View
238
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
�
�
KOMON CY
Sba mantal (Art. 1). Ta Sju
jech k’ucha’al ta xal komon
smak mi ja’uk buch’u xu’ s
ja’to mi la jyal stuke.
Mu stak’ buch’u xich’ ilbaji
talel yan namal lum buch’u
xchi’uk oy spojel ta tsatsal m
Mu me xu’ buch’u xich’ ilba
antsetik xchi’uk viniketik, s
xpoxtasba, xch’unel sk’op
ts’akal o buch’u yan chajuk
stbik’itubtas yich’elik ta muk
Xchibal mantal (Art. 2). Li
Ti Mejikoe tsakal ta epal ch
o no’ox buch’utik likemtalel
jkaxlanetik xchi’uk xchabio
xchi’uk sk’elel skuxlejal, o k
� �
CHAPBIL MUK’TA MANTAL K’OPYU’UN YOSILAL MEJIKO
Sba sbi Sliklej xch’akalul
Ich’el ta muk’ ta jujuntal
unlej yosilal Mejiko skotol naklometik oy yic
n chapbil muk’ta mantal vun yu’un Mejiko, m
pajesbe sk’oplal, ja’ no’ox k’alaluk oy k’uch
nel ta abtel li’ ta sjunlej slumal Mejiko. Ti
ilbajinbil ta abtele sta skolel, jech k’ucha’a
mantaletik.
ajinel ta skoj slumal naklometik o sjunlejal s
sjabilal, jeltos kuxlejalil, k’u x-elan kuxleja
jtotik, snopbenal, k’u x-elan xu’ xkuxi, k’u
k yilbajin jch’iel jk’opojel xchi’uk buch’u chaju
k’ xchi’uk skolemalik naklumetik.
Yosilal Mejikoe jun no’ox, mu xu’ xich’ ch’a
hop talel kuxlejal stsakoj yip ta slumal jnakl
l ts’unubalik ta vo’ne k’alaluk mu’yuk to’ox o
ojik snail stsobobailik, sa’el stak’inik, stale
k’usi jtunel yu’unik.
�
��
h’elik ta muk’
mu’yuk buch’u
ha-ale xchi’uk
me oy x-och
al li’e, skoltael
lumal Mejiko,
al, k’u x-elan
x-elan nupul
uk xch’ayes o
kulanel.
ometik ti ja’ik
ochemik talel
el skuxlejalik
�
�
Li sna’obil yich’el ta muk’ yo
jnaklometik ta parajetik.
Ja’ slumal jnaklometik ta
stak’inik xchi’uk stalel xkux
jvu’el st’ujojik xchi’uk nopem
Li yich’el ta muk’ slumal ba
pasel jech k’ux-elan chal k
muk’ stukik ja’ no jventa m
slumal jnaklometik xchi’uk
chapbil muk’ta mantal k’op
sk’an xichi’k ta muk’, jech k
ta ak’ol a’yej li’ ta mantale
sbanamilik bu nakalike.
A.Li’ ta komon chapbil muk
ta muk’ slumaltak xchi’uk s
xchi’uk, staik, k’usba chich’
I.Nopbil lek k’usba xu’ xkux
kuxlejal xchi’uk talel kuxleja
II.Sk’elel xchapanel sba stu
tsk’an stsakik ta muk’ skoto
jujuntal, smuk’ubtasel yich
stuk’il ta alel tey bu tsakal
sk’el batel smelolal ya’yejal
� �
ojtakinobil jnaklometik ja’ buch’utik oy to tsa
parajetik bu stsoboj sbaik ta naklej, ta k
xlejalik, oy yosil sbanamil bu nakalik xchi
m xa’yik k’usba kuxulik.
ats’i jnaklometik ta jamal snopel kuxlejal ts
komon chapbil muk’ta mantal k’op sventa
mi mu xch’ak sba ti yosilal Mejikoe. Ti sts
jnaklometik ta parajetik xich’ albeel smelo
petik xchi’uk tsatsal mantaletik ta juju sep
k’ucha’al slikemal skotolale ja ch’unbil k’usi
, ja’ me tsots sk’oplal ti k’u x-elan chk’opoj
k’ta mantal k’ope ta xo’jtakin xchi’uk ta tsats
sparajeik jnaklometik sventa jamal snopben
sba ta muk’ stukik sventa:
xi-ik xchi’uk stsob sbaik ta komom, sa’el sta
al.
ukik xchi’uk sabeel smelol sk’oplal skuxlejik
ol ti ya’yej komon chapbil mu’kta mantal, yi
’elik ta muk’ jchi’el jk’opojeletik xchi’uk, le
ik ti antsetike. Ti tsatsal mantale tsabe sk
jchapanbanejetik (jueces) o snail chapanel
�
��
akal ta slumal
komom, sa’el
i’uk oy jtunel
sk’an xk’ot ta
chich’ sba ta
sakel ta muk’
olal ta komon
p lumetik, ja’
albil sk’oplal
jike xchi’uk ti
s’ubtas yich’el
nal xkuxlejalik
ak’inik, sk’elel
k bu nakalike,
ich’el ta muk’
ek no’ox sba,
k’oplal xchi’uk
l.
�
�
III.St’ujel jech k’ux x-elan no
jtunel jvu’eletik o buch’u v
muk’ sk’op antsetik jech k’u
muk’ ti mantale yu’un sluma
sep lumetik.
IV.Sk’elel stuk’ulanel xchi’u
k’usitik oy x-ayan ta stalel x
V.Stuk’ulanel xchi’uk sme
k’ucha’al albil ta komon cha
VI.Xu’ xich, ta lekilal smel
jech k’ucha’al albil sk’opla
mantaletik sventa osil bana
o me yajval parajetik stak’ s
xchi’uk ti k’u smuk’ul smak
k’ejbilike, jech k’ucha’al alb
tunesel ta komom jech k’uc
VII.St’ujel, ta jujun jteklum x
jtunel ta jteklum.
Ti komon chapbil muk’ta m
banamil ta sa’beik sjam sm
oy lek stak’el snopel xchi’u
yak’el ta ilel k’u x-elan ch-a
VIII.Xu’ staik slekilal ta xch
skotol k’usi xchapaj xchi’uk
xich’ tsakel ta muk’ k’us
kuxlejaletik chich tsakel ta m
� �
opem xa’yik, sk’elel batel xchi’uk stuk’ulane
va’ajtik ta spasel yabtel stukik jtunel jvu’el
ucha’al oy yich’el ta muk’ vinik ko’ol no’ox; ts
al Mejiko xchi’uk k’u x-elan yich’oj sba ta mu
uk slekubtasel bats’ik’opetik, yojtakinel lek x
xkuxlej k’ucha-al yojtakinobil.
eltsanel yosil sbanamilik bu ch’iem k’op
apbil muk’ta mantal.
olal xchi’uk k’u x-elan osil xchi’uk xu’unin
al li’ ta ko,mon chapbil muk’ta mantal xc
amil, jech k’ucha’al sk’an ich’el ta muk’ yanti
stunes xchi’uk sk’upinel k’usi oy x-ayan ta y
ko ti parajeetike, ja’ no’ox mi mu’yuk chich
bil sk’oplal li’ ta komon chapbil muk’ta man
cha’al albil sk’oplal ta muk’ta tsatsal mantal.
xchi’uk sparajetak, xu’ st’uj sva’anik yaj abte
mantaletike xchi’uk ti tsatsal mantaletik ta
melolal xchi’uk k’usi chk’ot ta pasel ta jteklum
uk oyuk lek xchapanel k’u x-elan ono’ox no
btejikbatel.
apanelbatel ta jsep lum. Ja’ k’usi xich’ tsak
k k’usi sk’elbe batel smelolal ta jujuntal, o ta
itik nopem xa’yik xchi’uk ti k’usi albil s
muk’ li komon chapbil muk’ta mantal.Li bats
�
��
el slumal, ja’ ti
ltik, tsakel ta
sk’an ich’el ta
uk’ stukik juju
xchi’uk skotol
pojemik jech
osil banamil
chi’uk tsatsal
k jnaklumetik
yosil bu nakal
h makel ti bu
ntal. xu’ xich’
elik ta stojolal
juju sep osil
metik, sventa
opem xchi’uk
kel ta muk’, ta
tsobol, sk’an
k’oplal stalel
s’i jnaklometik
�
�
oy yich’elik ta muk’ oyuk
stalel skuxlej.
Li komon chapbil muk’ta m
ta xak’ik ta ilel k’utik x-elan
stukik ja’ bu xchap xkuxlej
sep lum, jech k’ucha’al
naklometik k’uchal oyuk yip
B.Li yosilal Mejiko, juju se
muk’ bats’i jnaklometik xch
smelolal snailtak abtel xch
muk’ bats’I jnaklometik xc
parajetik, ja’ no’ox jech sk’a
Sventa xlekub batel ti k’us
xchi’uk jnaklometik ta paraj
I.Sa’beel sk’oplal slekubtas
k’uxi xu’ xlekumba slekil
slumaltak, ta me skolta sb
sbaik ti parajetike. Li jtunel
stak’in xchi’uk k’u x-elan ta
II.Stsatsubtasel stuk’ulanel
xchanel cha’chop k’ope x
stsutses xchanvunik ti buch
k’uxi oyuk chanubtasel ta
koltael ta tak’in sventa jch
chanvun. Ta xchapik lek sj
� �
buch’u chpojeik bu xojtakinbe sk’op xchi’u
mantaletike xchi’uk tsatsal mantaletik ta juju
n jamal snopel kuxlejal xchi’uk k’usba chich
ik stukik k’usi xu’ xlekub slumal bats’i jnak
tsakal ta smantalil sventa yojtakinobil s
pik ta komom.
ep lum xchi’uk jteklumetik, sventa yak’el ta
hi’uk k’usi xu’ xch’ay k’usi’uk ilbajinel, ta
hi’uk ta xich’ ak’el sventa lek sk’elel k’u sj
chi’uk k’ucha’al slekubtasel slumal jnaklom
an jmoj tsobol ta xich’ chapel
si chopol xchi’uk k’usi mu’yuk lek ta sluma
etik, ti jtunel jvu’el j-abteletike ja’ oy sujelalik
sel smeltsanel slekil yutsil jujun slumal bats
k’ulejal ta slumalik xchi’uk k’usi xu’ sle
baik yoxchopal jtunel jvu’eletik, xchi’uk sk
jvu’eletik ta jteklume ta sk’elik k’uyepal ko’o
slajesik ta jujun paraje, ja’ ti k’usi jtunel yu’u
l xchi’uk yepaltajesel ti chanvune, ja’ tso
xchi’uk jeltos talel kuxlejal, sk’an sk’elik
h’u mu’yuk kuchem yu’une, ja’ no jech xto
skojal, xchakojal xchi’uk yoxkojal chanvu
hanvunetik yol xnich’onik jnaklometik ta sk
am smelol xchi’uk k’usi chich’ ak’el ta chan
�
��
uk k’u x-elan
u sep lumetik
’ sba ta muk’
klumetik ta ju
slumal bats’i
a ilel ich’el ta
sk’elbeik lek
alil yich’el ta
metik xchi’uk
al jnaklometik
k ta sk’elel:
’i jnaklometik
ekub xkuxlej
k’an ta skolta
ol ta xch’akbe
unike.
ots sk’oplal ti
xtok ti ak’o
k sk’an tsk’el
un. Ta xak’ik
otol kojol koj
nel ja’ la xich’
�
�
tsakel ta muk’ k’uxi stalel
komtsanbil ta mol me’eleti
ya’yej slo’il slumal jnaklom
yojtakinel skotol jaychop ta
III.Tsatsubtasel sventa oyu
sjunul yosilal Mejiko, xchi
sk’elel k’uxi oyuk yip sbek’
bai sk’an tuk’ulanel ti ololeti
IV.Smeltsanel k’uxi xlekub s
xchi’uk xcha’ yach’ubtasel
juno’ox spasel xchi’uk sle
yu’unik ta komom bu nakali
V.Sk’elel k’uxi oyuk yich’el
slekubtasel, k’uxi xich’ik ko
xchi’uk oyuk yich’el ta mu
yo’ontonik ta sventa k’u x-e
VI.Sjamel smuk’ubtasel ya
smeltsanel xchi’uk smuk’ib
a’yej nitbilik. Sk’elel lek k’ux
x-abtejik xchi’uk stunesel
tsatsal mantale.
