View
255
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
1/108
T.C.
UKUROVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
KURANDA KELME, KADER ve ECEL KAVRAMLARININ TAHLL
Abdullah ESEN
YKSEK LSANS TEZ
ADANA-2009
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
2/108
T.C.
UKUROVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
KURANDA KELME, KADER ve ECEL KAVRAMLARININ TAHLL
Abdullah ESEN
Danman: Do. Dr. Mustafa ZTRK
YKSEK LSANS TEZ
ADANA-2009
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
3/108
ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne
Bu alma, jrimiz tarafndan Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnda YKSEK
LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.
Bakan : Do. Dr. Mustafa ZTRK
(Danman)
ye : Do. Dr. Asm YAPICI
ye : Do. Dr. Muhammet YILMAZ
ONAY:
Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.
.././2009
Prof. Dr. Azmi YALIN
Enstit Mdr
Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge,
ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunundaki hkmlere tbidir.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
4/108
i
ZET
KURANDA KELME, KADER ve ECEL KAVRAMLARININ TAHLL
Abdullah ESEN
Yksek Lisans Tezi; Temel slam Bilimleri Anabilim Dal
Danman: Do. Dr. Mustafa ZTRK
Aralk 2009, 98 sayfa
Kendine has bir kavram dnyas olan Kuran, miladi yedinci yzyldaki
Arapann dil yapsna gre nazil olmutur. Bu adan nzul dneminde kullanlanArapann bilinmesi Kuran anlamada son derece neme sahiptir. Ayrca ayetlerin
siyak ve sibak ile kelimelerin asli anlamlar mutlak surette dikkate alnmaldr. Bu
almamzda, Kuandaki kelime, kader ve ecel kavramlarn yukardaki hususlar
erevesinde etraflca inceledik. Aratrmamzn konusunu tekil eden mezkr
kavramlar tercih etmemizin sebebi, sz konusu kavramlara Kurandaki kullanmnn
dnda anlamlar yklendii ynndeki tespitimizdir.Mesela kader kelimesi, insann deitirilemez aln yazseklinde anlalmtr.
almamzda kader kavramnn Kuranda bir eyi lmek, bimek, belli bir plan
dahilinde yapmak anlamlarnda kullanldn grdk. Bunun yannda Allahn ezelde
takdir ettii hkm eklindeki anlamn kelime kavram tarafndan karlandn
tespit ettik. ncelediimiz dier kavram olan ecel, belirli bir srenin sonunu ifade eder.
Bu sre, nceden takdir edildii iin kader ve kelime kavramlaryla dolayl da olsa
ilikilidir. Btn bunlarn neticesinde u sonuca vardk ki, Kurandaki herhangi bir
kelime ayetlerin sebeb-i nzulne, Mekki veya Medeni oluuna gre ok farkl
anlamlara gelebilmektedir. Bu itibarla bir kavram Kuranda getii her yerde ayn
anlama gelmemektedir.
Anahtar Szckler: Kader, Ecel, Kelime, l, lm, Sre.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
5/108
ii
ABSTRACT
IN THE QURN WORD (KALMAH), FATE (QADAR) AND TERM (AJAL)
OF THE CONCEPTS ANALYSIS
Abdullah ESEN
Master Thesis, Department of Basic Islamic Sciences
Supervisor: Do. Dr. Mustafa ZTRK
December 2009, 98 pages
The Qurn, which has a unique concept world, has revealed according to thestructure of Arabic language in the seventh century. From this point, knowing the
Arabic used at time of revelation is extremely important to understand the Qurn. In
addition, original meaning of the words must be taken into consideration with the help
of context. In this study, we have examined extensively the concepts of Word
(Kalimah), Fate (Qadar) and Term (Ajal) in the framework of the above considerations.
While we were studying this review, we looked up the Qur'n dictionary and classical
sources. Thats why we prefer these concepts of our study is our identification that
meanings of these word are used different from the definition of Qurn. For example,
the word fate, is understood as unchangeable destiny.
In our study, we found that the concept of fate a thing to measure, cut out, a
specific plan to do used in the Qur'n. Besides this, we detected that the other meaning
is pre-given divine provisions. And the other concept, term which we examined,
means end of a certain time. As this period was previously appreciated, it is related
with, concepts of fate and word albeit indirectly. This study we have concluded
that, during commenting of the Qurn, it is inevitable to take into consideration the
reasons/occasions of verses revelation and where and when verses revealed.
Keywords: Word (kalimah), fate (qadar), term (ajal), measure, death.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
6/108
iii
NSZ
Mslmanlarn en temel ve en salam din kayna olan Kurann anlalmas
ve yorumlanmasyla ilgili almalar neredeyse vahyin nazil olduu dnemden bu yanakesintisiz bir ekilde srmektedir. Kuran daha iyi anlamaya matuf almalar bugn
de devam etmekte ve bu almalardan nemli bir ksmnn Kurann kavram ve anlam
dnyasyla ilgili olduu dikkat ekmektedir. Esasen, Kuran salkl biimde anlayp
yorumlamann en temel koullarndan biri, onun kendine zg kelime ve kavram
dnyasndaki semantik alanlar doru tespit etmektir. Bilindii gibi Kuran Arapa
olarak nazil olmutur; ancak bu Arapa bugne deil on be asr ncesine aittir. Buhusus son derece nemlidir; nk dil/lisan canl organizma gibidir; canl
organizmadaki hcreler mesabesindeki kelimeler zaman iinde lr, onlarn yerine
baka kelimeler geer veya kimi kelimeler anlamsal dzeyde deiim ve dnm
geirir.
Genelde dil olgusuyla ilgili btn bu sreler phesiz Kuran dili iin de
geerlidir. Zira Kurandaki dil on be asr nceki Arap toplumunun konuup anlat
dildir; ancak Kuran bu dildeki birok kelimeye din ve ahlak ierikler yklemitir. te
yandan Kuranda belli bir anlamda kullanlan birok kelime ve kavram slam dnce
tarihi ierisinde yeni ve daha yerinde bir ifadeyle teknik anlamlar kazanmtr. te bu
nedenle, Kuran anlama ve yorumlama konusunda ilk ve otantik (sahih) anlam tespit
son derece nemlidir. Dier bir deyile, ilahi beyann mana ve mesajn doru anlayp
doru aktarma hususunda Kurandaki kelime ve kavramlarn nzul dneminde tad
anlam ieriklerini belirlemek zellikle tefsirde kargaay nlemek asndan hayati bir
neme sahiptir.
Temelde Kuran semantiiyle ilgili bu almamz drt blmden olumaktadr.
Giri ksmnda ilkin dil ve kltr olgusundan bahsedilecek, ardndan bir dilbilim
kavram olan semantik hakknda bilgi verilecektir. Daha sonra Arap dili ile Kuran dili
arasndaki yapsal benzerlikler ve farkllklar zerinde durulacak, sonrasnda ise slam
ncesi dnemde kullanlan baz kavramlarn Kurann mdahalesiyle ne gibi yeni
anlamlar kazand rnekler verilerek aklanmaya allacaktr.
almann ikinci blm Kelime kavramyla ilgilidir. Bu kavram Kuranda
birok kez gemekte ve farkl anlamlar iermektedir. Ne var ki Kelime kavram
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
7/108
iv
mtedavil Kuran meallerinin pek ounda dnleme yoluyla kelime diye evrilmi
ve dolaysyla hangi balamda hangi anlamda kullanld tespit edilmemitir.
almann nc blm Kader kavramyla ilgilidir. Bu blmde de yine
semantik andan Kader kavramnn Kurandaki anlam ve kullanm incelenmi,ayrca bu kavramn Kurandaki anlamyla Kelam terminolojisindeki yaygn anlam ve
kullanm arasndaki ilgi ya da ilgisizlik meselesine deinilmitir. Yine bu blmde
konunun Kelam ilmiyle ilgisinin kurulduu noktada farkl itikadi mezheplerin kader
anlaylarndan da sz edilmitir.
Drdnc blmde ise Ecel kavramnn Kurandaki anlam ve kullanm
zerinde durulmu ve bu erevede, Ecel kavramsal olarak insann teleyemeyecei vedeitiremeyecei bir lm ann m ifade eder? Bu anlamdaki eceli deitirmek
mmkn mdr? gibi sorulara cevap mahiyetinde aklamalarda bulunulmutur.
Bu almamda, konunun belirlenmesinden tezin nihayete erdirilmesine kadar
her aamada yol gsteren danman hocam Sayn Do. Dr. Mustafa ZTRKe, ayrca
almam esnasnda bana her konuda destek olan muhterem babam Ali ESENe
teekkr bor biliyorum.
Abdullah ESEN
Adana 2009
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
8/108
v
NDEKLER
NSZiii
KISALTMALAR LSTES..vii
BRNC BLM
GR
1.1.Aratrmann Konusu ve Snrlandrlmas....11.2.Aratrmann Amac ve Hedefi..11.3.Aratrmada Takip Edilen Yntem ve Temel Kaynaklar..21.4.Dil ve Anlambilim Balamnda Kurann Kavram Dnyasyla lgili Genel
Mlahazalar3
KNC BLM
KELME KAVRAMI
2.1. Kelime Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi...11
2.2. Kelimenin Kurandaki Anlam ve Kullanmlar...12
2.2.1. Hz. sa...14
2.2.2. Allahn Gemiteki Hkm Ya Da Ezel Prensibi..19
2.2.3. Allahn Vaadi..25
2.2.4. lh Kelm...27
2.2.5. Allahn Snrsz lmi ve Hikmetleri.....29
NC BLM
KADER KAVRAMI
3.1. Kader Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi.31
3.2. Kader ve Trevlerinin Kurandaki Anlam ve Kullanmlar....34
3.2.1. l, Miktar, Limit........35
3.2.2. Hkmetmek, Belirlemek ve Belli Bir l Dhilinde Yapmak....41
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
9/108
vi
3.2.3. Rzk ya da Geim mkanlarn Daraltmak..44
3.2.4. eref, Kymet, Ycelik.49
3.3. Kaderin Kelami-tikadi Anlam....52
DRDNC BLM
ECEL KAVRAMI
4.1. Ecel Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi....65
4.2. Ecel Kavramnn Kurandaki Anlam ve Kullanmlar.....71
4.2.1. Mutlak ve/veya Mukayyet Anlamda Sre....72
4.2.2. nsann mr Sresi ve/veya lm Vakti77
4.2.3. (nkrc) Toplumlara Tannan Sre .81
4.2.4. Kozmik Varlklara Tannan Belirli Sre ve Bu Srenin Sonu.84
4.3. Ecel Kavramnn Kelm-tikd Anlam Alan.....84
SONU...89
KAYNAKA.....93
ZGEM..98
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
10/108
vii
KISALTMALAR LSTES
a. mlf. : Ayn Mellif
b. : Bin, bn.
Bkz : Baknz
ev. : eviren, tercme eden
DA : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi
Hz. : Hazreti
nr. : Nereden
. : lm tarihi
REV : Ribat Eitim Vakf
s. : Sayfa
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
trs. : Bask yeri yok
vb. : Ve benzeri
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
11/108
1
BRNC BLM
GR
1.1. Aratrmann Konusu ve Snrlandrlmas
Bu almann tematik alan Kuranda geen kelime, kader ve ecel
kavramlarnn anlamsal adan incelenmesiyle snrldr. Bu konuda alma yapmay
tercih etmemizin sebebi, sz konusu kavramn Kurandaki anlam ve kullanm ile
slam dnce geleneindeki ve hatta gnmzdeki yaygn anlam ve kullanm arasnda
birtakm farkllklar bulunduu ynndeki tespitimizdir. Bilindii gibi kaza ve kaderkonusu slam dnce tarihinde teden beri tartlm ve her ne kadar gerek mahiyeti
hakknda son sz sylenememise de Mslmanlarn byk ounluu tarafndan kader
genelde deimez ilahi takdir, zelde ise insann deimez aln yazs eklinde
anlalmtr. Hlbuki bu kelime Kuranda bir eyi lmek, belli bir dzene koymak
veya belli bir plan dhilinde yapmak gibi manalarda kullanlmtr. Kurana
bakldnda nceden verilmi ilh hkm eklindeki anlam kaderden ziyade
kelime kavramnn karldr. Zira birok ayette kelime kavram imdiye tekaddm
eden ilh sz, hkm anlamlarnda kullanlmtr. Ecel kavram ise belirli bir srenin
dolmasn ifade eder. Dolaysyla ecel de bir lde kelime ve kader kavramlaryla
ilikilidir.
almamzda bu anlam an ortaya koyarken Kurandaki kelime ve
kavramlara asl anlamlarndan farkl manalar verilmemesi gerektiini vurgulamaya
altk. Bu almaya konu olan kavramlar etimolojik ve semantik adan incelerken
bu kavramlarla anlam ilikisi bulunan dier baz kelime ve kavramlara da atfta
bulunduk. Bylece ayn veya yakn manalar tayan farkl kelimelerin Kurandaki
kullanm keyfiyetleri hakknda bir fikir edinilmesini amaladk.
