Citation preview
UntitledKesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin
Bar Mücadelesi
Demokrasi, Bar ve Alternatif Politikalar Aratrma Dernei
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi
Eylül 2021
Düzelti & Son Okuma Sevcan Tiftik
Tasarm & Uygulama Volkan Muyan
ngilizce Düzelti Frances Mullings
ngilizce Son Okuma Paul Benjamin Osterlund
Kapak Fotoraf Bar için Kadn Giriimi’nin balatt “Ölümden Deil
Yaamdan Yanayz: Bar ve Hakikat
Hakkmz Savunuyoruz” kampanyas kapsamnda düzenlenen bar nöbeti,
Diyarbakr, 2016 Kaynak: Sendika.org
letiim Remzi Ouz Ark Mah. Büklüm Sk. No: 44/4 Çankaya/Ankara
info@demos.org.tr www.demos.org.tr
Haklara Destek Program’nn görülerini yanstmamaktadr.
1
Bu aratrmann yaplmasnda çok sayda kii ve kurumun emei var.
Öncelikle bize güvenerek görü ve deneyimlerini paylaan katlmclara,
kadn ve LGBT+ örgütlerine teekkür ederiz. Youn saldrlara kar evde,
sokakta, cezaevinde mücadeleye devam ederken umudun diri olduu
zamanlar hatrlamaya ve hatrlatmaya ayrdnz zaman ve emei boa
çkarmadmz umuyoruz.
Geri bildirimleriyle raporu zenginletiren ve bizi motive eden Duygu
Doan’a, rapor taslana yapt zihin açc yorumlar için Aksu Bora’ya
müteekkiriz.
Son olarak raporun yaynlanmasnda emei geçen Ebru Tutkal, Oul
Köseolu, Paul Benjamin Osterlund, Frances Mullings, Sevcan Tiftik,
Volkan Muyan ve Yaman Öüt’e ve DEMOS Aratrma Dernei’ndeki çalma
arkadalarmza destekleri için sonsuz teekkürler.
teekkür
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi 2
I. Giri
Krk yla yakn bir süredir devam eden ve yakc sonuçlar olan Kürt
meselesine bal çatmann, müzakere ile çözülmesi amacyla 2012 yl
sonunda önemli bir adm atld ve Adalet ve Kalknma Partisi (AKP)
hükümeti ile Partîya Karkerên Kurdistanê (PKK, Kürdistan çi
Partisi) lideri Abdullah Öcalan arasndaki görümeler mral adasnda
balad. 3 Ocak 2013 tarihinde devlet ve Halklarn Demokratik Partisi
(HDP, HDP kurulmadan önce ise Bar ve Demokrasi Partisi, BDP)
heyetlerinin mral’da görümelere katld kamuoyuyla paylald. ki yl
boyunca süren görümelerin ardndan, 28 ubat 2015 tarihinde hükümet
ve HDP heyetinden temsilciler Dolmabahçe Saray’nda bir araya geldi.
Sürecin bir bar
1 7 Haziran 2015 seçimi öncesinde HDP’ye yaplan saldrlarn
kronolojisi, T24, 18 Mays 2015.
anlamasna evrilmesinin amaçland bu toplantda Dolmabahçe Mutabakat
adl metin iki heyet tarafndan canl yaynda kamuoyuyla paylald. Bu
mutabakat, Kürt sorununun çözümü kapsamnda ele alnmas talep edilen
on temel balktan olumaktayd. Buna ramen ksa bir süre sonra
Cumhurbakan Recep Tayyip Erdoan’dan Dolmabahçe Mutabakat’nn geçerli
olmadna dair bir açklama geldi. Ardndan Nisan 2015’te polise snrsz
yetkiler veren tartmal iç güvenlik yasa tasars hükümet tarafndan
Meclise sunuldu. Türkiye 7 Haziran’da genel seçime gitti ve HDP bu
seçime saldrlar1
altnda girdi, önemli bir oy oranyla parlamentoda ikinci büyük
muhalefet partisi oldu. HDP’nin baars, AKP’nin
Kaynak: Çatlak Zemin
Anayasa’y tek bana deitirebilecek çounluu kaybetmesine sebep oldu.
Siyasette artan gerilime paralel olarak bölgede çatmalar balamt. 22
Temmuz 2015’te Ceylanpnar’da iki polisin üpheli ölümüyle birlikte
atekes tamamen sonlanm oldu.
Baarszlkla sonuçlanan çözüm sürecine toplumsal cinsiyet
perspektifinden baktmzda, toplumsal cinsiyete dayal deneyimlerin,
kadnlarn ve LGBT+’larn taleplerinin resmî mekanizmalara dahil
edilmediini ve sürecin eril bir yaklama2 sahip olduunu görüyoruz.
Çözüm sürecinde kurulan üç resmî mekanizmaya bakmak bu resmi net
bir ekilde gösteriyor. Bu mekanizmalarda kadn katlm ve politikalar
kstlyd, dier yandan açk kimlikli LGBT+’larn katlm ve bar talepleri
tamamen eksikti. Resmî mekanizmalardan ilki müzakereyi yürüten
heyetler. Devlet tarafndaki görümelerde ne bir kadn katlmc yer ald
ne de heyetin söylemlerinde kadnlarn veya LGBT+’larn taleplerine
yer verildi. Bütün çalmalarnda kadn kotas uygulayan HDP’nin
heyetine en batan kadn temsilci olarak milletvekili Pervin Buldan
dahil oldu. Daha sonra Kürt Kadn Hareketi’nin (KKH) çabalaryla kadn
hareketi adna Ceylan Baryank da heyete katld. kincisi Mecliste
kurulan ksa adyla Çözüm Komisyonu’ydu. Komisyon, Kürt
2 Çözüm sürecinin feminist bir bak açsyla deerlendirmesi için bkz.
Nazan Üstünda, Feminist Bir Bak Açsndan Bar Süreci, Çatma Çözümleri
ve Bar (der. Murat Akta), letiim, 2014. 3 Türkiye Büyük Millet
Meclisi, Toplumsal Bar Yollarnn Aratrlmas ve Çözüm Sürecinin
Deerlendirilmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu Raporu,
2013. BDP’nin resmî rapora alternatif olarak yaynlad raporda
toplumsal cinsiyet ayr balkta ele alnd. BDP’den “Çözüm Süreci
Önerileri”, Bianet, 29 Kasm 2013. 4 Aye Betül Çelik, Agonistic
peace and confronting the past: An analysis of a failed peace
process and the role of narratives, Cooperation and Conflict 56(1),
2021.
çatmasnn demokratik bir ekilde çözümüne katk sunmak için madurlarn
ve sivil toplum örgütlerinin görülerini alarak bir rapor
hazrlayacakt. Bu rapor amacna hizmet etmedii gibi kadnlarn çözüm
önerilerini ve taleplerini büyük oranda görmezlikten geldi.3
Komisyonda hiçbir LGBT+ örgütünden görü alnmad, dolaysyla rapor,
LGBT+’larn bar tahayyülü ve çatmadan kaynakl yaadklar zararlara
dair herhangi bir bilgiyi de kapsamad. Son mekanizma ise halkla
bulumalar düzenleyerek sürece katk sunmas planlanan Akil nsanlar
Heyeti’ydi; bu heyette de 63 üyeden sadece 12’si kadnd.
Çözüm sürecinde, görümelerin akbetini etkileyen iki önemli olay
yaand. Bunlardan ilki, 2013 ylnda gerçekleen Gezi direniiydi.
Hükümetin stanbul Gezi Park’na alveri merkezi ina etme kararna kar
çkan yurttalarn balatt eylemler çok ksa sürede Türkiye geneline
yayld.4 Hükümetin polis araclyla eylemcilere saldrs sert oldu. Bir
aydan fazla süren gösteriler sonucunda hükümet kararndan geri adm
att. Bu direniin çatmaszln olduu bir dönemde yaanmas tesadüf
deildi. Zira Gezi direnii srasnda Kürtler ve Türklerin bar içinde
birlikte yaamasna dair fikirler özellikle gençler arasnda belki de
hiç olmad kadar tartlmaya baland. Öte
yandan Gezi direniinin hareket noktasnn temelinde ademimerkeziyetçi
bir talep vard; parkla ilgili olarak Ankara’dan ziyade stanbul’da
yaayan insanlarn karar vermesi gerektii talebi de Kürtlerin çözüm
sürecinde ortaya koyduu kendi kendilerini yönetme talebiyle
paralellik göstermesi açsndan ilgi çekiciydi.
Yaanan dier gelime ise bar görümelerini tehlikeye atan 2014 ylndaki
Kobanê Olaylar’yd. ID Eylül 2014’te Suriye’nin Kobanê kentine
saldrya balad.5 ID saldrlar dünyann her yerindeki Kürtler için
siyasi olarak kritik bir dönemin balangc oldu. Türkiye’deki Kürt
illerinde protestolar balamt; Kobanê’nin bal olduu ve Suriyeli
Kürtlerin özerk yönetim ina ettii Rojava’da Kürt kurumlar ve
Türkiye’de HDP tüm dünyaya ve özellikle Türkiye’ye ID’in
durdurulmas ve Kobanê’ye destek vermeleri için çarda bulundu. Bu
srada Cumhurbakan Erdoan’n “Kobanê dütü düecek” açklamasnn hemen
ardndan Kürt illerinde sokak çatmalar balad. Çatmalar sonucunda,
6-7 Ekim 2014 tarihleri arasnda 51 kii hayatn kaybetti. Bu srada
ID’in saldrlarndan dolay binlerce kii Kobanê’den snrn Türkiye
tarafndaki Suruç ilçesine göç etti. Bu kitlesel göç dalgas, hem
mültecilerle dayanmak hem de Kürtlere destek vermek isteyen,
Türkiye’den ve çeitli ülkelerden insanlar seferber etti.
Kobanê’nin, üzerinden çok zaman
5 Nesrin Uçarlar, Quest for the Infrastructures for Peace in
Turkey, 2016. 6 Nisan Alc, Güley Bor & Güne Dal, Turkey’s
Missing WPS Agenda and Implications for the COVID-19 Pandemic, LSE
Women, Peace and Security Blog, 2020. 7 OHCHR, Report on the human
rights situation in South-East Turkey: July 2015 to December 2016,
2017.
geçmeden Kürtler tarafndan ID’ten temizlenmesi ve geri alnmas
önemli bir baar oldu.
Kobanê Olaylar, çözüm sürecini sekteye uratan krlma noktalarndan
biriydi. Temmuz 2015’te atekesin de sonlanmasyla 1984 ylnda balayan
silahl çatma, en yakc dönemlerinden birine girdi. 2015 yaznda
bölgede ilan edilen sokaa çkma yasaklar 2017 ylna kadar devam etti
ve sonuçlar oldukça ar oldu.6
11’den fazla Kürt ilinde ilan edilen, süresi kimi zaman bir yl aan
sokaa çkma yasaklar sonucu 1200 kii öldü ve binlerce kii göç etmek
zorunda kald.7 Ablukalarda insanlar günlerce yiyecek, elektrik, su
gibi temel ihtiyaçlara ulaamad, cenazeler kaldrlamad, yasan olduu
mahallelere gazeteciler alnmayarak yaananlara dair bilgi edinilmesi
yasakland. Bu dönemde toplumsal cinsiyete dayal ihlaller de artt.
Kadnlar duvarlara yazlan cinsiyetçi yazlarla hedef alnd gibi, göç
yollarnda ya da çatmadan dolay geçici olarak kaldklar evlerde
iddete açk hale geldiler. Dier yandan batda 2015 ylnda, Ankara’da
KESK’in çars ve birçok demokratik kitle örgütünün katlmyla 10
Ekim’de on binlerce insan bar talebi için topland. Bar mitingine
ID’in yapt ortaya çkan canl bomba saldrs sonucunda 103 insan yaamn
yitirdi. Devletin güvenlik tedbirlerinin yetersiz olduuna dair
iddialarn eliinde Ankara Katliam, süreç sonras yaplan batdaki
en
kitlesel bar çarsnn kanl bir ekilde bastrld olay oldu. Bu olaydan
sonraki dönemde 2000’den fazla akademisyenin bara çar yapt metni
yaynlamas gibi devleti bar görümelerine dönmesi için çabalar devam
ettiyse de bu çabalara kar hükümetin tepkisi sert oldu. Bar
Akademisyenleri olaynn gösterdii gibi bartan bahsetmenin, bar
talebini dillendirmenin kriminalize edildii bir sürece
girildi.