VII.Skoltael xchapanel k’u
yabtelik jnaklometik k’uxi le
xabtelanik sjolintael tak’in ta
naklumetik, o me stunesel
ja’ no jech sk’an ko’ol no’ox
VIII.Tsk’an tsatsubtasbe sm
mi li’ no’ox ta sbanamil Me
� �
xkuxlejik ta slumalike, k’ucha’al xich’ tael
ik, jech k’ucha’al chal tsatsal mantal xchi’
metik ta parajetik. Sa’beel sk’oplal ich’el ta
lel kuxlejal oy ta sjunlej slumal mejiko.
uk poxtael k’alaluk oy ep bu stak’ tael ich’
’uk chich’ tunesel ti spoxil jnaklometik, je
’tal stakupalik ti jnaklometik ta xich’ ak’bee
ike.
slumalik jnaklumetik ta parajetik bu xu’ xch’a
, sk’elel bu xu’ staik tak’in buch’u uk no’o
kubtasel snaik, jech k’ucha’al yepaltajese
ike.
l ta muk’ antsetik ta parajetik sventa sk’ele
oltael ta yabtelik, sk’elel xkuxlejik, k’uxi xch
uk’ ya’yej slo’il sk’opik k’alal chal slo’ilik s
elan xu’ xlekub slumalik.
k’el ta a’yel a’yej lo’iletik k’uxi skolta sbaik
btasel sjamel beetik xchi’uk ch’ojontak’in o
xi xu’ staik koltael lumetik xchi’uk slumal jn
k’opojebaletik sventa a’yej lo’iletik jech k
usitik abtelal xchi’uk k’usitik chlok’ ch-aya
ek xu’ staik stak’inik, sk’an xich’ik koltael t
a komom o me ta jun no’ox yajval ja’ ti oyuk
bijil abtelaletik sventa x-epa jbatel tsak’bat
x xich’ manel xcha’chonel bolmalil.
melol kuxlejal k’uxi xich’ik k’elel spojel bats’
ejiko o mi ta yantik namal banamil, oyuk
�
��
ta na’el k’usi
’uk tsjak’beik
muk’ xchi’uk
el ta muk’ ta
ech k’ucha’al
el sve’elik, ja’
ay yo’ontonik
ox xchi’uk ta
el k’usi jtunel
el stuk’ulanel
hanik lek vun
snopoj ta sjol
k parajetik, ta
o yantik k’op
aklometik xu’
k’ucha’al chal
an yu’unik ta
ti buch’utik ta
k no’ox yabtel
tel yip abtelal
i jnaklometik,
lek yich’el ta
�
�
muk’ ta yabtelik ta osil bana
vun xchi’uk slekubtasel sv
batel ta yosilalik; xchabiel y
stalel xkuxlejik.
IX.Sjak’beel slumal jnaklum
smuk’ibtasel sjunlej sbanam
ja jech, chich’ tsakel ta muk
K’uxi sk’ot ta ch’unel skoto
lumetike ich’bilik ta venta
tak’in k’uxi xk’ot ta pasel sv
smelol yo’ k’uxi teuk tsaka
xchi’uk sk’elel stuk’ulanel ti
Mu’yuk chich’ uts’intael ti
skotol slumal yantik naklom
ta tsatsal mantale.
Yoxibal mantal (Art. 3). Sta chanvun. Ta sjunle slum
chanubtasel ta slikeb chan
xcha’ kojal chanvun. Li slik
chanel.
Li chanvun ta xak’ li ju sep
yo’onton naklumetik xchi’uk
yo’onton ta yich’el ta muk’
xchi’uk.
� �
amil; slekubtasel xkuxlej antsetik; oyuk skolt
ve’el ololetik xchi’uk kerem tsebetik buch’
yich’elik ta muk’ xkuxlejalik xchi’uk spukineli
metik k’ux-elan chich’ pasel snopel svuna
mil Mejiko xchi’uk jusep lumetik xchi’uk jtek
k’ xchi’uk ti k’usi tsnopik ta sjol yo’ontonik.
ol ti k’usi albil sk’oplal li’ ta vune, ti jva’lej
yu’un jteklumetik, xchi’uk buk’alal smakoj
venta abtelal chich’ pasele, ja’ no jech ta m
al ta sk’elel stuk’ulanel ti parajetike ta spas
k’usi chich’ pasele.
yich’el ta muk’ jnaklometik, sparajeik xch
metik ko’ol yich’elik ta muk’, jech k’ucha’al a
Skotol naklumetik oy yich’elik ta muk’ svent
mal Mejiko, ta jusep lum xhi’uk ta juchop jt
nvun k’ucha’al sventa bik’tal ololetik, sba
keb chanvun, sba kojal xchi’uk xcha’ kojal
lume ja’ sventa slekubtasel k’ucha’al tsbijub
k sventa xich’ ta muk’ slumal xchi’uk ak’o s
slumal namal jnaklumetik k’ucha’al komo
�
��
taelik ta chan
’utik lok’emik
ktak ojtakinel
al slekubtasel
klumetik ti me
jetik ta jusep
j, ta xch’akik
me sa’be sjam
sel yabtelanel
i’uk slumalik,
lbil sk’oplal li’
ta stak’ x-och
teklumetik oy
kojal xchi’uk
oy sujelal ta
btas batel sjol
sjambatel sjol
m skolta sba
�
�
I.Li chanib xcha’vinik mant
sk’op ta xch’un, li chanvun
ta chanel jchopukal sk’op jt
II.Ta chanobvunetike ja’ ch
sjam ech’el satil, yo xch’a
xch’ay ech’el vokolil.
Jech xtok:
a)Ko’oluk sba ti chanubtase
xkuxlejal juchop jteklum xc
ch’iel k’opojel xchi’uk slekub
b)Ta sjunlej yosilal Mejiko
mu’yuk buch’u toyol xak’ sb
yut sba osil banamile, ko’o
k’ucha’al ta komom xich’
xchi’uk.
c)Tskolta sba ta sa’el slek
tunuk k’ucha’al xbijub bate
muk’ jech sk’an ta yan jch
smelol k’uxi xlekub batel s
muk’ ta skotol vinik antset
parajetik xchi’uk jkaxlanetik
xkuxlej, mu’yuk ta alel mi vi
III.Yo’o xk’ot ta ch’unel li k’
jtunel jvu’el k’usba meltsan
slikeb xchanvun biktal olol
� �
tale ta xal ti skotol naklumetik stak’ st’uj
ta chanobvunetike ja’ matanal, ta komon, m
otik;
ich’ ak’el ta chanel li k’usitik tsatsal bijikil ch
ay ech’el ilbajinel, ja’ k’uxi oyuk ich’el ta
el bijubtasel ta chanvune, ja’uk k’ucha’al tsle
chi’uk tsa’be batel smelol k’uxi ta tael ech’e
btasel batel stalel kuxlej naklumetik.
o mu buch’u xu’ xich’ ilbeel sbik’tal yo’o
ba, ko’ol tsk’el vokolil, komom tsk’el li k’usi
ol tsuk’ulan k’u x-elan kich’ojbatik ta muk
tael tak’in, tsmuk’ibtas batel yich’el ta m
il yutsil skuxlej naklumetik, skotol li k’usi le
el sjol yo’onton ti jchanvune, ko’ol k’usba y
h’iel jk’opojel xchi’uk talelil ta ust’alalil, tojo
slumal , oyuk yich’el ta muk’ xchi’iltak ko’o
tik, ko’oluk ich’el ta muk’ jech k’ucha’al jn
k mu’yuk ta alel me xch’unoj sk’op jtotik, m
inik mi ants.
’usi albil ta xchi’bal k’op ta xcha’kojal a’yeje
nbil xchi’uk abtelaletik sventa jchanvunetik j
letik, sba kojal, xcha’kojal xchi’uk yoxkoja
�
�
k’uxi jtosukal
ma’uk ta xak’
hanvune, yo’o
muk’ xchi’uk
ekubtas batel
el tak’in, lekil
nton, xchi’uk
i lek chlok’ ta
’, tsk’el batel
muk’ kuxlejal,
ek ta chanele
yich’oj sba ta
buk ta sa’bel
oluk ich’el ta
naklometik ta
eyan o stalel
e, ja’ ta xal ti
ech k’ucha’al
l chanvun ta
�
�
sjunlej slumal Mejiko. Ti va
muk’ ya’yej li muk’ ta jtu
buch’utik kajal ta sbaik li ch
ta tsatsal mantale.
IV.Ti chanvun ta xak’ li jtune
V.Ma’uk no’ox me oy chan
chanvun k’ucha’al albil xa
smelolal k’ucha’al ayanuk y
k’ucha’al xtun sventa slek
abteletik, xchi’uk ak’o tunu
jkuxlejtik.
VI.Ti chanobvun tojbile li ya
no’ox ak’o yich’ ta muk’ li ts
butik lok’emik ta tojbil cha
chanvun, sba kojal, xcha’ko
a)Ti chanubtasel ta xak’ike
ch’akalul sk’oplal xchi’uk
chanubtasel ta xal ta yoxko
b)Stael svunal, buy chak’ y
VII.Li xchankojal chanvun
buy xich’ sba ta muk’ stuki
spukik stalel kuxlejal, ja’ no
li bijil chanubtasele, li k’usi
ta t’ujele, ja’ me ta snop s
stukik k’u yepal stojol ta u,
te sk’el stukik ti k’usitik jtu
yantik j-abteletik tee, ko’o
� �
a’i x-elane, li jvu’el yu’un abtel jtunele ta m
unel jvu’el ta juju chop sbanamil jnaklum
hanvune, komom chich’ sbaik ta muk’ k’uc
el jvu’el ta ju sep lume ja’ me matanal;
nvun sventa bik’tal ololetik, sbakojal xchi’u
sk’oplale, li’ jtunel jvu’el ta ju sep lume
yan chanobvunetik buy chich’ chanel muk’
kubel slumal Mejiko, jech tskolta sbaik ta
uk sventa smuk’ibtasel xchi’uk spukinbeel
ajvaltake xu’ xak’ik chanubtasel ta jaykoj cha
satsal mantale, li ju sep lume ta xak’be svun
anbunetike. Ti buch’utik oy xchanobvunik s
ojal xchi’uk yoxkojale, li yajvaltak chanobvun
e, ko’oluk me sjam stuk’il k’ucha’al ts’ibab
ta xchibal a’yeje, jech xtok ak’o k’otuk
ojal sk’oplale, xchi’uk
e, jtunel jvu’el, jech k’ucha’al ts’ibabil ta tsat
xchi’uk li yantik snailtak chanob vun sven
k, xu’ xak’ik ti bijil chanubtasele, ta me sk’e
o’ox ta xich’ik ta muk’ ti mantal li’e, ta xich’ik
ta sa’beik smelole, mu ta k’opuk li k’usi ch-
stukik k’u x-elan ta xak’ik chanubtasele, ja
jayib ta stoj li jchanubtasbanejetik te ch-ab
unel yu’unike. Ti j-abtel jchanubtasbanejet
ol me yich’elik ta muk’ k’ucha’al albil li ta
�
�
me stsakbe ta
metik xchi’uk
ha’al tsi’babil
uk xcha’kojal
ta me sa’be
’ul bijubtasel,
xchanel bijil
sk’oplal jtalel
anvun oy. Ja’
nal li chanvun
sventa slikeb
ne tsk’an me:
il smelolal ta
k ta pasel li
tsal mantale;
nta bijubtasel
elik xchi’uk ta
k ta muk’ xtok
-och ta nopel
a’ me ta sk’el
btejike xchi’uk
tike xchi’uk li
a mantale ta
�
�
xch’akalil A te ta oxib svuk
elan ich’biluk ta muk’ k’uch
chanobvune, ja’ no sventa
li’ ta mantal vune, xchi’uk
VIII.Li smuk’ta snail stsobo
xchi’uk yak’el ta ilel smelol
ja’ me yabtelik smeltsane
chanobvunetik ta sjunlej sl
xal xtok k’u yepal tak’in ch
batel ti chanubtasele, jech
buch’utik mu xch’unik ti k’
buch’utik mu xch’un ti mant
Xchanibal mantal (Art. 4).
Ti vinik xchi’uk antse ko’o
sk’elbe k’u sba smelolal sts
Skotol vinik antsetik xu’ sn
chil yalab xnich’nabik li jnak
Skotol vinik antsetik oy yi
tsatsal mantale ja’ ta xal
xchi’uk ti jtunel jvuel ta Me
elan ts’ibabil ta svaklajune
chapbil muk’ta mantal li’e.
