tccarlar da bulunmakta idi (Metin, 2001,s.105). 23
rnein Hnak Komitesince yaynlanan Hnak Gazetesi araclyla bu tr ilanlar yaynlanmaktayd. 24
1895 ylnda "Seyh Celalettin" adyla Worcester'de Ermenice olarak sahneye konan drt perdelik ykde, 1877 katliam hikyesiyle "slm fanatizmi" ilenmi, Avrupaya bahsi geen mesaj verilmitir. Ermeni zenginlerin ve komitelerin, bunun gibi saysz etkinlik gerekletirilmiitir (Karacakaya, 2001).
34
meselesinin geliimi sreci ierisinde bu derneklere verilen isimlerin de yaad dikkat
ekicidir. rnein 1860 ile 1870 yllar arasnda kurulan derneklerin isimleri srasyla u
unlardr; Hayrsever Cemiyeti, Fedakrlar Dernei, Araratl, Okulu Sevenler Dernei,
Doulu ve Kilikya dernekleridir. 1876'da ise ilk kez Ermenistan ifadesi dernek isimi olarak
kullanlm ve bu ylda Ermenistan'a Doru Dernei kurulmutur. Takip eden yllarda
Milliyeti Kadnlar Dernei, Silahllar Dernei, Gen Ermenistan Dernei, ttihat ve Hals
Dernei, Karaha Dernei, Anavatan Mdafileri Cemiyeti ve htilalci Ermenekan Partisi
kurulmutur (Duygulu, 2009; Tzlak, 2008). 1876 ylndan itibaren isimlerde silahl, milliyeti
ve dini semboller ile anavatan kelimelerinin kullanlmas, Ermeni ihtilalcilerinin fikirsel ve
yntemsel dnmn gstermektedir. Bu dnmn Ermeni iddet eylemlerinin
haberciliini yapt sylenebilir.
Ermeniler, bu rgtlenme aamasn srdrrken, iki ynl faaliyet gstermilerdir:
1. Yaadklar blgelerde huzur ve gvenlii bozucu eylemlerde bulunmular,
2. Yurt iinde ve yurt dnda blclk yanls parti ve ihtilalci komitalarla faaliyetlerini
srdrmlerdir
(Ayverdi, 2007, s.12).
Ermeni komiteciler, ayrlk fikirleri yaygn kabule ulatrmak ve isyan hareketlerini
daha geni bir corafyaya tamak amacyla zellikle Anadoluda youn faaliyetler
gerekletirmilerdir. Ermeni komitelerinin vermi olduu talimatta geen: Kurtulu gn
yaklat, icap ederse ift hayvanlarn satp silhlanrz. Baarl olduktan sonra,
Mslmanlarn topraklar, mlkleri bize kalacaktr (Avar, 2006) szleri, Ermenilerin ama
ve yntemi hakknda bilgi vermektedir. Silahlanmak fikrinde olan Ermeni komiteler, Ermeni
halktan toplanan silah vergisi sayesinde silah ve cephane temini fazlasyla salamlard
(Metin, 2001, s.113). 1882 ylnda Ermeniler, gizli bir ordu dahi oluturmulard. Bu gizli
ordu, Ermeni lkesinin zgrl iin sonuna kadar savaacana ant ien Ermeni
gnlllerinden olumaktayd (Weems, 2007, s.20). Bu ekilde bir silahl askeri birlik
oluturan Ermeniler, Osmanl Devleti ierisinde; ekyalk, tecavz, tedhi, terr, yama ve
dmanla ibirlii yapmak gibi pek ok ihaneti gerekletirmilerdir.
Ermenilerin Osmanl Devletine zarar veren bu eylemleri, Osmanl topraklar zerinde
emperyalist hedefleri olan tilaf Devletleri iin byk faydalar getirmitir. Ermeniler, zellikle I.
Dnya Sava yllarnda bu devletlere ynl yarar salamlardr:
1. kardklar isyanlar ve gerekletirdikleri terr eylemleri ile Osmanl Devletini
ieriden zayflatmlardr.
