Information på somaliska

-Xaqiiqooyin iyo talooyin wanaagsan

Caafimaad dareen Ramadaan dhexdeeda

3

Tusmada qoraalka

❉ Hordhac 4

❉ Iimaankaiyocuntada 6

❉ Maxaadkugaadhikartaasoomitaanka? 8

❉ Isbeddelladakudhacajidhkasoonkadhexdiisa 9

❉ Khatarahacaafimaadkakuimankaraiyosiyaaabahaloogafoojignaankaro 12

❉ Cuntowaxdhaawacaysa–cuntowaxtaraysa 17

❉ TalooyinwanaagsanookusahabsanRamadaantaiyodaawayntamacaankanooca2 19

❉ Soonkaiyomacaankanooca1 20

❉ Ramadaan–fursadwanaagsanoolagujoojiyosigaarka 21

❉ Su´aaloiyojawaaboguud 26

❉ Talooyinkusocdadhakhtaradaiyoshaqaalahadaryeelkacaafimaadka 32

❉ Xidhiidhomuhiimah 35

4

Hordhac

Buugyarahanwaxauguhoraynloogutalaga-laymuslimiintaiyadooujeedaduaytahayinlagasiiyofahanqotodheersidajidhkunoqdomarkalasoomo.Waxakaleooaanrabnaainaanbuugyarahanalbaabugufurnodhakhtara-daiyoshaqaalahadaryeelkacaafimaadkasiayufahmaansoonkaIslaamkaiyomabaadi´diisaiyoshuruucdiisaaasaasigaah.Waxauuusahlidoonaashaqaalahacaafimaadkainaybixiyaan,qofkasoomaninauuhelo,talooyinwanaagsan.Waxauumuhiimadgaarahyeelankaraamarkabukaanmuslimahiuuqaboxanuunnadaaanlagabogsanoouudaawouqaato,oouusiadagnauguadkaystoinuufuliyosoonkiisa.

Lataliyeahaanwaxawanaagsaninaadtaqa-annoinsoonkuuumuhiimadgaarahkuleeya-haycibaadooyinkakaladuwaneeIslaamka.SoonkaRamadaantuwaxauukamidyahayshantatiir1eeislaamka.Dhinacadiintasoonkawaalakoryeelay,ballanqaadkaabaalmarintailaahaynaaadbayusaraysaa,taasooxataadadkaxanuunsanayaaaymarmarkuadkaysta-aninaysoomaan–inkastaooayqofkaasookalekhatarkunoqonkarto.Maahawaxlalayaabo,maadaamauuNabigu(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)yidhi:”MarkaayRamadaanbilaabanto,albaabadajannadaayaaisfura.”(SaxiixAl-Bukhaari)

Caafimaadkawanaagsaniwaafurahafarxadda,waxaaancunnaanawaxaaysaamayntoosahkuleedahaycaafimaadkeena.Islaamkuwuxufarayaadadkamuslimiintaahinayilaaliyaancaafimaadkooda.Nabigu(nabadgelyoiyonaxa-riisikorkiisahaahaatee)wuxuyidhi:”Waxajiralabawaxyaaboodoowanaagsanoodadbadaniseegeen;(waxayyihiin)caafimaadkaiyowakhtigafiraaqadaah(siloosameeyocamallowanaagsan)”(SaxiixAl-Bukhaari)

Nabigu(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)wuxudadkamuslimiintaahfarayinayawooddoodasaaraansidiiaynololwanaag-sanugunoolaanlahaayeen,taasooaykujirtocuntoiskumiisaaman,tababarjoogtoahoojidhkaiyonaftaahiyoiskumiisaamiddabaahi-yahaashyaadaiyoiimaanka.

1Afartatiireekalewaxaaykalayihiinqiritaankailaahayiyonabigannk,shantasalaadood,zakadaiyoxajka.

Buugyarahaniwaanatiijadiiiskaashidhexma-raydhakhaatiiraqoonsihaystaookashaqeeyaqaybokaladuwanookamidahgoobahadaryeelkacaafimaadkaeegobolkaÖrebro.Qoraalkaniwuxuqaybkayahaymashruucho-rumarintacaafimaadkaahooloogutalagalaymuslimiintaÖrebro.Mashruucuwuxubilaab-maydayrtii2011waxanauusocondoonaauguyaraanilaadayrta2012.ArrimahadiinigaahwaxanagacaawiyaymasaajidkaÖrebrosiwarbixintuayunoqotomidsaxah.

5

Haddiiqofakhristeahiuuray´igiisakadhiibanobuugyarahan,amauuraboinuuwaayoaragni-madiisanagukordhiyo,aadbaanusoodha-waynaynaa.

UrurintawarbixintakusahabsanmacaankawaxaaancaawimowaynkahelnaybuugyareayqoreenNovoNordiskScandinaviaAB.Qay-btanwaxailaalinayaxeerkailaalintaqoraalada,sidaadaraadeedwaxalasawirankaraaookeliahkadibmarkalalaxidhiidhoNovoNordisk.

Qoraaladakaleoodhanwaxaaanbixinaynaaogolaanshahafaafinta,laakiinwaxakeliahooaanmasuuliyaddawaxakuqoranqaadaynaamarkalafaafiyoiyadaooaanwaxnalagabed-delinwaxnalagajarin.

Waxaaanrajaynaynaainqoraalkaniuukudhii-rigeliyodhammaandadkauukhuseeyoinayilaaliyaancaafimaadkoodaguudahaan,laakiinsidheeraadahwakhtigaRamadaanta.Waxakaleooaanrajaynaynaaintaniaytahayhablagudhisikarobuundooyinudhexeeyadaryeel-kacaafimaadkaiyobulshadamuslimintaaheedeggenIswidhaniyoinaytustoinwarbixintuaywaxufufudaysounahagaajisodhammaandadkaaykhusayso.

Örebro2012-05-11

2DhammaantoodwaxaaykashaqeeyaanCusbitaalkaJaamacaddaÖrebro.

Mas´uuliyiinta caafimaadka ee hubinta xaqiiqooyinka2:

Stella Cizinsky,dhakhtarsare/maamulahaQaybtawadnaha(ma´suulkamashruucaeecaafimaadka)Mohammad Asif Aslam,dhakhtarkhabiirah,Qaybtaqalliinkagacmaha(ururiyaha)Matz Larsson,dhakhtarsare,Qaybtasambab-bada(mas´uulkaqaybtatubaakada)

Mas´uulka hubinta arrimaha iyo faallooyinka diinta khuseeya:

Haytham Al-Said,imaamkamasaajidkaÖre-bro(wuxuhaystaashahaadaddamastareytkaeecilmigaaxaadiista)

Hogaamiyahamashruucaiyomas´uulkawar-bixinta:Aisar Alshawabkeh

6

Limaanka iyo cuntada

CuntaduqiimowaynayaykuleedahayIslaam-ka.WaxaaymuujinaysaaxidhiidhkadadkulaleeyihiinIlaahay.

Suuradda20,aayadda81eeQur´aankaayaacaddaynaysa:”Wax ka cuna waxa wanaagsan ee aan idinku arsaaqnay hana ku xadgudbina”

JidhkuwaahadyadIlaahaykatimid,oolasiiyaydadkasiayammaanadeedauhayaanmuddocayiman.Intacuntadalagacuno,iyodoorasha-dacuntadu,waxaaysaamayntoosahkulee-dahayqofkawanaaggiisajidhahaaniyonafsiahaanba.Cuntooyinkawanaagsaneedabiicigaahiwaxaaygacankagaystaanhorumarkajidhwanaagsaniyoshakhsiyadwanaagsan.InlacunowaxkabadanintaloobaahanyahaywaxauuIslaamkuwaligiibauarkijiraywaxxun,maadaamalooarkoinaykordhisojacayl-kaadduunyadataasookeenikartaiimaankaooyaraadaoomarkaanaaycaajisgelisonafta,caqabadkunoqotohorumarkaiimaankaiyoinaykordhisodhibaatooyinkajidhka.Nabigasuubbani(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)wuxuyidhi:”Qofnawaligiimuubuuxinweelkaxuncaloosha.Ibnaaa-damkawaxasi(buuxda)ugufilandhawrwaxooyaryarooafkalagaliyosiaydhabarkautoosinkaraan.Laakiinhaddiiayqasabnoqoto,saddexqayboodqaybudhaafcuntada,saddexqayboodqaybcabbitaankaiyosaddexqayboodqayb(loodhaafayo)neefsiga”.(Axmad,At-Tir-midii,An-Nasaa´ii,IbnMaajax–xadiissaxiixah)

Islaamkuwuxucaafimaadkaiyowanaaggauarkaawaxkawaynwanaaggajidhka:wana-aggaiyodeggenaanshahaniyadduwaxaayubaahanyihiiniimaanadag,jidhcaafimaadwanaagsan,niyadfaraxsan,dareenkainno-loshumacnoleedahayiyosifooyinshakhsiyeedoowanaagsaniyowalibaxidhiidhowanaag-san.Islaamkuwuxucaddaynayaaxidhiidhkakadhexeeyacuntadaiyocibaadada,waxanudadkabarayaaindhammaannoocyadacibaa-dadaiyoducooyinkuayleeyihiinmacnoqotod-heeriyosaamayn,iyoinaysiuunutaageeraanhorumarkashakhsigaiyobulshadalabadaba.

Suuradda7,aayadda31eeQur´aankuwaxaaycaddaynaysaa:”…cuna oo cabba [waxa wanaagsan ee caafimaadka leh], laakiin ha ku xadgud-bina [wax kasta]; Ilaahay ma jecla kuwa xadgudba.”

Sidaadaraadeedislaamkuumaarkohabnolo-leedkawanaagsanwaxloobaahanyahayookeliah,eewaxakaleoouuuarkaahimmilolahiigsanayo.SoonkaRamadaantuwuxuinnabarayaaiimaankaiyoinaynaankuxadgudbincuntadaiyocabbitaanka.Qaybtaugumuhiim-saneeiimaankacuntaduwaainaanmahad-naqnoooaankamahadnaqnocuntadaaanhelno.Ramadaantuwaafursadqaaliahooaaniskudayikarnoinaanhelnoiskumiisaamiddaiimaankeena,caadooyinkeenacuntadaiyowaxyaalahakaleeemuhiimkauah

7

nolosheena.XadiiskasoosocdaawaxauumuujinayasidaIslaamkuudhiirigalinayoiskumiisaamiddan:

SalmaanAl-Faarsii(Ilaahayhakaraallinoqdee),ookamidahaaasxaabtiiNabiga(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)kuwiiugudhawaa,ayaawaxyarkadibmarkiinabigu(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)uuuhaajirayMediinalalawalaaleeyayninkiiadduunyadakasaahidayeeAbuuAd-Dardaa(Ilaahayhakaraallinoqdee).MaalinayuuSalmaanbooqdayAbuuAd-Dardaakadibnawuxuarkay(xaaskiisii)UmmAd-Dardaa(Ilaahayhakaraallinoqdee)ooxidhandhawraadugaboobay,kadibnawuxuwaydiiyaysababtaayugusugantahayxaaladdan(xun).Waxaayugujawaabtay”WalaalkaaAbuuAd-Dardaawaxdanahkamalahaadduunyadan(iyoraaxadee-da).”WaxaislamarkaayimidAbuuAd-DardaaoocuntousameeyaySalmaan.SalmaanwuxukacodsadayAbuuAd-Dardaainuucuno(lacunoisaga),laakiinAbuuAd-Dardaawuxukujawaabay:“Waansoomanahay”.Salmaanayaayidhi:”Macunayaillaaaadadigucunto”,mar-kaasayuucunayAbuuAd-Dardaa3(lacunaySalmaan).Markiiayhabeennoqotay(eeuubadhkiitagay),ayuuistaagayAbuuAd-Dardaa(siuuutukadosalaaddasaqdadhexeeesun-nahaah),laakiinSalmaanayaakuyidhiseexo

kadibnaAbuuAd-Dardaahurdadiiayuukunoqday.WoxogaakadibayuuAbuuAd-Dardaamarkaleistaagay,laakiinSalmaanayaakuyidhi(marlabaad)seexo.MarkiihabeenkugaadhaysaacadihiisiiudambeeyayayuuSalmaankaco-dsadayinuuistaago,waxanaaymarkanwadatukadeensalaaddii.SalmaanwuxukuyidhiAbuuAd-Dardaa:”Ilaahayxuquuqayuukuguleeyahay,naftaadunaxuquuqayaykuguleeda-hay,reerkaagunaxuquuqayuukuguleeyahay.Waxawaajibkuguahindhammaanciddaxuquuqkugulehaadsiisoxuquuqdooda.”AbuuAd-DardaawuxuutagayNabiga(nabad-gelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)waxanuusheegaywixiikudhacay.Nabigu(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)wuxuyidhi,“Salmaanrunayuusheegay.”(Al-Bukhaari).