� �
kvinik li ta komon chapbil muk’ta mantal k’o
ha’al jmojuk ti k’u x-elan yich’oj sba ta mu
me chich’ ta muk’ li mantal sventa chanub
ombailik, jtunel jvu’eletik ta Mejiko yo’o k’ux
lal chanvun ta skotol k’u smuk’ul smakoj sl
el komom tsatsal mantal k’u x-elan cha
lumal Mejiko, ta jusep lumetik xchi’uk jtekl
hich’ lajesel ta sjunul Mejiko, ta jujun lum s
xtok ja’ ta xal k’u yepal ta stoj spatanik jtu
usi chal li tsatsal mantal sventa chanobvu
tale.
(La jyich’ tubel sliklej xch’akalil k’op)
l yich’elik ta muk’ jech ta xal ti tsatsal ma
sobsbaik xchi’uk slekubtasel uts’ alal.
nop stukik, k’u yelan stuk’ulan xchi’uk sk’an
klometike.
ch’elik ta muk’ sventa xpoxtael spek’tal s
k’uxi ta tael xchi’uk k’utik sba xu’ xich’ i
ejiko ta ju sep banamil oyuk k’elel tuk’ulane
ebal k’op ta yoxlajunebal xchanvinik jech y
�
��
p, jech k’u x-
uk’ ch-abtej li
tasel ts’ibabil
xi spas ta jun
lumal mejiko,
anubtasel ta
umetik, ja’ ta
sventa xlekub
unel jvu’eletik
une xchi’uk ti
antale. Ja’ ta
n sna’ jay vo’
stakupalik. Ti
ch’el poxtael
el jech k’u x-
aloj li komon
�
�
Skotol vinik antsetik oy yich
lekil kuxlejal.
Skotol uts’alal oy yich’el ta
tsatsal mantale ta xak’ abt
k’usi nopbile.
Li keremetike xchi’uk li tseb
ta sve’elik, spoxtaelik, oyu
sch’iel.
Li totil me’iletike, xchi’uk ti
jsep banamile ta sabe sme
yabtelanel yich’elik ta muk’.
Li jsep banamile ta xak’ ko
ta muk’ ololetike.
Svo’obal mantal (Art. 5).abtelal tsk’an spas, mi bijil a
venta mi lek li abtelal chich
ta be mi la jyich’ tabeel sm
xchapan ti jtunel jvu’ele, ja
chich’ uts’intael ti yich’el ta
yabtele, ja’ to mi yu’un jech
Li tsatsal mantale ja’ ta xal
svunal ta abtelanel, k’u x
jvu’eletike ta xak’ik ti svuna
� �
h’elik ta muk’ bu lekuk nakalik sventa slekub
muk’ sventa xu’ sk’upin lek snaik xchi’uk k’
tejebal xchi’uk k’u yepal koltael sventa yo
betike oy yich’elik ta muk’ sventa xkuxet no’
uk chanobvunik xchi’uk lekuk sbektal sta
buch’u xchabie xu’ sk’el k’uxi oyuk yich’el
elola k’u yepal sk’an sventa oyuk sbijilik ol
.
oltael ta jujun tal sventa tskolta sbaik ta sp
Mu junuk vinik antsetik stak’ makel yo’o
abtelal, mi chonolajel o yan abtelal bu xve’o
h’ pasele.Ti abtel oy skolemal ta t’ujele ja’ t
ulilale, k’alaluk mi oy buch’u tsuts’i’nta li ya
a’ to mi jech chal ti tsatsal mantal vune, j
muk’ jnaklometike. Mu’yuk buch’u xu’ xich’
la jchapan ti mayol xchi’uk stuk’e (judicial).
ta jusep banamil, k’usitik tsatsakil bijil abte
x-elan ta nojesel sventa chich’ tael xch
al abtele.
�
���
btasel xchi’uk
upiluk sba. Li
o’ xich’ tael ti
ox yo’ontonik
kupal sventa
ik ta muk’. Li
oletik xchi’uk
asel li yich’el
onton ta k’usi
o chile, ja’ noj
to me chmak
antike, o ja’ ta
a’ to k’alaluk
pojbeel li sat
elal tsk’an lek
hi’uk ti jtunel
�
�
Mu buch’u stak’ sujel ta abt
mi jech la jyal ti jtunel jvu’e
mantal ts’ibabil ta sliklej x
svukvinik mantal.
Li j-abteletik yu’un skotol
mantale, jech k’ucha’al
chapanvanej bu mu’yuk toj
ta stukik o ta yan, sk’elel t
no’ox tojbil li buch’utik oy
mantal xchi’uk tsatsal mant
sujelal xchi’uk tojbil jech k’
mi jech chal ti svunal manta
Li jsep banamile mu xu’ xa
nopele, ta ch’unel jlikuk ko
xbat ta chukel junuk vinik a
Mu xu’ xk’ot ta nopel ta ts’ib
ta slumal manchuk mi kom
bijil abtelal o chonolajel.
Ti abtelale ja’ no’ox me jech
stak’ x-ech’ junuk jabil sven
mu stak pojbeel yabtel, xch
Ti mi mu xk’ot ta ch’unel ti k
sk’oplal ta k’elel ti j-abtele, t
� �
tel mi mu’yuk tojolile xchi’uk mi mu’yuk k’uxu
el ta stojel k’usiuk mulile, ja’ me ta xich’ ich
xch’akalul xch’ik ta xcha’ ch’alul k’op te ts
jnaklometik, ja’ no’ox oy sujelal, jech c
schabiel spojel slumal, jech k’ucha’al
jolile xch’iuk li abtel va’anbil ta komon, yu’u
ti vinik antsetike oy me sujelal xchi’uk mu’
svunik ta tabtelike ja’ li k’u x-elan ts’ibtab
taletik li’e. Li abtel sventa sk’elel xkuxlej jna
ucha’al chal ti tsatsal mantal li’e xchi’uk m
ale.
ak’ ta ilbajinel yajval sbanamil ta me sk’elik
mon vun bu chch’ay ti ich’el ta muk’e, mi o
ntsetik ta skoj k’usiuk no’ox k’opal.
btael ta vun bu chal ye jun jch’iel jk’opojel ti
on nopbil ti ta sk’an slok’ele, mi ta xikta yab
h sjalil stak’ ch’unel ti k’u sjalil chal ti tsatsal
nta chich’ ilbajinbeel sbektal stakupal ti j-a
h’ayel o slajesel yich’el ta muk’ jun jchi’el jk’o
k’u sjalil ak’bil, li jun abtele, ja’ me ta sujvan
ti mi mu xich’ ch’unel ta jun j-abtele ta me x
�
���
ubinele, ja’ to
h’el ta muk’ li
sakal ta oxib
hal ti tsatsal
li abtel ta
un jnalumetik
’yuk tojbil, ja’
bil ta muk’ ta
aklumetike oy
mu’yuk tojbil ti
ti mu xk’ot ta
oy jech no’ox
tsk’an sl’okel
btel, k’ucha’al
mantale, mu
btele, xchi’uk
opojel.
ti yu’un tsots
ich’ pojbeel.
�
�
Svakibal mantal (Art. 6).mu'yuk stojelal ja' tome ch
k'usi chich' alele mi yu'un c
k'usi chich' alele ta me xko
me tsk’el ti jsep lume.
Li ich’el ta muk’ sventa a
Mejiko, ti k’usba stsalbailale
I.Skotol a'yej k'uyelan chal
yosilal Mejiko, sep lum xch
chich' makel mi oy k'usi c
mantaletike. Cha k'ucha'al n
II.Ti a'yej k'usi chal ta jkux
mantaletik.
III.Skotol jch'iel kuxlej, mu
sja'kik' ta moton lo'il jkotoltik
IV.Chich' sa'beel smelol m
jujuk'ol. Ti jukojlo'il tsakbil
k'elbil smelol ti k'usi nopbil.
V.Ta jujuntal ome sujelal ta
ojtikinel ta chinabtak'inetik t
ta ilel k'uyelan chabtelanik b
VI.Ti tsatsal mantaletike ta
stuk'ulanel ti k'usi oy ku'unt
VII.Ti bu mu'yuk bu chich' k
me smulilal cha k'ucha'al ch
� �
Li k'usi nopbil ta o'ntonale stak' alel mu
hich' tabeel smulilal mi bol k'op bol a'yej, m
chuts'inta ti jnaklometike; mi yu'un xnitvan
ltavan ti tsatsal manta. Li ich’el ta muk’ sve
a’yejetik, sjunul yosilal Mejiko, ju sep lum
e, te me tsakal ta sliklejal k’ucha’al li’e:
ti jtunel jvu'el, ta jusep lum, ta yibel xchi’uk
hi'uk jteklum, ja' sventa stekel jnaklometik
htun-o yu'un ti jnaklometik cha k'ucha'al c
nopbil ich'elta muk' xu' xich' ak'el ta a'yel ta
xlejaltik ta jujuntal chabibiluk chak'ucha'al c
stak’ stojik o mi chalik k'usi chtun-o yu'unik
k, ti jbitik omi ta jtuk'ubtastik cha k'ucha'al li'
mi chi j-ochotik ta a'yej lo'il xchiuk chich' k
uk ta muk' ti bu chich' pasel xchi'uk chic
a sk'ejel ti svuntik bu yich'ojik ta muk' ach'uk
ti bu oyik, ti tsakal lo'iletik ach'ik xchi'uk ti b
batel ti k'usitik oy ku'untik.
a xak' ta ilel ta jujuntal ti lo'il k'op yu'un bic
tik.
k'ekel ti k'usitik oy mu xak' chi j-och ta sk'ele
hal ti tsatsal mantaletike.
�
���
'yuk smulilal,
mi chopopl ti
ta pas k'op ti
enta a’yeje ja’
xchi¡uk o’lol
k tsbubailik ta
ja' no'ox xu'
chal ti tsatsal
skotol.
chal ti tsatsal
k, xu' xjelavik
e.
k'elel batel ta
ch' abtelanel,
bu chak'ik ta
bu chak' batel
ch'u chich' ta
el lo'il a'yej oy
�
�
Svukubal mantal (Art. 7).Mu junuk tsatsal mantal mi
k’opetike, mu xu’ xk’anbati
stak’ xich’ utsintael ti k’usi s
slo’k’esobil ti ts’ibetik ma’uk
Ti tsatsal mantal sventa bu
sta smul ti buch’utik sts’iba
och ta chukel ti buch’utik xc
chopol ta xak’ik ta i’lel ti k’u
Xvaxakibal mantal (Art. 8chich' k'anel ta jtojolaltik,
koltaele xchi'uk sk'an ta vu
yan xchapanel sk'oplal ti k
sva'anel jtunel jvu'ele ja' no
Skotol ti sk'anel koltael ta
skoplal ti koltaele, mu m
buch'utik tsk'anik koltaele.
Xbalunebal mantal (Art. 9sk’elel xkuxlejik mi mu ch
stsobsbaik ta snopel mi o
slumal Mejiko. Mu me xu' x
sa’k’op, oyuk stsakelik ta m
Mu chopoluk, xchi'uk mu m
k'anel koltael ta stojolal jtu
� �
Ma’uk mulil ti sts’ibael spukel ti k’usitik tsib
ja’uk junuk jtunel jvu’el xu’ chalik ti mu xu’
ik tak’in ti jts’ibajometike xchi’uk ti slo’k’esi
spas a ti jlok’esej vunetike. Mu stak’ nak’el t
k mulil.
u chalti ts’ibajel ja’ me tsk’an stuk’ulan sven
aik lo’il a’yejal mu stak’ alel yu’un mulil, k’u
chonik ti vune, buch’utik ts’ibaik ti vune, ja’ t
si sts’ibaike.