Silahl çatmaya dönülmesine paralel olarak siyasi rejimin giderek
otoriterletii bir dönem yaand. Nisan 2017’de bakanlk
referandumundan sonra bakann gücü artrld. AKP, parlamentoyu
sembolik hale getirdi, muhalefet partilerinin etkin muhalefet
yapmasn engelleyen yasa deiiklikleri gerçekletirdi. Hükümet, 15
Temmuz 2016’daki darbe giriimini bahane ederek 2018’e kadar devam
eden olaanüstü hal (OHAL) ilan etti. AKP hükümeti, OHAL’i muhalif
kesimleri bastrmak için kulland, bölgedeki seçilmi Kürt belediye
bakanlarnn yerine kayyum atad.8 Onlarca sivil toplum örgütünü kanun
hükmünde kararnamelerle (KHK) kapatt, yüzlerce muhalif hakszca
tutukland ya da gözaltna alnd.9 Sonuç olarak, AKP ve bu süreçte
ittifak yapt Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ortaklndaki hükümet,
toplumun tümüne yaylan bir bask rejimi inasn balatm oldu.
8 Hiyar Özsoy, “Trustees” appointed to Kurdish Municipalities of
Diyarbakir, Mardin and Van, again!, Halklarn Demokratik Partisi,
2019. 9 Human Rights Watch, Turkey: UN Review Should Address Sharp
Decline on Rights, 2020. 10 Alev Özkazanç, Gender and authoritarian
populism in Turkey: the two phases of AKP rule, Open Democracy, 3
ubat 2020.
Bu otoriterleme sürecinde hükümet kadnlar ve LGBT+’lar özellikle
hedef ald. OHAL’in ardndan Kürt siyasi hareketine yönelen bask ve
iddet politikalar çerçevesinde KKH’den çok sayda kadn tutukland,
pek çok kadn kurumu KHK’lerle kapatld. stanbul Onur Yürüyüü’nün
2015 ylndan beri yasaklanmas, 8 Mart ve 25 Kasm eylemlerine polis
saldrlar gibi toplant ve gösteri yürüyüü hakk ihlallerinin yan sra
toplumsal cinsiyet odakl çalmalar yapan örgütler üzerinde basklar
artt. Öte yandan aile, eitim, salk alanndaki muhafazakâr-slamc
politikalar kadn aileye hapsetmeyi ve geleneksel toplumsal cinsiyet
rollerini pekitirmeyi hedefledi.10
Örnein, yoksulluk nafakasnn snrlandrlmas ve çocuun cinsel
istismarndan hüküm giyenlere af teklifi, iktidar tarafndan
defalarca gündeme getirildi ancak kadnlarn tepkileri sonucu
ilerlemedi. Kadnlarn ve LGBT+’larn kazanmlarna dönük saldrlarn en
yakn tarihli ve somut örnei ise toplumsal cinsiyete dayal iddetin
görünürlüünün gitgide artt bir dönemde Türkiye’nin Kadnlara Yönelik
iddet ve Ev çi iddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye likin
Avrupa Konseyi Sözlemesi (stanbul Sözlemesi)’nden bir gece yars
kararnamesiyle çekilmesi oldu. Türkiye’nin ilk imzacs olduu stanbul
Sözlemesi, devlete cinsel yönelim ve
cinsiyet kimlii temelli dahil olmak üzere her tür ayrmcl
yasaklayarak iddeti önleme sorumluluu yüklüyordu. Salgnn bandan
beri devletin en üst yetkilileri tarafndan üretilen ve stanbul
Sözlemesi’nden çekilme gerekçesi olarak sunulan LGBT+fobik nefret
söylemleri, gökkua bayrann dahi kriminalize edildii saldrlara
evrildi.
Tüm bunlara karn KKH, feminist hareket, LGBT+ hareketi ve Türkiye
kadn hareketi kazanmlarndan vazgeçmeyerek mücadeleyi sürdürüyor. Bu
hareketlerde örgütlü pek çok kadn ve lubunya, daha geni ölçekte
eitlik ve demokrasi için de mücadele ediyor. Bara odaklanan
çalmalar ise çatmaszln yaand ve bir bar anlamas ihtimalinin
gündemde olduu çözüm süreci srasndaki kadar youn deil. Temel hak ve
özgürlüklere yönelik ihlallerin bu denli yaygn olduu bir dönemde
kadn ve LGBT+ örgütlerinin bar mücadelesine önceye kyasla daha az
emek ve vakit ayrabilmeleri zorunlu bir strateji deiikliinin
sonucu. Bununla beraber, bu örgütlerin çözüm süreci etrafnda
yaptklar çalmalar bar talebinin yeniden güçlü bir ekilde dile
getirilebilecei günler için yol gösterici deneyimler içeriyor.
Bugünün zor koullarnda, bara çok yakn olduumuzu hissettiren o
günlere geri dönüp bakmak ise hem çözüm sürecine dair sca scana
görülemeyenleri görmeye, hem de bar umudunu diri tutmaya vesile
olabilir.
Bu rapor, bar mücadelesi yürüten
kadn ve LGBT+ örgütlerinin bar anlaylarn ve pratiklerini,
Türkiye’de Kürt sorununa dayal çatmann bara evrilmesi için
gerçeklemi çözüm sürecini merkeze alarak inceliyor. Aratrma,
2013-2015 arasndaki çözüm süreci etrafnda younlaan bar çabalarn ve
bu dorultuda kurulan ortaklklar, o sürecin aktif özneleri olan kadn
ve LGBT+ örgütlerinin gözünden deerlendirerek daha önce kapsaml bir
ekilde incelenmemi bir alana k tutuyor. Öncelikle çalmann odan ve
snrlarn anlatarak rapor boyunca yararlandmz baz kavramlar
açklyoruz. Ardndan, görütüümüz LGBT+ ve kadn örgütlerinin bar
mücadelelerini ekillendiren politikalar inceliyoruz. Sonraki
bölümde, bu örgütlerin çözüm süreci ve Gezi direniinin açt alanla
zenginleen yaratc bar faaliyetlerine ve elde ettikleri kazanmlara
odaklanyoruz. Devamnda ise LGBT+ ve kadn örgütlerinin bar
mücadelesinde benimsedii politik çerçevenin ittifaklar kurmadaki
etkisi inceleniyor. Son olarak çatma ve otoriterlik karsnda ortak
bar mücadelesi yürütmeye dair zorluklara etraflca deiniyoruz.
Raporun sonuç bölümünde ise aratrmadan çkan sonuçlar özetliyor ve
önerilerimize yer veriyoruz.
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi7
Bu çalma, bar mücadelesinde yer alan dokuz kiiyle 30 Ocak-25 Mart
2021 tarihleri arasnda çevrimiçi gerçekletirilen sekiz
yar-yaplandrlm, derinlemesine mülakat ve bir yazl yanta dayanyor.11
Katlmclar: Bar için Kadn Giriimi, Hêvî Hak, Eitlik, Varolu çin
LGBT+ Dernei, Kaos GL Dernei, KeSKeSoR Amed LGBT+ Oluumu, LGBT Bar
Giriimi ve Tevgera Jinên Azad’dan (TJA) biri veya birden fazlasnda
örgütlenme deneyimine sahip kiiler. Pandemi srasnda saha çalmas
yürütmeye dair zorluklar katlmc saysn çoaltmaya engel olutursa da
çevrimiçi veri toplamak, üç farkl ülkede yaayan aratrmaclarn
Türkiye’nin farkl illerinden katlmclarla iletiime geçmesini
kolaylatrd.12
11 Katlmclardan biri cezaevinde olduundan, mülakat sorularna
yantlarn yazl olarak iletti. 12 Marnie Howlett, Looking at the
‘field’ through a Zoom lens: Methodological reflections on
conducting online research during a global pandemic, Qualitative
Research, 2021.
II. Metodoloji ve Kavramlar
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi 8
Örgüt13 ismi Örgüt hakknda ksa bilgi14 Bar çin Kadn Giriimi (BKG)
Bar koullarnn da, barn da ancak “kadn
sözünün” etkin olmasyla mümkün olabileceine
inanan kadnlarn oluturduu Giriim, kadnlarn
dland politikalarla kadnlarn dland
kendini gelitirmesine, yeryüzünün korunmasna
ayrlacak paylarn savaa, askeri operasyonlara,
ölüme, bombaya, mayna harcanmasna itiraz
ediyor ve buna kar mücadele yürütüyor. Hêvî Hak, Eitlik, Varolu çin
LGBT+ Dernei HEV LGBT Dernei, toplumsal cinsiyet, cinsel
yönelim ve cinsiyet kimlii alanlarnda LGBT+’larn
hak kazanm ve hak eriimi konusunda
politikalar üretmeyi amaçlamaktadr. HEV LGBT+
LGBT+’lara edinmektedir. Kaos GL Dernei Ayrmcla kar LGBT’lerin
insan haklarnn
gelitirilmesi yönünde sosyal, kültürel ve akademik
alanlarda etkinlikler düzenleyen Kaos GL Dernei,
Türkiye’de LGBT bireylere yönelik ayrmcln
tartlmasna ve görünürlüünün salanmasna
zemin yaratmay amaçlyor. KeSKeSoR Amed LGBT+ Oluumu Amed ve çevre
illerde heteronormativeye kar
çalmalar yürüten LGBT+ oluumudur.
acil bar talebini yükseltmek için oluturulmu bir
giriimdir. Tevgera Jinên Azad (TJA, Özgür Kadn Hareketi) Uzun bir
mücadele deneyimine sahip Kürt
kadnlarnn örgütlü yaps olarak 2016 yaynda
ilan edilen TJA, dünyadaki tüm örgütlü yaplardan
kadnlarn erkek egemen sisteme kar mücadele
gücünü ortaklatrarak, evrensel bir çizgide
kapitalist moderniteye kar demokratik
moderniteyi ina etmek için mücadele ediyor.
13 Örgüt kelimesi ile yalnzca dernek ya da vakf gibi resmî statüye
sahip kurumlar deil, belli bir amaç etrafnda bir araya gelmi tüm
toplumsal hareket ve inisiyatifleri kastediyoruz. 14 Burada
örgütlerin kendi web siteleri, sosyal medya hesaplar ya da basn
açklamas gibi metinlerinde kullandklar tanm ve açklamalara sadk
kaldk.
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi9
Anlan örgütlerde yürütülen bar çalmalarna yer vermekle birlikte,
güvenlie dair olas riskler nedeniyle mülakatlara yaplan atflarn
hangi örgütlerde yer alan kiilere ait olduunu belirtmemeyi seçtik.
Ayn sebeple tüm mülakatlar anonimletirerek numaralandrdk ve
katlmclardan, kendilerinden bahsetmemizi istedikleri ekilde söz
ettik.