Nabigasuubbani(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)wuxuyidhimarkale:”Waxalaiisoodirayookeliahinaandham-maystirohabdhaqankawanaagsan.”4SoonkaRamadaantuwaafursadqofkukusamaynkaroisbeddellomuhiimahhabnololeedkiisaoouukuhorumarinkarogo´aanqaadashadiisasiuuudoortohabnololeedyowanaagsan.

3Oqowxadiiskuwuxusharxayaasoonsunneah,maahasoonkafaralkaaheeRamadaanta.SidaadaraadeedayuuAbuuAd-DardaaujabiyaysoonkiisiimarkiiuuSalmaankuadkaystayinuulacunocuntada.Soonkafaralkaahlamajabinkaroiyadaooaanlahaysansababansaxah.4Al-Haakimiyoqaarkale.Waaxadiissaxiixah.

8

Maxaad ku gaadhi kartaa soomitaanka?

Maxaadkugaadhikartaasoomitaanka?Soonkumaahajidhahaanookeliah,eesidookalewaatababarkanaftaoolehfaa´iidooyinbadanoowaara.

1. Ogaanshaha Ilaahay oo kordhaSoonkuwuxukacaawiyaaqofkasoomaninuuyareeyokumashquuliddarabitaankajidhka,waxanuxoraynayaawadnahaiyoda-reenkasiuusiqotodheerugafikiroarrimahaiimaanka,sidaxidhiidhkaqofkulaleeyahayIlaahayiyodadka.WuxugeliyaaqofkaxaaladuukuhorumarinkaroogaashahaIlaahayoowaara–”Taqwada”.

2. Habnololeed wanaagsanQokasoomaaniwuxubartaasamirkaiyoinuurabitaaniyonidaamkumaamulogaajadiisaiyoharraadkiisa.Soonkawuxukubartaaqof-kasoomaniinuufahmoqiimahadhabtaaheecuntada.Cuntonafaqolehoowanaagsaniwaaaasaaskanololcaafimaadqabta.Sidaadaraadeedsoonkuwuxudadkakacaawiyaainaydoortaanhabnololeedkafiicaniyagookusamaynayacuntadaisbeddeloyaryaroolaakiinahkuwawaara.

3. Isku naxariisasho iyo samofalMarkalasoomanyahaywaainlagafikiraadadkalagayaaboinaysoomanyihiin,laakiinaanhaysancuntobilowgaiyodhammaankasoonkoodamidnaba.Kuwa,aycarruurtoodayaryarigaajoonayaansaboolnimodarteed.

NabiMuhammad(naxariisiyonabadgelyokorkiisahaahaatee)wuxukusharshayRama-daanta”bishanaxariista”waxanaayasxaa-btiisiisheegeenin:”Nabigu(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)wuxuahaakaugudeeqsisandadka,waxanukasiideeqsini-mobadnaanjirayRamadaantadhexdeeda…”(SaxiixAl-Bukhaari).

4. Dareen isku duubnaanRamadaantadhexdeedawaxadadkasoomaa-niaysidheeraadahiskuguhawlaanwanaag-gabulshadaoodhan,kamaalqabeenkaahiyokasaboolkaahba.Kaaqoonyahankaahiyokashaqaalahahooseahba.Dareenkaiskudu-ubnaantaiyowadajirkaayaaxoogaystamaa-daamadadkasoomaaniaysoonkabilaabaanooafuraaniskuwakhtiyo,ooaysiwadajirahaadugafikiraanmarkaaytukanayaansalaadodhaadheeriyosoojeedkahabeenka.Waxareerahaaadloogulataliyayinayiscasuumaansiaywadajiruguwadaafuraan.

5. In loo soomo ujeeddo aan sax ahaynSamirkasaacadobadanwaxadhicikartainayhawlbadantahay,jidhahaaniyonafsiahaanba.Laakiindhammaankabishaadheerwuxuqofkurabaainuudareemonadiifooaykabuuxsantotamarcusub.Ramadaantuwaafursadkuhabbooninlajoojiyocaadooyinkaxun,iyoinuuqofkukafikiroshakhsiyaddiisaoouuwanaajiyohabdhaqankiisa.Kuwasoomaiyagaooaanujeedininay

9

Isbeddellada ku dhaca jidhka soonka dhexdiisa

Dadbadaniwaxaaykafikiraaneeuguwayneedhinacasoonkuwaainuucaafimaadkauwanaagsanyahayiyoinkale?Jawaabtasu´aashuwaxaayubaahantahayindulmarlagusameeyowaxajidhkukudhacasoonkadhexdiisa:Soonkaiyojidhka.Isbeddeladakudhacajidhkaeesoonkukeeno,waxaaykuxidhanyihiindhererkasoonka.Dadkabadan-koodawaxajidhkugalaaxaaladdasoonkaqiyaastiisiddeedsaacadoodkadibcuntadiiugudambaysay,markacalooshaiyomindhicir-kuaydhammeeyaandheefshiidkacuntadaeeaykalabaxaannafaqadiikujirtay.Xaaladahacaadigaahishatamartauguwayneejidhkuwaaguluukoosta(sonkortacanabka)eejidhkukukaydiyaybeerkaiyomuruqyadaiyagooahsilsiladoyaryaroosonkorah.Soonkadhexdii-

waxkabeddelaannoloshoodainaycuntadajoojiyaanmooyaane,mafilikaraanxaqiiqdiiinaywaxkabeddelaanhabdhaqankooda,Ramadaantadhexdeedaiyokadibtoona.Waasoonukhasaaraysiyaabobadan,taasoouuNabigu(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)kucaddeeyaydhawrxadiis.Waxakamidahoouuyidhi:”Insoonkamacnahiisuaanuahaynookeliahinlajoojiyocuntadaiyocabbitaanka,eeaytahayinlajoojiyohadalkamaalayacnigaahiyohadalkaxun.Haddiiqofkucaayoamauusixunkuuladhaqmo,mar-

kaadheh”waansoomanahay,waansooma-nahay.”(Al-Haakim)Sidaadaraadeedwaainaanlailoobininsoonkuuuaadugawaynyahayinlaiskadaayoookeliahcuntadaiyocabbitaankaeeayfiicantahayinculayskaqofkudhawrkiiloohoosudhaco.Markaqofkusoomanyahaywuufikiraa,waxanuqaadaatallaabouukuhagaajinayoshakhsiyadiisa.

sawaxauguhoraynlaisticmaalaakaydadkanguluukoostaahsijidhkuuhelotamar.Soonkaintiisadambewaxadhammaadakaydadkanguluukoostaah,markaaskadiboouujidhkusubaggauisticmaalotamarahaan.Waxakaleoosamaysmacadadyoyaryarooguluukoosahoohababkaleugusamaysmabeerka.Markamuddodheeroomaalmoamatoddo-baadyoahaancuntolacuninookeliahayuujidhkuugudambaynbarotiinkauisticmaalatamarahaan.Xaaladdangaajadaadagahikhatarwaynayaykutahaycaafimaadka.Waxamarkaadhacayaawaainbarotiinadalagalasoobaxomuruqyadawaanasababtadadkagaajadukudhacdaaayaadugudhuubtaanooudaciifaan.

10

Maadaamasoonkaislaamkuyahayookeliahcadceedsoobaxailaacadceeddhaca,waxajirafursadowanaagsanoojidhkulagusiinkarotamarcusubkahoriyokadibsoonkamaalinta.Laakiinwuxujidhkusamaynayaakalaguurtallaabotallaaboah,oohalkiiuusidacaadigaahguluukoostauisticmaalijiraytamarahaanuusubaggauisticmaa-layo,islamarkaasoobarotiinadamuruqyadalagahorjoogsanayoinlooisticmaalotamarahaan.Markasubaggalooisticmaalotamarahaanwaxaaygacankageysanaysaahoosudhacaculayska,islamarkaasoomuruqyaduaysidoodiiahaanayaan.Hoosudhacaculay-skuwaxakaleoouuwanaajiyaalasocodkamacaankanooca2(xanuunkamacaanka)eelagudaweeyocuntadaqorshaysan,waxanauuhoosudhigaacadaadiskadhiigga.Dhawrmaalmoodkadibwaxakorukacaheerkadheecaanadaqaarkood(indorfiiniyokortisoon),taasookeentafirfircooniiyodareendheeraadahiyoniyadwanaags-anaanguudah.Wakhtiyadasoonkaudhexeeyawaxamuhiimahinlaqaatodareereiyocuntomiisaaman.Kelyahacaafimaadkaqabaawaxaaysiwanaagsanunidaamiyaanoouilaaliyaanheerkacusbadaiyobiyahajidhka.Kulaylkabadaniyodhididkaxooggaahiwaxaayisbeddelwaynkukeenikaraanmiisaankacaadigaaheecusbadaiyobiyahajidhka.Had-

diiaanlagataxadirinwaxaayisbeddeladaninoqonkaraanqaaraaduwaynooxataake-lyahacaafimaadkaqabaaaanaykabixikarininaywaafajiyaansoonka.Siloogahortagoinaymuruqyadudhaawac-maanwaaincuntadunoqotaamidishaysata,ooiskumiisaamankanakoobankaarboo-haydaraytamacuntadatamartalehiyowoxo-gaasubagah.Sidaadaraadeedwaamuhiiminlaqaatocuntodheelitiranookakoobaninkufulinoonafaqo,biyoiyocusboah..

11

CalooshaSamayntaaysiidhacalooshuwayyaraataasoonkadhexdiisa.

BeerkaQaybtajidhkaugumuhiimsaneemaamulkakaydadkata-marta.Soonkadhexdiisawuxubeerkusoodaayaaguluukoos(sonkortacanabka)isagooburburinayaguluukoostakukaydsanooahsilsiladoyaryaroosonkorah,oolooyaqaangiliikogeen.Giliikogeenwaxaaykujirtaabeerkaiyomuruqyadajidhka.