8). Ti jtunel jvu’el yu'un ta me xich'ik ta m
ja' no'ox venta mi ich'bil sjam smelol ch
un ts’ibabil ti k'usi chich' pasele, ti k'usi ta
k'usitik sk'an lekubtasel ta komom kuxlejal
o'ox stak' sk'anik xchapik ti yajval slumal mej
stojol jtunel jvu'el sk'an me tsibtabil ta vu
e stak' chjalij batel stak'obil k'uyelan ko
9). Mu stak' makel jich’elik ta muk’ ti tstsobs
hopoluke; ja' no'ox ti buch'utik nakalik ta
oy k'usi sk'an spasel sventa sva'anel jtune
xchapan sbaik jcha’biej yosilal Mejiko mi sts
muk’ mi lek k’usi tspasike.
me stak' makel jun jtsobajel bu ta xich' nop
unel jvu'el ti mi chich' ak'el ta ojtikinel ti k'u
�
���
babil ta vune.
spukel ti ts’ib
k ta vun, mu
i yabtejebal ti
nta yu’un mu
ucha’al mu x-
to mi oy k’usi
muk' ti koltael
hich' k'anel ti
xich' k'anele;
e. Ti sk'oplal
jiko.
un ti k'uyelan
om sk'opik ti
sbaike snopel
Mejikoe xu'
el jvu'el ta ta
soboj sbaik ta
el alel, chich'
usi chopol ta
�
�
spas junuk jtunel jvu'el, ja'
k'anel ti koltaele ti k'usi chic
Slajunebal mantal (Art. 1stuk'ik ta snaik sventa spoj
jtunel jvuel ta yosilal Mejik
yosilal Mejiko ja’ me ta sk’
xu’ xich’ tunesel li t’uk’e.
Sbuluchibal mantal (Art.xch’iuk xu’ xlok’ik, xu’ xana
k’anbel svunik ti bu xlok x-
mantale ta me xich’ ta m
jvueletik sk’elel mi oy buch
sventainoj buch’u x-och ta
snopbik smantalil sk’elel
buch’u chopol k’usi tspa
snaklejalik mi yu’un epik ta
Slajchebal mantal (Art. 1svu’el yo xich’ ich’el ta muk
sbi sventa ich’bil ta muk’ ta
ta yosil Mejikoe.
Yoxlajunebal mantal (Art.no’o. Mu ja’auk xu’ xbat ta c
stak spas ti k’usi tsk’an yo’n
yabtel la spase ja’no’ox jec
Oy xchapanel stuk ti mayo
� �
no'ox mi chich' ich'el ta muk' mu ta tsatsal
ch' chapbeel sk'oplale.
10). Ti jnaklometik ta yosilal Mejiko xu' t
jom bailik, ja' no'ox mi ma'uk li tuk' tstunik
ko, buch’utik chchabi yosilal Mejiko, li tsats
’el, k’usba chich’ pasel, svunaltak yu’un jn
11). Skotol jnaklumetik xu’ x-och tal ta yo
av ta yosilal xchi’uk xu sjel snaklej, mu’yuk
-ochik no’oxe, svunal sjelubtasel ta yan lum
muk’ ti k’usi chal buch’utik. ja’ me kajal ta
h’u la sta smul bu xlok’ x-oche xchi’uk li jtu
al xlok’ batel, xu’ me sk’an svunik stukik,t
stukilanel sjunul yosilal mejiko;mi yu’un
as li’ ta yosilal Mejiko xu’ me smakbik
a naklej.
2). Li’ ta yosilal Mejikoe mu’yuk buch’u ta
k’, mi ja’uk yalab xnich’nab manchuk mi oy
yan muk’tikil namal lum mu’yuk sta jech ich
13) .Mu buch’u xu’ xich’ chapanel ta tsatsa
chapanel ta yantik jchapanvanejetik. Mi jun
ntone, mu xu x-ak’bat yan tak’in mi mu ja’uk
ch yepal stojol chich’ ti k’u x-elan chal ti li’ ts
ol jchabijvanejetik mi oy spas smulike mi m
�
���
k'opuk chich'
ti oyuk junuk
k yu'un mayol
sal mantal ta
aklometik bu
osilal Mejiko,
sujelal chich’
m, ti va x-elan
a sbaik jtunel
unel jvueletik
ti yu’un ja’ ta
oy yan lum
k sbe,xaneb,
a xich’ ak’bel
y ak’bil svu’el
h’el ta muk’ li’
al mantal jech
uk snail abtel
k stojol ti k’usi
satsal mantal.
mu xch’unik ti
�
�
k’ux-elan tsatsal mantal ta
xchapanel ti stojol naklume
sa’oj smul xchi’uk ti may
xchapanele.
Xchanlajunebal mantal (Ayip ta vo’ne mi yu’un ta xuts
Mu junuk naklom xu’ xich’
xu’ xich’ ilbajinel ta stojol ja
ch-och ta chapanel, ta stojo
k’ucha’al ta xal ti tsatsal ma
K’alal ta x-och ta chapanel
och ta chapanel mi yich’ ta
ta ch’unel ti k’uxelan albil sk
K’alal chich’ chapanel sk’o
ch’unel k’ucha’al chal svun
xcha’ meltsanbel sk’oplal
chapanel ta tsatsal mantal v
Svo’lajunebal mantal (Arsventa xbat ta chukel ta slu
xchi’uk li jchukeletike staoj
ta ilbajinel ta abtele; mu s
yu’un ta xch’ay yich’el ta
mantal tsibabil ta mantal vu
� �
yabtelike; ti xchapanobil mayoletik mu xu’
etike mi ma’uk mayole. k’alal mi oy jun jnak
yoletik, sk’anme ta xojtakin ti buch’u ja’
Art. 14). Mu junuk mantal stak’ cha’ich’el ta
s’inta jun naklome.
milel mu’yuk buch’u sta smul ta jech no’ox
a’ tomi yu’un oy lek k’usi oy x-ayan yu’un s
ol ti buch’utik kajal ta sbaik xchapanel k’op
antal ti k’usi stak’ x-och ta chapanel sk’oplale
k’usiuk mulile mu stak’ chapel ta jech no’o
bel ti smulilale, manchuk ti buch’u ep chal y
k’oplal ta tsatsal mantal ti stojel stsatsal mu
op yayej jnaklom ta stojel mulile, ja’ me je
nal mantal chapanele, ti mi mu jechuk ti cha
ja’ chich’ tsakel ta muk’ k’u x-elan sk’op
vunetik.
rt. 15). Mu me stak’ xich’ chapbel sk’opla
umalik mi yu’un tsots staoj komel smul ta y
komel smulik ta namal lumetik mi yu’un ab
stak’ komon nopbil sk’oplal k’uxi sutik bat
muk li jnaklometike mi yu’un mu xich’ ich
une.
�
���
stik’ sbaik ta
klom te kapal
kajal ta sba
a muk’ sut to
x, mu buch’u
smelol ti k’usi
a’yejetik jech
e.
ox, ja’ to ta x-
yee, ja’ x-och
liletike.
ech x-elan ta
apanele stak’
plal ti muk’ta
al jchukeletik
yan lumetike,
ol sbaik to’ox
tel chukel mi
’el ta muk’ ti
�
�
Svaklajuneb mantal (Art.ta yut sna, ta yabtel, ja’ to m
yu’un oy smelol xchi’uk stuk
Skotol jnaklometik oy yich’e
tsakel ta muk’ xchi’uk spa
mu’yuk lek chile, jech k’us
smelolal li sliklej sk’elel s
Mejiko ja’ ti k’usi chal ti jna
jnaklometik o xchabiel yich’
Mu xu’ xlok’ mantal ta jech
ma’uk chak’matal li jtunel
mulil ti k’usi k’otemxa ta pa
xbat ta chukel k’elbilxa ti yu
spas smule albilxa ta stojole
Buch’uuk xu’ stsak li jmula
ech’emxa –ox li k’usi la sp
anil luk no’ox, ta stojol jtun
sk’ob ti lok’esel mantale sko
Tsakal me chkom ta vun li m
Ja’ no’ox me ta anil chtune
me yu’un jun jmulavil chich
ta anil li jtsavanej mayoleti
xu’ xak’ mantal sventa xich
� �
16). Mu’yuk buch’u xu´xich’ ilbajinel ta stuk
me chtakvan ta ik’el ta vun li jtunel jvu’el jcha
kilal li k’usi ch-och ta chapele.
elik ta muk’ sventa xcha’biel svu’nik ta jujun
ajesel ti k’usi albil xae, stak’ xu’ sa’be sm
sba chal ti tsatsal mantale jechme me xu’
vunik ta jujun tal jnaklome sventa xchab
aklometike xchabiel xchi’uk lekil bek’tal taku
’elik ta muk’ yantik.
no-ox sventa chich’ tsakel ta chukel jch’ie
jvu’el jchapanvaneje xchi’uk mi mu’yuk b
asel ti muk’ta mantal ta xal ti ja’ mulil, tey ta
u’un oy k’usi k’otem ta pasele xu’ mi jech o
e.
avile mi ilbil ta yoraile xu’ tey stsake o ta
pase, mu me xu’ te jal tsakoj stukik ak’ome
nel jvu’el ti buy nopol oye, ja’ jech ak’ome
oj tsatsal mulietik.
mulile.
e, k’alal ven tsots li mulile, jech k’ucha’al ta
ilel ti xu’ xjatav ech’el ta stojel smul , ja’ ti m
ike, ti buy vu’ li mulile, li jchapanvanej lok’
h’ tsakel ti buch’u oy smule, ja’ no’ox me ka
�
���
k, yuts’yalal,
apanej, mi
ntal, ta stunel,
elolal ti k’usi
sk’elbe batel
biel ta yosilal
upal ta skotol
l jk’opojel, mi
uch’uk stik’oj
a xal ti xu’ xa
mu jechuk la
anil k’alaluk
e sjelubtas ta
e sjelubtas ta
a xal li mátale
mu xu’ xk’otik
esel mantale
ajal chkom ta
�
�
sba, chlok’ mantal li sven
tsakel.
Mi yu’un oy buch’u anil ch
jchukele ak’ome sk’el ta an
ti k’usi chal ti tsatsal manta
Jtunel jvu’el mayoletik, sk
k’alaluk stsoboj sbaik ta spa
ti jun jch’iel jk’opojel, oy no
mantale, mu mi xu’ x-ech’
sk’an st’unbeik li smule, li s
li jmulavile stojel li smule. L
chal li jlok’esel mantal skoj
Ja’ no’ox jech, mu’ono’ox x
Li tsatsal mulil lek chapb
jk’opojeletik, sventa sobtik s
mantale.
Mu junuk jch’iel jk’opojel k’a
slok’esel mantal skoj tsats
yoxvinik ora, ti va’i sjalile j
smule chkom ta chapanel t
li ja’ik jech chk’otanan ta p
spasel k’usiuk mulil. Mi yu’
svunal tsatsal mantal chapa
� �
nta stsakele ak’o yalbeik lek smelol ti k’u
hich’ tsakele, li jchapanvaneje k’alal ta xk’
nil mi melel oy smul li jchukele mi mu’yuke a
le.
k’an ti jlok’esel mantal ta skoj tsatal mu
asel tsaltsal mulile, xu’ ja’ sk’el me oy o me
o’ox me yorail xu’ xchuk li jmulavile jech te c
ta chavinik k’ak’al bajal ta chukel, yu’un
spojelik jch’iel jk’opojeletik ti k’alaluk xi’elsba
Li k’usjalil komenxa sk’oplal xu’ xjalij batel,
tsatsal mantale k’u yu’un jelbatel li sk’ak’alil
u’ xjelav ta xchavinik k’ak’al sjalil ti chukele.
bil stak’ a’ iel jun tsoblej pasbil ta oxib
spasik muliletik o chcha’pasik, ja’ ti k’usba t
alal ch-och ta k’elel oy o mi ch’abal smul, li j
sal mulil mu me stak’ x.ech’ ta sbaj ta ch
a’ o me xu’ sta skolel mi yu’un mu’yuk sm
a stojol li jchapanvaneje, li sjalil li’i xu’ to chj
pasele mi yu’un ta xil jchapan vanej e xcha
un mu xich’ ch’unel k’usi va’i albil sk’oplal o
anel.
�
��
ucha’al chich’
ot ta stojol li
ak’o skolta ja’
liletik xchi’uk
mu’yuk smul
chal ti tsatsal
o no’ox jech
a xjatav batel
ja’ to mi jech
l xchapanele.
.
o ep Jch’iel
ta xal li tsatal
jtunel jvu’el ti
hukel vaxakib
mule; ti mi oy
jalij jech sjalil
apoj sbaik ta
oy smulilal ta
�
�
Skotol ti mantale tey chal x
ta chajna li jtunel jvu’el ma
tsatsal mantale, te mi ta x
jk’opojel o jk’opojeletik chi
no’ox me chich’ ch’unel ti k
jlik svunal, sk’anme oyuk b
me ja’ o k’alal mu’yuk te’oye
Li svinajesobile lo’il a’ yeje
mantale ta me xak’be smu
tsu’ts’inta li skolemal. Sma
ja’ik junukal bu yakik ta abte
Li jchapavaneje ta me xich
nitil tsakal talel ta sventa j
tsu’ts’inta li k’usi albil yu’un
Ja’ no ‘ox li jtunel jvu’el jk’e
lume ak’o yak’ ye’ li tsats
svinajesobil ta jayib. Yo le
smelolal k’ucha’al sk’anbe
xchi’uk k’u sjalil.