1.2. Aratrmann Amac ve Hedefi
Bu almann amac Kuranda geen kelime, kader ve ecel kavramlarn
semantik adan ela almak, dolaysyla ilgili kavramlarn anlam ierikleri hakknda
salkl bir bilgi ve izah sunmaktr. Bu ama gerekten ok nemlidir; nk
gnmzde birok Kurn kavramn yanl veya en azndan isabetsiz ekilde
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
12/108
2
anlamlandrldna tank olunmakta ve bu durum Kurann mana ve mesaj hakknda
birtakm yanl anlaylarn domasna yol amaktadr. Bunun iindir ki almamzda
sz konusu kavramlar tahlil ederken bunlarn temel anlamlarnn dnda baka
anlamlar ihtiva eden farkl kullanmlarnn da bulunduunu vurguladk. ByleceKuran okumalarnda metnin sadece bir boyutuna ynelmenin salkl anlam ve
yorumlara engel olacana iaret etmeye altk. Ksacas bu almada Kuran
kavramlarnn tarihi seyir ierisinde urad anlam deimelerini bilmenin tefsir
faaliyetinde ne kadar nemli olduunu ortaya koymay amaladk.
1.3. Aratrmada Takip Edilen Yntem ve Temel Kaynaklar
Kuran anlama ve yorumlamada eitli metotlar uygulanmaktadr. Bunlardan
biri konulu tefsir metodudur. Esasnda bu yntem primitif ekliyle Hz. Peygamber
zamannda da mevcuttu. Zira murad- ilhinin herhangi bir konuda ne olduunun tam
olarak anlalamad durumlarda Hz. Peygambere bavuruluyor ve onun verdii
cevaplar da konulu tefsir diye tabir edilen metodun ilk nvelerini tekil ediyordu. Bir
kavramn ya da bir konunun derinlemesine incelenerek tavzih edilmesi demek olan
konulu tefsir, kelimelerin anlam deimelerini inceleyen ve ilm bir disiplin olarak
sistemlemesi yeni saylabilecek semantikle yakndan ilikilidir.
Biz de bu almada Kuranda kelime, kader ve ecel kavramlarn
anlamsal adan tahlil ederken konulu tefsir metodundan faydalanmaya altk. Ayrca
sz konusu her kavramn yannda bunlarla ilgili baka birtakm kavramlara da
atflarda bulunduk. Ancak bunlar esas konumuzu anlamaya yardmc olacak dzeyde
ele aldk. zetlemek gerekirse, ayr blmde incelediimiz kelime, kader ve
ecel kavramlarn hem semantik hem de tematik adan tahlil etmeye altk. Bu
balamda sz konusu kavramlarn Kurandaki farkl anlam ve kullanmlarna
gemeden nce szlk anlamlarn aktardk.
Semantik tahlil aamasnda, Kurann kavramlarna ynelik olduu iin
ncelikle Rb el-sfahnnin (. 502/1108[?]) el-Mfredt, Ebl-Ferec bnl-
Cevznin (. 597/1201) Nzhetl-Aynin-Nevzr, Semn el-Halebnin (.
756/1355) Umdetl-Huffz, Mecdddn el-Frzbdnin (. 817/1415) Besiru
Zevit-Temyzi gibi klasik Kuran szlklerine bavurduk. Bunun yannda Eb Cafer
Muhammed b. Cerr et-Tabernin (. 310/923) Cmiul-Beyn, Eb shk es-
Salebnin (. 427/1036) el-Kef vel-Beyn, Ebl-Hasen el-Mverdnin (.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
13/108
3
450/1058) en-Nket vel-Uynu, Ebl-Ksm ez-Zemahernin (. 538/1144) el-
Kef an Hakikit-Tenzli, Beavnin (. 516/1122) Melimt-Tenzli, Ebl-
Ferec bnl-Cevznin (. 597/1201) Zdl-Mesri, Fahreddn er-Rznin (.
606/1210) Mefthul-ayb, Eb Abdillah el-Kurtubnin (. 671/1273) el-Cmi liAhkmil-Kurn gibi klasik tefsir kaynaklarndan da nemli lde yararlandk.
Bunlarn dnda zellikle Muhammed Thr b. run et-Tahrr vet-Tenvr, Elmall
Muhammed Hamdi Yazrn Hak Dini Kuran Dili ve Hayreddin Karaman, Mustafa
arc, brahim Kfi Dnmez ve Sadrettin Gmten oluan bir komisyonun telif
ettii Kuran Yolu adl tefsirleri de kaynak olarak kullandk. Ayrca konuyla ilgili hadis,
kelam gibi dier alanlara ait klasik kaynaklarn yannda aratrma konumuzla ilgili tez
ve makale dzeyindeki ilm almalardan da faydalandk.
1.4. Dil ve Anlambilim Balamnda Kurann Kavram Dnyasyla lgili Genel
Mlahazalar
Kuran metafiziksel kayna itibariyle ilh, fizik ve somut haliyle Arab bir
kelamdr. Daha ak bir ifadeyle, Kuran Allahn insanla sylemek istediklerini belli
bir dilin kelime ve kavram kalplar iinde formle ettii bir hitaptr. Bu itibarla Kuran
lisn/dilsel bir metindir. Bu noktada dil denilen eyin ne olduunu sorgulamak
durumundayz. Bilindii zere dil bir iletiim dizgesidir. nsanlar arasnda konumay
ve iletiimi salamas nedeniyle ilk planda salt bir iletiim arac olarak
deerlendirilebilir. Ancak byle bir deerlendirme dilin toplumsal yaamdaki hayati
nemini yadsmay gerektirmez. nk dilin tarihe kltre ve medeniyete ok nemli
katklar vardr.1
En genel erevede dil, dnce, duygu ve isteklerin bir toplumda ses ve anlam
ynnden ortak kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlmasn salayan ok ynl,
ok gelimi bir dizge olarak ifade edilebilir.2 Bu adan dili oluturan esas unsur sosyal
hayattr, denebilir.3 Dile bir dnce eylemi olarak bakldnda ise onun benlii
biimlendiren, bilinaltnn derinliklerine uzanan balca insan ilev olduu
sylenebilir.4 Esasen bireyin bu insan ilevi bir sosyal hayat ierisinde ifadesini bulur.
te bu sosyal hayatn ierisinde insanlar gerek ihtiyalarn ifade ederken, gerekse bir
bakas ile diyaloga geerken kullandklar yegne ara dildir. Konuma yeteneinden
1 Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, stanbul 1999, s. 135.2 Doan Aksan,Her Ynyle Dil, Ankara 1995, s. 55.3 Kaplan, Kltr ve Dil, s. 139.4 Berke Vardar,Dil Biliminin Temel Kavram velkeleri,stanbul 1992, s. 2.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
14/108
4
yoksun olan sar ve dilsiz insanlar da konuma dilinden farkl iaretler ve hareketler
yapmak suretiyle kendi aralarnda iletiim kurarlar. Bu da onlarn kendi dnyalarna ait
bir dil kullandklar anlamna gelir.
Her dilin kendi zelliklerine ait cmle yaps, kelimeleri ve alfabesi vardr.
Btn diller, ister sesbilim ister szdizim ya da anlambilim (semantik) alan olsun,
kendi dillerine ait yaplarn korurlar. rnein Trkenin sesbilim dzlemine
baktmzda hibir szcn banda iki nszn art arda geldiine tank olmayz.
Bununla birlikte farkl milletlerin ve rklarn savalar, gler vb. eitli sebeplerle
birbirlerine yaknlamas sonucu dil, kltr, medeniyet gibi birok alanda etkileim
meydana gelmitir. Yaplan almalarla diller arasndaki akrabalk kefedilince dilcilerkkenbilim(etimoloji)almalarna arlk vermilerdir.5
Dil almalarnda bir szcn hangi kke dayandn, yerli mi yabanc m
olduunu, balangta hangi kavram yanstt, ne gibi gelimeler gsterdii gibi
konular aydnlatmaya ynelen etimoloji ile ilgili aratrmalarda kesinlie varlmas g,
hatta olanakszdr.6 nk dil, bir anda dnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiik
alardan baknca farkl nitelikleri ortaya kan, bugn bile baz srlarnanlayamadmz byl bir varlktr.7
Dilin konuma ve yaz olmak zere iki farkl hususiyeti vardr. Bu iki zellik
arasnda ayn eyi ifade etmelerine ramen bir uyumsuzluk sz konusudur. nsanlarn
konutuu dil durmakszn deiirken, kayt altna alnan yaz olduu gibi korunur.
Sesler yazl gstergelerden syrld zaman ise ortada her an deiebilen birtakm
kavramlar kalr.8
Deiim her eyde olduu gibi dilde de kanlmaz bir durumdur. unu
rahatlkla syleyebiliriz ki her dil her an bir deiim ierisindedir.9 Dilin srekli bir
deiim iinde olmas kelimelerin anlamlarn da dorudan etkilemektedir. Mesela,
Arapa ganimet kelimesi koyun anlamna gelen anem kelimesiyle kktetir. Bu
kelime nceleri dman kabilelerinin koyun srlerini zorla almak anlamnda
kullanlrken zaman ierisinde savalarda dmandan alnan her trl mal anlam
5 Fatma Erkman Akerson,Dile Genel Bir Bak,stanbul 2000, s. 42.6 Aksan,Her Ynyle Dil, s. 375-376.7 Aksan,Her Ynyle Dil, s. 11.8 Ferdinand de Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, ev. Berke Vardar, stanbul 1998, s. 60-67.9 Andre Martinet,levsel Genel Dilbilim, ev. Berke Vardar, stanbul 1998, s. 197.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
15/108
5
kazanmtr. Bununla birlikte kelimelerin sahip olduu manalar ne kadar ok ve izafi
olursa olsun, bunlardan birisi dildeki ilk ve asl manaya tekabl eder.10
Dilbilimde kelimelerin anlam alanlarn incelemeye semantik ad
verilmektedir. Dier bir ifadeyle, semantik, dilde anlam konusuna ynelen, dili anlam
bakmndan ele alan, gsterge ya da iaretlerle gsterilen arasndaki ilikiyi inceleyen
bilim dalna denir.11 Semantik anlambilimi olduuna gre, dildeki anlaml en kk
yap olan kelimelerle ilgilenecektir. Kelimeler dilin temelini oluturur. te semantik de
dilin temelini oluturan kelimeleri ayrntl bir ekilde tahlil ederek, ifade ettikleri
anlam doru olarak tespit etmeye alr. Semantik biliminde esas olan kelimenin
bozulmam, asl manasn ortaya koymaktr.12
nk bir dildeki kelimeler tarihselsrete yeni anlamlar kazanrlar ve eski anlamlarndan bir ksmn veya ounu
kaybederler. Bu nedenle, tefsir aratrmalar asndan bakldnda Kuranda geen
kelimelerin asl ve izaf (lgav ve stlah) manalar arasndaki farklar ile bu iki farkl
mana boyutunun ortaya kt dnem(ler)in tespit edilmesi, ayrca kelimelerin anlam
hayatlarnn dikkate alnmas ve ilgili ayetlerin bu erevede anlalmas son derece
nemlidir.13
Bir dilin anahtar terimleri zerine yaplan tahll almaya da semantik
denebilir. Bu tr bir alma sadece konuma vastas olarak deil o toplumun dnya
hakkndaki dncelerinin de aleti olarak, o dili kullanan halkn gr ve dncelerini
renmek iin yaplr. Bu anlamda semantik, bir toplumun, belli bir zaman dilimindeki
hayat anlaynn ne olduu ile ilgili bir almadr. Bu alma da o milletin kulland
dilin anahtar kavramlarnda bulunan kltrel dncelerin metodolojik analizi yaplarak
yrtlr.14
Kltrel dncelerle din dnceler arasnda sk bir ba vardr. nk din de
kltr de sosyal hayatn vazgeilmez unsurlarndan biridir. Bu adan, toplumun
kabullenmi olduu din dilinin de o toplum tarafndan anlalr olmas gerekir. Kald ki
10 Necip ok, Genel Dilbilim, Ankara 1947, s. 69-7511 Ahmet Cevizci, Felsefe szl, stanbul 2002, s. 927.12 Ali Galip Gezgin, Tefsirde Semantik Metod ve Kuranda Kavm Kelimesinin Semantik Analizi,stanbul 2002, s. 107-108.13 Yusuf Ick, Kuranda Temel ki Kavram: Tevil ve Mteabih, Seluk niversitesi lahiyatFakltesi Dergisi, Cilt: XVIII, Konya 2002, s. 18-19.14 Toshihiko zutsu, Kuranda Allah vensan, ev. Sleyman Ate, stanbul trs., s. 16-17.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
16/108
6
din ifadelerin ou anlamakta zorluk ekmeyeceimiz ifadelerdir. Hatta denebilir ki bu
ifadeler gnlk konuma dilimizle byk oranda rtrler.15
nsanlar iin ak bir beyan olan Kurann anlalmasnda herhangi bir glk
bulunmamas gerekir. ayet bu konuda bir glk varsa, bunun balca sebeplerinden
biri, ayetleri adeta tablet zmler gibi paralayp kendi i btnlnden ve ayn
zamanda Kurandaki genel anlam ve kavram btnlnden kopuk ekilde
yorumlamaya kalkmaktr. Mesela, Allah dileseydi sizi tek bir mmet yapard. Ama O
istediini saptrr istediini doru yola iletir. Andolsun ki ilediklerinizden hesaba
ekileceksiniz.16 mealindeki ayeti anlayp yorumlarken, insann sorumluluuna ilikin
ifadeyi gz ard edip salt Allahn dilemesinin (meiet) n plana karlmas, kulunfillerinde zorunlu olduu ve/veya ilh icbar altnda bulunduu dncesini hakl
klacaktr.17 O halde, bilhassa ayet ve siyak-sibak btnln dikkate almak, ayrca
tarihsel arka plan bilgisine vakf olmak ve dolaysyla Kuran kavramlarn nzul
dnemindeki anlamlarn aratrmak tefsir faaliyetinin olmazsa olmaz artlardr.