XamaytidaXamaytidawaxakuururadheecaankaxamaytidaeekusamaysmabeerkakaasoohalkaariblagagadhigoilaawakhtigacuntadaeekuxiga.Cuntooyinkasubaggalehayaagaarahaanloosoodaayaadheecaankaxamaytida.Sidaadaraadeedwaainlataxadiromarkalaafurayoooaanlacu-nincuntobadanoosubagleh.

Qanjidhka ganacaWuxusidacaadigaahsam-eeyaadheecaankasonkortaburburiyaeeinsuliinta.Soonkadhexdiisawaxayaraatasam-aystainsuliintaoowaxakord-hadheecaamadaguluukoostakasoosaarakaydadkabeerkaiyomuruqyada.Waxakaleooyaraatasamayntadheecaa-nadadheefshiidka.

Mindhicirka yarSamayntadheecaanadadheef-shiidkaayaayaraada,mindhi-cirkaoodhamminasijoogtoahayuuiskuguururaa.

Mindhicirka waynWaahalkanhalkabiyahaintaugubadanlagagasaarocunta-da,markalagatagokelyahanawaahalkaugumuhiimsaneemiisaamiddacusbadaiyobiyahajidhka.

Laab dillaac (dhibaato dheefshiid)Calooshu waxa ay leedahay deegaan aysiidhleh oo ku habboon dheefshiidka cuntada iyodilista bakteeriyada la socota cuntada. Sidacaadiga ah caloosha iyo hunguriga cuntadawaxaaysiidhakailaaliyanoocgaarahooxaakowaxilaalisaahiyo”waal”udhexeeyacalooshaiyohunguriga cuntada.Haddii calooshu sam-aysoaysiidhxaddhaafahamawaalkaamakalaxidhaha ku yaala xagga hoose ee hungurigacuntaduuudaciifyahay,waxaladareemika-raalaabdillaac.Soonkusidacaadigaahwuxusababaayaraantasamaysankaaysiidha,laakiinka fikiridda cuntada ama urinteedu, waxa aykeentaainmaskaxduaykuamartocalooshainaysamaysoaysiidhdheeraadah.Markaarrin-tanikeentokorodhkacadadkaaysiidha,waxauu laab dillaacu noqon karaa dhibaato xataasoonkadhexdiisa.

12

Khataraha caafimaadka ku iman kara iyo siyaaabaha looga foojignaan karo

Dadka sida joogtada ah u qaata dawooyinkadhibaatada dheefshiidka, sida kuwa yareeyadhibka aysiidha (sida Gaviscon®), H2-jooji-yayaasha (sida Zantac®) ama kuwa yareeyasamaysanta aysiidha (sida Losec®, Lanzo®,Nexium®),waainlagulataliyoinaysiiwadaanqaadashadoodasidawakhtigacuntadaeecad-ceedsoobaxakahor.Waxakaleooilaaxadlamaamuli karaa laabdillaacaamaaysiidhakoru soobaxda,haddii la cunocuntoxaddaysanoo la iska ilaaliyo subagga,hillibkaaadka loodubayamaqiiqa lagudubay iyocuntadabas-baaskabadanleh.Waxakaleoofaa´iidolehinlayareeyocabbitaankabunka iyo in la joojiyosigaarka.Waxakaleoocaawisainmarkalase-exanayomadaxameelsarelasaaro,ootusaaleahaan dhawr barkimo la isticmaalo. Hoos udhacaculayskuwaxauumustaqbalkafogcaa-winkaraayaraantalaabdillaaca.

13

Dadka macaanka qaba oo aan si fiican loola soconDadkaqaatairbaddainsuliintawaxaaadloogulatalinayaainayiskadaayaansoonka.Haddiiqofkuaanuqaadaninsuliintiisawaxakhatarwaynkujiracaafimaadkaiyonolosha,mustaqbalkadhawiyokadheerlabadaba.Waxakaleooaadeegtaaqaybtagaarkaugahadlaysamacaanka.DadkaqaatakiniinkasiayumaamulaanxanuunkoodamacaankawaxaaadloogulatalinayaainayutagaandhakhtarkoodaRama-daantakahorsiayugalahadlaanhaddiibaloobaahanyahayindibuhabaynlagusameeyodawada,siaysinabadgelyoahugusoomika-raan.Haddiikalewaxabukaankanoocanahiaykhatarugujiraaninuuxumaadolasocod-kamacaankooduwakhtigasoonkadhexdiisaiyowakhtigakalelabadaba.Waxaaadiyoaadloogulatalinayaainqofkuuuisagulasocdosonkortiisadhiigga.Son-kortadhiiggaoohoosuudhacdaawaakha-tarwaxanaaykeenikartaainlamiyirbeelo.Sidaadaraadeedwaxalagutalinayaainaadloofoogjignaado.Haddiiqofkutusaaleahaanwarwaro,bilaaboinuudhidido,amaxiskiisuisdhimo,waxaaykuxidhnaankartaacadadkasonkortadhiiggaoohoosudhacsan.Haddiiqofkukashikiyoarrintanwaainuusidegdegahucabbaawaxmacaanamaucunaaxab-badkiniinkasonkortacanabkaah(sidaDex-trosol®).Arrintanmacnaheeduwaainmarkaaqofkujabiyosoonkiisa,laakiinhaddiiaansidaa

lasamayninwaxaaydhaawacyokhatarahkukeenikartaacaafimaadkaamawaxabaaykhatarkunoqonkartaanolosha.Kiniinadashaqeeyawakhtigadheersidaglibenklamid(Amaryl®),waxaaykordhiyaankhatartahoosudhacasonkortadhiigga,sidaadaraadeedwaainiyadoolagalatashanayodhakhtarkakudaweeyalagubeddelokinii-nadawakhtigagaabanshaqeeyaintaaanlabilaabinsoona.Dadkamacaankaqabaeeayhaystaandhibaa-tooyinkasidatusaaleahaanxanuunshafkaamaxabbadkaahooaykeeneenxididdadawadnahaooxidhanamawadnahaoodacii-fay,garaacawadnahaooqaldama,xuubkaindhahaoodhaawacan,kelyoxanuunamaxanuunkadareemayaashagacmahaiyolugahaoosababadareenkoodaooqasma,waainaylatashadaandhakhtarkoodaintaaanaybilaa-binsoonka.

Madax xanuunMadaxxanuunkuwaadhibaatocaadiahoosababokaladuwaniaykeenikaraan.Soonkadhexdiisawaxaintabadanlagusababaynkaraafuuqbax(dareereyaraan)amagaajo,nasashoyaraanamajoojintamaalintiieecab-bitaankasidabunkaiyosigaarkakuwaasooaykukalajiraankofayiiniyonikotiin.

14

Waxalagagahortagikaraaamalaguyaraynkaraamadaxxanuunkaiyadoolacunocuntoxaddidanoodheelitiran,iyogaarahaaninaanlagaboodinwakhtigacuntadaeecadceedsoobaxakahor.Intaamarkatagowaainlacabbaadareerekufilanqofka,haddiiayqasabnoqotanalaqaataadawooyinkaxanuunkayareeyasidatusaaleahaanparacetamol(sidaAlvedon®,Panodil®,iwm.).Waxakaleoolagagahortagikaraamadaxxanuunkawaxyaalofududsidainlaiskailaaliyocadceedtooskuugudhacda,inlaxidhokoofiyadmar-kadibaddalajoogoiyomuraayaddaqorraxdasilooyareeyosaamayntaiftiinkaqorraxda.Xanuunkaaykeenaanmuruqyadaoogigganwaxalaguyaraynkaraadoogitaankhafiifah.

Fuuqbax = dareere yaraanFuuqbuxuwaawaxcaadiahoodhacasoonkadhexdiisa.Jidhkawaxakabaxabiyoiyocusboookubaxaneefsasho,dhididiyokaadi.Qiyaastabiyahaaheebaxaysaawaxaaykuxidhantahaycimilada,intalacabbaysoonkakahor,intajidhkalagashaqaysiiyayiyowalibaawooddakelyuhukuhaysankaraanbiyahaiyocusbada.Kahortaggaayaahadiyojeerkawanaagsandaawaynta.Laakiinhaddiiqofkuaanudibugusoocelindheelitirkabiyihiisaheerkufilanintakahoraysasoonka,waxauukhatardheeraadahugujiraafuuqbax.Khatartauguwaynwaxalehdadkawaayeelkaahiyodadkaqaatadawooyinkabiyahasaara,iyodawooyinka

wadnahaoodaciifaiyodhiigkarka.Iyadookuxidhankolbaintauuqofkufuuqbaxay,waxauudareemaadareenguudooxun,tamardar-raan,muruqyadaoogariira,dawakhaad,xiskaooqasma,iyougudambaynmiyirbeel(wayadagtahayinlatoosiyoamalalaxidhiidho).Haddiiqofkudareemodaalaancaadiahayn,oouuistaagikariwaayodawakhaaddara-adeed,amajihadukalunto,waainuumar-kaabawaxlacabbaa.Gaarahaanbiyolagudaraywoxogaasonkoriyocusboah.Farma-sigawaxataalabudolaqasooolayidhaasoocelintadareeraha.Adigawaayeelkaahamaqabanoocxanuunahwaxawanaagsaninaadusiidiyaargarawdoooaadsooiibsatointasoonkuaanubilaabmin.Haddiiqofkusuuxodareereyaraandarteedwaaindadkalajoogaaaylabadiisalugoodmeelsaresaaraansiayugasareeyaanheerkamadaxaqofkasidhiiggatagayamadaxuukordho.Markaqofkamiyirkuusoonoqdowaainuumarkaabawaxcabbaa,sidiiaankorkusooxusnay.Xaaladdanookalewaxajirtakhatarahinayjirtoiskudheelitirla´aancus-badajidhkaah.Waxakaleooaynoqonkartaakelyahaoodaciifay,walibahaddiiqofkuqaatodawooyinbadan.Sidaadaraadeedwaainmarkaabalaraadsadaadaryeelcaafimaadmarkalaiskuarkocalaamadaakorkuxusan.Haddiiqofkalaguarkocalaamadomuujinayamiyirla´aantaoosiixumaanaysaamasuuxdinsoonoqnoqonaysawaainmarkastalagaraa-caa112.

15

Dhibaatooyinka dhaca marka la qabo xanuunada kale ee aan laga bogsanWaxaaankorkagahadalnayxanuunkamaca-anka.Xaaladahakaleeecaadigaah,sidatu-saaleahaandhiigkarka,wadnahadaciifa,xa-nuunnadakhatartaaheesambabbada,xiiqda,waxalagudaweeyaadawooyinsijoogtoahmaalinwalbalooqaato,sannadkaoodhan.Waamuhiimsiloogataxadirodhibaatooyinkakaimankaradaawayntaxanuunkaooaandhammaystirnayn,sidaxididdadawadnahaooxidhmaiyoxiiqdaookuqabata.Booqashadadhakhtarkuwaxaaysuurtogelinaysaainlagawadahadlosidiisinabadgelyoahloogusoomikarilahaaisagooislamarkaaqofkukudhexji-radaawayntaxanuunkiisa.Dadkalagadawaynayoinfekshanwakhtidheerqaadanayaiyodadkalagadawaynayoxanuunburokasoobaxdayah,waxaayqa-baanxanuunnokhatarahooayqasabtahayinaysijoogtoahdawouqaataan.Haddiiaadwaxyarkashakidowaxkusahab-sanxanuunaanlagabogsaniyodaawayntiisawaainaadlaxidhiidhaadhakhtarkaagarasmigaah.