Burada aratrmann önemli bir snrllna iaret etmek gerekir. Görütüümüz
kiiler için örgütlendikleri oluumlar temsil etme yetkisine sahip
olmalar gibi bir ön koul aramadk. Bu karara varmamzda, aratrmaya
dahil ettiimiz örgütlerin bazlarnn temsilci belirlemeyi tercih
etmemesi veya çalmalarn duraklamas/seyreklemesi sonucu bunda
zorlanacak olmas etkili oldu. Temsiliyet yerine, katlmclarn
örgütlenme deneyimlerini esas alarak daha fazla örgütün çalmalarn
inceleme frsat bulduk. Böylece Türkiye’de toplumsal cinsiyet odayla
bar mücadelesi yürüten örgütlerin kolektif hafzasna da tanklk
ettik. Bununla birlikte raporda ele alnanlar, aratrmaya dahil
edilen örgütlerin çalmalarna emek veren herkesin görülerini
yanstmayabilir. Katlmclar, barn onlar için anlamn sklkla örgüt
çalmalaryla ilikisini kurarak ve kolektif tartmalara atf
15 Natrans ve heteroseksüel olmayan kii, pratik ve topluluklar
basklayan ve ötekiletiren ideolojik sistem. Zorunlu
heteroseksüellik üzerinden statik ve özcü kadnlk-erkeklik rollerini
pekitirdiinden patriyarkayla ayr düünülemez. Deniz Gedizliolu,
LGBT+ Haklar Alannda Çeviri Sözlüü, Kaos GL Dernei, 2020. 16 Nisan
Alc, Dün, bugün, yarn: Kesiimsellik ekseninde toplumsal bar yeniden
düünmek, DEMOS Aratrma Dernei, 2020.
yaparak anlatm olsalar da bazlar binin üzerinde üyeye sahip olan bu
oluumlarda bu raporda anlatlandan çok daha çeitli bar anlaylarnn
bulunduunun altn çizmek gerekir.
Rapor, önceden açklanmaya (ve bazen sorunsallatrlmaya) ihtiyaç
duyan pek çok kavram içeriyor.
Raporda kadn ile LGBT+ kavramlarn “ve” balacyla kullanmamzn nedeni,
bunlar birbiriyle kesimeyen kavramlar olarak konumlandrmak deil.
Zira böyle bir ikilik yaratmak, kadn ile LGBT+’nn kesiiminde
bulunan LBT+ kadnlarn varln, deneyimlerini ve mücadelelerini
görünmezletirmek anlamna gelirdi. Bir cinsiyet kimliini ifade eden
kadn ile çeitli cinsel yönelim ve cinsiyet kimliklerini
sabitletirmeden kapsayan LGBT+’y ayr kavramlar olarak ele almak,
patriyarka ile sisheteroseksizmin15 iç içe geçmi temellerini de yok
saymak olur. Bu nedenle rapor kapsamnda kadnlar ve LGBT+’lar
ifadesini (sishetero) patriyarkal tahakküme maruz kalan kiileri
kapsayan, emsiye bir terim olarak kullanyoruz.
Bu anlay, DEMOS’un kurulduu günden bu yana benimsedii ve zamanla
dönütürdüü toplumsal cinsiyet perspektifini yanstyor.16 DEMOS için
toplumsal
cinsiyetlendirilmi bir lens, sadece bir cinsel yönelim/cinsiyet
kimliini (yani sklkla yapld üzere natrans hetero kadnlar) deil, bir
spektrumu ifade eder ve toplumsal cinsiyet rollerine uymad için
ötekiletirilen herkesi odaa almay gerektirir. Bunu yaparken
toplumsal cinsiyet, cinsel yönelim, cinsiyet kimliinin rk,
etnisite, din, dil, sakatlk vs. ile kesiimini görünür klmay
hedefler. Böylece toplumsal cinsiyet analizi; cinsiyetçilik,
milliyetçilik ve militarizm gibi farkl tahakküm ideolojilerini ve
birbirleriyle etkileimlerini görünür klarak kalc barn inasn
düünmenin bir yolu olarak belirir.
kili cinsiyet kadar sorunsallatrlmas gereken bir baka konu ise
kadnlarn bar çalmalarnn, kadnlarn doas gerei daha barçl olduu gibi
özcü bir anlayla ele alnmasdr. Feminist teorinin iaret ettii üzere,
çatma ve bar toplumsal cinsiyet perspektifinden analiz ederken
madur ile bar inacs ikiliinin ötesine geçmek gerekir.17 Tüm
cinsiyet kimlikleri iddeti desteklemek veya ona direnmek ve hayatta
kalmak için aktif roller üstlenebilir.18 Bu durumda kadnlar ve
LGBT+’lar, çatma ve barta madur/hayatta kalan ve bar inacs
olabildikleri kadar gerilla, asker, aktivist, siyasetçi, hareket
veya
17 Dyan Mazurana & Keith Proctor, Gender, Conflict and Peace,
Occasional Paper, World Peace Foundation, 2013. 18 Bridget Byrne,
Towards a Gendered Understanding of Conflict, IDS Bulletin 27(3),
1996. 19 Zehra Ylmaz, Olaanüstü Savan, Olaanlaan Bar: Kadnlarn
Gözünden Bar Süreci, Fe Dergi 5(2), 2013; Handan Çalayan, Kürt Kadn
Hareketi ve Feminist Hareketin Deneyimleri Balamnda Bar Talebi,
DEMOS Aratrma Dernei, 2021; Hülya Osmanaaolu, Bar Süreci’nde Kürt
Kadn Hareketi ya da Önce (Neden) Kadnlar Vurdular, Heinrich Böll
Stiftung Dernei Türkiye Temsilcilii, 2014; Nisa Göksel, Peace and
Beyond: Women’s Activist Alliances under Turkey’s “Regime of
Emergency”, Critical Times 1(1), 2018.
topluluk lideri, örgütleyici de olabilir.
Bu raporda özellikle bar inacs rolleri üzerinde duruyoruz.
Türkiye’de kadn ve LGBT+’larn neredeyse silahl çatmann tarihi kadar
eski bir bar mücadelesi deneyimi var. Bu alandaki birikim ve ortak
mücadele pratikleri, imdiye dek bar çalmalar çerçevesinde yeterli
ölçüde ele alnmad. Kadnlarn bar mücadelesine odaklanan baz çalmalar
yapldysa19
da lubunyalarn bar çalmalarna dair kaynak yok denecek kadar az.
Bunun sebeplerinden biri, bar çalmalarndaki hâkim yaklamn, tabandan
örgütlenen toplumsal hareketleri ve dier sivil toplum aktörlerini
barn dorudan aktörü olarak görmemesi.
Oysa uzun soluklu ve gerçek bir bartan söz etmek için barn toplumun
farkl kesimleri tarafndan sahiplenilmesi art. Bununla paralel
olarak bar inas için, savan çok boyutlu etkilerini ar biçimde
yaayan gruplarn deneyimlerini, ihtiyaç ve taleplerini dikkate almak
gerekiyor. Bu nedenle Türkiye’deki bar mücadelesinde kritik bir
yere sahip olan bu deneyim, ihtiyaç ve talepleri güçlü ekilde dile
getiren LGBT+ ve kadn örgütlerinin mücadelesini anlamak, bundan
sonras
için bir yol haritas çkarabilmek için de çok önemli.
Bu mücadeleye bakarken, resmî bar görümelerinin sürdüü 2013-2015
çözüm sürecini merkeze aldk ve aratrmaya bu sürece yönelik çalma
yürütmü kadn ve LGBT+ örgütlerini dahil ettik. Bu örgütleri çözüm
sürecinde yürütülen faaliyetlere dair bir masaba aratrmas sonucu
belirledik. Elbette bu örgütlerin bar mücadelesi resmî süreçlere
yönelik çalmalar ile snrlandrlamaz. Çözüm sürecini odaa almamzn
sebebi, bar ihtimalinin ilk defa böylesi güçlü olduu bir zamanda
bar talebinin nasl ekillendiini görmek istememizdi. Zira çatma bir
süreliine de olsa sona erdiinde, bar talebi silahlarn susmasnn
ötesine geçip çok daha kapsaml bir alana yaylyor. LGBT+ hareketi,
feminist hareket, KKH ve Türkiye kadn hareketinden örgütlenmelerin
çözüm süreci srasnda ve devamnda yükselttikleri bar taleplerini
kendi politikalaryla nasl birletirdiine bakmak, zengin ve nüansl
bir analiz yapma imkân veriyor. Bu çalmada bu zenginlii ve nüans
yanstmay amaçladk. Çözüm sürecinde daha da genileyen ortak mücadele
deneyim ve imkânlarn görmenin bundan sonrasndaki bar mücadelesine
de k tutacan düünüyoruz.
Çatma ve bartaki çeitli rollerin yan sra, kadn ve LGBT+’larn
bar
tahayyülleri de çeitleniyor ve buna göre bar mücadelelerindeki
yöntemler de farkllaabiliyor. Bu da snrlar keskin çizgilerle
belirlenebilen bir bar mücadelesini tarif etmeyi zorlatryor. Bu
dorultuda aratrmay; kadn ve LGBT+’lar için politika yürüten,
kendini kadn veya LGBT+ örgütü olarak tanmlayan, bir araya geli
amac ve yapt faaliyetlerde toplumsal cinsiyeti merkeze alan ve
çözüm sürecine yönelik çalmalarn bununla birletiren örgütlenmelerle
snrladk. Dolaysyla aratrmann odanda bar mücadelesi veren
kadnlar/LGBT+’lar deil, kadn/ LGBT+ örgütlenmelerinin bar
mücadelesi yer alyor. Görütüümüz örgütlerin çalmalarn tek bir
aratrmada incelemek istememizin sebebi ise bara dair toplumsal
cinsiyetlendirilmi anlay ve eylemleri, ortaklklar ve bazen ayrlklar
da görünür klarak, bütüncül bir çerçeveden ele almak.
Bu odak nedeniyle, örnein uzun süredir bar mücadelesi veren ve
arlkl olarak kadnlardan oluan Cumartesi Anneleri (nsanlar) ile Bar
Anneleri’ni bu çalmaya dahil etmedik. Bu iki hareketin de söylem ve
eylemlerine bakldnda toplumsal cinsiyet bak açsna dair pek çok
örnek bulmak mümkün. Ayrca anneler, kz kardeler, eler olarak bir
araya gelerek örgütlenen kadnlarn geleneksel toplumsal cinsiyet
rollerini dönütürdüü, etkili politik aktörler
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi 12
haline gelerek güçlendiini de biliyoruz.20 Fakat toplumsal cinsiyet
politikas yürütmek bu örgütlenmelerin odanda yer almyor; dolaysyla
bu iki örgütlenme pratiinin repertuarn toplumsal cinsiyet odayla
snrlamak neredeyse imkânsz. Burada daha ziyade, mücadelelerinin bir
boyutu ya da toplumsal etkisi balamnda toplumsal cinsiyete dayal
dinamikleri gözlemliyoruz.
Temkinli yaklalmas gereken baka bir ikilik ise raporda skça
kullandmz bölge ve bat ifadeleri. Bar talebinde ortaklamalar
inceleyen bir aratrma çerçevesinde corafya ve bununla balantl
olarak etnisite üzerinden özneleri birbirinden ayr/uzak/kart
konumlandrmay sorunsallatryoruz. Zira bu ikilik indirgemeci olduu
kadar, oryantalist ve sömürgeci kökenlere dayanyor; ilaveten, batda
bar mücadelesi veren Kürtleri de görünmez klyor. Bununla birlikte
çatmalarn Kürtlerin youn olarak yaad illerde gerçeklemesi sonucu
savan ve sava politikalarnn bölgede on yllardr günlük olarak
deneyimlendii ve bu deneyimin bölgede yaayanlarn bar mücadelesini
ekillendirdiini de ifade etmek gerek. Keza katlmclarn da ifade
ettii üzere, baz sava politikalar (örnein bar talebinin
kriminalizasyonu) batda yaayanlar
20 Emine Rezzan Karaman, Remember, S/he was here once: Mothers call
for justice and peace in Turkey, Journal of Middle East Women’s
Studies 12(3), 2016; Nisa Göksel, Losing the One, Caring for the
All: The Activism of the Peace Mothers in Turkey, Social Sciences
7(10), 2018. 21 Umut Erel & Necla Acik, Enacting intersectional
multilayered citizenship: Kurdish women’s politics, Gender, Place
& Culture 27(4), 2020. 22 Aksu Bora, Kadn Hareketi: Nereden
Nereye, Birikim Dergisi 83, 1996.
da etkilese de, scak çatmadan günlük olarak dorudan etkilenmiyor
olmann batdaki bar mücadelesi deneyimlerine ekil veren unsurlardan
biri olduu söylenebilir. Bu nedenle katlmclarn örgütlendikleri
corafyaya özgü olarak dile getirdiklerini de içermeyi önemsedik ve
bu ikilii, savan farkllaan etkilerini eitlememek ve bu farklln bar
mücadelesine etkisine iaret etmek için yer yer kullandk.