Bu balamda Kurann asl ekliyle yazl bir metin ya da bildik anlamda bir
kitap deil, ifahi bir hitap olduu da hatrlatlmaldr. Bu husus ok nemlidir; nkyazl metin ile szl metin, dolaysyla yaz dili ile konuma dili arasnda ok ciddi
farklar vardr. Her eyden nce yaz dilinin canl muhataplar yoktur; dolayl ve hayali
muhataplar vardr. Oysa konuma dilinin canl muhataplar mevcuttur. Yaz diline yn
veren hususlar normatif dilbilgisi kurallar iken konuma diline yn veren saik
muhataplarn durumlar ve idrak dzeyleridir.18
Kuran asl ekliyle ifahi bir hitap olduu iin, Mushaftaki tertip allmndnda bir yap arz eder. Gerek dil ve slup gerekse tertip bakmndan masa banda
telif edilmi eserlerden tamamen farkl olan Kuran metni tematik bir btnlk
arzetmez. nk Kuran yaklak yirmi yl boyunca diyalektik biimde canl bir
diyalog ortamna, yani pratik hayatn tam ortasna peyderpey nazil olmutur. Bu
nitelikte nazil olan bir metinde tematik ve sistematik bir btnlk bulunmamas gayet
15 Turan Ko,Din Dili, Kayseri 1995, s. 214, 255-256.16 Nahl, 16/93.17 Ramazan Altnta, Kuranda Hidayet ve Dalalet, Konya 1997, s. 24-25.18 Mehmet Grmez, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu, Ankara1997, s. 164.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
17/108
7
doaldr. Bununla birlikte, Kuran temel ilkeler ve mesajlar asndan kendi iinde bir
btnlk arz etmektedir.19
lk ve asl ekliyle bir kelam (sz) ya da ifh bir hitap olan Kuran metninin
yaz ile tespit edilmesi bu metnin evrensel erevede anlamaya konu edilmesi demektir.
Bu ekilde yazarndan ayrm bir sz ya da bir metin artk yorumun, yani bakalarnn
yapaca sbjektif deerlendirmelerin konusudur. Deerlendirmenin znel olmas
elbette nesnel anlamann imknszln ifade etmez. Bu balamda semantik tahlil,
zellikle balang itibariyle ifh olan beyanlar iin, metinde gze arpmayan
anlamlar ortaya karmada mutlaka dikkate alnmal ve kelimelerin filolojik tahlilleri
yaplrken esas ve izf manalar da ortaya konulmaldr.20
te yandan Kuran dilininedeb bir konuma dili olduu ve bu zelliinden dolay mecaz, kinaye, istiare, tebih
gibi sz sanatlarn ihtiva ettii, dolaysyla Kurandaki lafzlarn anlalmasnda bu sz
sanatlarn konu edinen belgat ilmine vukufiyetin tefsirde son derece nemli bir husus
olduu bilinmelidir.21
Kuran, daha nce de belirtildii gibi Arap diliyle nazil olmutur. Dolaysyla
Kuran metni Arap toplumunun dil dnyasna, Arap dilinin miladi yedinci yzyldakiyapsna uygun biimde ifade edilmitir. Bu nedenle Kuran anlama ve yorumlamada
Arap dilinin nzul dnemindeki kullanmn dikkate almak gerekir.22 Dier bir deyile,
Kuran dil ve kavram dzeyinde salkl ekilde anlamak iin, miladi yedinci
yzyldaki Araplarn dilbilime ilikin sembollere verdikleri anlamlar doru
anlayabilmek arttr.23 Kald ki zaman, anlamn en kuvvetli badr.24 Burada unu da
ifade etmek gerekir ki, vahyin toplumsal dnce tarzn deitirme, yani yeni inan ve
deerlere ynlendirme amac, dilin semantiine mdahale etmeyi, anlam snrlarn
daraltma ve geniletmeyi gerektirmitir. nk zihniyet deiimi ancak dilde yeni bir
anlam evreni kurmakla mmkndr.25
Dier taraftan, Hz. Peygamber ve ilk Mslman nesillerin Kurana ilikin
yorumlar ve grlerini ieren merv tefsir Kurann zellikle ne dediini, dolaysyla
ne denmek istediini anlayp kavrama hususunda vazgeilemez bir bavuru kaynadr.
19 Halis Albayrak, Kurann Btnl zerine, stanbul 1996, s. 20, 23.20 Ahmet Kele,Hadislerin Kurana Arz, stanbul 1998, s. 134.21 Nusrettin Bolelli,Belgat(Arap Edebiyat Bilgi ve Teorileri), stanbul 1993, s. 7.22 Dcane Cndiolu, Kuran evirilerinin Dnyas, stanbul 2005, s. 30.23 Muhammed Esed, Kuran Mesaj: Meal-Tefsir, ev. Cahit Koytak-Ahmet Ertrk, stanbul 1996, I. 23.24 Dcane Cndiolu, Kuran Anlamann Anlam, Ankara trs., s. 106-110.25 Nadim Macit, Kelamnlevsellii ve Gnmz Kelam Problemleri, zmir 2000 s. 61.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
18/108
8
Dolaysyla ilk elden kaynaklara bavurmadan yaplan tefsir ve tevil almalar,
Kuran bidayetinden bu yana devam eden anlama geleneinden kopuk bir ekilde ele
almay kanlmaz klacacak bu da yorumlarn objektiflikten uzaklamas gibi menfi bir
sonu douracaktr.
Kuran yorumlarnda znellii mmkn olan en dk seviyeye ekebilmek iin,
metnin i dzeni de dikkate alnmaldr. Zira daha nce de belirtildii gibi Kuranda
konular blmler ve balklar halinde ilenmez. Belli konular mstakil olarak ele
alnm izlenimi verseler de, siyak ve sibak erevesi ierisinde Kurann dier
konular ile dorudan ya da dolayl olarak ilikilidir. Bundan dolay Kurann bir birimi
sadece bir konuya mnhasr deildir. Bazen ok ksa bir ekilde bahsettii bir meseleyi,baka bir yerde tafsilatl olarak verebilmektedir. Kelimelerin Kurann kendi dil ve
kavram sistemi ierisinde kazandklar yeni manalar ortaya koymak iin metin btncl
bir yaklamla ele alnmaldr.26
Gelinen bu noktada bir kez daha vurgulayalm ki Kurann kelime ve kavram
dnyasnn semantik tahlili son derece nemlidir. Semantik tahlil bize Kurandaki
anahtar kavramlarn anlam katmanlarn kefetme ve bu kavramlarn tarihsel srete netr izaf (stlah) anlamlar kazandn bilme imkn verir. Ayrca Kuran ayetleri
arasnda bir anlam a oluturmay da kolaylatran semantik tahlil sayesinde bir ayete
verilen anlam ile dier ayetlerin anlam uzlatrlabilmektedir.27
Kurandaki kelime ve kavramlarn anlamn incelerken dil ve toplum
balamnda vahyin nzil olduu tarihsel vasattaki kltr de dikkate almak gerekir.
nk dili var eden toplumun kltrdr. Bu nedenle Kurann nazil olduu ortam okiyi bilinmelidir. Dilin kltrel dokusunu anlamadan ne Arapa yazlm bir edeb eseri
ne de Kuran anlamak mmkndr.28 Arapann zelliklerinin ve Kuranda kullanlan
kelimelerin nzul dneminde hangi anlamda kullanldklarnn bilinmesi daha nce de
iaret ettiimiz gibi Kuran anlamada olmazsa olmaz artlardandr. Bu adan, Arap
dilini bilmek, tefsirin n art olarak dnlmelidir.29 Ancak burada, genel anlamda
Arapa bilmekten ziyade Kurann nazil olduu miladi yedinci yzylda kullanlan
26 Albayrak, Kurann Btnl zerine, s. 155-157.27 Gezgin, Tefsirde Semantik Metod, s. 320-321.28 Soner Gndzz, Arapada Kltr Dil likisi: Arapann Yaplanmas ve Alglanmasnda Etkineler,Din Bilimleri, V/2 (2005), s. 219-22029 Albayrak, Kurann Btnl zerine, s. 136.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
19/108
9
Arapay bilmek gerektii zellikle belirtilmelidir.30 Zira Kurann nzlyle birlikte
Arapada nemli lde semantik deiimler olmu, kelimeler anlam itibariyle cahiliye
dnemi ve cahiliye sonras olarak kategorize edilmeye balanmtr. Kuran nzul
dneminde herkesin bildii birok kelimeyi yeni manalar ykleyerek kullanmtr.
Kurann farkl kavramsal ierik kazandrd kelimelerle ilgili bir rnek
vermek gerekirse, bu konuda akla gelen kelimelerden biri kefera ve mtaklardr. Bu
kelimenin Arap dilindeki karl, teekkr etti anlamndaki ekerann zdddr.
Yani, bir kiinin yapt iyilie kar teekkr yerine nankrlk etmektir. Kuranda
kefera kelimesi ile Allah kelimesi arasnda ok sk bir iliki kurulmu ve bu kelime,
herhangi bir kiiye nankrlk etme anlamndan syrlarak Allaha kar nankrlkanlamna dnmtr. Kelime, semantik olarak bir anlam deiikliine daha
uramtr. yle ki Allahn verdii nimetleri insanlara hatrlatan Kuran, bunun
karlnda Allaha minnettarlk yani kr talep etmitir. Bu durum, Allahn varln
kabul anlamnda imann balangcn ifade eder. te bu kullanmda kefera kelimesi
ile kfr ve kfir gibi trevleri dildeki eski ve asl manasn yava yava kaybederek
teknik bir anlam kazanm ve Medine dneminin son blmlerinde nazil olan ayetlerde
kfir kelimesi mminin zdd, yani inanmayan, inkr eden anlamn ifade
etmeye balamtr.31
Arap dili ve Kuran balamnda semantik deiime dair baka bir rnek de
takv kelimesidir. Cahiliye dneminde din bir iermesi bulunmayan takv
kelimesi, tehlikeli eylerden korunma anlam tayordu. Mekke dneminde zellikle
slamn yaylmaya balad zamanlarda takv ahiretin varlna inanma uurunu32
ifade ederken, daha sonralar Allaha yakn olma, Allaha saygda kusur etmeme
gibi anlamlar kazand.33 Bunun yannda baz kavramlar eski anlamlarn muhafaza etti,
bazlar da dier kavramlarla ilikilendirilerek yeni anlamlar kazand. Szgelimi, slam
ncesi dnemde, asilzade bir insan ifade eden kerm kelimesi, slamdan sonra da
asillik anlamn korudu. Araplarda kerm olmann ls, msriflik dzeyinde
cmert olmak demekti. Kuran ise, Allaha gre sizin en kerm olannz, kukusuz en
30 Cndiolu, Kuran evirilerinin Dnyas, s. 52.31zutsu, Kuranda Allah vensan, s. 29-30.32 Mide, 5/2.33zutsu, Kuranda Allah vensan, s. 298-299.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
20/108
10
ok takv sahibi olannzdr.34 diyerek, -Araplarn hi dnemeyecei ekilde-
kerm (asil) olmay takvl olmaya balad.
Son olarak, Kurann dil ve kavram dnyasyla nemli bir konuya daha iaret
etmek gerekir. Daha nce de belirtildii gibi, Kurandaki dil Hz. Peygamber devrindeki
Arap toplumunun kulland dildir. Bu gerek Kuran anlama ve yorumlamann
ncelikle nzul dnemindeki Arap dilinin imkn ve snrlar dhilinde gerekleen bir
faaliyet olmasn gerektirir. Ancak u da var ki dil, bir iletiim arac olmaktan ok daha
fazla bir eydir. Bunun iindir ki nl filozof Heidegger, Dil dncenin meskenidir
demitir. Bu adan bakldnda, Kurandaki dil Arapa olmann ok tesine uzanr.