Calool istaagCaloolistaaggudhibaatowaynayaykunoqonkartaaqofkasooman.Khatartaarrintanwaxaalaguyaraynkaraaiyadoolasameeyomiisaanwanaagsanoodareerahaahwakhtigaaanlasoomanayn,lacunocuntowanaagsanooaykubadantahaykhudradbisiliyomidqaydhiin,lagukordhiyocuntadanoocacalooshaufiicaniyadoolacunayobuushilaguqasaybiyo,iyointababarxaggajidhkaahlasameeyo.Had-diidhibaatadusiisocotowaxacaawinkartadawadacalooshasocodsiisa.Haddiiayuurkujirtukuxanuunayso,aadmatagaysoamaxummadikuhaysowaainaaddaryeelcaafimaadraadsataaintaaanadqaadandawadacalooshasocodsiisa.Waxadhicikartain

16

Miisaan dheeraad ahQofkaaantaxadirinwaxanidaamkacuntadaRamadaantaeehalmaroocadceedsoobaxakahorahiyomaroocadceeddhacaah,uukeenikaraainqofkuisagooaanulajeedinuucunocuntobadan.Miisaankadheeraadkaahiwaacudurfaafayaookaleoosiikord-hayakaasookeenainqiimahanoloshuhoosudhacoiyokhatartaxanuunnada.Markalasoomowaxalahelayaafursadlagumaamulikaromiisaankadheeraadkaahiyobuurnaantaxaddhaafkaah.Laakiinhaddiiaanlagusoo-minismaamuliyonidaam,waxalaluminayaafursadlagudhimilahaamiisaankaoolaguwanaajinlahaacaafimaadka.

uu xanuun kale kaa hayo uur ku jirta kaas oo u baahan daawayn ama qalliin.

WerwerYaraantacuntadaiyocabbitaanka,isbeddelkanololmaalmeedkaiyohurdoyaraantuwaxaaysiwadajirahukeenikaraaninuukordhoheerkawerwerku.Sidaadaraadeedwaxamu-hiimahinqofkuaanudushauridanwaxaanuawoodininuufuliyo,inaanukaqaybqaadanciyaarahamarkacadceeddukulushahay,inuumaamulocadhadiisaiyoinuuiskajoojiyosigaarka.

Sifaa´iidobuuxdaloogahelosoonkawaainqofkuaadugafikiraanoocacuntadaiyointacuntoaheeuuraboinuukuraaxaystointalagujirobishanbarakaysan.

Suxuur,cuntadalacunocadceedsoobaxakahor,waainayahaataacuntowanaagsanooaanaadubadnaynoolagudhargayolaganahelayotamarkufillaatadhawrsaacadoodoosoosocda.Sidaadaraadeedmuhiimadgaarahayayleedahayincuntadasuxuurtuaykakoobanaatocuntodheefshiidkeeduwakhtidheerqaato.

Afur waa cuntadalacunomarkalaafurayo.Cuntadaasiwaxaaykakoobnaankartaatimir,taasoolaxidhiidhaNabiga(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)dhaqankiisii.Timirtuwaxaayfirfircoonidheeraadahkukordhinaysaatamartaaadkaloogubaahnaa.Khudraddalamiiraynasidaasookaleayayuleeyihiinsaamaynfirfircoonileh.Wakhtigacuntaduwaawakhticuntoookeliaheemaahawakhticuntoxafladah!Iskudayinaadyaraysocuntooyinkagaarkaaheefarahaba-daneeintabadanlagudabbaaldegosoonkaooiskudayinaadraacdotalooyinkaaankorkusooxusnay.

Sidiilagusheegayqaybtakahadlaysaiima-anka,cuntadafarahabadanimadhaawacaysoookeliahjidhkaeewaxaaydhaawacaysaaookalekorritaankaiimaankaqofkaeebis-handhexdeeda.Cuntokakoobannoocayada

17

Cunto wax dhaawacaysa – cunto wax taraysa

Grönsaker

Frukt

Rotfrukt

PotatisPastaRisBröd

Ägg

FiskKött

Tallriksmodellen

Enbalanseradmåltiditredelar

nafaqadaookayarintacaadigaah,laakiinsifiicanumiisaaman,waxaayqofkadhigikartaamidfirfircoonoocaafimaadwanaagsanlehbishasoonkaoodhan.Cuntaduwaainayahaatomidcaadiahooaanaadugaduwa-nayncuntadalacunocaadiahaan.Waainaykakoobnaataacuntoaykujiraandhammaankooxahacuntadauguwaawaynoolaiskumii-saamay,sidauutusayosawirka(looyaqaano”ahraamtacuntada”):

18

Kaarboohaydaraytyadaiskudhafanwaxaaysitartiibtartiibahtamarubixiyaansaaca-dahabadaneesoonkadhexdiisa.Kaarboo-haydaraytyadaiskudhafanwaxaaykujiraancuntooyinkaaasaasigaahiyomidhaha,sidaqamadiganoocyadiisakaladuwan,midhahahiish,misirka,digirta,daqiiqdabuushigulasocdo,bariiskaaangalkalagasaarin,iwm.

Cuntooyinkagalkalehwaxaayiyagunaudheefshiidmaantartiibtartiib,waxanakamidahbuushiga,qamadiganoocyadiisakaladuwan,midhaha,baradhadagalkaleh,khud-raddaqaydhiinsidadigirtaakhtarkaah,iyokudhawaaddhammaankhudraddabisilsidaabrikoos,bulummon,fiikon,iwm.Cuntooy-inkagalkalehwaxakaleooaykahortagaandhibaatadacaloolistaaggamarkaayqasabtahayinbiyola´aanlagujoogomuddosaa-cadobadanah.

Cuntaduwaainaymiisaamantahay,ooaykakoobantahaydhammaanqaybahaahraamtacuntada,sidakhudraddabisilamaqaydhiin,digir,faasuuliyo/misir/shumburo,hilib/digaag/kalluun,roodhi/cuntadaaasaaskaahiyowaxy-aalahacaanahalagasameeyoiyosubagga.

Cuntadainlaiskailaaliyoaytahaywaacunta-daaywarshaduhuaadugasiishaqeeyeeniyocuntadajidhkusidegdegahudheefshiido,eekakoobankaarboohaydaraykadegdeggaahsidasonkorta,daqiiqdacadiwm.Koolhaydar-aytyadanoocanahiwaxaaysababaaninuudareenkagaajadusoodegdego.

Cuntadasubaggalehxataawaainlaiskailaaliyo(sidacuntadaladubay/shiilay,keegag-ga,buskutka,macmacaanka,shuklaatka,iyonacnaca).Cuntadasubaggalehwaxaaysa-babikartaadhibaatodheefshiid,laabdillaac,dhibaatoxamayti,iyodhibaatomiisaankaah.

Waxahabbooninlaiskailaaliyocabbitaanadakofayiinkalehsidashaaha,bunkaiyokookakoolahawakhtigasuxuurta.Cabbitaanadanaansoosheegnaywaxakujirakofayiintaasoojidhkabiyahakasaarta,ookeenaysainbiyuhukaadidaraacaan.Maalintaintadambewaxadareereyaraantukeentaamadaxxan-uun,deggenaanshola´aan,iyocadho.

InbadanookamidahcuntadaaansoosheegnayeelagutaliyaywaxalagahelayaaQur´aankaiyosunnaha(dhaqankiiNabigannk)iyagoolamidahnidaamyadacasrigaaheecuntadawanaagsan,waanainayaasaasunoqdaancuntomiisaamanoowanaagsanRamadaantadhexdeeda.CuntadaNabigu(nabadgelyoiyonaxariisikorkiisahaahaatee)uuintabadancunijiraywaxaaykakoobnaydcaano,timir,hilibdhaylo/adhi,iyoqamadin.CuntooyinkacaafimaadkaleheeQur´aankumagacaabaywaakhudraddabisiliyotaqaydhiinsidasaytuunka,basasha,khayaarka,fiikonka,timirtaiyocanabka,iyowalibafaasuuliyahaiyokuwalanoocahiyomisirka.Sharcigaislaamka(shareecada)kalluunkawaalagareebayhabkagaarkaeewaxlooqalo,taasoofududaynaysainintabadanlacunokalluunka.

5LagasooqaatayNovoNordiskScandinaviaAB,buugyarahacinwaankiisuyahay:”Macaankaiyoramadaanta”,waxahu-biyaybarofisooriyodhakhtarsareClaes-GöranÖstenson.Ogolaanshoayaaloohaystaaqoritaanka,taasoomasuuliyiintaqoraalkaniaykamahadnaqayaan.

19

Talooyin wanaagsan oo ku sahabsan Ramadaanta iyo daawaynta macaanka nooca 2

Daawantasonkortadhiigaoosarraysawaxalooqaybiyay3kooxood.Halkanhoosewaxalagubixinayaatalooyinwanaagsanookusa-habsansidaaadusoomikartomarkalaeegonoocyadakaladuwaneedaawanta:

Koox 1: Cunto iyo jimicsi keli ahWaadsoomikartaadhibaatola´aan,haddiiaadcuntocuntadalaguuqorayinaadcunto.

Koox 2: Cunto iyo jimicsi iyo daawayn kiniin ahHaddiiaadqaadatokiniinnohalmarmaalintiisiaadsonkortadhiigaagaumiisaanto,waainaadkiniinnadaasiqaadatomarkalaafu-rayofiidkiieecadceeddudhacdo.Dhammaandawooyinkakaleeeaadqaadanjirtayaro-ortii,waainaadsiiwaddaaqaadashadoodaaroortiiintaaanayqorraxdusoobixin.Haddiiaadqaadatokiniinnolabajeermaalintiiwaainaadqaybtahoreqaadataamarkalaafurayocadceeddhaca.Qaybtakaleeekiniinnadaahnawaainlaqaataamarkawaxlacunayocadceedsoobaxakahor.Marmarkaqaarkoodwaxawanaagsanaankartainlaqaatonusintaloogutalagalaycadceedsoobaxa,laakiin

waa in arrintan lagala hadlo dhakhtar ama kalkaalisada macaanka.Haddiiaadqaadatodawooyinbadanookala

duwan,amaaadqaadatokiniinnosaddexjeermaalintiiwaxaaadumuhiimahinaadkalaheshiisodhakhtarkaagasidaaaduqaadanay-sokiniinnadaada.

Koox 3: Cunto iyo jimicsi iyo insuliin iyo waliba laga yaabee kiniinnoWaxaaansiadagkaagalatalinaynaainaanadsoominhaddiilagugudawaynayoinsuliin.HaddiisikastabahaahaateeaaddooratoinaadsoontoRamadaantadhexdeeda,waxaaanhalkanhoosekugusiinaynaadhawrtaloooayaadmuhiimutahayinaadraacdo.

5

Haddii aad caadi ahaan qaadato insuliin qi-yaastii saacadda 21-22 ee habeenkii waxamuhiimahinaadbeddeshowakhtigasiaaduqaadatoqaddarka insuliintamarka la afurayoee cadceeddu dhacdo. Habkani wuxu yaray-nayaa khatarta in ay kugu dhacdo sonkortadhiiggaoohoosudhacda.Haddii aad caadi ahaan qaadato insuliin labajeer maalintii waa in qaybta hore, oo loolajeedo qaybta aad qaadan jirtay subaxda, aadqaadataamarkalaafurayofiidkii.Waxaaadumuhiimahinaadkalahadashodhakhtarkaagamarka aad qaadanayso qaybta kale ee insu-liintaiyowalibacadadkainsuliintaeeaadqaa-danayso.Waxaayintabadankuxidhantahaysida aad wax u cunto iyo nooca insuliinta eeaadqaadato.