Raporda, katlmclarn anlatlarnda öne çkan toplumsal hareketlerden
KKH, feminist hareket, Türkiye kadn hareketi ve LGBT+ hareketinden
söz ediliyor. KKH’yi, 1970’lerde gelien, Kürt ulusal mücadelesine
kadnlarn gerilla olarak katlmn kapsayan, 1990’larda aktivizm alan
genileyen bir hareket olarak ele alyoruz. KKH, kurduu çeitli
kurumlarla kadn politikas üreten, legal siyasette aktif rol almay
önceliklendiren, oluturduu ideoloji (jineoloji) ve kadn
akademileriyle politikleen bir hareket.21 Feminist hareket ile;
kamusal alanda etkinliklerin balad 1980’lerde belirginleen, çeitli
dergi ve kolektif oluumlar araclyla örgütlenmi, zaman zaman
kampanyalar etrafnda bir araya gelen günümüzde büyüklü küçüklü pek
çok feminist grubun toplamn kastediyoruz.22 Türkiye kadn hareketi
ile; KKH ve feminist hareket olarak belirttiimiz iki hareket
içinde
kendini tanmlamayan ama kadn politikasn çalmalarnn odana alm, kadn
haklar, kadn cinayetleri, kadn emei, toplumsal cinsiyet eitlii gibi
konularda öz örgütlenmelerin yan sra karma muhalif örgütlerde
mücadele yürüten kadnlarn ve oluumlarn hepsini kapsayan heterojen
bir yapya iaret ediyoruz. LGBT+ hareketi ile 1990’lardan beri
örgütlü olan ve cinsel yönelim ve cinsiyet kimlii ile LGBT+ eitlii
mücadelesi esas gündemlerinden birini oluturan kii ve kurumlarn
tamamndan söz ediyoruz.
Son olarak, aratrmaclarn konumsallna deinmek gerekir. Aratrma
ekibi, DEMOS Aratrma Dernei’nde örgütlü, bar ve geçi dönemi adaleti
ile toplumsal cinsiyet üzerine çalan feministlerden oluuyor.
Aratrmaclarn ikisi uzun zamandr bar mücadelesinin parças, biri ise
LGBT+ hareketinde örgütlü. Gerek DEMOS’un gerek aratrmaclarn
ikisinin bar mücadelesindeki deneyimleri, kukusuz ki aratrma
dizaynndan yazm sürecine, aratrmay ve metodolojisini etkiledi.
Aratrmay yapma motivasyonlarmz arasnda umudun en diri olduu
zamanlar hatrlamann, tan olduumuz veya içerisinde bulunduumuz
çalmalar belgelemenin ve olas bir bar süreci için LGBT+ ve kadn
örgütlerinin deneyimlerinden örenmenin bulunmas, üphesiz
bunun
23 Amanda L. Couture, Arshia U. Zaidi & Eleanor
Maticka-Tyndale, Reflexive Accounts: An Intersectional Approach to
Exploring the Fluidity of Insider/Outsider Status and the
Researcher’s Impact on Culturally Sensitive Post-Positivist
Qualitative Research, Contemporary Issues in Qualitative Research
8(1), 2012.
örneklerinden biri.
Katlmclar ile kurumsal veya kiisel önceki temaslarmz ve
incelediimiz çalmalarn parças olmu olmak, üphesiz ki “içeriden” bir
perspektif getiriyor ve aratrmac ve katlmcy yaknlatryor.
Mülakatlarn bazen anlarn yad edildii sohbetlere dönümesi de buna
iaret eder nitelikte. Ancak bunun aratrmac- katlmc hiyerarisini
tamamen ortadan kaldrdn ileri süremeyiz. Sorular soran kiiler
olmak, görüme yaplan örgütlerde halihazrda bir çalma yürütmüyor
olmak ve aratrma ekibinden iki kiinin Türkiye dnda yaamas, tüm
ortaklklara ramen arada belli bir mesafe olmasna sebep oluyor.
Örnein aktivistlerin çalmalarn gerçekletirirken yaad zorluklar ve
karlatklar riskleri aratrmaclar olarak ayn ekilde deneyimlemiyor
olabiliriz. Bu mesafeyi ve aratrma ilikilerindeki hiyerariyi hesaba
katarak katlmclarmz aratrma sürecinin farkl aamalarna dahil ettik
ve onlarn onaylarn alarak ilerledik.
Aratrma alannn içinden geliyor
olmann yol açt bir baka sonuç, parças olduumuz çalmalarla/
örgütlerle duygusal veya politik yaknlmz dolaysyla incelenen
mücadelenin ve dayanmann romantize edilmesi riski. Zaman zaman
romantizasyonun cazibesine de kaplm olabiliriz. Bununla birlikte
“darda” kalan yanlarmz, öznesi olmadmz mücadele ve örgütlere
herhangi bir eletiri getirmekten imtina etmemize de yol açyor.
Bütün bu kayglar dengelerken, bu aratrmay toplumsal barn tesis
edildii, bütün kimliklerin eitlik içinde yaad bir toplum hayaliyle
bir araya gelen DEMOS’un çats altnda gerçekletirmek yol gösterici
oldu. Önceki bar deneyimlerinden örenmenin ve bar talebi etrafndaki
ortaklklar güçlendirmenin toplumsal barn tesisi sürecinde olmazsa
olmaz olduunu kabul ederek, bu deneyimlerin olumlu ve olumsuz
yanlarn deerlendirmeyi katlmclara braktk. Dolaysyla rapor, bar
çalmalarnn yol açt kazanmlar, zorluklar ve kapsaycla dair
eksiklikler gibi konularda yarglayc/ genelleyici tespitler yapmak
yerine, bu bulgular bar mücadelesinin öznelerinin nasl
deerlendirdiine odaklanyor.
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi15
Feminist bar çalmalarnn bar alanna en önemli katklarndan biri,
toplumsal cinsiyetlendirilmi deneyimlerin çatma/sava ve bar
dönemlerine göre birbirlerinden keskin snrlarla ayrlamayacan ortaya
koymasdr.24 Nitekim çatma srasnda kadn ve LGBT+’lar çok sayda
dorudan ve dolayl ihlale maruz kalsalar da çou zaman “bar” olarak
adlandrlan atekes veya çatmaszlk dönemlerinde de iddet ve ev içi
emek sömürüsü devam eder, adalete ve koruma önlemlerine eriimdeki
güçlükler varln sürdürür. LGBT+’lara yönelik ayrmclk ve iddet
sklkla ailede balayarak eitimden salk hakkna kadar çeitli alanlarda
sistematik ihlallere yol açar. Toplumsal cinsiyet temelli iddet ve
ayrmcln
24 Cynthia Cockburn, The Continuum of Violence: A Gender
Perspective of War and Peace, Sites of Violence: Gender and
Conflict Zones (ed. Wenona Giles & Jennifer Hyndman),
University of California Press, 2004. 25 Punam Yadav & Denise
M. Horn, Continuums of Violence: Feminist peace research and
gender-based violence, Routledge Handbook of Feminist Peace
Research (ed. Tarja Väyrynen, Swati Parashar, Élise Féron &
Catia Cecilia Confortini), Routledge, 2021, p. 110.
zaman zaman biçim ve alan deitirdii, ancak sürekliliini kaybetmedii
gerçei karsnda feministler, yalnzca çatma srasndaki dorudan iddetin
ortadan kalkt “negatif bar”n yetersiz olduunu ifade etmitir. Zira
“bar zamannn” kendisi de “toplumsal cinsiyetlendirilmi iddet
alan”dr. 25
Aratrma kapsamnda görütüümüz katlmclarn bar anlaylar da iddetin
sürekliliine ilikin bu feminist eletirileri yanstyor. Kadn ve LGBT+
örgütlerinin bar talebi, iddetin gerek çatma gerek atekes srasnda
devamll karsnda, yalnzca silahlarn susmasn içermiyor. Buna ek
olarak, çatmann kökeninde yer alan, iddetin sebeplerini oluturan ve
çou zaman çatmann daha da derinletirdii eitsizliklerin ortadan
kaldrlmasn, yani
III. Kadn ve LGBT+ Örgütlerinin Bar Mücadelesini ekillendiren
Politikalar
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi 16
“pozitif bar” tesis etmeyi hedefliyor.26
Dolaysyla bar mücadelesi, ayn zamanda eitlik, özgürlük ve demokrasi
mücadelesini de içeriyor. KKH’den bir katlmcya göre;
Gerçek anlamda bir bar ortamndan bahsetmek, toplumun tüm
farkllklarnn eit ve özgür bir ekilde kendisini ifade edecei,
kamusal yaama katlaca, ekonomik kaynaklar bata olmak üzere tüm
tarihsel, toplumsal, kültürel kaynaklardan tüm toplumun eit bir
ekilde faydalanaca, doann yaamn bir parças, bir hak öznesi olduunun
kabul edilecei özgürlükçü bir düzenin salanmas gerekir.27
Bar için politika yapan feminist katlmc ekliyor:
Biz eer bir gün böyle her yanmz iddetin farkl türlerinin kuatmad,
her an iddete uramadmz, ya da iddete urama tehdidiyle veya
ihtimaliyle yaamadmz bir hayat yaamay tahayyül ediyorsak, bunun tek
yolu mevcut savan sadece sonlanmas deil, mevcut savan ürettii iddet
biçimleriyle de yüzleilmesi ve onlarn onarlmas.28
Çatmann beslendii ve ürettii eitsizliklerin banda toplumsal
cinsiyet eitsizlii gelir. Öyleyse bar mücadelesi, patriyarkayla
mücadeleyi de içermelidir. LGBT+ aktivisti bir
26 Johan Galtung, Violence, peace, and peace research, Journal of
Peace Research 6(3),1969; Johan Galtung, Cultural violence, Journal
of Peace Research 27(3), 1990. 27 Mülakat No: 9, 25.03.2021, yazl
yant. 28 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 29 Mülakat No: 3,
08.02.2021, çevrimiçi. 30 Mülakat No: 9, 25.03.2021, yazl
yant.
katlmcya göre,
[Barn] bileeninin bir tanesinin kesinlikle cinsiyet olduunu,
kesinlikle cinsel yönelim olduunu, cinsiyet kimlii olduunu söylemek
lazm. Çünkü bar tesisi dediimizde salt silahlarn susmas deil, bu ön
koul, evet. (...) Tabii ki [çatma da] kesinlikle hem feminizmin hem
LGBT+ hareketinin dertlerinden bir tanesi ama (...) o bar sürecinin
tesisi, bir kimsenin cinsiyetinden ötürü sala ya da yiyecee,
beslenmeye, barnmaya eriemedii bir dünya deil. O yüzden ben bunlar
bar sürecinin doal bileenleri olarak görüyorum.29
KKH’den bir katlmcya göre,
“
“ “
“
Yani bar, sabit ve tek seferde elde edilebilecek bir durumdan
ziyade, herkes için özgürlük ve eitliin tesisini içeren bir süreç
olarak tezahür ediyor. Bu süreçte silahlarn susmas art olmakla
birlikte, atlmas gereken önemli admlardan yalnzca biri. Bar için
dorudan iddetin sona ermesine ek olarak toplumsal cinsiyet
eitsizlii, rk ve etnisiteye dayal ayrmclk, sosyo- ekonomik
eitsizlikler gibi çatmann kökeninde yatan ve birbiriyle iç içe
geçen tahakküm ve sömürü biçimlerinin de ortadan kalkmas art.