Dolaysyla Kurann salt bir metin olarak linguistik ve analitik almnn yaplmas,asl mana ve mesajn kavranmas sonucunu vermez. Kuran dilinin anlam ve kavram
dnyasna nfuz edebilmek iin, bu dilin Arapa olu keyfiyetinin dndaki mahiyetini
de kavramak gerekir. Tam bu noktada Kurann din bir metin olduu hatrlanmal ve
din dilinin mant iyi kavranmaldr.35
Din dili, en ksa tarifiyle, yaayan imann dilidir. Bu tarif erevesinde denebilir
ki din dili mminlerin duygu, dnce ve yaam tarzlarna yn veren temel bak asnformle eden bir dildir. Bu bakmdan din dilini tecrb dnyaya iaret eden ve/veya
tanmlar arasnda bant kuran analitik bir dil olarak deil nihai mukadderatmza
ilikin kanaatlerimizin ifade edildii bir dil olarak grmek gerekir. Bir telakkiye gre
din dili, olgu ve olaylar dnyasnn kat nesnel gerekliinin tesindeki derunlie
ilikin bir keif tecrbesi yaratma zelliine sahip olan ve ayn zamanda insanda huu
duygusu yaratan bir dildir.36 Bu yzdendir ki din diliyle ifade edilen nermeler mantk
nermeler gibi zihinsel ilemlerle dorulanmaya ak deildir. Ama bu keyfiyet,
mantk pozitivistlerin iddia ettikleri gibi, din nermelerin bo ve anlamdan yoksun
olduu anlamna gelmez.37
34 Hucurt, 49/13.35 Mustafa ztrk,Meal Kltrmz, Ankara 2008, s. 16.36 Ko,Din Dili, s. 7-9.37 ztrk,Meal Kltrmz, s. 17.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
21/108
11
KNC BLM
KELME KAVRAMI
2.1. Kelime Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi
Kelime, szlkte yaralamak, tesir etmek anlamna gelen kelm kknden
tretilmi bir isimdir. Kelm iki duyu organndan biriyle alglanan etki anlamna gelir
diyen Rb el-sfahnnin (. 502/1108[?]) bu balamdaki ayrmna gre kelmin
etkisi gzle, kelamn etkisi ise kulak vastasyla alglanr.38 Nahiv ilminde Bir
manaya delalet den lafz diye tanmlanan kelime, herhangi bir zaman kipindenbamsz ekilde bir manaya delalet ettiinde isim, manaya delaletinde bir zaman
kipine bal olduunda fiil, tek bana bir anlam tamadnda ise harf adn alr.
Bunun yannda, alfabenin harflerinden her birine ve harflerden oluan anlaml bir lafza
kelime dendii gibi, btn bir kaside veya hutbe de mecazi olarak kelime diye
isimlendirilir.39
lk bakta eanlaml gibi gzkmekle birlikte birbirine yakn anlamlar tayankelam, kelim, kelime ve kavl szckleri arasnda birtakm nanslar mevcuttur. yle ki
kelam hem bir nazma sahip olan lafzlar hem de manalar iin kullanlr. Nahivcilere
gre isim, fiil, harf trnden her bir lafz kelam vasf tar. Birok Kelam limine gre
ise kelam ancak muhtelif unsurlardan oluan ve anlam tayan cmleler iin kullanlr.
Bu yzden kelam kavlden daha zel olma vasf tar. Kavl, kelamclara gre lafzlar
ifade etmek iin kullanlr. Kelime ise btn bu farkl sz eitlerini, hem cmlenin
elerini oluturan isim, fiil ve edatlar hem de bunlarn diziliinden oluan cmleleri
ifade etmek iin kullanlr.40
Ebl-Ferec bnl-Cevznin (. 597/1201) aktard bilgiye gre dilcilerin
stlahnda kelam, bir mana ieren (mfd) veya iermeyen (gayr-i mfd) szler iin
kullanlr. Nahivciler ise kelam sadece anlaml sz iin kullanrlar; anlam tamayan
szler iin kullandklarnda ise, mhmel, metruk, gayr-i mfd ve gayr-i
mstamel gibi bir sfatla takyit ederler. Kelimeye gelince, dilciler bu lafz az veya ok
38 Ebl-Ksm Hseyin b. Muhammed Rb el-sfahn, el-Mfredt f Garbil-Kurn, stanbul 1986,s. 660.39 Cemlddn Muhammed b. Mkerrem bn Manzr,Lisnl-Arab, Kahire 2003, VII. 720.40 Ahmed b. Ysuf Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz f Tefsri Erefil-Elfz, Beyrut 1993, III. 494.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
22/108
12
sayda sz ifade etmek iin kullanrlar. Mesela, kle flnn f kelimetih (filan kii
kelimesinde dedi ki) ibaresinde geen kelimeden maksat, sz konusu kiinin kasidesi,
mektubu veya hutbesidir.41
Baheddn bn Akl (. 769/1367), kelimenin anlaml bir tek lafz eklindeki
tanmyla herhangi bir manaya delaleti olmayan lafzlardan ve tekil olmasyla da
kelamdan ayrldn, kelamn tekil olmayan manalara da delaleti bulunduunu ifade
etmitir. slam felsefecileri de bir manaya ve bu manann iinde gerekletii zamana
vurgu yaparak kelimeyi, bir zaman dilimi iinde belirli olmayan bir konuya ait manaya
delalet eden lafz eklinde tanmlamlar, Yrd kelimesinin gemi zamanda
herhangi bir kimsenin yrdne delalet etmesini buna rnek gstermilerdir.Mantklar ise kelimeyi belli bir zamanda belli olmayan bir eyin manasna delalet
eden isim veya fiil trnden lafz diye tanmlamlardr.42
Kelime lafz Kuranda tekil ve oul olarak, bazen de isim ve sfat tamlamas
eklinde krk alt yerde geer. Ayrca birok ayette ayn kkten isim ve fiiller yer alr.
Hadis kaynaklarnda da kelime, tekil ve oul olarak ayn kkten tretilmi fiil ve isim
kalplaryla ska geer. Hadislerde kelime sz, kelam eklindeki szlk anlamylaAllahn, Hz. Peygamberin ve sahabenin szleri yannda kfirlerin kfrn,
mnafklarn nifakn beyan eden ifadeleri iin de kullanlmtr. te yandan, kimsenin
deitirmeye g yetiremeyecei ilh kanunlar ve hkmler de baz hadislerde kelime
diye ifade edilmitir.43
2.2. Kelimenin Kurandaki Anlam ve Kullanmlar
bnl-Cevz kelimenin Kuranda yedi farkl anlamda kullanldn
belirtmitir. Bu belirlemeye gre kelime Kuranda u anlamlarda kullanlmtr:
(1) Bakara 2/124. ayette iaret edildii zere Allahn Hz. brahimi imtihan ettii
eyler. bn Abbas ve Tvstan nakledildiine gre Hz. brahim bei ba (kafa), bei de
bedenle ilgili olmak zere on hususta imtihan edilmitir. Bala ilgili olanlar mazmaza,
istinak, dileri fralamak vb., bedenle ilgili olanlar ise snnet olmak, trnaklar kesmek
vb. hususlardr.
41 Ebl-Ferec Cemleddn Abdurrahmn bnl-Cevz,Nzhetl-Aynin-Nevzr, Beyrut 1985, s. 523.42 Mustafa Sinanolu, Kelime,DA, Ankara 2002, XXV. 212.43 Bkz. Buhr, man 12, Tevhid 28, lim 30, 45; Rikk 23, 41; Mslim, Zhd 49, Fezils-Sahbe 71; Nes, Cihd 42.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
23/108
13
(2) Hz. demin Allahtan ald/rendii dua-niyaz szleri. Bu szler Arf 7/23.
ayette, Rabbimiz! Biz kendimize gerekten yazk ettik. Eer sen bizi affetmez, bize
acyp merhamet etmezsen hsrana uramamz kanlmazdr! eklinde ifade
edilmitir.(3) Kuran. Arf 7/158. ayette geen ve-kelimtih (Onun kelimeleri/szleri) lafz
Kuran anlamnda kullanlmtr.
(4) Allahn snrsz ilmi. Kehf 18/109. ve Lokmn 31/27. ayetlerde geen kelimt
lafz Allahn sonsuz ve snrsz ilmi yahut daha lafz-literal anlamda Allahn sonsuz
kelam anlamndadr.
(5) Din.Enm 6/115. ayette geen kelimtih lafz din anlamnda kullanlmtr.(6) Kelime-i tevhid. Tevbe 9/40. ayetteki kelimetullah terkibi Allahtan baka hibir
gerek ilah yoktur (kelime-i tevhid) manasnda kullanlmtr.
(7)lh-tekvin emir. Nisa 4/171. ayette Hz. sann bir vasf olarak geen kelimetuh
lafz Allahn Ol! emri veya Hz. sann bu ilh emirle varlk kazanmas anlamnda
kullanlmtr.44
Kuran btnl ierisinde n plana kan anlamlarn ayr balklar altndaincelemeye gemeden nce kelimenin kimi ayetlerde Allahn sz ve mesajlar (yt)
yannda insanlarn szleri, hatta onlarn inkrc ifadeleri iin de kullanldn
belirtmemiz gerekir. te yandan brahim 14/24. ayette geen kelimetn tayyibetn
terkibiyle tevhid inancnn esasn tekil eden kelime-i tevhid veya daha genel olarak
Allahn insanla gnderdii son din ifade edilmi, kelimetn habsetn45 terkibiyle
de tevhide ters den inan trlerine iaret edilmitir.
Btn bunlarn yannda insanlarn iman ve kfrle imtihan edilmesi, bazen
hemen cezalandrlmayp kendilerine sre verilmesi gibi hususlar ile ahirette
karlaacaklar ceza ve mkfatlara dair ilh ilkeler kelimetl-fasl46 ve kelimetl-
azab47 gibi terkiplerle de teyit olunarak kelime diye ifade edilmi,48 kimi ayetlerde
ise hi kimsenin deitirmeye g yetiremeyecei ilh kanunlar ve hkmlere de
kelime denilmitir.49 Dier taraftan Allahn peygamberlere, mminlere ve Musaya tabi
44bnl-Cevz,Nzhetl-Aynin-Nevzr, s. 524-525.45brahim, 14/24.46r, 42/21.47 Zmer, 39/19.48 Bkz. Ynus, 10/19, 33; Hd, 11/110, 119; Zmer, 39/71.49 Bkz. Enm, 6/34, 115; Ynus, 10/64; Kehf, 18/27.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
24/108
14
olan sraioullarna yardm vaadi,50 Onun snrsz ilim ve hikmetiyle Hz. Peygambere
vahyettii hususlar yahut onun araclyla tecelli ettirdii mucizeler de kelime veya
bununla oluturulan terkiplerle ifade edilmitir.51
2.2.1. Hz. sa
Kelimenin Kurandaki en dikkat ekici anlam ve kullanm Hz. sa ile
ilgilidir. Zira l-i mrn 3/39, 45 ve Nis 4/171. ayetlerde Hz. sann Allahtan bir
kelime (kelimetn minellah-kelimetn minhu) ve Allahn kelimesi (kelimetuh)
olduu bildirilmektedir. Kelime lafz Hz. sa ile ilgili olarak l-i mrn 3/39. ayette
yle gemektedir:
Derken, mabette ibadet ettii srada melekler Zekeriyyaya yle seslendiler:
Allah sana Yahya adnda bir olun olacan mjdeliyor. O, yetikinlik anda
kelimeyi (sann Allah tarafndan gnderilmi bir eli olduu gereini) tasdik
edecek; ayrca gayet arbal ve nefsine hkim bir kii olacak, [hepsinden
nemlisi dier btn peygamberler gibi] son derece fazilet sahibi bir peygamber
olacak.
Yine l-i mrn 3/45. ayette Hz. sa ile ilgili u ifadeler yer almaktadr:
Vaktiyle melekler Meryeme yle demilerdi: Ey Meryem! Haberin olsun, Allah
seni kendisinden bir kelime ile mjdeliyor. O kelime Meryem olu sa Mesih
diye anlacak, hem bu dnyada hem ahirette itibar sahibi olacak ve Allaha en
yakn kullar arasnda yer alacak.
Nis 4/171. ayette Hristiyanlara hitaben yle buyurulmaktadr:
Ey Kitap ehli! [saya tanrlk yaktrmak suretiyle] inan sisteminizde haddi
amayn. Allahn e ve orta bulunmayan yegne tanr olduu gereine ters
den iddialarda bulunmayn. unu iyi bilin ki Meryem olu sa Mesih [tanr ya
da onun olu deil] sadece Allahn bir elisidir; Onun Meryeme ilk ettii
kelimesidir (ve-kelimetuh elkh il meryem). u hlde Allaha ve
peygamberlerine iman edin; Tanr [baba, oul ve kutsal ruhtan oluan] bir
ldr! demeyin. Kendi iyiliiniz iin bu aslsz iddia ve inantan vazgein!
Allah tek gerek tanrdr. O evlat edinmekten mnezzehtir. Gklerde ve yerde ne
varsa hepsi Allahndr ve hibir varlk Allah kadar gvene layk deildir!
50 Bkz. Sfft, 37/171; Enfal, 8/7; Arf, 7/137.51 Sinanolu, Kelime,DA, XXV. 212-213.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
25/108
15
Bu ayette geen kelime lafz Hz. saya iaret etmektedir. Ancak Fahreddn
er-Rz (. 606/1210) l-i mrn 3/39. ayette geen kelime lafznn Eb Ubeyde (.
209/824) tarafndan Allah tarafndan gnderilen bir kitap manasnda yorumlandn
belirtmitir. Eb Ubeyde bu yorumunu Araplar, filan kii uzun bir kaside syledianlamnda enede flnn kelimeten ifadesini kullanrlar eklinde bir argmanla
temellendirmitir.52 Ancak ounluk mfessirlerin tercih ettii yoruma gre bu ayette
geen kelimeden maksat Hz. sadr. Kelimeyi tasdik edecek olan kiiden maksat ise
Hz. Yahyadr. Nitekim saya ilk iman eden de Yahyadr.53
Esasen, Hz. sa kadar olmasa da Hz. Yahyann dnyaya gelii de sra d bir
hadisedir. Nitekim hir mrnde Hz. Zekeriyyaya ksr karsnn, ilh hkm uyarncaYahya adnda bir ocuk douraca mjdelenmitir. Ya bir hayli ilerlemi olan ihtiyar
bir adamn yine kendisi gibi ok yal olan karsndan ocuk sahibi olmas, her zaman
grlebilecek bir olay olmadndan, Yahya'nn doumu da sann doumuna benzer.
te ihtiyar anne ve babadan meydana gelecek olan Yahya kelime olarak nitelendirilen
say tasdik edecektir. Bu kelime de melekler tarafndan Zekeriyyaya
mjdelenmitir.