Li jtunel jvu’el vu’el mayol
sventa st’unel jtunel jvu’el,
sk’oplal abtel, mi ja’uk stak’
Li jvu’eletik jchapanvaneje
xchapanik, ta anil ta k’uu
� �
xu’ xich’ chajbel sna buch’u oy smule, ja’ to
ayoletike, ti mi slok’esojbexa svunal li jlok’e
xal buy jotokal ta xbat yich’ chajel ti k’us
ch’ik tsakel talel xchi’uk li k’usitik chich’an
k’usi chal li mantale, me la jyo’onike, ta xich
buch’u cha’vo’ tey sk’elojik va’anvil yu’un li
e, ja’ me stsakvan li mayoletik ti ja’ kajal ta s
etik ta sventa jchop no’oxe mu stak’ ijbajin
lilal ta svunal chapanel k’usiuk no’ox xk’ot
akel ta be li k’usi yakal xkaltike, ja’ no’ox ti
el ta sventaik stukik.
’ ta muk’ li k’usitike staoj li’i, ja’to ti mi yich’
un mulil. Mu me junukal chich’ tak’bel li sv
li tsatsal mantale.
e mulil ta yosilal Mejiko, sk’an li jtunel jvu’el
sal mantale, xu’ xal sk’op stikelbatik k’uk
ek xk’ot ta pasel, li jtunel jvu’ele ta me sk’
li svunale, k’anbil noxtok, k’ucha’al stik’sb
le ta yosilal Mejikoe mu xu’ xal mantal m
k’op lo’il sventa chapanel, sk’op ya’yej jch
’ ta xchi’in ta lo’il ti buch’u ta spoj chchapanb
etik ta skolta sbaik xchi’uk ti jchapanvan
uk no’ox smelol, li svunaltake lekme sk’e
�
��
o me xu’ xbat
sel mantal ta
sitike, li ch’iel
nan sa’el, ja’
h’ meltsanbel
yajval nae o
sba sk’elel.
nel. Li tsatsal
ta pasel ti mi
mi yaloj taje
’oj talel a’ yej
vinajesel buy
mulil ta jusep
no’ox x-elan
’an lek xalbe
bak, buch’utik
mi j’a sk’oplal
h’iel jk’opojel,
be smule.
netike buy ta
lbeik smelol,
�
�
smakel k’usik mu xju’ ta
skoltasbaik mayoletike, jec
jk’opojel sk’elel oy o mi mu’
svunal skotol li k’usitik ta
jlok’esel manta skoj tsatsal
Li k’usi la xchapinike la j
mantaletike. Li lo’il chapbi
mantale, mu’yuk yich’el ta m
Li jtunel jvu’el kajal ta sbaik
mi lek ch’unbil smaltalil li s
tojbil spatanil li k’usitk sjak
chich’ ch’unbel smantalil k’u
Li takbital vunetik bu lek c
sk’el, mi mu xich’ ch’unele o
Me k’alal mu’yuk likem k’o
yo’oton xvay ta sna jch’iel k
k’an. Ti mi ja’o lekem k
yo’ontonik o mi snak’sba ta
na’e, stak’ sk’an ti k’usi jech
Svuklajunebal mantal (Arno’ox, mi ja’uk xu’ xmajvan
Skotol jchi’el jk’opojel oy yic
jchapanvanejetike yu’un ja
sventa chapanele, anilukno
� �
a pasel xchi’uk st’unel yabtelal jtunel jv
chukme ta melel oyuk ti ich’il ta muk’ yu
’yuk smul xchi’uk li buch’utik t’abemik. Sk’an
anijem ta lo’il ta’el ta sventa jchapanvane
muliletik xchi’uk buch’utik lekxa sna’ike.
jyak’ yeike ja’ jech ta pasel k’ucha’al ch
ile, mi mu jechuk xich’ pasel k’ucha’al ch
muk.
k sk’elik k’ux-elan tup’ilanbil ju jp’ej na, ja’ no
k’elik tupilanel ta komune, ta me sujik sk’an
k’beik svunale, li va’i x-elan xu’ xk’otik ta n
usba albil sk’oplal ta svunale sk’elel xchajel.
chubilik ta xich’anan takele mu junuk buc
oy me smulilal jech k’ucha’al tal xal tsatsal m
ope, mu me junuk mayol xu’ xtuk’aban stak
k’opojel ti mi mu sk’an yajvale, mi ja’uk k’us
k’ope skotol mayol jtuk’tabanejetik xu’ x
a sna jun jch’iel jk’opojel, stak’ sk’anbe k’uil,
h ts’ibabil ta tsatsal mantal sventa mayol jtu
rt. 17). Mujunuk jch’iel k’opojel xu’ xchapa
x-utvan sventa sk’anel li ich’el ta muk’ ta st
ch’eleik ta muk’ k’ucha’al chchapaj sk’op ya
a’ va’anbilik ta sk’elel k’ucha’al ta xal ti t
o’ox me xchapanik, mu me stak’ smakik k’u
�
���
vu’el, te me
u’un li jch’iel
nme oyuk lek
ejetik xchi’uk
hal ti tsatsal
hal li tsatasal
o’ox ta sk’elik
nel svunal mi
naetik ja’ me
.
ch’u xu’ sjam
mantale.
k’ x-och xkux
si xu’ stsatsal
x-ochik xkux
ve’lil li yajval
k’avanejetik.
n k’op ta stuk
ojol.
a’yej ta stojol li
tsatsal mantal
ux-elan k’ot ta
�
�
chapanel ti k’ope ak’ome
jchapanvanejetike ta moton
mu’yuk chich’ tojbeel sk’ak’
Li tsatsal mantaletike ta me
svunal chapanele ja’ me ta
k’usi vu’ ta pasele xchi’uk t
oy k’usi k’ot ta pasele.
Li slajeb xa xchapanel li m
oy skolel o mu’yuk li jchuke
Li Tsatsal mantal ta sjunle
sk’oplal smelol k’ucha’al xu
xchapanel mulil xchi’uk xch
Sjunlej yosilal Mejiko, jus
skolatael stuk’ulanel jch’iel
smelolal li yabtelike ta sven
xu’ olon komem xchi’uk li jlo
Mu junuk buch’u xu’ xich’ ts
Xvaxaklajunebal mantal skolelik xu’ sta snak’elik ta
buch’utik chbatik ta chukel
K’ux- elan ch-abtejbatel sm
sliklejanel abtel, ta xchanub
� �
e lekuk chapajuk. Ti chapanel chich’ k’a
nme, jech chkom-o li jtunel jvu’el o jtsakva
alik.
e sa’beik batel smelolal k’ucha’al lek xchap
a sk’el batel xchapanel, tey chalik ta mele
tey chkom ta vun ti mi oy skanel xu’ xk’ot li
mulile sk’anme tey ta xich’ alel ta skotol jch
ele.
ej yosilal Mejiko xchi’uk ta jusep lumetik ta
’ no’ox te xchapan stukik jun k’op ti buch’ut
hapanbeel smelolal.
sep lumetik xchi’uk Mejiko ta stsatsubtas
jk’opjel ta jujun jteklum xchi’uk te chalik ti le
nta jpojvanej. Li k’usi sk’eloj ta sjol yo’on li j
o’k’esej mantal skoj tsatsal muliletik.
sakel ta chukel ta skoj yil mu xa sut yu’un ta
(Art. 18). Ja’ no’ox mulil buch’utik xu’ xic
a oy no’ox sjalil ta chukinab. Li snail li’i jele
ta stojel mulil xchi’uk k’ejelme lek xil sbaik.
mantalil ti sventa chukne’bale ta xich’ chap
btasel ta sventa stuk, chanubtasel, sk’elel ta
�
���
anel ta stojol
anej mayoletik
paj li k’ope. Li
l li smeltsanel
mayoletik me
apanvanejetik
a xchapanbeik
ik va’anbilik ta
s ti oyuk lek
ek xchanojbeik
jpojvaneje mu
a stojol xchi’il.
ch’ik makbeel
elme xchi’uk li
panel ech’el ta
akupal bek’talil
�
�
xchi’uk stajimolal k’usba sv
ja’ k’ucha’al mu xa xcha’pa
jech chal tsatsal mantale.
chukul viniketike.
Li jtunel jvu’el ta Mejiko, ju
sventa li jchukeletik skoj mu
tsakal sk’elel ep ta chop jvu
Li jtunel jvu’el ta Mejiko,
xchopolchop stsalbailal, s
buch’utik mu’yuk lek stale
buch’utik lok’emik xa ta va
vaxaklajuneb ja’bile, te me
jk’opojele te xojtakin li muk
sk’an koltael li jnaklometik
lajcheb jabil oy k’usi chopo
ja’ no’ox tey bajal chkomik
jvu’el j-ak’mantal.
Li stuk’ulanel xchapanel k’u
kajal ta sba snail abtel jcha
sk’elel xchapanel ta sventa
sk’elel kux elan xbat ti juju
batel li o’lol jch’el jk’ojeletike
Li k’ux elan chich’ k’elbeel
k’u sba ch-abtejbatel li cha
elan chanavtalel sventa s
� �
venta x-jelav k’ak’al yu’un li jchukele xchi’u
asik li mulile. Chich’ k’elel ech’el k’usi xu’
Li antsetike k’ejel xchukina’bik buy tstoj sm
usep lumetik xchi’uk o’lol Mejikoe xu’ jmoj
ulil k’uyelan chlok’ batel ti mulile o tey tstoj t
u’eletik.
jusep lumetik xchi’uk o’lol Mejiko tey m
stuk’ulanel xchapanel mulil ta me xich’
l xvinaje tey chal ti tsatsal mantal oy sm
xaklajuneb ja’bil mo’ojtome li buch’utik mu
chich’ tsatsubtasel ta melel li yich’elik ta mu
k’ta mantale, ja’ jech k’ucha’al j-ich’vanej ta
ke yojtakinanoj. Li jch’iel jk’opojeletike mu’
l spasojiktalel xvinak k’ucha’al mulil tey ta t
k ta jun snailal stuk’ibtaselik ch-och ta sk
ux-elan ch-abtejanan ech’el ta juchop jtune
panvanejetik xchi’uk jtunel jvu’el ja’no’ox ja’
o’lol jchi’eletik. Xu’ xich’ ak’el ti oy slo’iltael
un mulile, tsk’el ti k’ux elan tspoj batel xc
e.
smelol ti chapanvaneje sk’an me chich’ k’e
apanele, ja’ to mi yakalxa sk’elele. Ta skoto
sk’elel o’lol jch’ieletik chichme k’elel batel
�
���
uk li xchi’iltake
stoj o stuk mi
mulik yo’o buy
syom sk’opik
ta chukinab te
me ch’ak’ik, ta
k’elel ech’el
ulilal, chi’uk li
’yuk lok’em ta
uk’ jujun jch’iel
muk’ sk’eloj ti
yuk to staojik
satsal mantal,
k’ob jun jtunel
l jvu’el, ja’ me
’ kajal ta sbaik
xchi’uk spojel
hi’uk ja’ tsk’el
elel stuk’ulanel
olal li k’uxa x-
l lek, ja’ jech
�
�
k’ucha’al sk’elel stukik jtune
li k’ux elan chapbil xatalele
jnaklometik chi’uk yuts’yala
k’usi sna’ spasel. Ti snak’o
jal te’oy, xchi’uk xu’ xich’ a
ti mu’yuk lek chak ta ilel ti
mulile.
Li jchukel likem ta sluma
stak’me k’anel talel ta xchu
ti k’ux elan yaloj li xchapan
vune, jech xtok li jchukeleti
tsatsal mulil ta sjunlej Mejik
slumalik sventa te xk’ot sts
muk’ ti k’ux elan chapbil s
yu’un Mejiko. Ti jchukel yan
yu’un jech la sk’an stukike.