2. Osmanl Devletine kar alan cephelerde, bu devletlerle birlikte savamlardr.
3. Blgeye yabanc olan bu devletlere rehberlik ve nclk etmilerdir.
Osmanl Devleti, yasad faaliyetlerde bulunan bu Ermenilere kanun erevesinde
yaklamtr. Bu kiiler yakalandktan sonra hukuki prosedr ne ise, o ynl ileme tabi
35
tutulmutur. rnein 16 Nisan 1915 tarihinde bir grup Ermeni Sosyal Demokrat Hnakyan
Partisi yesi, Hkmet yelerine suikast yapmaya teebbs ettikleri iddias ile
yarglanmlardr. Parti yeleri de genel anlamda amalarnn yasa d isyan ve karklk
kartmak olduunu ifade etmilerdir. Uzun sren soruturmalar sonunda bu kiiler, Osmanl
Devleti aleyhine silahl eylem iin gizli ittifak kurulmasna ve kararlatrlan hain eylemlerin
gerekletirilmesi iin eitli tarihlerde alnan kararlardan, bu maksatla yabanc lkelerden
stanbula gelinmesi, kongreden sonra kamuoyunu hazrlamak iin iki numaral yaznn
genelgeyle yaynlanmas, ldrmek kastyla yaralama ve eylem yapmak zere takmlar
kurulmas gibi baz eylem ve tedbirlere teebbs ve bavurduklar sular sabit grlerek
ceza hukuku kapsamnda yarglanmlardr25 (ATASE1). Ermenilerin II.Abdlhamide
suikastlar, Kumkap olaylar, Osmanl Bankas baskn, Adana, Erzurum, Zeytun isyanlar ve
Sasun blgesindeki gelimeler, Ermeni meselesinin gelimesinde ve kklemesinde nemli
yer tutmaktadr.
a. Rusyann Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol
Bu dnemde Rusya, benimsedii yaylmac politikann n plana kt aktif bir
siyaset izlemekteydi. Bunun yannda uzun yllar scak denizlere inme arzusu beslemekteydi.
Bu iki sebep, Rusyann gneye doru snrlarn geniletme stratejisini benimsemesine yol
amtr. XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda Rusyann Dou Anadolu politikas,
tam olarak bu stratejiye dayanmaktayd.
Bu dnemde Osmanl Devletini cephede bozguna uratm olmas, Rusyaya adeta
bekledii frsat sunmutur. Rusyann sahip olduu bir dier avantajl durum da, Ermenilerle
olan tarihi mttefikliiydi. Rusya, Ermeniler aracl ile Osmanl Devleti zerindeki
hedeflerine ok daha kolay ulaabileceini hesaplamt.
Sovyet Rusyasnn Dileri Bakanl arivinde yer alan raporlarda, 187778 Rus-
Trk Savana kadar Ermeni meselesi diye bir meselenin var olmad kabul edilmitir.
Baka bir deyile bu ariv belgelerinde, Ermeni meselesinin suni bir sorun olduu
belirtilmitir. Trkiyedeki Rus temsilcilerin Ermenilere hamilik yaptn ve yardm ettiklerini
belirten bir Rus Hkmeti yetkilisi, kendilerine corafi olarak da yakn olan Ermenilerin
talepleri zerine szler verildiini de belirtmitir (Perinek, 2006a).
Ermeniler, Osmanl-Rus Savanda Osmanl Devletinin ald ar malubiyetin
hemen ardndan Rusyadan bamszlk ynnde yardm istemilerdi. Bu, Ermenilerin
yabanc bir devlete bavurarak gerekletirdikleri ilk bamszlk mracaatdr.26 O dnem bu
25
Konu ile ilgili ok sayda rnek olay iin bkz. ATASE1, ATASE2. 26
18771878 Osmanl-Rus Savann ardndan, Ermeni Patrii Nerses Varjebetyan bakanlndaki Ermeni Meclisi, Rusyadan igal ettii Anadolu topraklarndan kmamasn, Frat nehrine kadar olan topraklarn Rus igali altnda kalmasn ve kendilerine tahsisi, Bulgarlara verilecek imtiyazlardan Ermenilerin de yararlanmasn ve ayet igal edilen topraklar Osmanl devletine terk edilecekse bu topraklarda Ermeniler lehine slahat
36
istee ok scak bakmayan Rus yetkililer daha gereki bir yaklamla, Osmanl
topraklarnda Ermenistan diye bir blgenin olmadn ve dank bir vaziyette
yaamalarndan dolay daha nce Bulgarlara verilen haklarn kendilerine verilemeyeceini
belirtmilerdir (Tzlak, 2008).
Srecin devamnda ise Rusya, tersi bir politik karar alarak, Ermenileri yanna
ekebilmek iin bu halka bamszlk szn vermitir. Osmanl ariv belgeleri de bu bilgiyi
dorulayarak, Ermeni komitelerinin, Rus hkmetinin verdii bamszlk vaadi zerine
kurulduklarn bildirmektedir (Askeri Tarih Belgeleri Dergisi [ATBD], 1982, s.33). zellikle I.