Hz. sann Allahtan bir kelime veya Allahn kelimesi eklinde
nitelendirilmesinin ne anlama geldii hususunda ok farkl izahlarda bulunulmutur.
Mfessirlerce tercih edilen yoruma gre sa, Allahn Ol! (Kn) eklindeki tekvn
emriyle babasz olarak dnyaya geldii iin, Arap dilindeki yaygn kullanm gerei,
mahlk olan (yaratlm) eyin halk(yaratma), makdur olan (g yetirilen) eyin kudret
(g), mercuv olan (mit edilen) eyin rec (mit), mteh olan (arzu edilen) eyin
ehvet (arzu) diye adlandrlmas gibi sa da ilh kelimeden mkevven
(yaratlm/vcut bulmu) anlamnda kelime diye adlandrlmtr.54 Nitekim Araplar,
bir eyi kendisinden sadr olduu zaman o eyle isimlendirirler. Bu itibarla, Hz. sa
Allahn Kn (Ol!) sznden sadr olup varlk kazand iin Allahn kelimesi diye
isimlendirilmitir.55
Baz mfessirlere gre ise Hz. sa, beikte iken konumaya balamas, ilh
hakikatleri dile getirmesi, insanlar doruya ynlendirmesi ve onlarn hidayetlerine
52 Eb Abdillah Muhammed b. mer Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, Beyrut 2004, VIII. 31.53 Eb shk Ahmed b. Muhammed es-Saleb, el-Kef vel-Beyn f Tefsril-Kurn, Beyrut 2004, II. 55.54 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, VIII. 32.55 Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, Beyrut 1988, VI. 16;Saleb, el-Kef vel-Beyn, II. 55.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
26/108
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
27/108
17
Kelam balangta var idi ve Kelam Allah idi. O, balangta Allah nezdinde idi.
Her ey onun ile oldu ve olmu olanlardan hibir ey onsuz olmad. Hayat onda
idi ve hayat insanlarn nuru idi.61
Nisa 4/171. ayetteki kelimetuh lafz, Allahn vaadinin tahakkuku anlamndada yorumlanmtr. Hz. sann kelime olarak nitelendirilmesi ise, daha nce de
belirtildii gibi, Allahn Kn (Ol!) emriyle ilgilidir. nk Hz. sann vcut bulup
dnyaya gelmesi salt bu ilh-tekvn emir sayesinde gereklemitir.62 Taberye (.
310/923) gre ayette geen kelimetuh lafz, Allahn melekler vastasyla Hz. Meryeme
iletilmesini istedii risaletle ilgili haber, mjde anlamna gelir.63 Bu noktada, kelime
lafznn Kurandaki dier kullanmlar dikkate alndnda sz konusu tabiri, Allahnvaadi/mjdesi ve dolaysyla bu ilh vaadin/mjdenin gereklemesi eklinde
anlamak mmkndr.64
Hz. sa iin kullanlan kelime lafznn nekre olarak gelmesi bu kelimenin
tannmadk, garip bir kelime olduunu gsterir. Ve ayn zamanda sann hviyetini
tekil eder. l-i mrn 3/45. ayetteki minhu (Ondan/Allahtan) kayd da vastasz bir
yaratmay ifade eder. Dolaysyla Hz. sa bilinenin dnda bir yaratma ile yaratlmtr.
Bu da sz konusu kelimenin batl deil hak bir kelime olduunu gsterir. uras
aktr ki bu bir kelimedir. Fakat kelime bundan da ibaret deildir. nk nekreler
yaygn fertlere delalet ederler. u halde, Allahn baka kelimeleri de vardr. Hz. saya
Allahtan bir kelime denmesi, kelimelerin hepsi anlamna gelmez. Burada tek bir
kelimeden bahsedilmektedir. Yani oul deil tekildir. Allahtan bir kelimeye
Allahn bir kelimesi denebilir; ancak Allah denemez. sa bir kelime olmak zere
Allaha baldr, bir ocuk ve bir oul olarak ise Hz. Meryeme baldr.65
Sonu olarak denebilir ki Hz. sa Allahn kelimesidir; ancak kelam ve kelime,
irade ve kudret gibi Allahn bir sfatdr. Nitekim olaanst bir olua ahit olduumuz
zaman da Allahn kudreti deriz. Burada kudret mecazen Allahn kudretinin eseri
anlamna gelir. Aslnda yalnzca Hz. sa deil, kinattaki btn varlklar ve olular
Allahn birer kelimesidir. nk tm varlklar Onun Ol! emriyle meydana
61 Yuhanna: 1/1-4. Hristiyan gelenekteki Logos doktrini hakknda daha geni bir deerlendirme iinbkz. Ebul-Al Mevdd, Tefhimul-Kuran, ev. Komisyon, stanbul 1986, I. 387-388.62 Ebl-Ksm Mahmd b. mer ez-Zemaher, el-Kef an Hakikit-Tenzl, Beyrut 1977, I. 428.63 Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, Beyrut 1999, IV.373.64 ztrk, Kssalarn Dili, s. 227.65 Yazr,Hak Dini, II. 1102.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
28/108
18
gelmilerdir (Ysn 36/82). Ancak sann dnyaya gelmesi ile dier insanlarn dnyaya
gelmesi farkldr. Dier insanlar, Allahn iradesi ve yasas gerei baka sebepler,
vastalar ve kanunlarn devreye girmesiyle var olurken, Hz. sann yaratlmasnda byle
bir durum sz konusu olmam, annesi Meryem kocasz bir ekilde hamile kalm vesay dnyaya getirmitir.66
Yeri gelmiken, Hz. sann Nisa 4/171. ayette Allahtan bir ruh olarak
nitelendirilmesinin muhtemel anlamlar hakknda da ksa bir izahta bulunmak gerekir.
Ruh kelimesi szlkte, gece yry yapmak, koku duymak, huzurlu ve mutlu
olmak gibi anlamlar ieren r-v-h kknden tretilmi bir isim olup g, kuvvet, koku,
rzgr, hava, soluk, nefes gibi manalara gelir. Kuranda ise vahiy, Cebrail, nbvvet,Kuran, Allahn hkm ve emri gibi manalarda kullanld grlr.67
bey b. Kaba isnat edilen tuhaf bir yoruma gre -ki bn Kesr (. 774/1373) bu
yorumu sriliyyttan addetmitir- Allah demolunun ruhlarn yaratp onlardan
misak alm, ardndan bu ruhlar demin sulbne iade etmitir. Sadece Hz. sann
ruhunu yannda mahfuz tutmu ve dnyaya geliini takdir ettii zaman Meryeme
gndermitir. Bylece Hz. sa Allahtan bir ruh olmutur. Bir baka telakkiye greruhun burada Allaha izafe edilmesi, tpk Kabenin Hac 22/26. ayette Allaha izafesi
gibi, saya eref payesi vermek (terif-tafdil) iindir.68
Hz. sann ilh bir kelime olmasn, Cebrailin Hz. Meryeme flemesiyle
aklayanlar da olmutur. Dier taraftan, sa rneinde olduu gibi, kendisinden ok
ilgin eyler zuhur eden kimselerin ruh diye anld ve Allaha izafe edildii de
sylenmitir. Buna gre Allahtan bir ruh tabiri, t pk Bu nimet Allahtandrszndeki gibi, Bu, Allahn yaratmasdr anlamna gelir. Btn bunlarn dnda Hz.
sann Allahtan bir ruh olmas, ilh rahmet ve hccet gibi manalara da
hamledilmitir.69
Btn bu farkl gr ve yorumlar arasnda bir tercih yapmak gerekirse, sz
konusu tabirin sa, Allah tarafndan yaratlan bir candr eklinde bir anlam tadna
ilikin gr daha doru kabul edilebilir. Geri btn insanlar Allah tarafndanyaratlmtr; bu adan bakldnda Hz. sann Allahtan bir ruh olarak anlmasnn
66 Komisyon (Hayreddin Karaman, Mustafa arc, brahim Kfi Dnmez, Sadrettin Gm), KuranYolu: Trke Mel ve Tefsir, Ankara 2003, II. 147.67 Mecdddn Muhammed b. Yakb el-Frzbd,Besiru Zevit-Temyz, Beyrut trs., III. 103-109.68 Ebl-Fid mdddn bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, Beyrut 1983, I. 590.69 Kurtub, el-Cmi, VI. 17.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
29/108
19
zel bir sebebi olmaldr. Bu sebep muhtemelen, dier pek ok ayetteki gibi Allahn
ona ok zel bir deer atfetmesidir (tafdil). Yoksa Hulliyyenin iddia ettii gibi, Hz.
sann Allahtan bir ruh olmas, zt- ilhiyyeden bir para olduu anlamna gelmez.
Kald ki Allah Csiye suresi 45/13. ayette, Gklerde ve yerde bulunan tm varlklarkendisinden bir ltuf olarak hizmetinize amade kld buyurmu ve mevcut varlklarn
tmn, tpk Hz. sa rneinde olduu gibi, kendi zatna izafe etmitir (ve-sehhara
lekm m fis-semvti ve-m fil-arzi ceman minh). Buradaki izafet, gklerde ve
yerdeki tm varlklarn Allahtan bir cz olduunu deil, Onun mutlak kudreti ve izni
dhilinde vcut bulduunu gsterir.70
Btn bu izahlara ramen, Hz. sa, dier peygamberler gibi bir beer, bir kul,bir peygamber ise -baka insanlarda da ayn zellikler bulunduu iin- onun Allahn
kelimesi ve ruhu olmasnn beer st bir yan manas yoksa bu nitelikler niin
kullanlmtr? eklinde bir soru akla gelebilir. Bu hakl sorunun cevab udur:
ncillerde Hz. sa bu nitelikleriyle tanmlanmtr, ilk zamanlardaki mminler bu
szlerin manasn doru anlamlar, beer olan sann stn nitelikleri olarak
yorumlamlardr. Fakat zaman iinde, Hristiyanln yayld lkelerde hkim olan
putperestliin, tanrnn unsurdan olutuu inan ve anlayn ieren dinlerin,
felsefelerin ve mistik yaklamlarn etkisiyle bu niteliklerin manalar deitirilmi, ilh
maksada aykr yorumlar yaplmtr. Kuran bu vasflar yeniden zikrederek
nitelemenin doru, vahye dayal ve ilh olduuna, sonraki yorumlarn ise sahih mana
ve inantan saptna iaret etmektedir.71
2.2.2. Allahn Gemiteki Hkm Ya Da Ezel Prensibi
Kelime lafz baz ayetlerde Allahn gemiteki hkm ve/veya ezeldeki prensibi
gibi anlamlarda kullanlmtr. Bu anlam kimi ayetlerde kfirlerin hak ettikleri azab
ertelemeye ynelik ilh karar ve hkmle ilikilendirilmitir. Mesela, Ynus 10/19.
ayette mealen yle buyurulmutur:
nsanlar [vakti zamannda ihtiyalarn ancak birlikte karlayabildikleri iin ayn
ama ve inan etrafnda birlemi] bir topluluk hlinde yayordu. Fakat zamanierisinde farkl karlar gzetip farkl iddia ve inanlar savunmalar sebebiyle
aralarnda ekime ve atmalar ba gsterdi. Eer rabbinden gemite bir sz
70 ztrk, Kssalarn Dili, s. 229.71 Komisyon, Kuran Yolu, II. 148.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
30/108
20
sadr olmasayd (ve-levl kelimetn sebekat min rabbike), insanlar arasndaki
farkl inan ve iddialar daha en bandan bitmi ve haklarndaki hkm verilip
defterleri oktan drlm olurdu. [Fakat bu dnya imtihan dnyas olduu iin
kyamete kadar kimi insanlar mmin kimileri de kfir olmaya devam edecektir].Ayette geen ve-levl kelimetn sebekat min rabbike ibaresi, Allahn zelde
kfirlerin hak ettikleri cezay, genelde mmin, kfir tm insanlara verilecek nihai
karln ahirete ertelemesiyle ilgili takdirine ve/veya hkmne bir iaret olarak
yorumlanabilir. Bunun yannda sz konusu ibare insanlarn dnyadaki mr sreleri
dolmadka helk edilmeyeceklerine ilikin bir ilh kanuna (takdir) iaret olarak da
anlalabilir.72 Nitekim Kurtub (. 671/1273) de bu ayetin bildik anlamda kaza ve
kadere iaret ettiini sylemitir.73 Buna mukabil Fahreddn er-Rz ayette geen
kelime lafznn neye delalet ettiinin belli olmadn ancak bu konuda birka
muhtemel manadan sz edilebileceini belirtmitir.