Li jchukeletike, ti k’usi chk’
smulik buy chukinabetik no
k’ucha’al li’i mu’yuk bu ta x
xchi’uk yantik jchukeletik bu
Li chukinab sventa jmulav
tsatsal mulil ta xich’ ak’beel
Li jtsatsal jtunel jvu’eletike
xchi’uk li jchukeletik xchap
� �
el jvu’eletik xchi’uk ti buch’utik chak’ ti mulile
e ja’ me te tstabe slajeb yich’el ta muk’ ta
al li o’lol jchi’ele, ja’ jech k’usba lek xch’iema
bil jchukele ja’ no’ox ta xtun sventa tsatsal m
k’beelik li buch’utik ech’emikxa ta chanlajun
stalel xkuxlejik ta skotol jchi’el jk’opojel ojt
l Mejiko yakal stoj smulik ta muk’tikil na
kinab yosilal Mejiko sventa xtal stsutses sto
nel k’op ta sventa skotol jnaklometike k’elb
k likemik ta yantik namal banamiletike yaka
ko li’ ta xchukinab Mejikoe, stak’me xich’ik t
sutses ta stojel li smulik ta chukinabe, ja’ ta
sk’oplala yu’un jtunel jvu’el yu’unike xchi’u
n lume ja’ to me stak’ jeltabeel xchukinabik
’ot ta pasel chi’uk li k’usi yaloj li tsatsal ma
opol no’ox nakalike, sventa chcha’och batel
xich’ ak’el ta sventa xchapojsbaik ta spase
uy tsk’anik lek ch’abiel.
vil xchi’uk bajel ta chukel skoj xchapoj sb
l xchukibabil stuk.
xu’ smakbeik ti stanijesu’bil sk’op ya’yej t
pojsbaik ta spasel tsatsal mulil ta yantik,
�
���
e. Li’i kolukme
sventa skotol
al stuk xchi’uk
mullil mu stak’
neb ja’bil, skoj
takinbil ti tsots
mal balumile,
ojel li smule ja’
bil li’ ta mantal
al stojel ta skoj
takel ech’el ta
a xich’ ich’el ta
n jtunel jvu’el
ta slumalik mi
antale, xu’ stoj
ta sparaje. Ti
el tsatsal mulil
baik ta spasel
ti jmulaviletike
ja’ no’ox xu’
�
�
sk’opon li buchu’ chkoltaa
chukele.
Ti k’usi chapbil xa o’no’oxe
cha’biele, jech yaloj ti tsatsa
Sbalunlajunebal mantal (Aoch ta sk’ob jun jmulavil m
mu’yuk ta xich k’elbeel sm
jmulavile; buk chich’ tsake
svunal stu’nele ti oy k’usi k
smule xchi’uk xu’ jech o mu
Li jlok’esej mantal skoj tsat
chukel oy no’ox sjalile k’al
ech’el mulile, xcha’viel li jm
buch’u sa’bil smule yakal
mulil.
Li jchapanvaneje ta xal oyu
sbaik ta spasel tsatsal mu
jchi’el jk’opojel sventa tska
k’usitik xt’ome, ja’ jech k’uc
ta yuts’intael xcha’biel slu
jk’opojel xchi’uk lekuk sbek
Li tsatsal mantale ja’ tsk’el
chchak’elbatel li skolel jchi’e
� �
ate, ak’bil lek yaj cha’bielik li buch’utik t
e xu’ xich’ ak’beelik yantik jchukeletik ti m
al mantale.
Art. 19). Mu me junuk jtunel jvu’el mayolet
mu xu’ xjelab slap ta chukel lajcheb xchan
melolal xchapanel tey ta xal: li mulil k’usi k
l, k’u ora xchi’uk k’ucha’al li chukele, jech
k’otem ta pasele jech chak’ ta ilel ti tsatsal
u jechuk la spas smul o te kapal le’uk li jmula
tsal muliletike ja’ no’ox xu’ sk’an ta stojol jc
laluk mu stabeik lek smul ta k’elel li jmula
mulavile, li jpojvanejetik o jtik’ muliletik, ja’
xich’k’elbeel batel tik’bil xa lek ta chukel t
uk xchukelal li mulile, oyuk svunal, jech k’uc
lil, smilel jchi’el jk’opojel, tsatsal tsakel, sb
nik epal tak’in, tsatsal mululetik k’ucha’al tu
cha’al tsatsal muliletik buy sk’eloj o yaloj li ts
mal sjunul Mejiko, k’ux elan ch-lekub ba
’tal stakupal.
li k’usi ju’em ta pasele ja’ me jech li jchap
el jkopojeletike buy nitil sk’elel xchapanele.
�
���
tey tik’ajtik ta
in tsk’anik lek
tik k’alaluk ch-
nvinik ora,ti mi
kajal ta sba li
chak’ta ilel ti
mantale ti oy
avile.
chapanvanej li
avile, li st’unel
jech k’ucha’al
ta skoj tsatsal
cha’al xchapoj
bajel ta chukel
uk’etik xchi’uk
satsal mantale
tel xch’iel jun
panvaneje xu’
�
�
Li k’u sjalil xu’ stsakbatel sk
ti jmulavile, ja ti k’usba cha
smule oy me tsots smulila
kajal ta sba li jtunel jvu’el
sk’oplale mume xu’ xich’be
buch’u ta xalbe ya’yejal li
xchapanel ta muk’tamantal
chapanele k’alaluk ja’o chla
oxib ora yech’el sjalil xu’ me
Skotol li k’usi chich’ k’elel b
k’elbilxae yak’oj ta ilel k’uye
ech’ele chlok’ta k’elel yan m
xich’ sa’beel smelolal, mu k
Ti mi te tsakal li sk’elbeel
mulil li buchu’ pak’tabil ta s
sk’ob yan jchapanvenej a
xchi’uk li k’u sjalil k’elbilxa t
Skotol ilbajinel ti buch’u
uts’intael mu’yuk no’ox sm
uts’intaeletik ta xich’ k’elel t
Jtob mantal (Art. 20). Ti k
albil ti mulile. Chlik ta ch
stsutsesel xchi’uk ta orano’
A.Ta stekelal sliklejaltak:
� �
kelel smelolal xu’ xjalij to batel ja’ no’ox ti m
al ti tsatsal mantale. Li chchajalij to ta tsake
al ta tael ta tsatsal mantal sventa chapane
li buy tik’il ta chukel li jmulavile, li k’uxa
e slo’k’obal li vune buy k’elbil xa talel smelo
bajel ta chukele, o svunal sventa snam
, sk’anme chal mantal li jchapanbaneje li k’
aj li k’us sjalil albile, ti mi mu’yuk xich’ ti vu
e xkolbatel li jmulavile.
batele yu’un ono’ox chich’ tunesel batel ja’
elan sk’elbeel smelolal chapanel ech’el. Tey
mulil jelel li k’ucha’al yakal st’unel talele, sk
k’uxi xich’ utel ti mi tey stsobsba li mulile, ja’
batel emelolal ta sventa xchapoj sbaik ta
spasel mulile chjatav ta stojol li chapanele o
k’o bayal ta namal balumil, te chich’ ma
alel sventa stsakel xa ta chukel.
chich’ tsakel ta chukele o ta chukneba
elolal, skotol k’usi chich’ ak’el o tojel ta ch
tuk’ibtasel ech’el xchi’uk sibtesbilik ta jtunel
k’ux-elan chlik sk’oplal ti chukele ja’ ti k’usba
apanel k’usba lik pukijuk talele, tsots ta
ox.
�
���
mi jech sk’anoj
el li buch’u oy
el k’op. ja’ me
sjalil komem
olale, xchi’uk li
ajesel sk’anel
usi k’ejel yich’
un chapbile ta
ti oy muliletik
y ta xchapanel
k’anme ch’akal
to mi jeche.
spasel tsatsal
o xu’ xjelab ta
akel li sk’elele
aletike, skotol
ukinabetik, ja’
jvu’eletik.
a tik’bil xchi’uk
a’iel, snopel,
�
�
I.TI k’ux-elan chlik sk’oplal
chich pojel ti buch’u mu’yuk
ta chukel xchi’uk ti k’usitik
stoj;
II.Skotol k’usi chich’ chapa
xu’ buch’u junukal jch’iel jk’
ti butik xal ti mulile ja’ buy c
III.Ti smulilal ti chukele ja’ n
yutil snail chapanobil k’op.
Li tsatsal mantale ja’ no’ox
ta chapanel ti k’usitik bai alb
IV.Ti xchapanel k’ope ta xic
li mulile. Li yak’el ta ilel ti
chapel bu tsobol ti jnaklome
V.Ti k’u yepal jech o muk’ j
jech sk’an k’ucha’al tsatsa
pajesel ti jpojvaneje, ja’ jech
VI.Mu junuk jpak’tavanej xu
bu te’oy ti yane, sk’an oyuk
to me jech chal ti komon ch
VII.Jun velta me lik sk’op
pak’tabile, stak’ alel ba’i je
paktabil ta mulile ti me la sj
skoj ti smule oy k’usba
jchapanvaneje ta stak ta i
xalbe k’usitik xu’ spas li buc
� �
ti chukele ja’ to me lek xa oy smelolal ti k
k smule, chich’ k’elel ti buch’u oy smule ak’o
chopol spasoj skoj ti smule chich’ meltsane
nel ta xich’ alel ja’ to k’alaluk te’oy ti jchap
opojel xu’ xich’ albeel ti mulile xchi’uk sk’an
chich’ chapanel ta kolemal xchi’uk ta stuk’il;
no’ox ta xich’ tsakel ta venta ti butik la jyich
ta stsak ta venta xchi’uk ti k’usitik sk’an sve
bile, ja’ ti jech ono’ox sk’an lok’esel ta alel ju
ch’ meltsanel xchi’uk jun jchapanvanej buch
k’usitik jtunel xchi’uk ti k’usitik chjelav sve
etike, tsots ta a’iel xchi’uk lo’iltabil no’ox;
jech ti mulile ja’ ta sba ti buch’u chpaktavan
al mulile. Ti butik yantike ko’ol no’ox chba
h o chbat;
u’ xalbe sk’oplal ti me tsakal xa batel smelo
k yich’el ta muk’ skotol ora ta sliklej ti xchap
hapbil muk’ta mantal k’op li’e;
plal ti chukele, ja’ no’ox me mu’yuk spaje
ech xchi’uk tsakbil ta muk’ ti tsatsal manta
am ye, chal stuk ti smule xchi’uk xojtakin li
a ta pasel sventa mu xich’ tanijesbeel
k’el sventa cha’i ti oy xchukelale. Li tsats
ch’u oy smule k’alaluk xch’un ti smule;
�
���
k’usitik ju’eme,
o mu komuk o
el xchi’uk ak’o
panvaneje, mu
n ich’el ta muk’
h’ chapanel ta
enta xu’ x-och
utuk;
h’u mu xojtakin
nta xu’ xlik ta
n ta mulile, ja’
t sventa stak’
lal me mu’yuk
anel k’ope, ja’
esel ti buch’u
ale. Li buch’u
k’usi yich’ojtal
li smule, li
sal mantale ta
�
�
VIII.Li jchapanej k’ope ja’ no
IX.K’usiuk no’ox xich’ tab
mu’yukme chich’ tsakel ta v
X.Li k’usitik li tsakal ta jtob
snail chapanel k’op.