20

Markalaqabomacaankanooca1jidhkugabiahaanbamasamaysankaroinsuliinugaarah,daawayntunahadiyojeerwaairbaddainsuliinta.Aadiyoaadayaymuhiimutahayinqaadashadacuntadaiyoheerarkainsuliintuayislasocdaansisonkortadhiiiggalooguhayoheersiman.Sidaadaraadeedkhatarayaynoqonkartaainlasoomomarkalaqaboma-

Soonka iyo macaanka nooca 1

Waainaadogaato inayaaduadagtahay insonkortadhiiiggamiisaanlaguhayohaddiiaaddoorato in aad soonto adigoo qaata dawadainsuliinta. Haddii si kale loo dhigo waxa ay ubaahan tahay in aad tahay qof aad u ilaaliyanidaamkiisacuntadaiyowalibainadiguaadfa-hansantahaysidaadigaooadeegsanayacuntowanaagsan,jimicsiiyoinsuliin,aadheerwana-agsanuguhayn lahayd sonkortadhiiga.Waain waliba aad cabbirtaa sonkorta dhiiggaagadhawr jeer maalintii, inta aad sooman tahaydhexdeeda iyokahorcuntada iyo irbadda in-suliintalabadaba.Waxamuhiimah inaadtaqaanocalaalamadamarkasonkortadhiigguhoosudhacdo.Had-dii sonkorta dhiiggu hoos u dhacdo inta aadsooman tahay, waa in aad soonka si degdegahujabisaaooaadwaxucuntaaooucabtaasidiiaanbuugyarahankusoosharaxnay.Haddiiaanad sidaa samayninwaxa jirtakhatar ah in

aadsihalisahuxanuunsatoamaaaddhimato.Haddiisonkortadhiiggusikastabahaahaateeaykorukiciwaydoilaaheercaadiah(sonkortadhiiggakasaraysa5)waainaadgaraacdaakal-kaalisadaadamacaankaama112ooaadcaa-wimokadalbataa.MaalmahauguhoreeyaeeRamadaantakadibwaxadhicikartainsonkortadhiiggaaguayintabadansarayso.Sidaadaraadeedxasuusnowinaadcuntoqayboyaryaroocuntoah.Haddii aad ka shakisan tahay wax ku sahab-sansidaaadudhaqmaysomarkaaadleedahaymacaanka nooca 2, waxa aad had iyo jeer laxidhiidhikartaadhakhtarkaagaamakalkaalisa-daada.Waxaaykaacaawindoonaansidiiaaduhelilahaydcaawimadashakhsiahaankuuguwanaagsan,waxanaaykusiindoonaantalooy-inwanaagsanookusahabsansidiiaadsifiicanulanoolaanlahaydmacaanka2

caankanooca1.Sidaadaraadeedwaxaaanusiadagugulatalinaynaadadkaqabamaca-ankanooca1inaanaysoominxataahaddiilaiswaafajiyoqaadashadacuntadaiyocadadkainsuliinta.Eegqoraaladakorkuxusaneekusahabsankudaawayntainsuliintaiyosoonka.

21

Ramadaan – fursad wanaagsan oo lagu joojiyo sigaarka

Go´aanadagiyorabitaanisbeddelwaaaasaas-kalaakiinwaxajiratalooyinhabdhaqaniyoxataadawooyinkordhinkarafursaddaqofkukuguulaysankarojoojintasigaarcabbistiisa.Ramadaantuwaafursadnaadirahoosigaarkalagujoojinkaromaadaamaisnidaamintaiyoismaamulka,iyoisogaanshahaqofku,aykamuuqdaanookabuuxaanhabdhaqankaqofkasoomanmuddobildhanah.

SIDAN AYAAD ISKAGA ILAALIN KAR-TAA DIB UGU NOQOSHO

Akhrikahorintaaanadjoojinsigaarkaooiskatallaabkuqormeelahakukhusaynkara.Meelahabannaanwaxaaadkuqorikartaatalooyiniyofikradokuugaarah.

”Xaaladaha khatarta ah”-sigaarcabbayaashakale-sigaar,haashtari,kabriidiyowaxkale.-cuntooyinkaqaar-werwer,walaac,niyadjab-xafladahaiyofarxadda-waxkastaookuxidhnaasigaarcabbista!............................................................................................................................................

Maxaan anigu isku sheegi karaa:-Sigaarcabbistuhaddakadibmaahawaxladooranayo.-Anigaakaxoogwaynsigaarka!............................................................................................................................................

22

Saddexdaydasababoodeeuguhoreeyaeeaanujoojinayotubaakada:...............................................................................................................................................................................................................

Talooyinka habdhaqanka ee rabitaan si-gaar cabbis oo kugu soo booda – dhawr tusaale:-sug(xaraaraduwaybaaba´aysaaye)-biyocab-isilowsii(isilowsiixaraarada,farafareemobi-ilka,halxidhaaletiroah,halxidhaalecaadiah,shaqogacmeed....)-xooguneefso(jidhkaayaykacaawisaainuuisdajiyo)-katagxaaladdaxun-cundabacaseah,tufaax-qaadodawadanikotiinta...............................................................................................................................................................................................................

Markaaadxallisoxaaladkhatarahadigaooaancabbinsigaarwaxaaadxaquleedahayinaadisammaanto!Wayfufudaandoontaamuddokadib!Laakiinisilaali–xataasannadobadankadib!

Talooyin-Jimicsiguwuukahortagaaxaraarada!Iskuogolownasasho.-Haddiiaaddawoubaahantahay–muddokahorsiiqosheegaarahaanhaddiidawaduu

baahantahaywaraaqdhakhtar(eeghoosta)-Todobaaddadauguhoreeyasigaarjoojintakadib:iskailaalihaddiiaysuurtogaltahay”xaa-ladahakhatartaah”-Sameekadibwaxaaadisleedahaywaadkabixikartaa,sifiicanugudiyaargarow,adeegsotalooyinkahabdhaqanka.Ubabacdhigkolba”xaaladahakhatartaah”oodheeraadah,laakiintartiibtartiibusoco!-Cabitaankahalxabbooosigaarahiwaxaayukeentaadibugunoqosho10kiiqofba9!-Haddiimeeligubato!–Degdegubakhtii!Laakiin…waligaahauogolaanintubaakokugubatoafkaagadhexdiisa!

DAWADA LAGU JOOJIYO SIGAARKADadbadanayuujidhkooduaadulaqabsadaytubaakada.Markaadawoqiyaasanayaakord-hinkartafursaddainlaguguulaystojoojintasigaarka.Waadawooyinmuhiimahooyaraynkaradhibaatadaxanuunadamarkalaqabosidamacaanka,xanuunnadaxididdadawad-naha,xiiqda,iyowaxakaleooaydawooyin-kani,haddiisisaxahlooisticmaalo,aykahortagikaraankorritaankaxanuunnokhatarahsidaxanuunkakudhacamarinahawadaeesambabbada,kansarkasambabbada,xididdadawadnahaooxidhma,dhiiggamaskaxdakufurmaamakaxidhma.Sidaadaraadeedwaainisticmaalkadawooy-inkaneeRamadaantadhexdeeduaysiyaabobadanugudhigmaandawooyinkakaleeemuhiimkaah.Iskudawayntabalastarkanikotiintalehmac-

23

naheeduwaaindawo(nikotiin)laqaatoiyadoolasiimarinayodiirka.Majabinaysosoonka,laakiinculimaduwayiskukhilaafsanyihiin.Waxakalelahaystaafursadlaguistic-maalolabadadawoeeaanaykujirinniko-tiintuChampix®ochZyban®(eeghoosta)adigooaanjabinayninsoonka,iyadootusaaleahaanlaqaadanayodawadaaroortahore(kalatashomarkaadhakhtarkakuuqoraya.)Waxalaarkayindawaduayuwanaajisonatii-jadaqofkarabainuujoojiyosigaarka.Go´aanadagayaalaakiinaasaaskaah.Taageeradadadkakuguxeeraniyotalooyinkadadkacilmigaulehwaxaaysiikordhiyaanfursaddainlaguguulaysto.Nikotiintuwaxawaxjidhkulaqabsadolaakiinwaxacaafimaadkaugasiikhatarsaninkabadan5000oomaaddadoodoowaxdhaawacaookujiraqiiqa.Waxaayhoosugudhaadhacaansambabbadawaxanaaygaadhaanqaybahajidhkaoodhan.

Nikotiin waa sunta dareemahaasha.Nuugisyadauguhoreeyaiyobuurigauguhoreeyawaalagulaqanyoodaa.Muddokadibwaxahorumaralaqabsiga(laqanyadunakolbawaysiiyaraataa).Waxaloobaahdaaincadaddheeraadahiuugalodhiiggasiloolaqanyoodo.Markauulaqabsiguhorumarokadibwaxabilaabantainladareemosaamaynwanaagsansidadeggenaan,werwerkaooyaraada,awooddasoojeeditaankaniyaddaookorodhamarkasigaarkalacabbokadib.Waxaintabadanuudareenkaafiicanikuxidhanyahayinmarkaalagabaxodhibaatada

24

xaraarada.Marallamarkasigaarka/beebka/sigaarkawaawayneeladuubouubakhtiyowaxabilaabantainheerkanikotiinkadhiigguuuhoosudhaco.Calaamadahadeggena-anshola´aan,niyadjab,iyocadhoayaatartiibtartiibuyimaadda.Insigaarcabbuhuuujecelyahaynikotiintawaxaintabadanusababahinnikotiintu(sidamukhaadaraadyadakale)ay”afduubto”qaybahamaskaxdaeeabuurikaradareemadaabaalmarinta.Isbeddelladaqayba-haabaalmarintu(rabitaankasigaarka)waxaayuyaraadaanooubaaba´aantartiibtartiibkadibmarkasigaarkalajoojiyo,laakiinwakhtiyokaladuwanayaykuqaadataadadka.Sidacaa-digaahwaxalagahadlayaadhawrtoddobaadilaadhawrbilood.Indiblootijaabiyotubaako,xataawakhtiaadudheerkadib,waxaaylamidtahayinnafaqoiyobiyolasiiyoiniinyoharameoogaboobay.Laqabsigajidhkuwaxauuhelayaanololcusub.

Nikotiintuwaxaaysaamayndoorahkusam-aysaawadnaha,xididdadadhiiggaiyodheef-shiidkaoomustaqbalkaaadugudaranjidhka.