iddetin süreklilii, Kürt nüfusunun youn olarak yaad corafyada özgül
bir görünüme sahip. Bu iddet ablukalar srasnda kadnlara yönelik
fiziksel ve cinsel iddet ile ikence gibi dorudan ihlaller,31
OHAL’den bugüne KKH’ye ve kazanmlarna dönük saldrlar, 2020’de
Siirt’te Uzman Çavu Musa Orhan’n pek Er’e cinsel saldrda bulunarak
intihara sürüklemesi32 gibi farkl biçimlerde ortaya çkyor. Kadn
haklar aktivisti bir katlmcya göre,
Mesela ben birçok platformlarda yer alyorum. Çok rahat o platform
adna mücadele veriyorsun, çalma yürütüyorsun, sorun olmuyor. Ama
Kürt kadn hareketi olduun zaman suç olarak görülüyor, ya da diyelim
ki illegalize ediliyor. Siyasi parti bile bugün illegalize
ediliyor. O açdan da hani
31 lyas Erdem, Yeter Tan & Zana Kibar, Sokaa Çkma Yasaklar ve
Zorunlu Göç Sürecinde Kadnlarn Yaadklar Hak hlalleri ve Deneyimleri
Raporu, Göç zleme Dernei, 2019. 32 Gülizar pek, Bölge’de iddet,
istismar, tecavüz, kadn intiharlar ve cinayetleri…, Evrensel, 16
Austos 2020. 33 Mülakat No: 1, 30.01.2021, çevrimiçi. 34 Mülakat
No: 9, 25.03.2021, yazl yant.
bu bilinçsiz bir politika deil. Bu çatma dönemlerinde kendini
yaatan ve o kaos döneminde örgütleyen bir sistemdir aslnda. Ve bu
sistem erk bir sistemdir, ataerkil bir sistemdir.33
Bu nedenle bölgedeki bar mücadelesi tek bir döneme veya biçime
indirgenemeyecek kadar uzun soluklu, kapsaml ve dinamik bir
mücadele. KKH’den bir katlmcya göre,
“
“
Çatma ülkenin bir bölgesinde yaansa da çatmann ihtiyaç duyduu ve
yeniden ürettii milliyetçi ve militarist ortam ülkenin tamamnda
etki gösterir. Yükselen militarizm, feminenlik-maskülenlik inalarnn
ikiliini ve toplumsal cinsiyet rollerini güçlendirdiinden, çatmann
yaand corafyann ötesini de etkiler ve toplumsal cinsiyet
eitsizliini pekitirir. Bar için politika yapan feminist bir katlmc
bunu öyle anlatyor:
O pompalanan dil; bir takm erkeklerin sosyal medyada, ite ne
bileyim özel harekatç fotoraflar, silah fotoraflar, yok
“polisimizin yanndayz”, yok “devletimizin yanndayz”, “polisimiz
yürüsün, ahlansn” falan diye o hashtag’lerin altna baktnzda. Ayn
zamanda inanlmaz bir maço performans var orada ve o performans sen
o iddetin tehdidi altnda yaayan kii olsan da olmasan da belli bir
çeit erkeklik. Ve o belli çeit erkekliin karsnda belli bir çeit
kadnlk kuruyor. O kurduu kadnlk da ey bir kadnlk yani... taat etmek
zorunda, o adama muhtaç olmak zorunda, o adama hayr dememek
zorunda.35
Batdaki kadn ve LGBT+ örgütlerinden katlmclarn buradan hareketle
bar mücadelesinin öznesi olarak konumland ve bölgedeki örgütlerle
ittifaklar kurduu anlalyor. Yani militarizm, cinsiyetçilik,
rkçlk,
35 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 36 Patricia Hill
Collins & Srma Bilge, Intersectionality, 2nd ed., Polity Press,
2020. 37 Mülakat No: 3, 08.02.2021, çevrimiçi.
sisheteroseksizm gibi çeitli sistemlerin birbirini besliyor ve
yeniden üretiyor olmas, çatmadan dorudan etkilenmeyen katlmclar
için bar talebini sahiplenme gerekçelerinden birini oluturuyor. Bu
da katlmclarn kesiimsel bir anlay benimsedii ve bu anlay
dorultusunda bar talebi etrafnda çeitli koalisyonlar kurduuna iaret
ediyor.36 Ayn katlmc, örgütlendii platformdaki deneyiminden
bahsediyor:
Savan yükselttii militarist-patriyarkal dilin ve tavrn ve halin
nasl bizim hayatlarmza iddet olarak döndüü balantsn çok kuruyorduk
ve kadna yönelik erkek iddeti üzerinden çok ortaklatryorduk. Ve
Türkiye’nin meselesi haline [getirmeye çalyorduk]... Savan
bütçesinin kadnlarn hayatlarndan nasl çaldn vs. anlatmak
üzerinden.
LGBT+ aktivisti bir katlmcya göre,
“ “
“
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi19
Derinleen toplumsal cinsiyet eitsizlii, kadnlara ve LGBT+’lara
yönelik iddet ve bizzat devlet yetkilileri tarafndan üretilen
nefret söylemlerine ek olarak
çatma ve otoriterlik, farkl biçimlerde de olsa Türkiye’nin batsnda
da etkisini gösteriyor. Bu anlamyla iddetin sürekliliine kar
demokrasi mücadelesi de batda ve bölgede örgütlenen katlmclar için
bar talebinde ortaklalan politik bir zemin olarak ortaya çkyor. Bar
için politika yapan feminist bir katlmc bunu öyle ifade
ediyor:
Böyle büyük bir laf etmi olmak istemem bunu söylerken, ama artk
demokrasi için verilen her mücadele bar çalmasym gibi geliyor.
Çünkü savan alan çok geniledi. Yani gündelik hayatlarmz bir
38 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi.
sava alan artk... [Devlet] herkese sava açm durumda. Kendi gibi
düünmeyen, kendinden olmayan herkese sava açm durumda.38
Öte yandan bar talebini sahiplenip yüksek sesle dile getirmek ile
çatmadan dorudan etkilenen Kürt kadnlarn ve LGBT+’larn
deneyimlerini görünmezletirmek arasnda kurulan hassas bir denge
olduu anlalyor. Yine ayn katlmcya göre batdaki örgütlerin bölgedeki
örgütlerle hiyerarik bir iliki kurmamas, çatmann özel olarak Kürt
kadnlar üzerindeki etkisini görünür klmas ve KKH’nin politik
özneliine alan açmas önem tayor:
[Örgütlendiim inisiyatifin] bir yanyla [barn] nasl kendi meselen
olduunun
1 Eylül Dünya Bar Günü
eylemi, Ankara, 2013
Kaynak: Kaos GL
balantsn kurarak bar talebinin öznesi olmak, ama bir yandan da scak
savan altnda yaayan ve bunun her türlü ayrmclyla ba etmek zorunda
olan, rkçl ve bunun iddetini benim yaamadm gibi yaayan, buna kar
sesini çkardnda da devletin basks ve saldrsyla karlaan Kürt
kadnlaryla ve [Kürt] kadn hareketiyle dayanmak diye bir derdi de
vard.39
Tüm katlmclar bakmndan demokrasi mücadelesiyle patriyarkayla
mücadelenin, bar talebi etrafnda ortaklklar kurulmasna zemin
hazrlad anlalyor. LGBT+ örgütlerinden katlmclar için ise bar
mücadelesinde özne olmann özgün bir politik hatt daha var. LGBT+
aktivisti bir katlmcya göre, LGBT+ özne olarak “norm” olarak
dayatlann dnda bir kimlik olmakla, yani kendinle barmak, bar
mücadelesiyle kurulan ortak zeminlerden birini oluturuyor:
Bar zaten LGBT+ hareketi içerisinde çok da yabanc bir kavram da
deil. Yani kendimizle barmak ve bark bir ecinsel, kendisiyle barm
bir ecinsel muhabbeti çok dönerdi. Halen de var. “Kendisiyle
baramam”, dediimiz durumlar çok olurdu. “Açlmak için ilk önce
kendinizle bir barmanz lazm, açldkça kendimizle barrz”, söylemleri
de hareket içerisinde
39 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 40 Mülakat No: 6,
15-18.02.2021, çevrimiçi. 41 Sibel Yardmc, Ne O! Ne Bu! Ne u! Queer
Kuram ve Kimliksizleme, Skop Bülten, 2012. 42 Erkan Erolu, Queer
politikalar ve militarizm: Vicdani ret örnei, Kaos GL Dergisi,
2014. 43 Ek olarak 2015 ylnda Kaos GL Dernei, Hac Bekta Veli
Anadolu Kültür Vakf ve Halklarn Köprüsü Dernei tarafndan düzenlenen
“Ölülerimiz, Biz // Öteki Olarak Ölmek” balkl sempozyum da dikkate
deer. Ayrca bkz. Judith Butler, iddet, Yas, Siyaset, Krlgan Hayat:
Yasin ve iddetin Gücü (çev. Baak Ertür), Metis, 2013; Judith
Butler, Queer-Yoldal ve Sava Kart Siyaset, Anti-Homofobi Kitab 2,
Kaos GL Dernei, 2010; Merin Sever, Queer teori ekseninde LGBT
hareketi ve feminizm, Birikim Dergisi 308, 2014.
oldukça fazla zikredilen ve hayata geçirilen durumlardan biri.
Dolaysyla bar kelimenin bütün anlamlaryla LGBT+ hareketine ve LGBT+
olua içkin bir durum.40
Kuir kuram, LGBT+ örgütlerinden katlmclarn bar mücadelesiyle kurduu
bu ortakl kavramsallatrmaya yardmc olabilir. “Ne olduuyla deil neye
kar olduuyla kendini ortaya koya[n]” kuir teori herhangi bir
kimliin normalletirilmesine itiraz eder, LGBT+ kimlik politikasn bu
temelde eletirir ve kimliksizleme önerisi sunar.41
Buna göre, “norm”u ina etmenin en önemli araçlarndan biri olan
militarizm sorunsallatrlr.42 Kendiyle bartktan sonra sra,
militarizmin Öteki olarak addettii dierleriyle barmaya
gelir.43
“
Gerçekten de toplumsal bar diskurunun, Türkiye LGBT+ hareketinin
hafzasnda önemli bir yeri var. Türkiye’de LGBT+’larn kamuya açk ilk
etkinliklerinden birinin Kaos GL’nin 2003 ylnda düzenledii Lezbiyen
ve Geylerin Sorunlar ve Toplumsal Bar çin Çözüm Araylar balkl
sempozyum olmas da dikkate deer.45 LGBT+’larla barlmadan toplumsal
barn söz konusu olmayacana yönelik, pozitif bara iaret eden bu
politikann da LGBT+ örgütlerinden katlmclarn bar mücadelesini
ekillendirdii söylenebilir.46
44 Mülakat No: 6, 15-18.02.2021, çevrimiçi. 45 Güler Emektar,
Cinsel ayrmcla kar, toplumsal bar, Bianet, 20 Mays 2003. “Toplumsal
bar diyor olmamzn nedeni de ecinselleri yok sayan bir barn gerçekte
mümkün olmadn söylüyorduk.” Umut Güner: Her yeri afiledik,
Patikalar: Resmi Tarihe Çentik, Kaos GL Dernei, 2019, s. 93. Yakn
geçmiten bir örnek vermek gerekirse, ubat 2021’de 12 LGBT+ örgütü,
Boaziçi Üniversitesi’nde LGBT+’lara kar saldrlara ilikin
yaynladklar açklamada da “Hep beraber, toplumsal bar içerisinde
yaamak” çarsnda bulundu. LGBT+ dernekleri: Göe bakalm, gökkuana
bakalm!, Bianet, 2 ubat 2021. 46 ‘Toplumun LGBT’lerle de barmas
gerekiyor’, Kaos GL, 2 Eylül 2014.