B.Skotol yich’el ta muk’ jna
I.Ak’o me chak’ ta ilel t
jchapanvaneje mu me stak’
II.Ta xich’ cholbeel smelo
tsakele ta xich’ albeel k’usi
stak’ uts’intael. Mu stak’ je
mulil, skotol me mu’yuk a’y
buch’u sk’anojbe vokol sven
III.Ta sk’an xich’ albeel, ja’
kajanbil ta sbae xchi’uk ti k
jtsak vanejetike xu’ xalbe sm
Li tsatsal mantale ta xkolta
sk’an sa’ buch’u xkoltae sv
ilbajinel skoj ti smul ta tsobo
IV.Ta xich’ tsakel ta venta
ilel sventa ti pojombaile, ak
xchi’uk xu’ sk’an vokol ta k
tsatsal mantale;
V.Ta xich’ chapbel ti sm
jchapanvanej. Li yak’el ta il
sventa oy lek ich’el ta muk
� �
o’ox xu’ xchukvan ti me la xch’un ti ja’ jech o
beel sk’elobil sventa tsatsal tsakel ti me
venta, xchi’uk
mantale, ta me xich’ k’elel xchi’uk tsakel ta
klumetik buch’u sta smule:
ti mu’yuk smule ti me mu’yuk to chap
’ xich’ kajanbeel ta sba li mulile;
olal sk’an o mu’yuk buch’u chnik. Ja’ o k
ta skoj xchi’uk yich’el ta muk’ sventa mu xn
ech xkom xchi’uk oyme smulilal ta tsatsal
yeje, ilbajinele. xcholel ti mulile me ja’ o m
nta yak’el ta ilel smelolal ti mulile mu’yukme
o k’alaluk chich’ tsakel ta stojol jchapanvan
k’usitik yich’el ta muk’e. Ti me ja’ sventa ts
melolal ti mu stak’ xal sbi xchi’uk bu sbi ti jti
aban sventa slekilal ti buch’u oy smule, ti m
venta xu’ xich’ t’unbeel smelolal li smule xc
ol elek’e;
ti buch’u chpojvane xchi’uk ti k’usitik yan
k’bil ti k’u sjalil xu’ sa’ jech k’usba chal ti tsa
koltael sventa xu’ xich’ a’ibeel smelols, ja’ ti
mule bu tsobolik ta snail jvu’el jchap k’
ele ja’ no’ox xu’ xbik’taj ti me jech chal ti tsa
k’ ta sjunul yosilal Mejiko, jchabivanej yu’u
�
���
oy ti mulile;
ma’uk jeche
a venta ta yutil
panbil xchi’uk
k’alaluk chich’
nik, ja’ jech mu
mantal yu’un
mu’yuk te’oy ti
e sbalil;
neje, ti k’usitik
sobol elek’e, li
k’ mulile.
me chukbilxae
hi’uk ti k’usitik
chich’ ak’el ta
atsal mantale,
k’usba chal ti
opetik ta jun
atsal mantale,
n jnaklometik,
�
�
xcha’biel li buch’u uts’intab
smelolale lek chabibil ta tsa
ak’o xich’ cholbeel smelolal
Ta tsobol elek’e, ti k’utik x-e
k’alaluk mu stak’ chapanel
o buch’utik uts’intabilike.
Li bai li’i mu’yuk bu chal, sv
xchi’uk oy k’usba yak’el ta k
VI.Ta xich’ koltabeel skotol
sjalil chich’ chapanele.
Li buch’u oy smule xchi’uk
buch’u tsakbile xchi’uk k’ala
jech, k’alaluk sba tsko’oltae
xchap li k’usba xpojvane. L
me oy k’usitik albil ta tsatsa
chich’ jak’ele xchi’uk sk’an
muk’ jpojvaneje;
VII.Ta me xich’ k’elbeel mi
xchukelal ta chib javil, mi s
me la sk’an chjalij sventa sp
VIII.Oy me yich’el ta muk’
st’uj stuk xchi’uk stak’ ja’o k
Ti me mu sk’an o mu stak
sabat buch’u uk no’ox jpojv
� �
bile, ti buch’utik bik’itiktoe, k’alaluk xi’el xvin
atsal mantaletik, ja’ to ti me li jchapanej k’o
l sventa stak’ ak’el ta ilele.
elan chich’ t’unbeel smelolale ta me xich’ ts
ta chapanobil k’ope, o ja’ ti xi’el k’u spasik
venta xu’ xich’ ilbajinel yich’el ta muk’ jun b
k’elel ti k’usi smule;
ti k’usitik sk’an sventa spojelsba xchi’uk ch
k li buch’u chpojate xu’ me x-och ta k’elel
aluk ta xcholbe smelolal ti smule o ta xich’ ja
e xchi’uk ti jchapanvaneje xu’ st’unbe smelo
Li k’alale mu xu’ xich’ nak’el ti k’usitik ta xich
al mantale k’alaluk sk’an t’unel sventa lek c
oyuk lek smelolal sventa mu xich’ ilbajinel
oy smul sk’an to’ox chanib u ja’ to me li m
sk’an to’ox jun jabil ti me chjelav skoplal ti c
pojel sbae;
sventa spojombail jech k’ucha’al jpojvaneje
k’alaluk ja’ to’ox la jyich’ tsakele.
’ sa’ jun jpojvaneje, ts’akal k’ucha’al la jyic
vanej. Ja’ jech nox tok oy me yich’elal ta mu
�
��
naj ti k’utiksba
op jech chal ti
sakel ta venta,
ti jk’opojeletik
uch’u oy smul
hich’ tsakel k’u
k’alaluk oy xa
ak’beel. Ja’ no
olal, sventa xu’
’ t’unele, ja’ to
chlok ti k’usitik
l ti ich’emal ta
ulil mu x-jelav
chukele, ja’ to
etik, ja’ bu xu’
ch k’anbele, ta
uk’ li jpovaneje
�
�
k’alaluk ta xcholbe smelola
sventa xu’ xal jayib velta xic
IX.Mu me xu’ xjalij li chu
chpojvane o k’usiuk yan ch
o ta skoj.
Li xchukel chapanbile mu x
sventa ti muliletike chich’ c
chjalij skoj yich’el ta muk’
mu’yuk bu albil k’usi ti mu
yakalukto sk’oplal, mu’yuk x
Stekel stojel mulil ta chuke
k’alaluk la jyich’ tsakel ti bu
C.Ti yich’eltak ta muk’ buch
I.Chich’ chanubtasel ta tsat
ta sba jech k’usba tsakal
chich’ albeel k’usba xbat sk
II.Koltaejbail xchi’uk ti jlok’
bu chich’ k’anbeel skotol ti
oy yu’une, jech k’ucha’al k
ech’ele, sventa xlok’ steke
xchapanobil k’ope sk’an ya
K’alaluk ti jlok’esej mantal
ja’uk to uts slok’esel ta anile
� �
al ti k’u sjalil chich’ chapanel li k’ope xchi’uk
ch’ k’anbeel, xchi’uk.
ukele o tsakele, ti me sk’anto sts’aki st
h’amunel tak’in, ta skoj mu’yuk ich’bil ta ven
xu’ xjelav jal ta yorail k’usba spajeb albil ta
hapelbatele xchi’uk mu xu’ xjelav ta chib ja
ti buch’u oy smule. Ti me ju’emxa ti k’u
ulile, li buch’u oy smule ta xich’ lok’esel ta
xa xu’ sabe yan sk’oplal sventa xchapanel.
l mi ja’ jech k’ot ta chapanele, ja’ o chich’ ts
ch’u oy smule.
h’u skuchoj ti mulile:
tsakil k’opetik; chich’ albeel k’usitik lekik ich
li’ ta muk’ ta mantal vune, k’alaluk me je
k’oplal ti smule;
esej mantal sk’oj tsatsal muliletik(Ministerio
butik xal o k’usitik xu’ xak’ o ta ilel ti smule
k’alaluk ta xich’ t’unele xchi’uk k’alaluk ta x
el ti k’usitik chich’ alele, xchi’uk oyuk k’op
k’el ti k’usi yo’o sk’el o ti tsatsal mantale.
sk’oj tsatsal muliletik (Ministerio Público)
e, sk’an skolta xchi’uk spatbe yo’on;
�
��
oy me sujelal
ojel ti buch’u
nta o k’usi yan
tsatsal mantal
bil, ja’ to ti me
usi li’ cholbile
a ora ak’o mi
sakel ta venta
h’el ta muk’ oy
ech ta sk’ane,
o Público); ja’
e ja’ ti k’uyepal
xich’ chapanel
pojel ti ta yut
) sk’eloj ti mu
�
�
III.Chich’, ja’ buy tsakaltale
lekuk snopben mi ja’ jech s
IV.Ta me xich’ meltsanbeel
mantal skoj tsatsal mulile
meltsanel ti k’usi ixtalaje,
meltsanel, xchi’uk li buch’u
tsmeltsan ti k’usi ixtalajeme
Li tsatsal mantale ta me s
meltsanel k’usitik ixtalejeme
V.Sventa snak’el yojtak’ino
jech k’cha’altak li’e: k’alalu
tsak’el, elek’ o tsobol elek’
tsots skoplal sventa xchabi
pojele.
Li jlok’esej mantal skoj tsat
sventa xchabiel ti buch’ut
stekel ti buch’utik tsakbilik
jk’opetike sk’an lek sk’elik m
VI.Sk’anel ti k’usitik lek sve
sventa pojombail xchi’uk su
VII.ta xcha’ yich’ k’anel ta ju
chal ti jlok’esej mantal skoj
jech k’ucha’al xchapanel, m
xchapanel batele k’alaluk m
Jun xchavinik mantal (Artmantal skoj tsatsal muliletik
� �
el koltael sventa buch’u oy smul, poxtael x
k’ane;
l mi oy k’usi ixtalaje. Ti me oy bu stak’ xjela
etik (Ministerio Público) oy me sujel sve
mauk to chich’ malael ti buch’u ilbajinbil
u chal ti mulile mu stak’ skolta ti buch’u oy
e mi lok’em sk’oplal xchukelale.
sabe smelolal sventa aniluk xbat sk’oplal ti
e;
bil xchi’uk yantik bu xtal sbi, bu likem o k’us
uk mu’yuk to ep sjabilalike; k’alaluk oy mu
’, xchi’uk k’alaluk yakal xchapanel jun jcha
iel sba, spojel skotol ora li yich’el ta muk’ ti
sal muliletike (Ministerio Público) sk’an sab
ik xiel xich’ ilbajinbile, uts’intabilik, jk’opo
ta venta ti k’u sjalil chich’ chapanel ti k’ope
mi oy ta venta ti k’usitik tsotsik sk’oplale;
enta chpojvan xchi’uk sk’an yak’el ta ilel ti k
utesel ti k’usitik yich’eltak ta muk’e, xchi’uk
un jtunel jvu’el sventa jchapanej k’op ti k’us
tsatsal muliletik k’alaluk chich’ t’unel ti k’us
mu’yuk chich’ k’elel, ch’akel mi sventa chuke
mu’yuk lek yil ti k’usba meltsanbil ti k’usi ixta
t. 21). Li sjakbeel sk’oplal li muliletike ja’ ta
ke (Ministerio Público) xchi’uk li mayoletik xc
�
���
xchi’uk sventa
ave, li jlok’esej
enta chak’ ta
ja’ ta xak’ ta
y smul sventa
k’usitik sk’an
sitik yu’un stuk
lil skoj tsatsal
apanvaneje mi
buch’u chich’
be lek smelolal
jeletik xchi’uk
e. Li jchapanej
’u yepal chtun
sitik mu’yuk bu
sitik muliletike,
el o spajesel ti
lajeme.
sba li jlok’esej
chi’uk stuk, ja’
�
�
bu ch-abtejik k’usba albilik
li’e.
Li sk’oplal spasel mulil tey t
skoj tsatsal muliletik (Minis
sventa xu’ xlik sk’oplal xcha
Li sujel sventa li mulile, li k’
no’ox ta sba li jtunel jvu’elet
Ja’ me ta sba jtunel jvu’ele
mu jechuk stunesik ti tsa
mayoletik, k’alaluk ja’ no’o
sjalil o ta x-abtej sventa sko
k’anbeel stojol ti smul k’usb
chjelav ta valunlajuneb xch
Li buch’u ma’uk jech tstune
jvu’eletik xchi’uk mayoletik
chich’ ak’beel tstoj smul ta t
K’alaluk me ja’ik ti buch’uti
stunesik ti k’usba yaloj ti
k’anbeel tak’in jech k’uyepa
Li jlok’ese mantal skoj tsats
k’usitik sventa muliletike, ja
tsatsal mantale.
� �
k xchi’uk ti k’usba pasbilik ta mantal yu’un
ta yutil snail chapanobil k’ope ja’ ta sba li jl
sterio Público). Li tsatsal mantale ja’ ta sk
apanel xchi’uk jun jtunel jvu’el.
usitik chjele xchi’uk k’u sjalile ja’ o no’ox jec
tike.
etik li buch’utik xu’ xak’ik ta tojel k’usiuk mu
tsal mantaletik k’usba yak’oj ti jtunel jvu
ox sventa tstoj smule, chich’ tsakel vaklaju
otol jnaklumetike; ti me li buch’u oy smul mu
ba albile, ta xich’ jelbeel xchi’uk chukel, ja’
avinik sjalil.
es li jaychop nopbil tsatsal mantaletik yu’un
jech k’ucha’al j-abtel ta jujun k’ak’al, o j-abt
tak’in lek ep k’ucha’al tspas kanal ta jun k’a
ik mu’yuk lek yabtelike, li stojel mulil me oy
jtunel jvu’ele xchi’uk ti mayole, mu me
al tspas kanal ta k’ak’ale.
sal muliletike (Ministerio Público) oy yik’al x
a’ jech o muk’ jech xchi’uk ja’ ti k’usba cha
�
���
ti k’usba chal
ok’ese mantal
k’elbe sk’oplal
ch xchi’uk ja’ o
ulil k’alaluk oy
’ele xchi’uk li
neb xchavinik
u’yuk bu chich’
bu mu’yuk xu’
muktikil jtunel
tel, mu’yuk bu
k’ale.
y muk’ jech la
xu’ ep chich’
xich’ ta muk’ li
lbe smelolal ti
�
�
Jtunel jvu’el yu’un yosilal M
(Senado) ta juju koj, ojtak
(Jurisdicción de la Corte Pe
Li jtunel jvu’eletik jech k’uch
Mejiko, li o’lol Mejiko, ju se
muliletik; li k’usitik chich’ t’u
lek chich’ tunesel ti tsatsal m
Li k’usitik xu’ spasik ti jujun
k’utiksba snabeik lek sm
snopbenal,stuk’il k’opojel x
chapbil k’op.