Sidee ayay sun sida nikotiintu u noqon kartaa dawo?Waxaayqaadankartaawakhtidheerintaisbeddeladahabkaabaalmarintamaskaxdusidiisiikusoonoqonayo.Dawadanikotiintuwaahabmaskaxdaloogayaraynayosaa-mayntaxunee(”xaraarada”)oodadbadanootukaakadaisticmaalaaaydareemaan,gaarahaanintahoremarkalajoojiyo.Markatartiib

tartiibloodhimocadadkadawadanikotiintawaxaaymaskaxdusisahlanulaqabsankartaacadadyar,ugudambayntananikotiinla´aan.Dawadanikotiintuwaxaaykayaraysaadhibkaiyoxaraaradasigaarkadadkajoojiyaysigaarkaintoodabadan,gaarahaanqofkajidhkiisuaadulaqabsadaynikotiinta,amadareemaydhibaatooyinadagmarhoreoouujoojiyaysigaaarka.Dhammaannoocyadadawadanikotiintawaxalagahelayaafarmasiga.Waxakaleoohalkaalagaasiinkaraaqoraaloiyotalooyinshakhsiahookusahabsandawooy-inkakaladuwan.Dawooyinkanikotiintaqaarkamidahwaxalagaiibsankaraadukaamadakaleeeogolaanshahahaysta.Noocyadadawadanikotiinta:•Xanjo•Balastar•Lanuugo•Afkalagubuufiyo•Kiniinlamuudmuudsado•Midafkakudhexbaaba´da

Midkasankalagubuufiyowaxaayubaahantahaywaraaqdhakhtar.Dawooyinkanikotiin-tukumajiraankuwaqiimahawaxlagadhimoamailaalintaheerkakharashka.Khatartainjidhkulaqabsadodawadaniko-tiintumaahamidsidaauwayn.Tartiibtar-tiibuyaree,wakhtidheernasii.Dhammaandawooyinkawaainlooisticmaalaasisaxahsiaywaxutaraan,hadiyojeernasifiicanuakhriqoraalkaisticmaalka.Waalaiskubeddelikaraadawooyinkanikotiinta.

25

VARENIKLIN (CHAMPIX®)Champix®kumajirtonikotiin.Waraaqdhak-htarayaaloobaahanyahay.Daawayntawaainlagudaraatalobixin.Champix®waykujirikartaailaalintaheerkakharashkaeedawooy-inka.

Waxalabilaabaakiniinnada7-14maalmoodkahormaalintalaqorsheeyayjoojintasigaar-ka.Daawayntuwaxaaysocotaa12toddo-baad.Champix®waxaayyaraysaaxaraaradaiyadoosaamaynaysahabkaabaalmarintaeemaskaxda.

Vareniklin (Champix®)waxaaysaddexjibbaarkordhisaafursaddalagunoqonayoqofsigaarkajoojiyay.

Waxyeelo caadi ah oo Champix® aylee-dahaywaawoxogaalaqanyoah,gaarahaantoddobaadkakoowaadilaakalabaad.Intabadaniskiiayuuisagabaaba´aa.Waxalaguyaraynkaraaiyadookiniinkalaqaatocuntadakadib.Sigaarcabbahalagadaweeyaymurugoamaniyadjabwaainuuogaadoinjoojintasigaarkuaykicinkartodareemadaa.Sidaadaraadeedinlalaxidhiidhodhakhtarkakudaweeyamuhiimadgaarahayayleedahay.Dhibaatooyinkaxaraaradaeecaadigaahwayadkaankartaainlagagartowaxyeeladada-wada.Dawadanloomaoggoladumarkauurkaleh.

BUPROPION (ZYBAN®)Zyban®kumajirtonikotiin.Daawayntawaainlagudaraatalobixin.Waraaqdhakhtarayaaloobaahanyahay.Waykujirikartaailaalintaheerkakharashkaeedawooyinka.Waxalabilaabikaraakiniinnada10-14maalmoodkahormaalintalaqorsheeyayjoojintasigaarka.Marmarkaqaarkoodwaxakufilancadadkanuskii,waxamarkaalaqaadanayaaxabbaddasubaxiiookeliah,markaa100kiniinahiwaxaaykufillaankaraaninkabadan7-datoddo-baadeecaadigaah.Talobixintuwaamuhiimsiloogahortagodibugunoqosho.

Zyban®waxaayyaraysaaxaraaradaiyadoosaamaynaysahabkaabaalmarintaeemas-kaxdahalkaasooaykumaamushosoodayntadheecamadobamiinochserotoniin.

DadkaqabasuuxdintaamakhatarugujiramuruqyadaookogawaainaanayqaadanZyban®(eegPatient-FASS=bukaan-FASS).Dawadanloomaoggoladumarkauurkaleh.Waxyeelocaadiahiwaahurdadaooxumaatahaddiikiniinkiihabeenkiigoordambelaqaa-to.Dhibaatooyinkaxaraaradaeecaadigaahwayadkaankartaainlagagartowaxyeeladadawada.Zyban®waxaaylabajibbaarkord-hisaafursaddalagunoqonayoqofsigaarkajoojiyay.

26

Su´aalo iyo jawaabo guud

”[Soonku waa] maalmo tirsan. Laakiin midkiina xanuunsanaya ama safarka ah [waa inuu soomaa mar dambe] maalmo u dhigma, midkiina uu dhibayaana wuxu fidyo ahaan u quudinayaa qof sabool ah. Qofkii iskii u fala wanaag ka badan inta ku waajibtay, [wuxu ogaan doonaa] in ay isaga u fiican tahay. Soonkuna idinka ayuu idiin wanaagsan yahay – haddii aad ogtihiin [inta uu wanaag idiin leeyahay]!” (Qur´aanka 2:184)

AayaddanQur´aankakujirtaawaxaaycad-daynaysaaindadkaqabaxanuunamaxaaladokaleoocaafimaadoosoonkuuudhaawacugaysanayocaafimaadkooda,aanukuwaaji-binsoonku.Siayumagdhabaanmaalmahasoonkaeedhaafawaxaaydadkanisoomaya-anwakhtikalemarkaxanuunkaamaxaaladdacaafimaadeexunaykabaxaan.Haddiixataamarkadambelasoomikariwaayotusaaleahaanxanuunaanlagabogsandartii,waxaqofkakuwaajibainuuquudiyodadkasabool-kaah.Noocanmagdhawgaeeudambeeyayeeaansoosheegnaywaxalayidhaafidyo.

1. Soonka horta ma la aqbalayaa haddii uu qofku doorto inuu soomo inkastoo uu khatar la hubo u keenayo caafi-maadka?

Jawaab:Sidakorlagusheegay,dadkabukawaalagadhaafaysoonka.Qofkalooarkayoinuuqaboxanuunkufilansiloogadhaafosoonkawaxaugufiicaninuugo´aamiyodhakhtarmuslimahoowaayoaragnimoulehsoonka,iyoaqoonkusahabsanshuruucdakhusaysasoonkaiyowaxaqofkadhaafayawaajibkasoonka.Xataadhakhtaraanmus-limahaynookhibraddhakhtarnimolehayaabixinkaratalowanaagsanisagookaeegayadhinacacaafimaadka.NoloshuwaykuwayntahayIslaamka,IlaahaynawuuDambidhaafiyoNaxariisbadanyahay.WuxukucaddeeyayQur´aanka:

”Kuma kallifno qofna wax aan karaan-kiisa ahayn…” (23:62).

In la soomo marka soonku khatar la hubo ku keenayo caafimaadku, waa xaaraam.

2. Ma soomayaa qof macaan qabaa?Jawaab:Dadkasifiicangacantauguhayama-caankoodaiyagookumaamulayacuntoamakiniinno,waysoomikaraan.Dadkaasiwaxaayubaahnaankaraaniyagoouudhakhtarkuuqorayoinaybeddelaanqaadashadadawadaooayqaataankiniinnadakahoriyokadibsoonkamaalintii.Laakiinwaxalagulatalinayaainaanusoominhaddiiuuqofkuqaatoinsuliinsiuuumaamuloxanuunkiisamacaaanka.Laa-

27

kiindadkuwaykukaladuwanyihiinsidajid-hkooduuqaatoinsuliintaiyomarkaaheerkasonkortadhiiggooda.Sidaadaraadeedwaainsuurtogalnimadainuusoomoqofkamacaankaqabaeelagudaweeyoisuliinta,loogo´aamiyoshakhsiahaan.Eegxataaqaybtagaarkaaheexaggahorelaguxusay.

3. Waxa igu dhaca dhanjaf adag marka aan ka boodo wakhtiyada cuntada waanu ka sii daraa marka aan sooma-nahay. Ma soomayaa gabi ahaanba?Jawaab:Waxasuurtogalahindadkaintoodabadanayinkufulinmaamulikaraandhan-jafkoodaiyagooqaadanayadawoiyoiyagooisbeddeloyaryaroofududkusamaynayahabnololeedkooda.Kalahadaldhakhtarkaagasidaaadsikafiicanugumaamulikartodhan-jafkaagaRamadaantakahor.Haddiixanuunkuyahaymidaanlooadkaysankarinooaansikalenaloomaamulikarininlaiskadaayosoonkamooyaanesiloowaxloocunikarowakhtiyocayimanloonaqaadankarokiniinno,waalasamaynkaraaiyadoolaakiinshuruuddutahayinlabixiyofidyo.

4. Qof cadaadiska dhiiggiisu sareeyo ama hooseeyo ma soomayaa?Jawaab:Qofkacadaadiskadhiiggiisaheerfiicankuhayaisagoowaxkabeddelayahab-nololeedkiisaiyo/amaqaadanayadawowuusoomikaraa.Qofkasoomayadhakhtarkiisaayaasiinkaratalokusahabsandawoqaadas-hadasoonkakahor.Qofkacadaadiskadhiig-guusihooseeyo,eelaakiinsidakalecaafimaadqaba,isagunawuusoomikaraa.Markacadaa-diskadhiigguhooseeyowaainsifiicanloocabbodareereoolacunocuntolehcusbokufilan.

5. Soonku ma dhibaato ayuu keenaa marka uur la leeyahay? Ma qasabbaa in la soomo marka uur la leehayay?Jawaab:Awooddaayhaweenkauurkalihiuleeyihiininaysoomaanwaykaladuwantahay.Waxajiracalaamadoxanuunoodhawrahoomuujiyamarkaaanayhabboonayninlasoomointauurkalaleeyahay.Haddiihaweenayaydareemaysoinayleedahayawoodiyocaafi-maadaykusoomikarto,gaarahaanbilowgauurka,waysamaynkartaa.HaddiiaanaydareemayninayleedahaycaafimaadaykusoontowaxashareecadaIslaamkuayoggola-anshobuuxausiinaysaainaanaysoomin,siaancaafimaadkeedaiyokailmahamidkoodnakhatarugelin.Waxaaysoonkadhaafayqal-laynkartaawakhtidambe.Fadlankorkaeeg.

28

6. Haweenay naasnuujinaysaa ma soo-maysaa?Jawaab:Xataahalkanwaykaladuwantahayawooddadumarkuaykusoomikaraanislamarkaanailmokunaasnuujinkaraan.Caafi-maadkahooyadaiyoilmahaayaamarkastamuhiimaddakoowaadlasiinayaa.Haddiiaa-nayjirinwaxkhatarahiwaxaayhaweenaydanaasnuujinaysaausoomaysaasideediicaadigaahayd.Haddiilaakiinsoonkukeenayokha-tarcaafimaadhaweenaydaasimasoomayso.Soonkaqofdhaafawaainlamagdhaboiya-doolasoomayoamalabixinayofidyomarkawakhtiganaasnuujintudhammaato.

7. Ramadaantu ma fursad wanaagsan oo lagu joojiyo sigaarkaa?Jawaab:Haa.Sigaarcabbistuwaalacaglakhasaarinayowaxanaaykhataraaduwaynkutahaycaafimaadka.Ilaahaywaxauuinnasii-yayjidhcaafimaadqabawaanameelkadhacinhadyaddaassiulakacloodhaawaco.SidaadaraadeedsigaarkuwaaxaaraamIslaamka.Ramadaantuwaafursaddahabahoolagusixikaroqaarbadanookamidahcaadooy-inkeenaxun,sigaarkunawaamidkamidah.Dhakhtarkaaguwuxukaacaawinkaraainaadjoojisosigaarka.Waxakaleooaadtalokahelikartaafarmasigaaga.Haddiiaadusiidiyaar-garawdowakhtidheerkahorsoonka,waxaaadsoonkaagakadhigikartaamidkaraaxobadanadigooahmidsigaarkakaxoroobaymarkasoonkubilaabmo.Eegxataaqaybtagaarkaaheekusahabsansigaarjoojinta.