Birinci muhtemel mana zetle udur: Her ne kadar kullar kfir olsa bile Allah
teklifi (mkellefiyet) baki klma hkmn ertelememi olsayd, kfirliklerinden dolay
kullarn derhal hesaba ekilip azap edilmeleri gerekirdi. Ne var ki Allah teklif ya da
mkellefiyetin ortadan kalkmasna yol at iin byle bir takdirde bulunmad. nk
bu dnyada teklifin baki kalmas hem isabetli hem de maslahata daha uygundur. Bu
yzden Allah azab (ikb) ahirete ertelemitir. kinci muhtemel mana da udur:
Gnahkr kullarna bir ltuf olarak Allah onlar cezalandrmada acele etmemitir.
nc muhtemel mana ise, Allahn rahmetinin gazabn ncelemi olmasdr.74
Btn bunlarn yannda ve-levl kelimetn sebekat min rabbike ibaresine ksmen
daha farkl manalar da takdir edilmitir. Mesela Muhammed b. Sib el-Kelbye (.
146/763) gre buradaki kelimeden maksat, Allahn bu mmete kyamet kopuncaya
dein herhangi bir toptan helak hkm uygulamayacana iaret eder. Eer Allah byle
takdir etmeseydi, Hz. Peygamberin tebliine muhatap olan ve ona inanmayan
insanlarn bu dnyada azapla veya kyametin gelip atmasyla topyekn helk
edilmeleri kanlmaz olurdu. Bir dier yoruma gre ayetteki kelimeden maksat,
Allahn hibir insan yok yere hesaba ekmeyeceini, bilakis hesaba ekmenin birhccete dayandrlacan ifade eder. Burada sz konusu olan hccetten maksat, sr
72 Taber, Cmiul-Beyn, VI. 543.73 Kurtub, el-Cmi, VIII. 206.74 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XVII. 51-52.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
31/108
21
17/15. ayetteki Biz eli/peygamber gndermedike hi kimseye azap etmeyiz
ifadesinden de anlalaca gibi, peygamberler gndermektir (irslr-rusl).75
Elmall M. Hamdi Yazr, Ynus 10/19. ayetteki ve-levl kelimetn sebekat min
rabbike ibaresiyle ilgili yorumlarn hemen tamamn u ifadeleriyle zetlemitir:
Rabbndan sebk eden bir kelime olmasa idi, -ketebe rabbkm al nefsihir-rahme
[Enm 6/12], li-klli mmetin ecel [Arf 7/34], le-yecmeannekm il yevmil-kyme
[Nisa 4/87] buyurulduu vechile evvelemirde rahmeti iltizam ve mstahkk- azab olan
her mmete bir ecel takdir edip fasl kat yapacak hkm- kazasn yevm-i kyamete
tehir etmi olmasa idi velhasl biraz evvel geen ve-lev yuaccilllhu lin-nsi-erra
isticlehm bil-hayri le-kudiye ileyhim ecelhm [Ynus 10/11] mazmunu olmasa idi,-le kudiye beynehm fm fhi yahtalifn- ihtilaf etmekte olduklar davada derhal
aralarnda kaza-i hak icra edilir, ileri bitiriliverirdi- hakly haksz ayracak olan hkm-
i kati derhal verilmi, tamamen icra edilmi olurdu. Yani vahdet-i hakka kar kfr-i
irk ile ihtilaf karp esasen bir olan insanl teeddt ve tefrikaya drenlerin
balarna kyamet koparlp cezay sezalar verilmi, hepsinin can cehenneme tklm
olurdu. Fakat kelime-i ilhiyye yle sebketmitir ki Allah tell insanlara kendilerinin
isticalleri gibi erri tacil etmez, hemen tazib ve ihlak edivermez de likaullah
istemeyen kfirleri ecellerinin hullne kadar bir mddet tuyanlarnda brakr ve onlar
ise bunu ihmal zannederek kalb krlyle tuyandan tuyana atlr, mtemadiyen
esbab- taziblerini tezyid ederler.76
Mfessirler, [Ey Peygamber!] Biz, vaktiyle Musaya da bir vahiyler manzumesi
vermitik. Ama bugn Kuran hakknda olduu gibi Musaya gnderilen vahiyler de
hem imana hem inkra konu oldu. Eer rabbinden gemite bir sz sadr olmasayd (ve-
levl kelimetn sebekat min rabbike) senin bu kfir/mrik halknn ii oktan
bitirilmiti bile. Bu geree ramen onlar hl Kurann Allah kelam olup olmad
konusunda ok derin bir kuku iindedir. mealindeki ayette geen ve-levl kelimetn
sebekat min rabbike ibaresini de benzer ekilde yorumlamlardr. Buna gre sz
konusu ibarenin muhtemel anlamlaryle sralanabilir:
(1) Eer Allah gemite/ezelde bu mmetin azabn kyamet gnne ertelemeyi
takdir buyurmasayd, kfirler bu byk inkrclk sularndan dolay dnyada
75 Kurtub, el-Cmi, VIII. 206.76 Yazr,Hak Dini, IV. 2694-2695.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
32/108
22
bsbtn helk edilirlerdi. Ancak Allah ezeldeki erteleme hkm uyarnca
onlarn helakini bu dnyada gerekletirmedi.
(2) Eer Allahn sahih din ve inancn ne olduu hususunda ihtilafa denler
arasnda kyamet gn hkmedeceine dair ezel takdiri (hkm) bulunmasayd,
bu dnyada kimin hakl (muhiq) kimin haksz (mubtil) olduunu temyiz etmek
mutlak vacip olurdu.
(3) Eer Allahn rahmeti gazabn ncelemeseydi, dolaysyla Onun ltufkrl
khir oluuna baskn kmasayd, kfirlerin ii derhal bitirilirdi.77
Sonu olarak denebilir ki Allahn gemiteki sz/hkm daha ziyade azabn
ertelenmesiyle ilgilidir. Nitekim bu husus, T-h 20/129. ayetteki ve-levl kelimetn
sebekat min rabbike le-kne lizmen ve eceln msemm ibaresinden de aka
anlalmaktadr. Ebl-Hasen el-Vhidnin (. 468/1076) izahna gre Allah bu ayette
unu sylemektedir: Eer Allahtan bu kfirlere ynelik azab kyamet gnne
erteleme hususunda bir sz/hkm sadr olmasayd, azap derhal balarna biniverirdi.
Buna gre ayette geen eceln msemm (belirli bir sre) tabiri azabn tehir
edildii kyamet gnne iaret etmektedir.78 Aynekilde, r 42/14. ayette geen ve-
levl kelimetn sebebt min rabbike il ecelin msemm le-kudiye beynehm ibaresi de
kfirlerin hak ettikleri azabn kyamet gnne ertelendii hususunda Allahn
gemiteki hkmne/prensibine iaret etmektedir. Eer Allah ezelde byle bir takdirde
bulunmasayd, le-kudiye beynehm ibaresinden de anlalaca gibi, kfirlerin ii bu
dnyada bitirilmi olurdu.79
Allahn azab erteleme hkm/prensibi baz ayetler de kitb kelimesiyle ifade
edilmitir. Mesela, Bir peygamberin [ilah mesajlar tebli mcadelesi verdii] muhitte
glenip kfirler karsnda ezici bir stnlk salamadka sava esirleri alma ve onlar
fidye karl serbest brakma lks yoktur! Ey Mminler! Siz, fidye ve ganimet gibi
gelip geici dnya menfaatlerine tamah ediyorsunuz. Oysa Allah, ahiretteki kalc
nimetlere sahip olmanz diliyor. Unutmayn ki Allah stn kudret sahibidir; her
buyruu ve her fiili mutlak isabetlidir! mealindeki Enfl 8/67. ayetin hemen ardndanAllah Hz. Peygambere ve mminlere yle hitap etmitir:
77 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XVIII. 55.78 Ebl-Hasen Ali b. Ahmed el-Vhid, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, Beyrut 1994, III. 226.79 Kurtub, el-Cmi, XVI. 8.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
33/108
23
Eer Allahtan gemite bir hkm sadr olmasayd (levl kitbn minellhi
sebeka) [Bedirde] esirleri serbest brakma karlnda alm olduunuz fidye
sebebiyle sizi mthi bir azap arpard.
Azabn ertelenme sresi baz ayetlerde eceln msemm (belirlenmi sre) diyebelirtilmitir. Mesela Ankebt 29/53. ayette Hz. Peygambere yle hitap edilmitir:
[Ey Peygamber!] Mrikler, Bizi tehdit edip durduun u azap bir an nce gelsin de
grelim! diyerek sana meydan okuyorlar. Eer Allahn belirledii bir sre olmasayd
(ve-levl eceln msemm) azap onlarn tepesine oktan binmiti bile! Ama [gerekte
imana gelme frsat olarak tannan o sre dolduunda] azap hi beklemedikleri bir anda
onlar apansz ekilde arpacaktr!bn Abbas bu ayetteki ve-levl eceln msemm ibaresini Allahn Hz.
Peygambere, Senin halkn dnyada cezalandrp ortadan kaldrmayacam, bilakis
onlarn azabn lm sonrasna (ahiret) erteleyeceim eklinde sz vermesi olarak izah
etmitir.80
Bu balamda azab ertelemeye ilikin ilh hkm ya da prensibi Allahn tarih
ve toplum yasasn ifade eden snnetullah kavramyla ilikinlendirmek mmkndr.yle ki Kurann beyanna gre tarihte babo braklmam olan insann81 her
davran bir deiime gebedir. nsan iradi eylemleri ile bunlarn sebep olaca deiim
arasndaki determinasyon ise Allahn belirledii tarih yasalarna (snnetullah) baldr.
Buna gre Allah sadece tarihi darndan izleyen bir hakem deil, ayn zamanda tarih
iinde bir taraf yahut bir mdahil durumundadr. Allah tarih ierisinde nasl
davranacan ezelde belirlemi ve snnetullah diye isimlendirdii bu davran tarzn
deitirmeyeceine dair kendisine ve insanoluna sz vermitir. Mesela Mekkeli
mriklerin inkrclk, kibir ve kstahlkta srar edilerinin douraca sonuca atfen
Ftr 35/43-44. ayetlerde yle denilmitir:
[Ey Peygamber!] Belli ki bunlar, ncekilere uygulanan yasann kendilerine de
uygulanmasn bekliyorlar. Allahn yasasnda herhangi bir deime (tebdil)
bulamazsn. Allahn yasasnda herhangi bir bakalamaya (tahvil) tank
olamazsn. Bunlar u topraklarda dolap da kendilerinden nce gelip geen
toplumlarn akbetinin nasl olduuna ibret nazaryla bakmazlar m?! Kald ki o
toplumlar bunlardan daha glydler!
80 Eb Muhammed el-Hseyn b. Mesd el-Beav,Melimt-Tenzl, Beyrut 1995, III. 471-472.81 Kyme, 75/36.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
34/108
24
Bu ve benzeri rneklerin delaletine gre Allahn tarih iindeki davran tarz
bellidir. Dahas Allah hangi durumlarda nasl davranacan ezelde belirlemitir. Yine
Allah tarihin kendilerine ayrcalk tanmasn bekleyenlere ynelik olarak
kelimetullahta da bir deime olmayacan bildirmitir.82 Ayn olgu Kurandakavl (azap ve helak hkm) kelimesiyle de ifade edilmitir.83 Btn bunlar
erevesinde denebilir ki tarihin balangcndan beri Allah deimez bir tavr
sergilemektedir ve bu tavr ileride de deimeyecektir.84
Btn bu izahlarn ardndan Allah azab niin erteliyor? eklinde bir soru
sorulabilir. Bu soruya Allahn hlim ismi erevesinde cevap verilebilir. Zira hlim
sabrl ve temkinli, akll ve arbal olmak manasndaki hilm masdarndan tretilmibir isim-sfat olup, sabrl ve toleransl olan, acele ve kzgnlkla muamele etmeyen
gibi anlamlar ierir. Kelimenin kk anlamlar arasnda nemli grlen kudreti yettii
halde cezalandrmama ve tamamen affetmeyip erteleme noktalarn zellikle
vurgulayan limler halm isminin u manalar zerinde de durmulardr: Allah bu ismin
tecellisi olarak tvbeleri kabul eder ve gnahlarn bir ksmn balayabilir. Allaha
kar nasl hrmet gsterileceini bilmeyenlerin kaba davranlar ve asilerin azgnlklar
Onu fkelendirip harekete geirmez ve aceleye sevk etmez. Halm isminin bu tecellisi
Allahn toplumsal hayat ynetmede ve toplumlarn varlklarn srdrmedeki nizamn
da aklar mahiyettedir. Buna gre Allah zalimi hemen cezalandrmaz, mazlumun
duasn kabul etmekte de acelecilik gstermez. Sosyal hayatta hkim olan bu ilh nizam
irade hrriyetinin ve sorumluluun temelini oluturur. Kuranda, iledikleri zulm ve
ktlkler yznden insanlar hemen ilh cezaya arptrlm olsayd yeryznde hibir
canlnn kalmayaca, yani sosyal dzenle birlikte ekolojik ve fizik dzenin de
bozulaca ifade edilmekte ve bu tr davranlarn cezalarnn belli bir sreye kadar
ertelendii haber verilmektedir (Nahl 16/61; Ftr 35/45). phe yok ki bu ilh
bildirimler, insanolunun irade hrriyetini ve insanlk erefini korumak sorumluluunun
bilincine varmasn salamak, fert ve toplumun gelimesini temin etmek amacna
yneliktir. Ancak Kurann srarla zerinde durduu gibi hak ve adalet eninde sonunda
gerekleecektir. Adaletin gereklemesi sosyal dzenin kanunlarna bal olarakdnyada olabilecei gibi din adan aradaki snrn fazla nem tamad ahiret
82 Enam, 6/115; Ynus, 10/64.83sr, 17/16; Neml, 27/85; Kasas, 28/63.84 mer zsoy, Snnetullah: Bir Kuranfadesinin Kavramlamas, Ankara 1994, s. 132-133.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
35/108
25
hayatna da ertelenebilir.85 Nitekim Allah Rad 13/40. ayette Hz. Peygambere yle
hitap etmektedir:
O mrikleri/kfirleri uyardmz azabn bir ksmn bu dnyada sana gsterme
frsat tanrz yahut balarna gelen azab grmek nasip olmadan seni kendi
katmza alrz. imdi sana den grev Kuran tebli etmektir. Onlarn hesabn
grmek ise bize aittir.