A. Çözüm Sürecinin Öncesini ve Sonrasn Kapsayan Bir Mücadele
Çözüm süreci resmî olarak 2013-2015 yllar arasnda yürütüldü. Bu
süreç, tpk bar mücadelesi gibi karmak ve snrlarnn belirlenmesi zor
bir dönem. Görütüümüz kiiler, çözüm sürecindeki faaliyetlerini
anlatrken farkl zaman dilimlerine referans verdiler. KKH için çözüm
sürecinin balangc 2010’lara dayandrlarak anlatld. Söz konusu bu
müzakere öncesi dönem, Kürt siyasi hareketinin demokratikleme
admlar, legal siyasete arlk vermesi ve kadn hareketinin yaratt
mekanizmalarla ilikili.47 O
döneme verilen referans, 2013 ylna giden bir tür hazrlk sürecinin
ilediine ve bar konuabilmek için bir zeminin
47 Mülakat No: 1, 30.01.2021, çevrimiçi. 48 Mülakat No: 1,
30.01.2021, çevrimiçi. 49 Ezgi Baaran, Çözüm süreci ve ‘o MGK
toplants’, Radikal, 19 Ocak 2016.
hazrlandna dikkat çekiyor. Kadn haklar aktivisti olan katlmc, bu
sürecin bar görümelerinden önce baladna dikkat çekerek, çözüm
sürecinden bahsederken 2010 ile 2014 yllar arasna referans verdi.48
Keza birden fazla katlmc yer yer 2014 Kobanê Olaylarn görümelerin
bittii zaman olarak iaret etti. Çözüm sürecinin krlgan hale geldii
2014 ylna dikkat çekilmi olmas artc deil. Zira Kobanê Olaylarnn
hemen sonrasnda gerçekleen, 30 Ekim 2014 tarihli Milli Güvenlik
Kurulu (MGK) toplantsnn bar görümelerinin sonlanmasna hazrlk olduu
kamuoyunda da tartld.49 Böylece çözüm sürecinin sonlanmasnn da bir
süreç olarak yaand, bu biti sürecini tetikleyen toplumsal olayn
2014 Kobanê Olaylar olduu anlalyor. Bu biti süreci ise
IV. Geleneksel Yöntemlerden Yaratc Eylemlere: Örgütlerin Bar
Çalmalar
sklkla belirtilenin aksine, 7 Haziran 2015 genel seçimleri veya
Temmuz 2015 ile keskin bir ekilde sonlanmyor. Retrospektif bir
ekilde o döneme baktmzda, görütüümüz örgütlerin bir süre çözüm
sürecini tekrardan canlandrma umudunu koruduunu anlyoruz. Ancak
aratrmann bulgularnn ortaya çkard üzere, bu umut OHAL döneminin
balamasyla tükeniyor.50
Çözüm sürecini anlamak için tarihin müzakerenin resmî taraflar ile
sivil toplum aktörleri için ayn ekilde ilerlemedii tespitini yapmak
gerekiyor. Çünkü her ne kadar çözüm süreci birçok çalmada ve yaynda
2013-2015 yllar aras olarak ele alnsa da, bu aratrma farkl bir
dönemi ve zamansal çerçeveyi ortaya çkard. Tarihin toplumsal
dinamiklerden kopuk bir ekilde vuku bulmadn biliyoruz. O tarihin,
özellikle de toplumsal düzeyde cereyan eden, uzun soluklu bir
çabayla yaratldn aklda tutmak gerekiyor. Görüülen örgütlerin kendi
zaman akn anlamak onlarn mücadelelerinin kapsamn görebilmeyi salad.
Bu yüzden çözüm sürecine bakarken kamuoyunda sklkla dile getirilen
tarihleri deil, barn aktörleri olan örgütlerin zaman dilimini
çerçeve olarak aldk. Dolaysyla raporun devamnda kullandmz çözüm
süreci ifadesi merkezine 2013-2015 dönemini alsa da çizgisel,
kronolojik
50 7 Haziran 2015 sonras çözüm sürecinin sürdürülmesine yönelik
çabalar ve OHAL’in krlma noktas haline gelmesine dair tartma VI.
bölümde ayrntl olarak yer alyor. 51 Mülakat No: 9, 25.03.2021, yazl
yant. 52 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi.
bir zaman dilimini iaret etmekten çok, önceki hazrlk sürecini
kapsayan ve biti sürecini hazrlayan 2014 Kobanê Olaylarnn etkisini
tanyan, Haziran/ Temmuz 2015 sonrasna da taan, snrlar esnek bir
dönemi ifade ediyor. Böylece raporun amacna da uygun olarak,
aratrmamza dahil ettiimiz kii ve örgütlerin kendi yarattklar zaman
dilimine vurgu yapmay istedik.
B. Çözüm Sürecinin Sunduu Olanaklar
Çözüm süreciyle balayan çatmaszlk dönemi KKH, feminist hareket,
Türkiye kadn hareketi ve LGBT+ hareketi arasnda bir ortaklama,
yaknlama, birlikte hareket etme ve birbirinden örenme dönemiydi.
KKH’den bir katlmcnn dile getirdii üzere, çatmaszln da etkisiyle
bar mücadelesi yürüten kadnlar çözüm sürecinde belki de öncesinde
hiç olmad kadar geni kesimden kadnlara ulaabildiler.51 Örnein Kürt
meselesi ve çatmaya dair daha önce ilgisiz ya da politik olarak
mesafeli duran kadnlar çounlukla bat illerinde örgütlenmi bar
platformunun eylemlerine gelmeye balad. Bu srada farkl kadnlarn bir
araya gelmesini salayarak, Kadn Özgürlük Meclisi (KÖM) de bu bir
aradalklar için önemli bir rol oynad.52 Kadn haklar aktivisti bir
katlmc, o dönemde örnein pek
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi 24
çok Türk kadnn da KKH ile daha iyi ortaklamak ve yaknlamak için
Kürtçe örendiini hatrlatyor.
Bunun baka bir örnei ise LGBT+ örgütlerinin baka koullarda bir
araya gelemedikleri kii ve kurumlarla çözüm süreci srasnda
ortaklama imkân bulmas. Bir LGBT+ aktivisti, dönemin önemli politik
ve insani gündemlerinden biri hakknda düzenlenen dayanma etkinliini
anmsarken buna da deiniyor:
“Aaa bunu düzenliyorlar” derken bakalarnn gelmi olmas, daha önce
yan yana durmadmz ya da yan yana elenmediimiz kiilerin gelmesi...
Hem de geldiklerinde uzaydan bir yere dümemi gibi hissetmeleri, ok
olma; “Aaa buras aslnda o kadar da tuhaf bir yer deilmi, aslnda
burada da halaylar çekiliyormu” falan filan hissiyat o döneme dair
güzel bir deneyim benim için. Ama imdi yapamayz yani.53
Girite bahsedildii üzere, çözüm sürecinin balamasndan çok ksa bir
süre sonra Gezi direnii gerçekleti. Türkiye toplumsal hareketler
tarihi açsndan biricik olan bu direniin çözüm sürecinde gerçeklemi
olmas tesadüf deil. Nazan Üstünda, çözüm süreci ile Gezi direniinin
kesiiminden bahsederken, sava koullarnda böylesi bir halk
ayaklanmasnn
53 Mülakat No: 3, 08.02.2021, çevrimiçi. 54 Nazan Üstünda, Gezi
Park Direnii ve Çözüm Süreci, 2013. 55 ‘Gezi direnii ve çözüm
sürecinin talepleri ayn’, Demokrat Haber, 7 Temmuz 2013.
gerçeklemesinin imkânsz olduuna dikkat çekiyor:
Gezi ancak ve ancak Türkiye’nin en önemli gündemi ölüm kalm
olmaktan çktnda ve çatma gerginlii nispeten aldnda
gerçekleebilirdi. Aksi takdirde ne Gezi’de yan yana duranlarn yan
yana durmas, ne de hakiki anlamda sivillemi bir protesto alannn
siyasal oluumu mümkün olmazd.54
Çözüm süreci ve Gezi direniinin bu ekilde kesimesi o dönem kadn
örgütleri için önemli bir gündemdi. Bar mücadelesi veren kadnlar
Gezi’deki demokratik insan haklar talepleri ve devlet iddetine kar
tepki göstermenin çözüm süreciyle ortaklaan talepler olduuna ve
ikisinin arasnda iliki kurulabileceine dikkat çekti.55 Örnein BKG,
direniin ilk günlerinde bir metin yaynlayarak çözüm süreci ve Gezi
direnii arasndaki bar ve demokrasi ihtiyac ortakl üzerindeki
balantya dikkat çekti:
“
“
“
ortaya çkt. Bu toplumsal talepler hzla demokratikleme, bar ve tüm
toplumun kendi hayatlar hakknda karar alma ve uygulama
mekanizmalarna dahil edilmesi yönünde bir irade ortaya konmadan
bitmeyecek.56
Görütüümüz feminist bir aratrmac bu ikisinin birlikteliini öyle
anlatyor:
O [Türkiye Büyük Millet Meclisindeki] Çözüm Komisyonu toplantsna
katldm ve tam ite bu Kabata yürüyüü vs. o dönemlerde iki gündem çok
scak bir ekilde bir aradayd. Dolaysyla biz de aslnda Gezi ve çözüm
süreci ilikisi üzerine kafa yoruyorduk o dönemde. Yani bence en çok
yaplan ey bu ikisiydi.57
Çözüm sürecinin açt, Gezi direniiyle beraber daha da dinamikleen
toplumsal muhalefet alan farkl hareketler için önemli temaslarn
yaanmasn salad. Özellikle Gezi sürecinde farkl snflardan, kültürel
ve etnik aidiyetlerden kiiler bir araya geldi. Bunun önemli
sonuçlarndan biri, feminist hareket ve LGBT+ hareketinin daha geni
sol muhalif kesimlerle etkin ekilde etkileime girmesiydi.58 Baka
bir sonuç ise, yllarca Kürt meselesini “terörizm” sorunu olarak
tanmlayan resmî ideolojiye ikna olan gruplarn,
56 Bar çin Kadn Giriimi, Bar toplumsallaabilir, Everywhere Taksim,
6 Haziran 2013. 57 Mülakat No: 7, 24.02.2021, çevrimiçi. 58 Alev
Özkazanç, Türkiye’de Kadn Hareketleri ve Kesiim Alanlar Yaklam,
Duvarlar Ykmak, Köprüleri Kurmak: Yeni Küresel Feminizmin Yükselii
ve mkanlar Konferans [bildiri], Heinrich Böll Stiftung Dernei
Türkiye Temsilcilii, 2017. 59 Buket Türkmen, From Gezi Park to
Turkey’s transformed political landscape, Open Democracy, 7 Temmuz
2015. 60 Göksel, supra n. 19. 61 Bade Okçuolu, The LGBT Block, Talk
Turkey Conference: Rethinking Life Since Gezi Conference [bildiri],
The New School, Jadaliyya Reports, 2013. 62 21. stanbul LGBT Onur
Haftas Komisyonu, Onur Yürüyüü Basn Açklamas, 30 Haziran
2013.
Gezi döneminde bunu sorgulamaya balamas ve baz ön yarglarn
krlmasyd.59 Fakat bu aratrma kapsamnda kastedilen, pasif bir ekilde
ön yarglarn krlmasnn ötesinde, örgütlerin aktif olarak birlikte
örgütlenip çözüm sürecine etkin dahiliyet için ortak mekanizmalar
gelitirmesi. Örnein BKG’de yer alan kadnlar, aralarndaki ideolojik
ayrmalara, siyasi, etnik, dini vb. farklara ramen barn aciliyetinde
ortaklap beraber hareket etti, farkl kadn örgütlerini de bu odak
etrafnda bir araya getirmeye çalt.60
Bu dönemin LGBT+ hareketi için en önemli etkilerinden biri
örgütlülüün artmas oldu; özellikle Gezi sürecinin buna etkisi
görümelerde sklkla karmza çkt. Gezi direnii srasnda LGBT Blok’un
kuruluu ve mücadelesi, bir toplumsal hareket olarak LGBT+
hareketinin görünürlüünün artmasnda büyük rol oynad.61 O dönem
LGBT+ hareketinin bar talebine ilikin ürettii söz de oldukça güçlü.