8. Da´dee ayay carruurtu ku bilaabi ka-raan soonka khatar la´aan?Jawaab:WaxashardiahIslaamkainlasoomomarkalaqaangaadho.Inda´daassoonkalagubilaabomaahakhatar.Inilmoaanqaangaad-hinuukabixikarosoonka,waxaaykuxidhantahayilmahacaafimaadkiisaiyomawqifkiisa.Waafikirwanaagsaninwakhtihorecarruurtalagufahansiiyogudashadasoonkadeegaankakuxeersan.Waxasidanloosamaynkaraaiyadoolasiiyo”dhadhamo”soonkaahiya-dooloooggolaanayoinaysoomaanwakhtiyogaagaabanmarkiiba.Meelobadanoodunidaahayaawaayoragnimowanaagsanlagahelayincarruurtuaysoomaanookeliahintaudhaxaysacadceedsoobaxailaawakhtigaqa-dadaeedugsiga.Habkanwaxaaycarruurtusitartiibtartiibulaqabsanayaansoonkaiyagooaanaykudhicindeggenaanshola´aanxiisa-dahadugsigadhexdooda.

29

9. Ma isticmaali karaa dawada xiiqda ee la nuugo/dawada sanka lagu buufiyo Ramadaanta dhexdeeda?Jawaab:Culimadafiqigaeemuslimiintuwayiskukhilaafsanyihiinsu´aashan.Dhawrkamidahculimadafiqigaeeugucilmigabadaniwaxaayuarkaaninisticmaalkadawooyinkalanuugo/sankalagubuufiyoaanlabarbardhigikarincunitaanamacabbitaan,sidaadara-adeednalaoggolyahaysoonkadhexdiisa.Qaarkalenawaxaayuarkaaninmaadaamadawoonkalanuugo/sankalagubuufiyoaykasoobaxaanqaddaryaroobiyoahoomar-kaalaliqikaro,uusoonkujabayo.Waxalagayaabaainaragtidahoreayxoogbadantahay,maadaamadawooyinkalanuugo/sankalagubuufiyoayfududaynayaanneefsashadaooayqofkakacaawinayaaninuusoomo.Arag-tidahoresidaayqabtodadkaxiiqdaqabaiyodadkakalebawaysoomikaraanwaxanaayisticmaalikaraandawooyinkoodalanuugo/sankalagubuufiyomarkastaooayubaah-daansoonkadhexdiisa.Aragtidadambewaxaaykulatalinaysaadadkaxiiqdaqabaiyodadkakaleeeaansoonkakabixikarindawooyin-koodala´aantood,inayiskadaayaansoonkailaaiyomarkaayusuurtogalikarto.Qaarkoodwaxalagayaabaainaykubeddelikaraandawadamidwakhtidheershaqaynaysaoomarkaaaykabixikaraaninaysoomaan.

10. Qof buka oo muslim ahi ma qaadan karaa kiniinno, irbado ama dawooyinka la nuugo soonka dhexdiisa?Jawaab:Haddiiqofkuqaatokiniinno,soonkuwuujabayaa.Irbado(xataahaddiilagaqaato,baruurtakahoosaysadiirka,muruqyada,amadhiigga),dawooyinkalanuugo,balastarkada-wadaah,dawooyinkalagushubodhegahaiyoindhaha,iwmkuwaasooaanlabarbardhigikarincuntoamacabbitaan,majabiyanayaansoonka,inkastaooaytahayinintiisuurtogalahlaiskailaaliyo,maadaamaculimadafiqiguayiskukhilaafsanyihiin.ShareecadaIslaamkuwaykadhaaftaydadkabukawaajibkasoon-ka.Fadlan,eegjawaabtasu´aasha9iyo11siaaduheshotalooyinkaleookusahabsansu´aashan.

12. Ma dabbaalan karaa anigoo soo-man?Jawaab:Haa,saamaynkumayeelanaysosoon-kahaddiiqofkubiyodhexgalo,jidhkamaydhoamadabbaasho.Waxaseiskacadinaanuqof-kuliqikarinwaxbiyoahmarkauukudhexjirohawlahanmaadaamasoonkaayjabinayso.

13. Dawo ayaan joogto u qaataa. Ma soomi karaa haddana?Jawaab:Haddiidawadalooqaadanayoiyadoolagudawaynayoxanuunwakhtigaabanjiraya,waxa soonka lagu magdhabi karaa iyadoo lasoomo maalmo u dhigma marka la bogsado.Haddiiayqasabtahayindawadalaqaatomud-dodheer,iyadoolagudawaynayoxanuunwak-hti dheer jiraya/xaalad ama xanuun aan lagabogsan,sidadhiigkarkaamamacaanka,waxaaad kala tashan kartaa dhakhtarkaaga haddiiay suurtogal tahay in wax laga beddeli karodaawaynta si loo yareeyo khatarta dawo aanhabboonayn iyo xanuunka oo ay wax ka tariwaydolabadaba.Waxa lagulatalinayaaqofkain aanu soomin haddii dawo qaadashada ooxumaataaaydhaawicikartocaafimaadka.Dad-kaaanaysuurtogaluahayninaymagdhabaanmaalmahasoonkaeedhaafayiyagoosoomayawakhtidambesababtooahdawoqaadashadaoo sii soconaysa muddo dheer, waxa ay bixi-nayaanfidyo.

30

11. Faleebo ama dhiig la isku shubo ma jabinayaan soonka?Jawaab:Faleebadaiyodhiiggaqofkalagushuboujeedadalagaleeyahaywaafudu-dayntaxanuunka/daawayntaxanuunka,sidaadaraadeedmajabinayaansoonkasidaayqabaanculimadafiqigaintoodabadani.Inkataoolabadabaaykujiraanqaddarnafaqoiyotamarah.Laakiinujeedadakoowaadeelagaleeyahaymaahainqofkanafaqolasiiyo,sidaadaraadeedmasaamaynaysoansixitaankasoonka.Dhammaandawooyinkaaanlagaqaadanafka,eelaakiinaykujiraanwaxna-faqoiyotamarah,waalaoggolyahaysoonkadhexdiisa.Kuwaaswaxakamidahfaleebada,kiniinnadadabadalagaqaato,iyodhiiggalaiskushubo.Laakiinsu´aashanwaalaiskukhilaafsanyahay.

31

14. Fuuqbaxa (= dareere yaraan) ma noqon karaa mid khatar ah oo qofka ku kallifi kara inuu jabiyo soonka?Jawaab: Haa. Dareere yaraadaantu waxa aykeeni kartaa waxyeelo, waxana marka lagatagoqaadashadadareerahaooaankufillaynbisha Ramadaan dhexdeeda sababa hawlahadhaqdhaqaaqajidhkaiyocimilokululmaalintadhexdeeduookeenainla lumiyodareereaadubadan.Haddiikaadidasamaysmaysaaaaduyaraatoamaba lawaayo, ladareemo jahawa-reer,ladawakhoamalasuuxodareereyaraandarteed,waainislamarkaabalajabiyaasoon-kaoolaraadsadaadaryeelcaafimaadsiloosooceliyo dheellitirka dareeraha. Islaamku kumaqasbo qofka in uu isdhaawaco si uu u gutosoonka.Haddiimaalinsoonkalajabiyowaainlamagdhabaaiyadoolasoomayomaalinkale.

15. Mataggu soonka ma jabiyaa?Jawaab:Haddiimataggaaanogaan la iskagakeeninmajabiyosoonka.Haddiilaakiinogaanla iskaga keeno, wuu jabinayaa soonka. Ma-tagguwuxunoqonkaraacalaamadsheegaysaxanuun halis ah. Matag dhawr jeer oo keliyaah,ooqofkuaanulahayncalaamadokaleumabaahna intabadan in lalaxidhiidhodaryeelkacaafimaadka.Laakiinhaddiiaadxummad lee-dahay,uurkujirtukuxanuunaysomatagsoonoqnoqonaya,iyoshubanamasamaysankakaadiduyaraadowaainaadraad-satodaryeelcaafimaad.

16. Soonku ma jabayaa marka dhiig la bixiyo, ama dhiig soo yaaco sida marka meel nabar ku dhaco?Jawaab:Maya,soonkumajabayo.

32

Talooyin ku socda dhakhtarada iyo shaqaalaha daryeelka caafimaadka

Talooyin ku sahabsan soonka Islaamka ee Ramadaanta dhexdeedaSoonkaIslaamkaeesannadlahaah,eelafuliyobishaRamadaandhexdeeda,waxauudhakhtaradaiyoshaqaalahadaryeelkacaa-fimaadkasiinayaafursadnaadirahoolaguwanaajinayocaafimaadkabulshadamuslimiin-taahiyadoolasiinayotalooyinkusahabsancuntadawanaagsaniyowarbixinkusahabsancaadooyinkaxunxun,sidacabbistasigaarka.

SannadwalbawaxabilowgaRamadaantuuuhoreusoodhigmaa11maalmoodmarkalabarbardhigotaariikhdamiilaadiga,maadaamataariikhdaIslaamkuaytahaytaariikhdayax.Ramadaantusidaadaraadeedwaxaaykusoobeegmikartaaxilligaxagaagaiyoxilligajiilaalkalabadaba,taasoomarkalaeegomeeshaaandunidakaganaalloayaadugadhibbadantahayinlasoomoxilligaxagaagamarkalabarbardhigoxilligajiilaalka.

SoonkaRamadaantadhexdeedawaxakamidahtababarkanidaaminkaqofka.Sidaadara-adeedwaxaqofkamuslimkaahiuuRama-daantaoodhankasoomaainuuwaxcuno,cabbo,sigaarcabbo,hadalxunkuhadlo,sixunudhaqmo,iyougalmoodkaooridiisa/nin-keedawakhtigaudhexeeyacadceedsoobaxailaacadceeddhaca.

Qofkamuslimkaahwaxakuwaajibahinuusoomomarkauuamaayqaangaadho,iyadooshuruuddutahayinuucaafimaadqaboiyoinuuxiskiisudhanyahay.Kuwalagadhaa-faywaajibkainaysoomaanwaxakamidahdadkabuka,iyokuwacaadadaleh,uurkaleh,iyodumarkanaasnuujinaya

Haddiiqofkukamidyahaykuwalagadhaa-faywaajibkainaysoomaansababtooahxanuunaanlagabogsanooaansuurtogalkadhigaynininlasoomo,sidabukaankamaca-ankaqabaeeayqasabkutahayinaymaalinwalbaqaataaninsuliin,waalagadhaafaygebiahaanba–taasoomacnaheeduyahayinsoonkadhaafaaanlamagdhabayniniyadoolasoomayowakhtidambe.Haddiiqofkalagadhaafosoonkasababtooahxanuunwak-htigaabanah,uur,naasnuujiniwm,waainsoonkadhaafauuqofkumagdhaboisagoosoomayawakhtidambemarallamarkaaydhammaatoxaaladdakeentayinlagadhaafo.