Dnya Sava ncesinde Ermenileri kesin olarak yannda grmek isteyen Rusya Ermenilere,
Anadolunun dousunda Byk Ermenistan Devleti vaat etmitir (Weems, 2007, ss.1516).
Rus ticaret-sanayi sermayesi de Karadeniz'i ve Boazlar' ele geirmek istiyordu. Bunun iin
"Hristiyanlarn Mslman Trkiye'nin egemenliinden kurtarlmas" sloganyla Ermenilerin
desteini almaya almlardr (Perinek, 2006b).
1876 ylnda stanbuldaki ngiliz Bykelisi Sir Elliot, ngiliz Hkmetine gnderdii
bir raporda, Ermeni meselesi ile Rusyay ilikilendirerek: "Osmanl Hkmeti ile ilgisi
olmayan yksek mevki sahibi bir Ermeni, bana gelerek btn olaylarn Rus kkrtmalarnn
sonucu meydana geldiini syledi. Bu haber benim dier yerlerden saladm istihbarata da
uymaktadr" demitir. Ayrca dnemin ngiliz Dileri bakanlarndan Lord Edgar Granville de
zetle: "Ermenilerin Osmanl Devletine kar bakaldrmalar, kendiliinden domamtr.
Zir Ruslar Ermenilere el atncaya kadar Trkiyede hibir Ermeni hareketi olmamtr"
deerlendirmesinde bulunmutur (Binark, 2000, Koa, 1967, s.79dan alnt). Grld
zere ngilterenin Ermeni meselesine ynelik ilk tespiti, meselenin Rusya kaynakl yapay bir
sorun olduu ynnde olmutur.
Rusya, faaliyetlerini yakndan takip ettii ve resmi grmelerde bulunduu
Ermenilere legal alanlarn yan sra illegal alanda da her trl destekte bulunmu,
bamszlk mcadelelerinde tam bir destek sunmutur. llegal alanda destek genellikle,
komiteci Ermenileri silahlandrma ynnde olmutur. Rusyann bu yardmnn temel amac
ise, Ermenilerin mcadelelerini desteklemek deil, bu topraklarda Rus igalini
kolaylatrmakt. Rus ariv belgelerinde, Ermeni eteleri ile olan ilikiler ve salanan destek
detayl bir ekilde anlatlmaktadr. Bu konuda aratrmalarda bulunan Mehmet Perinek,
arlk yetkililerinin Trkiye Ermenilerini silahlandrmak ve ayaklanmalar kkrtmak amacyla
birok rapor yazdn ve Tanaklarla yazmalar, grmeler gerekletirdiini resmi
belgelerle kantlamtr.27
yaplmasn ve Osmanl devletinden bu teminatn alnmasn, slahat tamamlanana kadar da bu denetimin devam ettirilmesini talep etmilerdir (ahin, 2007). Ayrca bu talebi Rus ordusunda grevli bulunan Ermeni subaylarn da byk oranda istedii bilinmektedir (Yldrm, 2008). 27
Ayrntl bilgi iin bkz. Perinek, 2007a.
37
Rusyann bu admnn son derece planl olduunu, daha 1877 ylnda Osmanl
topraklarn igal durumunda Ermenilerin Beinci Blk olarak hizmet etmesini beklemesi
(Feigl, 2007, s.54) ve 1880 ylnda Ermenileri ayaklanmaya kkrtmak ve gerektiinde, bu
ayaklanmay ynetmek zere Dou Anadolu'ya Rus subaylarn gndermi olmas
(Karacakaya, 2001) kantlamaktadr. Rus Generali Mayewskinin 1912 ylnda hazrlad bir
raporunda; Tanak Komitesinin Ermenilerle Mslmanlar birbirine drerek durumu
kartrmaya ve Rus mdahalesine zemin hazrlamaya altn (Binark, 2000, Schemsi,
1918, s.11den alnt) belirtmesi, arlk ynetiminin bu sreci istedii ekilde ynlendirmeyi
baardn gstermektedir. Yukarda verilen ve bunlara benzer daha birok belgede
Rusyann Ermenileri ihtilalci fikirlerinde destekledii, Ermeni komitelere silah ile mhimmat
yardmnda bulunduu aka grlmektedir. Ermeni terrist ba Andranik28, bunlardan
sadece bir tanesidir.