2.2.3. Allahn Vaadi
Kelime lafz baz ayetlerde Allahn peygamberlere ve/veya mminlere yardm
ve zafer sz anlamnda kullanlmtr. Mesela, Sfft 37/171-173. ayetlerde Allah
yle buyurmutur: Yeminle sylyorum, bugne dein risaletle grevlendirilen
kullarmzla ilgili olarak gemite bizden sadr olan sz/hkm udur: Sizlere mutlaka
yardm edilecektir. Zafere de mutlaka bizden yana olanlar [mminler] ulaacaktr.
Surenin 171. ayetinde geen sebekat kelimetn ibaresinde kastedilen anlam,
sonraki iki ayette aka ilh yardm ve muzafferiyet olarak aklanmtr. Bir yoruma
gre sebekat kelimetn ibaresindeki kelimeden (sz) maksat, Allahn, Allah
[ezelde], Ben ve elilerim elbette galip geleceiz (Mcdile, 58/21) mealindeki
szdr.86 Kelime lafz oul olarak, [Ey Peygamber!] Kukusuz senden nce de nice
peygamberler yalanclkla suland. Ama onlar yalanclkla sulanmalarna ve onca
eziyete uratlmalarna sabrla gs gerdiler. Derken, yardmmz onlarn imdadna
yetiti. Allahn peygamberlere, zorluklara gs geren mminlere ynelik kelimelerini
(yardm sznn yerini bulmasn) hibir g deitiremez! mealindeki Enm 6/34.
ayette de ayn manada kullanlmtr. Nitekim Zemaher (. 538/1144) bu ayetteki
kelimtillh ibaresini Sfft 37/171-173. ayetlerle aklamtr.87 Fahreddn er-Rz ise
ayn ibarenin tefsirinde Sfft 37/171-173. ayetlerin yan sra Mcdile 68/21. ayetteki
Allah [ezelde], Ben ve elilerim elbette galip geleceiz ifadesine atfta bulunmu,
ayrca bahis konusu ayetteki (Enm 6/34) geen ve-l mbeddil li-kelimtillh
ibaresinin, Kullarn fiilleri Allah tarafndan yaratlr eklindeki Er anlayna delil
tekil ettiini ileri srmtr.88
85 Bekir Topalolu, Halm,DA, stanbul 1997, XV. 334-335.86 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XXVI. 150; Kurtub, el-Cmi, XV. 91.87 Zemaher, el-Kef, II. 15.88 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XII. 170.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
36/108
26
Ne var ki bize gre sz konusu ibareden byle bir istidlalde bulunmak
isabetsizdir. Bu ayetteki kelimtillh ibaresinde kastedilen anlam, Tabernin de aka
belirttii gibi, Allahn kfirler karsnda elisine yardm edecei ve onu muzaffer
klaca hususunda sz vermesi ve/veya Hz. Peygambere bu sz/vaadi ieren vahiylergndermi olmasdr.89 Dier bir ifadeyle, ayetin Allahn kelimelerini deitirebilecek
hi kimse yoktur mealindeki ksmnda geen kelimelerden maksat, inkrclarn
menfi ve haksz tutumlarna ramen grevlerini sabr ve metanetle yerine getirmeye
alan peygamberlere, sonunda Allahn zafer verecei ynndeki vaadidir. Ayette
bunun deimeyen bir ilh kanun olduuna iaret edilmitir.90
Bununla birlikte Ebl-Hasen el-Mverd (. 450/1058) kelimtillh ibaresinedair drt muhtemel anlamdan sz etmi ve bunlar yle sralamtr: (1) Allahn
hccetini geersiz klacak, Onun burhann bertaraf edecek hibir g yoktur; (2)
Allahn kendi dostlarna (mminler) yardm edip destek olaca, dmanlarn da
mutlaka helak edecei hususundaki emrini/hkmn geersiz klacak hibir g yoktur;
(3) Allahn gemite kendilerine yardm edilenler ile helak edilenler hakknda
anlattklarn tekzip etme imkn yoktur; (4) Peygamberlerin Allahtan alp insanlara
tebli ettikleri gerekler ile yalanclarn (kfirler) uydurduklar fikir ve dnceler
birbirine benzemez.91
Kelime lafz dier baz ayetlerde ise Allahn srailoullarna verdii sz ve bu
ilh szn yerini bulmas manasnda kullanlmtr. Mesela, Arf 7/137. ayette mealen
yle buyurulmutur: Firavunun zulm altnda ezilip horlanan srailoullarn
bereketli kldmz lkenin dou ve bat taraflarna vris yaptk. te bylece Rabbinin
srailoullarna vermi olduu o gzel sz, zor zamanda gsterdikleri sabra karlk bir
mkfat olarak gereklemi oldu. te yandan, Firavun ve adamlarna ait saraylar,
binalar, balar ve baheleri harap ettik.
Taber, Kurtub, bn Kesr ve daha birok mfessir, te bylece rabbinin
srailoullarna vermi olduu o gzel sz yerini bulmu oldu (ve-temmet kelimet
rabbikel-hsn l ben isrl) ifadesini, Ancak biz o lkede ezilen srailoullarna
sahip kmay, onlar klelikten kurtarp zgr ve nc bir toplum yapmay ve
89 Taber, Cmiul-Beyn, V. 182.90 Komisyon, Kuran Yolu, II. 317.91 Ebl-Hasen Ali b. Muhammed el-Mverd, en-Nket vel-Uyn, Beyrut 2007, III. 108.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
37/108
27
[Firavunun sahip olduu g ve iktidara] vris klmay istiyorduk. mealindeki Kasas
28/5. ayetle tefsir etmitir.92
u halde Allah Arf 7/137. ayette, sriloullarn Hz. Musa vastasyla
Firavunun zulmnden kurtardktan sonra onlar bereketli klnan lkenin dou ve bat
taraflarna varis kldn bildirmekte ve bu durum srailoullarna verilen gzel szn -
ki bu sze Kasas 28/5. ayette iaret edilmitir- yerini bulmas olarak ifade edilmektedir.
Allahn sriloullarn varis kld bereketli topraklarn neresi olduu
konusunda mfessirler farkl grler ileri srmlerdir. Bir yoruma gre sz konusu
topraklardan maksat, am diyardr (Filistin-Suriye). kinci bir yoruma gre bereketli
topraklarn dou taraf Filistin-Suriye, bat taraf ise Msrdr. Dier bir yoruma gre bu
topraklar, srail soyundan gelen Hz. Davud ve Hz. Sleymann hkim olduu
lkelerdir.93 Ancak srailoullarnn varis klnd bereketli topraklarn sadece
Filistine iaret etmesi daha gl bir ihtimal gibi gzkmektedir. nk
sriloullarnn hkimiyetine verilen yer, Mide 5/21. ayette kutsal olarak
nitelendirilmekte; sr suresinin banda da Mescid-i Aksdn bahsedilirken, evresinin
mbarek (bereketli/verimli) klndndan sz edilmektedir.94
2.2.4. lh Kelm
Baz ayetlerde kelime lafz genel anlamda Allahn kelm manasnda
kullanlmtr. Mesela Enm 6/115. ayette mealen yle buyurulmutur: Rabbinin
sz/buyruu hem doruluk hem de yerli yerindelik bakmndan mkemmeldir (ve-
temmet kelimet rabbike sdkan ve adlen). Onun szn deitirebilecek kimse yoktur.
O her eyi iitir, her eyi bilir.
Bu ayette geen kelimet rabbikterkibindeki kelime lafz kraat imamlarndan
bn Kesr (. 120/738), Eb Amr (. 154/771), bn mir (. 118/736) ve Nfi (.
169/785) tarafndan kelimt eklinde oul okunmutur. Buna karlk sm (.
127/745), Hamza b. Habb (. 156/773), Kis (. 189/805) ve Yakb el-Hadram (.
205/821) tekil kalbnda kelime diye okumulardr. Kelime tekil okunmakla birlikte
92 Taber, Cmiul-Beyn, VI. 44; Kurtub, el-Cmi, VII. 173; bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, II.242.93 Bkz. Eb Muhammed Abdlhak b. Glib bn Atyye, el-Muharrerl-Vecz f Tefrsril-Kitbil-Azz,Beyrut 2001, II. 446; Ebl-Ferec Abdurrhmn b. Ali bnl-Cevz,Zdl-Mesr flmit-Tefsr, Beyrut1987, III. 253; Muhammed Ali b. Muhammed e-evkn, Fethl-Kadr, Beyrut trs., II. 241.94 Komisyon, Kuran Yolu, II. 455; Mevdd, Tefhimul-Kurn, II. 81.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
38/108
28
manas ouldur. nk Araplar kelime lafzn oul anlamda kullanrlar.95
Kelime lafz bu ayette genel manada Allahn kelmna iaret etmekle birlikte
baz mfessirler daha zel mana takdirlerinde bulunmulardr. Tbi mfessir Katdeye
gre bu ayette geen kelimeden maksat Kurandr. kinci bir yoruma gre Allahn
kullarna ynelik vaad ve vad, sevap ve ikabdr.96 Mverdnin naklettii dier baz
yorumlara gre ise kelimeden maksat, Allahn emirleri ve hkmleri veya Onun
hccetleri ve delilleridir.97
Ayette Allahn szne/kelamna mkemmellik, doruluk ve gereklik, adillik
ya da yerli yerindelik ve deitirilemezlik olmak zere drt temel nitelik atfedilmitir.
Fahredddn er-Rznin yorumuna gre Allahn kelamnn tam ve mkemmel olmasu
manalara gelir: (1) lh kelam ya da Kuran Hz. Peygamberin gerek bir peygamber
oluunu tam anlamyla gsteren bir mucizedir; (2) lh kelam, mkelleflerin kyamete
kadar ihtiya duyacaklar btn bilgi ve davran pratikleri hakknda yeterli aklamay
ierir; (3) Allahn hkm ezelde hsl olmutur, sonradan yeni bir hkm ortaya
kmaz. Hkmn ezel oluu tam ve mkemmel olu keyfiyetini ifade eder.
Allahn kelam doru ve gerektir. Bunun delili, yalann eksiklikle edeer
olmas ve Allaha eksiklik atfetmenin imkn dhilinde bulunmamasdr. Allahn
kelmnn gerek ve adaletli oluuna gelince, bunun iki anlam boyutu vardr. lki udur:
Kurandaki ifadeler y ihbr (haber bildiren) ya da in (ykmllk bildiren)
trdendir. Eer ilh kelam ihbr ise sdk (gereklik) bakmndan, in ise adalet
bakmndan eksiksiz ve mkemmeldir. Sdk ve adalet vasfnn ikinci anlam boyutuna
gelince, Allahn vaad-vad, sevap-ikb gibi hususlarda haber verdii her ey mutlakgerektir; nk btn bu ilh bildirimler mutlaka gerekleecektir. lh kelamda
haber verilen eylerin gerekleme keyfiyeti ise adaletlidir. nk Allah haksz (zulm)
fiillerde bulunmaktan mnezzehtir.98
Elmall Hamdi Yazr da muhtemelen Fahreddn er-Rzden mlhem olarak bu
drt nitelik hakknda unlar sylemitir: Ve senin rabbinin kelm sdka da tam,
adalete de tam son derece tamdr. Yani Kuran ihbr in iki ciheti cmi birkelamullahtr ki birinde matlup olan sdk, birinde matlup olan da adalettir. Kuran
95bnl-Cevz,Zdl-Mesr, III. 111.96bnl-Cevz,Zdl-Mesr, III. 111.97 Mverd, en-Nket vel-Uyn, II. 160.98 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XIII. 131-132.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
39/108
29
haberleri ve mevidi cihetiyle tamamen sdktr, ayn-i hakikattir; yalandan, pheden
mberradr. Tert ve ahkm cihetiyle de tamamen adalettir, ayn-i hakkaniyettir,
zulmden, ivicacdan mnezzehtir.99
2.2.5. Allahn Snrsz lmi ve Hikmetleri
Kuranda Allahn kelimelerinin sonsuz ve snrsz olduu bildirilir. Bu konuyla
ilgili olarak Kehf 18/109. ayette, [Ey Peygamber!] De ki: Rabbimin kelimelerini
yazmak iin btn denizler mrekkep olsa ve bir o kadar daha deniz ilave etsek, btn
bu denizler tkenir ama rabbinin szleri yine de bitmezdi. buyurulmu, benzer ekilde
Lokman 31/27. ayette de mealen yle denilmitir: Eer Allahn kelamn/szlerini
yazmak zere yeryzndeki tm aalar kalem, denizler de mrekkep olsayd ve
mevcut denizlere saysz deniz daha eklenseydi, sonunda btn bunlar tkenir ama
Onun szleri yine tkenmezdi. phesiz Allah stn kudret sahibidir; her sz ve her
fiili mutlak isabetlidir!