Örnein 2013’te gerçekleen 21. Onur Yürüyüü basn açklamasnda Medeni
Yldrm’n öldürüldüü, Lice’de gerçekleen polis iddetinden söz edildi
ve bar talebi vurguland.62
Gezi’nin ardndan Türkiye’nin pek çok
“
yerinde çeitli LGBT+ örgütlenmeleri kuruldu.63 LGBT+ hareketinde
örgütlü katlmclara göre bunun bir sebebi, büyük kentlere göç
ettiinde güvenli alana ulamas daha muhtemel olan pek çok LGBT+’nn,
o dönemde yaad küçük ehirlerde de LGBT+ mücadelesine dahil
olabileceini düünmesi, kendini önceye nazaran daha güvende
hissetmesiydi. Bu da hem -LGBT+ kimliini açk yaayabilmek gibi-
bireysel görünürlüün artmasn salad, hem de örgütlenmeler sayesinde
LGBT+ politikalarnn görünürlüü artt:
Yani böyle onlarca, her kentin 1 Mays’nda yürüyüler, yani onlarca
farkl kentte. te mesela Dersim’de, Antep’te, Diyarbakr’da birden
fazla LGBT+ örgütlenmesine vesile olmutu ya da Van’da... Mesela
Trabzon’da, Bursa... Yani aslnda ülkenin çok fazla yerine yaylmt ki
insanlar aslnda daha az tedirgin hissediyorlard kendilerini ifade
etme konusunda. Açkça LGBT+ aktivizmi yürütebiliyorlard,
söyleyebiliyorlard.64
Bu durumun Kürt corafyasnda da benzer ekilde gerçekletii anlalyor.
Diasporada yaayan Kürt LGBT+ aktivisti bir katlmc, özellikle
Gezi’den sonra LGBT+’larn “barta biz de varz”65 demeye baladn
anlatyor. Örgütlülüün artmasyla birlikte toplumsal bar mücadelesi
içinde
63 Örnein Hêvî LGBT Dernei, 2013 ylnda Hêvî LGBT nisiyatifi olarak
LGBT Blok’ta bir araya gelen aktivistler tarafndan kuruldu. Fidan
Mirhanolu, stanbul’da Kürt LGBT’ler için bir umut: Hêvî LGBT,
Bianet, 26 Eylül 2013. Ayrca bkz. Zülfukar Çetin, The Dynamics of
the Queer Movement in Turkey before and during the Conservative AKP
Government, Working Paper, Research Group EU/Europe, SWP Berlin,
2015, s. 15. 64 Mülakat No: 3, 08.02.2021, çevrimiçi. 65 Mülakat
No: 8, 10.03.2021, çevrimiçi. 66 Mülakat No: 8, 10.03.2021,
çevrimiçi.
de görünürlüün artt söylenebilir. Katlmclarn aktardklar, Gezi
süreciyle çözüm sürecinin kesierek güçlü bir dönüüme sebep olduuna
iaret ediyor:
Gezi sürecindeki o toplumsal bar hareketlilii olmam olsayd, belki
toplumda konuulan LGBT+ muhabbetleri, söylemleri dönmemi olsayd,
belki ben açlmam bir lubunya olarak devam edebilirdim yani. Bu
açdan toplumsal barta, o bar sürecinde LGBT+’larn, LGBT+
mücadelesinin var oluunun öneminden bahsediyorum.66
C. Çözüm Sürecindeki Faaliyetler ve Kazanmlar
“
“
kurduklar iliki çerçevesinde çalmalar yürüttüler.
a. Kadnlarn müzakere masasna dahil oluu Bar için mücadele veren
kadnlar, resmî müzakere sürecine anlaml katlm hedeflediler. Bu
hedef için ise iki somut adm atld. Birincisi HDP heyetine bir kadnn
dahil edilmesiydi; Ceylan Baryank, KKH’yi temsilen heyete dahil
oldu. Dieri ise müzakere sürecine dahil olan kadn temsilciyle bar
etrafnda bir araya gelmi kadnlarn ban kuracak bir mekanizmann
kurulmasyd. Bu dorultuda KÖM, 10-11 Mays 2015’te Türkiye’nin farkl
yerlerinden gelen 200’ü akn kadnla, stanbul’da youn bir ekilde
müzakere sürecinin tartld çaltaylar sonunda kuruldu. Çaltaylar
sonunda yaynlanan bildirgede, “Demokratik çözüm ve müzakere
sürecinde tüm bu farkllklarmz koruyarak bir arada durmamz hem
kadnlarn bu sürece etkin katlm hem de bu sürecin kadn özgürlükçü
perspektifle ekillenmesi açsndan büyük önem tamaktadr” vurgusunu
yaparak meclisin kuruluunu deklere ettiler.67 KÖM, çözüm sürecinde
faaliyet yürüten dier örgütlerden farkl olarak gündemine net bir
ekilde resmi müzakere sürecini alarak yol ald.68 Süreç ilerleseydi,
KÖM, bar
67 Kadnlardan Bar çin “Kadn Özgürlük Meclisi”, Bianet, 11 Mays
2015. 68 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi. 69 Kadnlardan Bar
çin “Kadn Özgürlük Meclisi”, supra n. 67. 70 Güne Dal, Nisan Alc
& Ulrike Flader, Kadnlarn Bar Mücadelesinde Dünya Deneyimleri:
Srbistan, Kosova, Sri Lanka, Suriye, DEMOS Aratrma Dernei, 2017,
s.116-117.
görümelerinde mutabakata varlan izleme ve hakikat komisyonlarnn
kurulmas talebine sahip çkarak, bu mekanizmalara kadnlarn eit
temsili ve kendi talepleriyle katlm üzerine çalmalar
yürütecekti.69
Görüme heyetine bir kadn temsilcinin katlmas ve KÖM’ün kurulmas
kadnlar için iki önemli kazanm oluturuyor. Kadnlarn müzakere
süreçlerine katlma odaklanmalar ve sürece kendi gündemlerini dahil
etme çabalar dier dünya deneyimlerinde de karmza çkyor.70 Türkiye
deneyiminde bu tartmalara öncülük eden kadnlar, mekanizmann kendisi
kadar sürece dahil olacak kadnn kadn hareketi temsiliyetini de
önemsemi gözüküyorlar. Bir baka deyile, müzakere masasnda bir kadnn
olmas kadar, bu kiinin kadn politikalar benimseyen bir temsilci
olmas da önemli.
Gerçekten de dünyada bar çalmalarnda uzun süredir anlaml katlm
tartmas yürütülüyor; kadnlarn müzakere süreçlerine katlmnn saysal
bir hesaba indirgenmesinin ötesine geçen bir talep söz konusu.
Türkiye’deki tartmay da bu balamda deerlendirmek mümkün. Bamsz
feminist bir katlmc bunu
öyle dile getiriyor:
Ceylan sonuçta “Ben kadn hareketinin temsilcisiyim, sadece Kürt
kadn hareketinin deil,” diyordu. Çünkü biz de, “Evet, yani sen bizi
temsil edeceksin ve hep birlikte çalacaz. Taleplerimizi hep
birlikte oluturacaz, çok ayrntl bir ey yapacaz” [diyorduk]... Çünkü
gerçekten sürekli toplant yapyorduk. Ve o toplantlar çok katlml
gitti, farkl illerden geliyordu insanlar. Bu bal bana bir
kazanm.71
b. Bar talep etmenin farkl yöntemleri Tüm örgütler farkl dönemlerde
hem basn açklamas gibi konvansiyonel yöntemlere bavurdu, hem de
sivil itaatsizlik olarak tanmlanabilecek eylem biçimlerini kulland.
Bunlardan öne çkan bir faaliyet feminist
71 Mülakat No: 5, 17.02.2021, çevrimiçi. 72 Mülakat No: 5,
17.02.2021, çevrimiçi. 73 Mülakat No: 5, 17.02.2021,
çevrimiçi.
kadnlarn düzenledikleri “bar noktas” eylemleri.72 Bar noktas
eylemleri, kadnlarn çeitli mahallelere gidip yuvarlak bir bez
pankart etrafnda oturarak bar talebini dile getirdikleri bir
etkinlik olarak ortaya çkt.
Bir dier eylem türü ise kadnlarn meydan gibi bir kamusal alanda
toplanarak ve genelde sabahlayarak gerçekletirdikleri bar
nöbetleri. Kürt kadnlar bölgede bar nöbeti tuttuklarnda, feminist
kadnlar da stanbul’da e zamanl benzer bir eylem yapt.73 Bu ve
benzeri eylem türleriyle, hem devlete hem de topluma savaa kar
olduklarn anlatmann bir yolunu buldular. Yarattklar ezamanllkla, bu
mesaj sadece savan yakc olduu yerde deil, Türkiye’nin batsnda da
ilettiler.
“
Bar mücadelesinde sokak, görütüümüz kadn ve LGBT+ örgütleri için
hep önemli bir yere sahip oldu. LGBT+ aktivisti iki katlmc, bar
çalmalarndan bahsederken bara olan ihtiyac batya anlatmaya
odaklanmay özellikle tercih ettiklerini
belirttiler. Bunun için stanbul’da stand kurma74 ve bölgeye giderek
Newroz etkinliklerine katlma75 gibi faaliyetler düzenlediklerinden
bahsettiler.
Kadn ve LGBT+ örgütleri, çatmaszln açt alann etkisiyle, bar
taleplerini daha dinamik ve üretken bir ekilde ifade edebildiler.
Bar dert edinen farkl örgütler, vicdani retten polisin yetkilerini
düzenleyen
74 Mülakat No: 4, 14.02.2021, çevrimiçi. 75 Mülakat No: 8,
10.03.2021, çevrimiçi. 76 Mülakat No: 6, 15-18.02.2021, çevrimiçi.
77 Dila Gürses, Bar çin Kadn Giriimi “Kimin Hakikati” Dedi, Bianet,
28 Haziran 2014.
yasalarn reformuna,76 nasl alternatif sokak eylemi
örgütlenebileceinden çatma sonras dönemde uygulanabilecek geçi
dönemi adaleti mekanizmalarna77 uzanan geni bir yelpazede söylem ve
eylem ortaya koydular.
Dolaysyla bu bölümde deindiimiz faaliyetler yalnzca biçimsel olarak
çeitlenmekle kalmyor. Ayn zamanda eylemin kimi hedefledii (devlet,
toplum ya da her ikisi) ile farkl araçlarn kullanlmas (örnein, kuma
bir bezin zemin haline getirilmesi) gibi açlardan da
çeitleniyor.
Daha da önemlisi, örgütlerin oluturduu bu yaratc eylem
biçimleri,
Newroz, Diyarbakr, 2013 Kaynak: Kaos GL
bara dair söylemlerini topluma duyurmada yeni alanlar açt. Örnein
kadn örgütleri; basn açklamas gibi geleneksel olarak kullanlan bir
eylem çeidinin ötesine geçerek, ezamanllk oluturduklar, bar
talebini yükselttikleri, kamusal alanlarda yoldan geçen insanlarn
gelip sohbet edebilecei ve bar tartabilecei çadr eylemleri ve bar
nöbetleri düzenlediler. Bu yeni eylem yöntemleri mahallelerde daha
önce bar meselesiyle ilikilenmemi kadnlara ulamay salad. Bir yandan
da bu kadnlarn yuvarlak bir bez parçasnn etrafna oturma gibi sade
ve kolay bir ekilde bar talebine katlmalarn kolaylatrd. Böylece,
militarist iddete kar durmann ve bar dillendirmenin repertuarn
genileterek alternatif yollar kefettiler.