Osmanl Ermenileri, Rus arnn kendilerine sunduu bamszlk vaadine gveniyor
ve bu vaadin yerine getirilebilmesi iin Ruslarn bu topraklar igal etmesini istiyorlard. Bu
durum, Tasnaksutyun Partisinin kurucusu Ovanes Kaaznuni nin29 deerlendirmelerinde de
ok net grlmektedir. Kaaznuni (2007/1923): 1914 k ve 1915 ylnn ilk aylar,
Tasnaksutyun da dhil olmak zere, Rusya Ermenileri asndan bir heyecanlanma ve umut
dnemiydi. Biz kaytsz artsz Rusyaya ynelmi durumdaydk. Herhangi bir gereke
yokken zafer havasna kaplmtk; sadakatimiz, almalarmz ve yardmlarmz
karlnda ar Hkmetinin Ermenistann bamszln bize armaan edeceine
emindik. Aklmz dumanlamt. Biz kendi isteklerimizi bakalarna mal ederek, sorumsuz
kiilerin bo szlerine byk nem vererek ve kendimize yaptmz hipnozun etkisiyle,
gerekleri anlayamadk ve hayallere kapldk () Ermeni halknn gc, onun siyasal ve
askeri nemi, keza Ruslara verdii destek fazla abartld. Bizim gayet mtevaz
imknlarmza fazla deer vererek, sonuta kendi umut ve beklentilerimizi de abarttk
(ss.3334) demitir. Ayrca Dnya savann hemen balangcnda Tanaklar tarafndan
ynetilen Ermeni Milli Brosunun ar II. Nikolaya gnderdii bildiride yer alan, Sizin
iradeniz, yce devletlim, Trkiyenin boyunduruu altndaki halklara zgrlk verecektir
(Kaaznuni, 2007/1923, s.12, Mak, 1914, No:271den alnt) szleriyle Rusyaya olan
28
Andranike terrist ba sfat, Tanakstyunun 22 ubat 4 Mays 1907 tarihleri arasnda Viyanada toplanan Drdnc Dnya Kongresinin sonunda (Demonstrative Terrorist Body) verilmitir (Selvi, 2000). Pek ok Trkn katili olan bu kiiye Ruslar tarafndan Tugenerallik rtbesi verilmitir. 29
Ovanes Kaaznuni (Hovanes Katchaznouni), 1918 yl Temmuz aynda kurulan Ermenistan devletinin ilk babakandr. Tanak Hkmetini, 1919 yl Austos ayna kadar 13 ay ynetmitir. Tasnaksutyun Partisinin kurucularndandr ve en nemli lideridir. 1917de Ermeni Ulusal yesi, 1918e kadar Kafkasya parlamentosunda (Seym) Tasnak temsilcisi olarak bulunmu, ayrca Trabzon ve Batumda Trklerle yaplan bar grmelerinde Ermeni heyet ierisinde yer almtr Bkz. Kaaznuni, 2007/1923, ss.56.
38
gveni ifade etmitir. Bundan baka pek ok Ermeni komiteci de,30 bamszlklarn
kazanabilmek iin I.Dnya Savanda Rusyay destekleyeceklerini aklamlardr.
Planland ekilde Ermeniler, I.Dnya Savann balamasnn hemen ardndan
Rusyann yannda yer almlardr. Ermeniler, Osmanl topraklarn igal eden Ruslara, u
yardmlarda bulunmulardr:
1. Rus birlikleri ierisinde ounluu Avrupadan getirilmi ya da komite lideri 150.000
Ermeni gnlls grev almtr (Selvi, 2008). Bunlar, Rus Ordusu saflarnda, Trk
Ordusuna kar savamlardr.
2. Baz Ermeniler, Osmanl ordusuna alndktan sonra, ou kez kritik zamanlarda,
silahlar ile birlikte Rus ordusu saflarna gemiler (Giyasi, 2000), bu ekilde Trk
ordusunu g durumda brakmlardr.
3. Rusyann zellikle Dou Anadoluyu iyi tanyan Ermenilere ihtiyac vard (Duygulu,
2009). Rus dzenli birliklerine destek olan Ermeniler, bu blgelerde onlara nclk-
rehberlik etmek grevlerinde bulunmulardr31 (Selvi, 2008).
4. Ermeni eteler pek ok kez Rus ordusunun ileri harektn kolaylatrmak amac ile
isyanlar karm ve masum Trklere kar katliamlar gerekletirmilerdir.32
5. Ermeniler, Ruslar hesabna casusluk yapmlardr
(Giyasi, 2000; Sofuolu, 2002, s.801).
Rusyann, askeri alanda bu kadar yararland Ermenilere p
Recommended