bn Abbastan gelen bir rivayete gre Hz. Peygamber, Yahudilere, Size pek az
bir bilgi verilmitir. mealindeki ayeti (sr 17/85) okumu, bunun zerine onlar da
yle karlk vermitir: Bize Tevrat verilmiken bu nasl olabilir? Zira kendilerine
Tevrat verilmi olanlara pek byk bir hayr verilmi demektir. Bu sz zerine Kehf
18/109. ayet nazil olmutur.100
Bu ayette geen Allahn kelimelerinden maksat, Onun ilim ve hikmetidir. Yce
Allahn ilim ve hikmeti sonsuz ve snrszdr. Denizler ise onca
geniliine/byklne ramen sonlu ve snrldr. u halde Allahn ilmini ve
hikmetini yazmak iin denizlerin tamam mrekkep olarak kullanlsa ve buna bir o
kadar da ilave yaplsa yine de Allahn ilmini yazmaya kfi gelmez.101 Buna gre gerek
Kehf 18/109 gerekse Lokmn 31/27. ayette geen Allahn kelimelerinden maksat,
Onun snrsz ilmi ve hikmetidir, denebilir. Nitekim Bev (. 516/1122) de Kehf
18/109. ayetin tefsirinde bu manay tercih etmi;102 Muktil b. Sleymn (. 150/767)
99 Yazr,Hak Dini, III. 2034-2035.100 bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, III. 451; Saleb, el-Kef vel-Beyn, V. 606-61. Bu rivayetksmen farkl bir ekilde Kehf suresi 18/109. ayetin sebeb-i nzul olarak da nakledilmitir. Bkz. Saleb,el-Kef vel-Beyn, IV. 162; Beav,Melimt-Tenzl, III. 186; Kurtub, el-Cmi, XI. 46.101 Komisyon, Kuran Yolu, III. 585.102 Beav,Melimt-Tenzl, III. 187.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
40/108
30
ise kelimt Allahn ilmi manasna hamletmitir.103
Kurtubnin bn Abbastan naklettii bir yoruma gre Kehf 18/109. ayette geen
kelimttan maksat, Allahn tleridir. Bununla birlikte sz konusu lafzn, Allahn
sonsuz, snrsz kdm kelmna iaret ettii de ileri srlmtr. Geri Allahn kdm
kelam tektir; ancak bu kelamn tek tek kelimeler ihtiva ettiinden tr oul olarak
ifade edilmesi mmkndr. Dolaysyla Onun tek olan kelmn anlamak iin, ann
yceltmek kastyla oul kipiyle ifade edildii sylenebilir.104
Eb Cafer en-Nehhsa (. 338/950) gre Lokmn 31/27. ayette geen
kelimttan maksat, ilim ve eyann hakikatidir.105 Tabersnin (. 548/1153) Mutezil
mfessir Eb Mslim el-sfahnden (. 322/934) naklettii bir yoruma gre ise Kehf
18/109. ayette geen kelimttan maksat, Allahn ehl-i sevaba vaadi, ikb ehline de
vadidir.106
103 Ebl-Hasen Muktil b. Sleymn, Tefsru Muktil, Beyrut 2002, II. 605.104 Kurtub, el-Cmi, XI. 46-47.105 Kurtub, el-Cmi, XIV. 52.106 Eb Ali el-Fadl b. Hasen et-Tabers,Mecmaul-Beyn f Tefsril-Kurn, Beyrut 1997, VI. 312.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
41/108
31
NC BLM
KADER KAVRAMI
3.1. Kader Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi
Kader kelimesi k-d-r kknden tretilmi olup szlkte fiil olarak, gc
yetmek, planlamak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek, kymetini bilmek, rzkn
daraltmak gibi manalara gelir. sim olarak ise l, miktar, limit gibi anlamlar
ierir.107 Fahreddn er-Rznin verdii bilgiye gre kader ile kadr kelimeleri ayn
anlamdadr. Bununla birlikte, kelimenin sknlu ekli (kadr) mastar, fethal ekli(kader) ise isimdir.108 bn r, kader kelimesinin bir eyin lt (mikyas) manasna
geldiini ve ayn zamanda mecazi olarak bir iin knhn bilmek manasnda
kullanldn da belirtir.109
Fiil formunda daha ok gc yetmek, bir l ile yapmak, bir eyin eklini ve
niteliini belirlemek gibi manalarda kullanlan kader kelimesi, bir eyin kendisi iin
belirlenmi yer ve zaman (vakt-eyil-mukadderu lehu vel-meknul-mukadderuleh) manas da tar.110 Fahreddn er-Rz, Kukusuz biz her eyi belli bir lye (bi-
kaderin) gre yarattk mealindeki Kamer 54/49. ayetin tefsirinde kader kelimesini
zetle yle izah etmitir:
Kader ne manaya gelir? Bu konuda birka manadan sz edebiliriz. Bunlardan
biri, Onun katnda her ey belli bir lye/miktara baldr. [Rad 13/8]
mealindeki ayette de ifade edildii gibi, kaderin miktar/l/limit anlamna
gelmesidir. Buna gre her ey hem zt hem sfatlar asndan belli bir lye
sahiptir. Belli bir limit ve l dhilinde bulunmann ztiyetle ilgili olmasna
gelince, btn cisimlerin bir l ve limite sahip olduu aka grlr. Bu
zellik, cisimlere ait olan ve duyularla alglanan beyazlk-siyahlk gibi vasflar
iin de geerlidir Kader kelimesi takdir etme, lme anlamna da gelir. Nitekim
fe-kadern fe-nimel-kdirn [Mrselt 77/23] ayetinde kader kelimesi bu
anlamda kullanlmtr. Bu ayete gre denebilir ki Allah, bir okunun okugeliigzel bir ekilde frlatp nceden belirlemedii bir hedefe isabet ettirmesi
107bn Manzr,Lisnl-Arab, VII. 262-264.108 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XXXII. 28.109 Muhammed Thir b. r, et-Tahrr vet-Tenvr, Tunus trs., VII. 362.110 Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz, III. 330; Frzbd,Besiru Zevit-Temyz, IV. 245.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
42/108
32
gibi, hibir eyi lp bimeden geliigzel ekilde yaratmaz. Aksine Allah lp
bitii ekilde yaratr Kader kelimesi, kaza kelimesiyle birlikte de kullanlr ve
bu erevede mesela, Allahn kazas ve kaderiyle denir. Kaza Allahn
ilminde olan ey, kader ise iradesinde bulunan eydir.
111
Kader kelimesinin kaza ile birlikte kullanlmas, teknik bir anlam ve kullanm
ifade eder. Bu da kaderin klasik akaid-kelam terminolojisindeki tanmna tekabl eder.
Zira akaid ve kelam literatrnde kader, Allahn btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle
bilip belirlemesi diye tarif edilir. Szlkte, hkmetmek, muhkem ve salam yapmak,
emretmek, yerine getirmek gibi anlamlar tayan kaza ise kader kavramyla ok
yakndan ilintili olarak, Allahn nesne ve olaylara ilikin ezel plann
gerekletirmesi eklinde tanmlanr. Ancak Seyyid erif el-Crcnnin (. 816/1413)
farkl bir tanmna gre kader, imkn dhilinde olan eylerin kazaya uygun olarak varlk
sahasna kmasdr. Buna gre kaza ezelle, kader devam eden srele (l yezl)
ilgilidir. Kaza ve kader arasndaki fark udur: Kaza, btn mevcudatn toplu halde levh-
i mahfuzda bulunmas, kader ise meydana gelme artlar olutuktan sonra btn bu
mevcudatn tikel olarak varlk dzlemine kmasdr.112
Kader bir eyin mahiyet ve niteliklerinin yan sra var olu zaman ve meknn
belirlemek anlamndaki takdirle de e anlaml olup bu iki kelime bazen birbirinin
yerine kullanlr.113 Rb el-sfahn Allahn varlklara ilikin takdirinin iki anlama
geldiini belirtir. Bunlardan biri yaratt nesnelere g vermek, dieri de ilh hikmetin
gerektirdii tarzda mahlkat nihai zellik ve ekillerine kavuturmaktr. Allah gk
leminde olduu gibi, baz nesneleri ilk merhalede yaratp son eklini vermitir.
Bazlarnn da balangta temel maddesini fiilen yaratm, gelimesini ise belli ller
erevesinde zamana brakmtr. Mesela, hurma ekirdei ve insan menisi gibi ki
zaman ierisinde bunlarn birinden hurma aac, dierinden insan meydana gelir.
Tabiatyla, hurma ekirdei ile insan menisinin anlan iki eyden baka eylerin
oluumuna kaynak tekil etmesi mmkn deildir.114
Bu izahtan hareketle denebilir ki ilh fiiller iki ekilde tecelli eder. Birincisi
Allahn tek icatla yaratt nesnelerle ilgili olup bunlarda artma veya eksilme yoluylakemiyet deiiklii olmaz. Bu tr nesneler ancak Onun iradesi dhilinde deiir veya
111 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XXIX. 65.112 Ebl-Hasen Ali b. Muhammed Seyyid erf el-Crcn, Kitbut-Tarft, Beyrut 1995, s. 174.113 Yusufevki Yavuz, Kader,DA, stanbul 2001, XXIV. 58.114 Rb el-sfahn, el-Mfredt, s. 596.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
43/108
33
yok olur. lh fiillerin ikinci tecelli ekli ise Allahn, var olu prensiplerini bil-fiil,
kendilerinden treyecek nesneleri de bil-kuvve kld eylerle ilgilidir. Hurma
ekirdeinden elma veya zeytin deil, hurmann olumas buna misal verilebilir.115
Takdirin insana nisbetle kullanmna gelince, limler bunun iki ekilde olduunu
belirtmilerdir. Birincisi, akl uyarnca insann bir konuda tefekkr etmesidir. Bu
anlamda takdir vgye deerdir. kincisi ise insann arzu ve istekleri uyarnca
dnmesidir. Bu tr dnme (tefekkr) ise mezmumdur.116
Kader ile anlam ortaklna sahip olan veya daha doru bir ifadeyle kaderle
anlamda bulunan bir dier kelime de kudrettir. Szlkte, gc yetmek, bir ii ll
ve planl bir ekilde yapmak gibi manalar tayan kudret kelimesi Allaha nisbet
edildiinde, diledii eyi eksii ve fazlas olmakszn hikmet erevesinde yapmak
anlamna gelir. Rb el-sfahn, kudretin Allaha nisbet edilmesi hlinde btn
eitleriyle aczin Ondan nefyedilmesi, kula izafe edildiinde ise belli hususlarda gc
yetme, dierlerinde aciz olma manas tadn belirtmitir.117
Kudret kavram Kurann 103 ayetinde Allaha nisbet edilmitir. Bunlarn
yetmiten fazlas isim, dierleri de fiil eklindedir ve genellikle g yetirmek, ll
ve planl bir ekilde yaratp dzenlemek gibi manalara gelir. Kuranda geen kuvvet,
vs (vsat) ve tkat gibi kelimeler de semantik adan kader ve kudret kavramlaryla
ilintilidir. te yandan Kuranda Allahn isim ve sfatlar arasnda zikredilen kdir,
kadrve muktedirkelimeleri de kaderle kktetir. Bir telakkiye gre naslarda Allaha
nisbet edilen sfat kalbndaki kdir, kadr ve muktedir isimleri kdirden balamak zere
daha zengin manal bir ilh kudreti ifade eder. limler kdir ismine genellikle acizolmayan, aklen imkn dhilinde bulunup muhal statsne girmeyen her eye kaytsz
artsz gc yeten eklinde anlam vermi ve irade sfatyla ilikili olduunu
belirtmilerdir. Ayrca kadr isminin kdire gre daha vurgulu bir manaya sahip olduu
kabul edilmitir. Nitekim kdir isminin getii ayetlerde ilh kudret ayet indirmek,
azap gndermek, lleri diriltmek, tabiatn ve sosyal hayatn ileyiini ilgilendiren
kanunlar yrtmek gibi alanlara ynelikken kadr ismi, getii krk be ayetin otuz
beinde birok konuyu ierdikten sonra her eye muktedir olan manasyla ok zengin
bir muhtevaya sahiptir. Bunun iindir ki Kuranda kdir insanlara da izafe edildii
115 Bekir Topalolu, Kudret,DA, Ankara 2002, XVI. 316.116 Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz, III. 330; Frzbd,Besiru Zevit-Temyz, IV. 245.117 Rb el-sfahn, el-Mfredt, s. 595. Ayrca bkz. Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz, III. 327.
7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen
44/108
34
halde kadr sadece Allah niteler biimde kullanlmtr.118 Kimi limler bu vurgulu ve
geni kapsaml anlamndan tr Allahtan bakasnn kadr diye
nitelendirilemeyeceini belirtmilerdir. Mesela Frzbd (. 817/1415) bu konuyla
ilg
Recommended