Görümelerden anlalyor ki, ar aksak da olsa devam eden çözüm süreci
ve onun etrafnda gelien çalmalar bara çok yakn olunduu hissiyatn
yaratt. Gerçekten de o dönemdeki çalmalar, hem çözüm sürecine
kadnlarn taleplerinin nasl yanstlacann, hem de genel anlamda onurlu
bir bar için yaplmas gerekenlerin uzun uzadya tartlabildii alanlar
kapsad. Çatma sonrasnda kurulabilecek geçi dönemi adaleti
mekanizmalarnn da tartlyor oluu, bar çalmas yapan kadn ve LGBT+
örgütlerinin uzun dönemli bir
78 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021, çevrimiçi. 79 Nazan Üstünda,
Dünyada Bar Süreçleri ve Çözüme Giden Yolda AKP ve Kürt
Hareketi’nin Çatan Toplumsal Tahayyülleri, Çatma Çözümleri ve Bar
(der. Murat Akta), letiim, 2014. 80 Mülakat No: 2, 03-06.02.2021,
çevrimiçi.
bak açs benimsediini gösteriyor.
c. Sürecin üçüncü taraf olmaya aday kadnlar Bir dier öne çkan çalma
ve tartma, feminist bir katlmcnn bahsettii “üçüncü göz” olma iddias
ve buna yönelik giriimler.78 Müzakere döneminde, üçüncü taraf
tartmalar -dier dünya deneyimlerinde de skça bavurulan üçüncü
aktörün müzakereye dahiliyeti- yaplm olsa da devlet buna scak
bakmad.79 Böylece kadnlar içeriden toplumsal bir aktör olarak hem
süreci izleyen, hem de bir tür garantör olabilecek üçüncü göz olmay
gündemlerine ald ve buna yönelik çalmalar yapt. Örnein feminist
kadnlar, Dersim ve Lice’yi ziyaret ederek hem o dönemdeki krlgan
atekes sürecine dair faaliyetleri gözlemlediler hem de zaman zaman
gerillann çekilme faaliyetlerini izleyerek hazrladklar raporlar
kamuoyuyla paylatlar.80
d. Kürt kadnlarn demokrasi ve kadn politikalaryla birlikte
ilerleyen bar mücadelesi Yukarda açkland üzere, KKH için
patriyarkayla mücadele, bar gündemi içerisinde hep önemli bir yere
sahip oldu. Bar, demokrasi ve siyasete eit katlm arasndaki
kurduklar sk ban kesiimsel bir yaklama dayand söylenebilir. Kadn
haklar aktivisti bir katlmc, çözüm sürecinin balangc
olarak 2010’u iaret ederek, KKH’nin kadnlarn siyasete katlm ve
yerel yönetimleri kadn özgürlüü çizgisinde dönütürmeleri gibi
çalmalarndan bahsetti. Kürt kadnlarn mahalle mahalle
örgütlenmeleri, kadnlar politik anlamda güçlendirirken Kürt
sorununun çözümüne ve bara dair de sözlerinin daha görünür olmasna
da yol açt.
Çözüm sürecinde bu çabalarn en somut olan, çözüm sürecinin bir
aktörü olan HDP’nin kadn partisine dönütürülmesiydi.81 HDP’li
kadnlar, eit kota, özerk kadn meclisleri ve
81 Mülakat No: 1, 30.01.2021, çevrimiçi.
ebakanlk uygulamasyla hem kadnlarn eit temsiliyetine dair önemli
kazanmlar elde etti hem de kadn politikalarn Meclise tad. Bu ise,
çözüm sürecinde HDP ana aktörlerden biri olunca kadnlarn hzl bir
ekilde sürece müdahil olmalarn kolaylatrd. Hem heyete ilk günden
bir kadn milletvekili katld, hem de TBMM çats altnda kurulan Çözüm
Komisyonu’nda
HDP’li kadn vekiller de yer ald. Son olarak, sürecin en bandan beri
aktif olan HDP’li kadnlar, çözüm sürecini sekteye uratan gelimeler
olduunda hzl ve görünür bir ekilde tepkilerini
HDP’li kadnlar Meclis Genel Kurulunda iç güvenlik yasa tasarsn
mor
puuyla protesto ediyorlar, Ankara,
2015 Kaynak: Pervin Buldan, Twitter
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi 32
ortaya koydular. Bunlardan biri, çözüm sürecini baltalayan Güvenlik
Yasa Tasars’na kar HDP’li kadn vekillerin Genel Kuruldaki günlere
yaylan eylemleriydi.
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi33
Raporun III. bölümü, kadn ve LGBT+ örgütlerinin bar talebinde
bulumalarna alan açan politik zeminlerin çerçevesini sunmutu. Bu
bölüm, aratrma kapsamnda görüülen örgütlerin bar talebi etrafnda
kurduklar ortaklklar ve ayrtklar noktalarn pratik yansmalarna dair
önemli bulgulara odaklanyor. lk olarak, çeitli kimlik ve politik
görüten kadn ve LGBT+’lar bar etrafnda bir araya getiren
platformlar, bar talebinde ortaklama ve bu talep etrafnda bir ba
kurulmasnda önemli bir deneyime iaret ediyor. Ancak bar talebinin
temellendirilmesine dair uzlama salansa da yöntem konusunda görü
ayrlklar söz konusu olabiliyor. laveten kadn örgütleri bar
talebinin ortak politik çerçevesini kurarken, bu ortakln
etkilenmemesi için benimsedikleri toplumsal cinsiyet politikalarn
tartmaya açmaktan imtina edebiliyorlar. Bu durum
LGBT+’larn bar mücadelesine anlaml katlmn etkileyen bir faktör
olarak ortaya çkyor. Bununla birlikte Kürt LGBT+’lar da batdaki
örgüt ve aktivistlere politika ve eylemlerinde Kürt lubunyalarn
özgül konumunu yeterince dikkate almadklar eletirisi getiriyor.
Bunlar aada srayla ele alyoruz.
A. Bar Talebinde Ortaklamada Öne Çkan ki Örgütlenme Deneyimi
Kadnlarn bar talebine sahip çkmasnda ortak bir zemin yaratan BKG,
farkl kesimlerden kadnlar bir araya getirmede öne çkyor. Bu
ortaklkta, savan sonlanmasnn neden batdaki kadnlarn da meselesi
olduunun tartlmas ve savatan kadnlarn farkl biçimlerde
etkilendiklerini gösteren bir politik yaklam kurmalar etkili oldu.
Bunun çarpc bir örnei, BKG’deki kadnlarn sava bütçesinin tüm
kadnlarn
V. Bar için Ortak Mücadele: ttifaklar ve Ayrlklar
Kesien Yollardan Daralan Alanlara: Türkiye’de Kadn ve LGBT+
Örgütlerinin Bar Mücadelesi 34
hayatlarndan çald tespitine yönelik çalmalar yürütmeleri, savaa
ayrlan bütçe ile toplumsal cinsiyet eitliinin salanmas için neler
yaplabileceini gösteren analizler gerçekletirmeleri ve bunlar
tarttklar forumlar düzenlemeleri.82 Böylece sava bütçesi üzerinden
yaplan bu tartmalarla BKG, batdaki kadnlarn da bu savan etkileneni
olduuna dikkat çekti, ayn dolaymla onlarn bar talep etmenin de
öznesi olduunu hatrlatt.
Sokak eyleminden çatmadan etkilenenler için ped toplama kampanyasna
kadar her tür faaliyet için bu politik çerçevenin korunmasnn, BKG
ile KKH arasnda güçlü bir ban kurulmasnda da rol oynad anlalyor. Bu
ilikinin güçlenmesinde batda yaayan feminist kadnlarn
82 Bar için Kadn Giriimi, Çözüm Süreci Raporu, 2013. 83 Mülakat No:
2, 03-06.02.2021, çevrimiçi.
defalarca bölgeyi ziyaret etmesinin de etkisi var. Bar için
politika yapan feminist bir katlmc, bu ziyaretlerin sava bölgesine
günübirlik bir eylem için gidip gelmekten farkl olduuna dikkat
çekiyor; kadnlarn evlerinde birlikte günlerce kalp gönüllü çalmalar
yürüterek anlaml bir ba örmek amaçlanyor.83
Ortaklklarn kurulmasnda baka bir boyut, bu bar platformunun
esnek,
dinamik ve kaps herkese açk bir hareket olarak ekillenmesi.
Platform kendini feminist olarak tanmlamasa da hem kullanlan dilde
ve hem de yatay ve esnek olan örgütlenme yapsnda feminist çizgi
belirgin gözüküyor. Böylece ilerin ilerleyiinde sürdürülen feminist
politik hat ve benimsenen
BKG’in çarsyla düzenlenen ziyaret,
Cizre, 2015 Fotoraf: Evrim
kesiimsel yaklamn, ittifaklarn kurulmasn kolaylatrd anlalyor.
Bara özgülenmi ilk LGBT+ oluumu olan LGBT Bar Giriimi de ortak
zeminde buluma alan yaratan platformlarn önemli bir örnei. “Ne
zaman ki iddet daha yakc bir ekilde gündemimize girdi; o zaman
harekete geçtik. Çözüm sürecinde bar mücadelesine yeteri kadar katk
salayamadmz için özeletiri vererek yola devam etmemiz gerekiyor”
diyerek Austos 2015’te kurulan LGBT Bar Giriimi, HDP, CHP, LGBT+ ve
vicdani ret derneklerinden temsilciler, örenci topluluklar ve bamsz
aktivistleri tarafndan kuruldu.84 Suruç Katliam’n anarak balayan
kurulu deklarasyonu, Kürt sorununun demokratik çözümü zeminine geri
dönülmesini talep ediyor ve “LGBT toplumunun ve bartan yana olan
tüm kesimlerin ortak bar çl[nn] … bar ina edebil[eceini]” ifade
ediyor.85
LGBT Bar Giriimi’nin farkl illerden LGBT+ öznelerin ve örgütlerin
bar mücadelesinde ortak söz kurmasnda önemli bir rol oynad
anlalyor. Bu ortak sözün çerçevesi, kurulu deklarasyonunda “Sarayn
sava ve iddeti, ayn zamanda ataerkil zihniyetle,
84 Yldz Tar, ‘Bar imdi deilse ne zaman?’, Kaos GL, 4 Ekim 2015. 85
LGBT Bar Giriimi yola çkyor, Kaos GL, 24 Austos 2015. 86 Ibid. 87
LGBT’ler bar için buluuyor!, Kaos GL, 19 Austos 2015. 88 Tar, supra
n. 84. 89 18 LGBT örgütünden açklama: Bar srarndan vazgeçmeyeceiz!,
Kaos GL, 13 Ekim 2015. 90 Yldz Tar, ‘Yaam için oksijen neyse bar da
odur’, Kaos GL, 21 Haziran 2016. 91 Webiztv, Kadnlardan Bara Çok
Ses’in konuu; LGBT Bar Giriimi’nden Esra Ece Kutlu, YouTube, 28
ubat 2017. 92 Yeim Tuba Baaran, Barn Öznesi Olmak Paneli [bildiri],
LGBT Bar Giriimi, YouTube, 2015.
militarizmle beslenir, erkeklii kutsar, nefret söylemini
güçlendirir” eklinde belirtiliyor.86 Giriimin bu zeminde
koalisyonlar kurmaya yönelik faaliyetleri çeitli. Örnein giriim,
“örgütlü ya da örgütsüz; evde, okulda, iyerinde, sokakta ve hayatn
her alannda sava koullarnda yaamay deneyimlemekte olan tüm
LGBT’leri” bar konumaya ve bar talebini sahiplenmeye çard,87 CHP ve
HDP milletvekillerinin de katld, Barn Öznesi Olmak balkl bir
sempozyum düzenledi,88 10 Ekim Katliam’nn ardndan bar mücadelesinin
devam edeceini vurgulayan ve 18 LGBT+ örgütünün dahil olduu bir
açklamaya öncülük etti,89 Onur Haftas’nda bar mücadelesi tartt,90
Bar Bloku’na üye oldu ve BKG’le ortak eylemler yapt.91 Yani Giriim
bir yandan LGBT+’lar bar etrafnda örgütlemeyi, dier yandan bar
mücadelesinin aktörleriyle LGBT+’lar arasnda köprü kurmay
hedefledi. Bunu yaparken farkl kesimlerden LGBT+’larn dahil olduu
bir platform olmann bilinciyle yatay ö