MaadaamaRamadaanaytahaybilaadugumuhiimahdhammaanmuslimiinta,waxadhakhtaradaiyoshaqaalahadaryeelkacaafi-maadkuaylakulmidoonaanbukaannoaadurabainaysoomaanmuddadaasi.Waawaxcadinsoonkuuuwaxyeelokeenikaroxaala-dahaqaarkood,sidaadaraadeednaayIslaam-kakujirtoaqbalaadsuurtogalinaysainlaiskadaayosoonkahaddiiuuwaxyeelougaysankarocaafimaadkamustaqbalkadhowiyokafogba.

33

Lakulankabukaankamuslimkaahwaxaxaala-dahakorkuxusaneemarkaqofkamuslimkalagadhaafaywaajibkainuusoomo,ayunoqonkaraanaqoonwanaagsandhakhtaradaiyoshaqaalahadaryeelkacaafimaadkamarkaaylatalinayaanbukaankamuslimkaah.Intaamarkalagatagowaxawaxyaalahasoosocdalagudarikaraatalooyinkalasiinayodhakhta-radaiyoshaqaalahadaryeelkacaafimaadkamarkaaydawaynayaanbukaankamuslimkaah:

-Markauuyimaaddoxanuundegdegahiyokhatarcaafimaad/nafeedwaaloooggolyahay,marmarnawaabakuwaajibqofkamuslimkaahinuujabiyosoonkaoouumagdhabomaalintaasiwakhtidambe.

-Xanuunnobadanooaanlagabogsan(sidaxanuunnadaindhaha,diirka,iyoneerfayaasha)soonkusaamaynkumayeeshoamawaxyarayuukuyeeshaasidaadaraadeedwaalasoomikaraaiyadoohaddiiloobaahdolabed-delayodawoqaadashada.Haddiiayqasabtahayinlaqaatodawoqaybqaybahwaalasoomikaraaiyadoolayaraynayoqaybahalaqaadanayooolagadhigayohalamalabajeermaalintiiiyoiyadoodaawayntalawaafajin-ayowakhtigahabeenkii,markaasooqofkasoomanloooggolyahayinuusicaadiahwaxcunooowaxucabbo.Wixiikaleeefikiraheekusahabsandaawayntakaladuwan,waxaakhristahalootilmaamayaaqaybta”Su´aaloiyojawaaboguud”.

-Soonkalaftiisuwuxusaamaynjidhahaa-needkuyeelankaraaxanuunnadasaameeyawadnaha/xididdada,kelyaha,iyohabdhiskacaloosha/mindhicirradasidadhiigkarka,awooddakelyahaoohoosudhacdaiyoboog-calooleedda.Xataahaddiiaysuurtogaltahayinlagusoomoqaarkamidahxaaladahan,waxadhicikartainaansifiicanloogudulqaa-dankarinjidhahaan,gaarahaanbukaankawaayeelkaah.Waxanaaynoqonkaraanbuka-ankakuwaugugo´aankaadagrabitaankoodainaysoomaan.Marmarkaqaarkood,markaaywakhtidheerqaadatoinladejiyoxanuunaanlagabogsankarin,waxanidaamintadaawayn-taeewakhtigasoonkakahoraynoqonaysaamidaanlafulinkarinookhatarkeenikarta,sidaadaraadeednawaainlagulataliyaabuka-ankainaanusoomin.

-Markauurkalaleeyahayamalanaasnuuji-nayoqaadashadahooyadaeenafaqadaiyodareerahaayaago´aankaleh,ooxataahaddiilaoggolyahayinlasoomo,waxamarmarkaqaarkoodcaafimaadahaanuwanaagsanhooyadainaykafaa´iidaysatofursaddawak-htigakalelagusoomikaro.

34

-Baadhitankajidhka,sidabaadhitaankamalawadkaiyogudahadumarka,majabiyaansoonka.Baadhitaanadacaafimaadkasidatusaaleahaankaqaaditaankadhiiggaamabaadhitaanadaubaahaninxididkadawolagaqaatowaxaakhristahalootilmaamayaaqaybta”Su´aaloiyojawaaboguud”.Dawadalacabbokahorsawirkaraajaduwaykajooji-naysaaqofkainuusoomomaalmahahawshusocoto.Markaaynoqotobaadhitaanadaqorshaysan,waxahubaalahinbukaanbadaniaydoorandoonaanwakhtiaanhaynRama-daanta.Baadhitaanadadegdeggaahwaaindabcanaandibloodhigin.

Xaaladkastawaainlaguqiimeeyoxaaladahamarkaasjira,iyadoolaeegayosidabukaankuuuurabosoonka.Taloaadubadanhalkanlagumabixinkaro,laakiintusaaleyaashakorkuxusaniwaxaaysawirkabixinayaaninayjiraansharciyoIslaamkaahooilaalinayainsoonkuaanuwaxyeelougaysancaafimaadkabukaanka.

SoonkuwaamidkamidahshantatiireeIslaamka,Ramadaantunawaabilfarxadulehdhammaanmuslimiinta.Inlatixgeliyobaa-hidaiimaankaqofkabukaankamuslimkaahiwaxaaywanaajinaysaaaasaaskakalsoonidaooahqaybmuhiimahookamidahxidhi-idhkabukaankaiyodaryeelkacaafimaadka.Sidaadaraadeedfahamkaiyoaqoontuwaaumuhiimshaqaalahadaryeelkacaafimaadkaeelakulmabukaannomuslimiinah.Warbixindheeraadahookusahabsanarrintaniwaxaaykutaallaa”Iimaankaiyocuntada”.WixiifikiraheekusahabsanIslaamkawaxajaaliyaddamuslimiintaeemagaaladusoodhawaynaysaadhammaansu´aalahawaxanaaytaageerokagaysanaysaasidiilookordhinlahaafahankacodsiyadabukaanka.Eegwaliba”Xidhiidhomuhiimah”eehoosta

35

Xidhiidho muhiim ah

112Dhaawaca culus iyo xanuun khatar ah – garaac 112(sida wadne xanuun, neefsashada oo si deg-deg ah u adkaata, dhiigbax badan, shilbaa-buur iwm)

Sjukvårdsrådgivning(Talobixinta daryeelka caafimaadka)Tel: 1177Internet: www.1177.se (waxbixin ku sahabsan xanuuno iyo daawayn kala duwan)

Svenska Diabetesförbundet(Ururka dadka macaanka qaba Iswidhan)Box 1107 172 22 SUNDBYBERGTel: 08-564 821 00 E-mail: info@diabetes.seInternet: www.diabetes.se

Swedish Islamic Medical Association (SWIMA)(Ururka dhakhaatiirta muslimiinta ah)www.swima.com

Hjärt- och Lungsjukas Riksförbund(Ururka bukaanka wadnaha iyo sambabka)Box 9090102 72 STOCKHOLMTel: 08-55 606 200E-mail: info@hjart-lung.seInternet: www.hjart-lung.se

Sveriges Cancersjukas Riksförbund (SCR) (Ururka bukaanka kansarka) Box 7107 170 07 SOLNATel: 08-31 82 05 E-mail: info@cancersjukasriks.seInternet: www.cancersjukasriks.se

SLUTA-RÖKA-LINJEN (Sigaar joojinta)Tel: 020-84 00 00 (mobiil ha ka wicin)0771-84 10 10 (mobiil ka wac)E-mail: sluta-roka-linjen@phs.ki.seInternet: www.slutarokalinjen.org (halkan waxa aad ka helaysaa warbixin dhawr af ku qoran)

Tobakspreventiva enheten (TPE) i Örebro län (Qaybta ka hortagga tubaakada ee gobolka Örebro)Internet: www.regionorebrolan.se/tpe

Masaajidka ÖrebroBox 1811701 18 ÖrebroTel: 019-611 60 38 Internet: www.orebromoske.se

35

Xidhiidho muhiim ah

112Dhaawaca culus iyo xanuun khatar ah – garaac 112(sida wadne xanuun, neefsashada oo si deg-deg ah u adkaata, dhiigbax badan, shilbaa-buur iwm)

Sjukvårdsrådgivning(Talobixinta daryeelka caafimaadka)Tel: 1177Internet: www.1177.se (waxbixin ku sahabsan xanuuno iyo daawayn kala duwan)

Svenska Diabetesförbundet(Ururka dadka macaanka qaba Iswidhan)Box 1107 172 22 SUNDBYBERGTel: 08-564 821 00 E-mail: info@diabetes.seInternet: www.diabetes.se

Swedish Islamic Medical Association (SWIMA)(Ururka dhakhaatiirta muslimiinta ah)www.swima.com

Hjärt- och Lungsjukas Riksförbund(Ururka bukaanka wadnaha iyo sambabka)Box 9090102 72 STOCKHOLMTel: 08-55 606 200E-mail: info@hjart-lung.seInternet: www.hjart-lung.se

Sveriges Cancersjukas Riksförbund (SCR) (Ururka bukaanka kansarka) Box 7107 170 07 SOLNATel: 08-31 82 05 E-mail: info@cancersjukasriks.seInternet: www.cancersjukasriks.se

SLUTA-RÖKA-LINJEN (Sigaar joojinta)Tel: 020-84 00 00 (mobiil ha ka wicin)0771-84 10 10 (mobiil ka wac)E-mail: sluta-roka-linjen@phs.ki.seInternet: www.slutarokalinjen.org (halkan waxa aad ka helaysaa warbixin dhawr af ku qoran)

Tobakspreventiva enheten (TPE) i Örebro län (Qaybta ka hortagga tubaakada ee gobolka Örebro)Internet: www.regionorebrolan.se/tpe

Masaajidka ÖrebroBox 1811701 18 ÖrebroTel: 019-611 60 38 Internet: www.orebromoske.se

35

Xidhiidho muhiim ah

112Dhaawaca culus iyo xanuun khatar ah – garaac 112(sida wadne xanuun, neefsashada oo si deg-deg ah u adkaata, dhiigbax badan, shilbaa-buur iwm)

Sjukvårdsrådgivning(Talobixinta daryeelka caafimaadka)Tel: 1177Internet: www.1177.se (waxbixin ku sahabsan xanuuno iyo daawayn kala duwan)

Svenska Diabetesförbundet(Ururka dadka macaanka qaba Iswidhan)Box 1107 172 22 SUNDBYBERGTel: 08-564 821 00 E-mail: info@diabetes.seInternet: www.diabetes.se

Swedish Islamic Medical Association (SWIMA)(Ururka dhakhaatiirta muslimiinta ah)www.swima.com

Hjärt- och Lungsjukas Riksförbund(Ururka bukaanka wadnaha iyo sambabka)Box 9090102 72 STOCKHOLMTel: 08-55 606 200E-mail: info@hjart-lung.seInternet: www.hjart-lung.se

Sveriges Cancersjukas Riksförbund (SCR) (Ururka bukaanka kansarka) Box 7107 170 07 SOLNATel: 08-31 82 05 E-mail: info@cancersjukasriks.seInternet: www.cancersjukasriks.se

SLUTA-RÖKA-LINJEN (Sigaar joojinta)Tel: 020-84 00 00 (mobiil ha ka wicin)0771-84 10 10 (mobiil ka wac)E-mail: sluta-roka-linjen@phs.ki.seInternet: www.slutarokalinjen.org (halkan waxa aad ka helaysaa warbixin dhawr af ku qoran)

Tobakspreventiva enheten (TPE) i Örebro län (Qaybta ka hortagga tubaakada ee gobolka Örebro)Internet: www.regionorebrolan.se/tpe

Masaajidka ÖrebroBox 1811701 18 ÖrebroTel: 019-611 60 38 Internet: www.orebromoske.se

Epilogg.170370ÖrebroTel/Fax:019-6116038postadress:Box1811-70118Örebro

www.orebromoske.se