Li snailtak xchabiel lumetik
stambeik xchi’uk lek chap
buch’utik ch-abtejik ta yoxc
no’ox sventa lek chlok li k’u
o yabtelik ti xchabiel jnaklum
a)Li k’usba k’unk’un st’uje
yepal sna’, yak’el ta ilel xc
xchabiel jnaklumetik (Se
smukibtaselbatel ti k’usitik
Mejiko (Federación), o’lol
k’utiksba jujuntal smelolal s
b)Li smeltsanel yabil bu c
xchi’uk li j-abteletik ta snail
� �
Mejiko (El Ejecutivo Federal) xu’, xchi’uk li
kinel ti sk’elelbatel tsatsal k’opetik nitil ta n
enal Internacional).
ha’al mayoletik xchi’uk stuk’ike ja’ jun abtel
ep lumetik, xchi’uk jteklumetik, ja’ chak’ ta v
unele xchi’uk spa’iel sventa lekilal, jech k’u
mantaletike, ja’ ti k’usba tsakal li’ ta muk’ ta
n snail xchabiel skotol jnaklumetik ja’ me je
melolale, k’usitik lek tsk’an staik, lek
xchi’uk yich’el ta muk’ jnaklumetik ojtakinb
ke ja’ me sventa skotol jnaklumetike, ja’ bu
alik. Li jlok’ese mantal skoj tsatsal mulile
chopal skaj abtel jtunel jvu’el sk’an skolta
utiksba chich’ k’anele xchi’uk ja’ me ko’ol ts
metike, ja’ te bu tsakal li ta jaychop likem sm
elbatel, chmuybatel, xchapanelbatel, te’oy
chi’uk akbeel svunik ti buch’utik tsakalik sv
eguridad Pública). Li spasel li abtel
chich’ pasele ja’ bu stak’ ko’oltajesbail xc
Mejiko, ta ju sep lumetik, xchi’uk ti jtekl
snopojik ta ju chope.
chich’ sa’el bi’iletik k’alaluk ja’ sventa tsat
yu’un xchabiel jnaklumetike. Mu junuk jnalu
�
���
jchap lo’iletik
namal lumetik
ta sba yosilal
venta spajesel
cha’al mu’yuk
mantal vune.
ech ch-abtejik
smelolal, lek
il li’ ta komon
u lek ta stuk’il
etike xchi’uk ti
sbaik ta ko’ol
sakalik ti bu ja’
melolale:
o, sk’elel k’u
venta xchanel
li’e xchi’uk
chi’uk ti yosilal
lumetike ja’ ti
tsal muliletike
um xu’ xbat ta
�
�
snail xchabiel jnaklumetik t
snail abtel.
c)Li xchapanel sk’elbeel s
k’usiuk muliletik.
d)Ta xich’ chapanel ta sk
k’alaluk ta xich’ k’elbeel k’u
mulil jech k’ucha’al ta jujun
e)Li tak’inetik talem ta jtune
Mejiko ja’ sventa butik juju
albile.
Chib xchavinik mantal (Abek’talil, chopol ta pasel, y
stak’ ep stoj smul, spojel
smelolal xchi’uk k’usi yan
k’usba stsaksba ta chapane
Mu me stak’ pojbel k’usiuk
o spatanil k’usi x-ayan, mu
ta pasel ta skoj mulil. Mu m
jk’opojele ta skoj ti chopol
sventa lekilal jech k’ucha’a
vakvinik mantale, li buch’u
chopol k’u tspase ja’ me yu
li k’usitik oy to’ox yu’un ti jc
oy yu’une te chich’ k’elel ba
I.Ta me xich’ k’elel batel xc
� �
i me mu’yuk yich’oj lek svun xchi’uk me mu
sk’uxlejal jlumaltik (políticas publicas) sven
kotol naklumetik buch’utik te’oyik xchi’uk
u yepal sna’ xchapanel ta spajesel sventa
snail xchabiel jnaklumetik.
el jvu’ele ja’ sventa xchabiel jnaklumetik, ta
sep slumale xchi’uk jteklumetik ja’ chtun o
Art. 22). Mu me xu’ xich’ milel ta majel skoj m
yaintasel, tsitsel, majel ta te’, majel ta k’us
k’usiuk no’ox x-ayan xchi’uk k’usiuk no’ox
mulil. Skotol ti mulile sk’anme ko’ol chich
el ti buch’u staoj smul (y el bien jurídico afec
x-ayan yu’un li jch’iel jk’opojele mi ja’ ta sko
u ja’uk xu’ xal jun j-abtel mayoletik sventa s
me xu’ ta xich’ pojel noxtok li k’usiuk x-aya
l p’olmalil jech k’usba chal ti j-abtel mayo
al paskanal ta chopol p’olmalil ja’ xu’ xchap
u xu’ xkom ta sba ti k’usitik oy yu’un jun
u’un chkom ti jset muk’ta lume, mu stak’ xic
chukele k’usitik x-ayan. Mi ja’ jech chich’ poj
atel ta smantalil jech k’ucha’altak li’i:
hi’uk yich’elal ta muk’ xchukelal k’usiuk mul
�
���
u’yuk tsakbil ta
nta xchapanel
yantik, ja’ o
mu xich’ tael
sjunul slumal
ti k’usitik li xa
mulil, bojilanel
siuk no’ox, mu
x mulil mu’yuk
h’ tojel xchi’uk
ctado).
oj stojobil mulil
stojel k’usi k’ot
n yu’un jch’iel
letik ti k’usitik
pan li baluneb
jnalklume me
ch’ k’anel sutel
jbeel ti k’usitik
il;
�
�
II.Ta xlik sk’oplal ta k’elel
jk’opojel, tsakel ta nak’el, e
k’usi x-ayan jech k’ucha’al l
a)Jech k’ucha’al abtejebale
cholbil smelolal ti mulile ja’
ti mulile.
b)Ti k’usitik mu ja’uk abteje
o batem ta nak’el, ja’to mi y
c)Li k’usitik yakal chtunan
jch’iel jk’opojel, mi sna’ li ya
oy k’usi la spas sventa smu
d)Li buch’utik kajanbilik ta
tsobol elek’, xchi'uk ti buch’
III.Skotol jch’iel jk’opojel ta
spojsbae sventa sk’elobil ti
chalbe smelolal, jech k’usb
yu’une.
Oxib xcha’vinik mantal (Aoxkoj sk’anel xchapanel. M
xich’ k’elel me chukul chkom
Chanib xcha’vinik mantaspaselbatel li sk’op kajvalti
k’opetike, k’usi lek chich’ a
tsatsal mantal.
� �
li buch’utik tso’bol j-elek’, mulil sventa u
elek’ chitom tak’in xchi’uk xchonel jchi’el jk’o
li’i:
etik, k’usiuk no’ox o abtelal skoj mulil, ja’ to
bu chal ti oy xchukelale, lek xvinaj ta k’elel
ebaletike, k’usiuk no’ox o abtelal skoj mulil, t
yich’ tsobel li k’usi albil ta sbae.
n ta sventa spasel muliletik ta sventa yuts
ajval k’usitik vu’eme, mi mu’yuk la jyalbe jtu
ukobil.
sba mulil, oy ep k’usituk chak’ta ilel ti oy
’u pak’tabil ta muliletik li’e tspak’ta sba k’uch
xal ti uts’intabile stak’ me xak’ ta ilel skoto
naka ta lekilal lok’em ti k’usi oy yu’une xch
ba mu’yuk to’ox abil smelolal sventa yojtak
Art. 23). Mu junuk xchapanel tsatsal muli
Mu junuk xu’ buch’u stoj chib velta smul me
m o kolem. Mu xa me stak’ k’anel jay koj ko
l (Art. 24). Skotol jch’iel jk’opojel kolem sv
ke buy lek ta xa’ie xchi’uk spaselbatel yab
a’iel, ja’ no’ox ti me ma’uk spasel jun muli
�
���
ts’intael jch’el
opojeletik ja’ li
o mi muy’uk to
ti k’ot ta pasel
ti mi tunesbilik
s’intael yantik
nel jvu’el o mi
y smulilal o ta
ha’al yajbal.
ol ti oy k’usba
hi’uk lek no’ox
kinel stunel oy
l xu’ xjelav ta
e stojoj xae, ta
lemal.
venta chch’un
telanel li ch’ul
l o smulilal ta
�
�
Li snail chapanobil lo’iletik
tsmak junukal xch’unel sk’o
Li yalel sk’op kajvaltik ta
ch’ulnaetik. Li buch’utik k’e
tsatsal mantal.
Jo’ob xcha’vinik mantal (Asjunul yosilal Mejiko sventa
stsak yip li sk’elel batel sjun
xich’ tael ta sventa stsats
no’ox yich’ tael lekilal, ak’o
xchi’uk skojol skojol kuxleja
mantal k’op li’i.
Li jsep lume ta sk’el k’
tstuk’ibtasbatel li yabtelane
sk’elulanbatel slekumtaselb
jech k’usba chal ti komon c
Li stsatsubtasel batel lekil k
kajal ta sba sk’elel skotol
xchi’uk ti bu ta jun chib n
tak’ine buy tskolta sbaik xch
Li jtsop naklume ja’ kajal ta
ti vaxakib xcha’vinik mantal
k’op, sk’eloj batel li jtunel
sk’ane.
� �
k (Congreso) mu xu’ slok’es tsatsal manta
op kajvaltik.
skotol slumal jnaklumetik ja’ no me xu’
ejel chaibeik sk’op kajvaltike ta me xichik
Art. 25). Ja’ yich’oj ta venta li jsep lum li sn
a stuk’ulanel ti tso’bol chapaluke xchi’uk xch
nul yosilal Mejikoe xchi’uk stsaklejtalel k’usb
subtasel xch’ielbatel lekilal xchi’uk abtel s
me kolemuk no’ox xkuxlejik li jchi’el jk’opoje
al li slekilal, xcha’bielike chpojeik li komon c
’usba chbat ta pasel, tsk’elbatel, xchap
el slekil kuxlejal ta sjunul yosilal slumal Mej
batel abtelaletik ti k’usba tsk’an ti j-abteleti
hapbil muk’ta mantal k’op li’e.
kuxlejal ta sventa stak’inik ta sjunul yosilal s
jnaklumetik, ta buch’uk no’ox, ta juju tso
no’ox oyike, mu’yuk chich’ iktael li k’usitik
h’iesel ta yosilal Mejiko.
a sba, ja’ no’ox xu’ sk’el stuk, jech k’usba ch
l, ta xchan cholal t’sibtabil li ta komon chapb
l vuele ti yosilale xchiuk sk’elbebatel sme
�
���
l buy ta xal o
stak’ alel ta
k’ chapanel ta
ail xch’ielbatel
h’iel batel, ak’o
ba, ch-abtej ta
sventa ko’oluk
ele, ta jutsope
chapbil muk’ta
pbatel xchi’uk
iko, xchi’uk ta
ke ta kolemal
slumal Mejiko,
op naklumetik
k chich’ tael-o
halbe smelolal
bil muk mantal
elolal mi jech
�
�
Ja’ jech xu’ o no’ox tskolta
no’ox oyike, jech k’u sba ch
xchapel ech’el li butik tsots
Tsk’an ko’ol no’ox ch-abtej
me skolta sba sjamel batel
li buch’u ta jun chib no’ox o
skotol jnaklome xchi’uk li st
abtelaletik, chich’me k’elel x
Li tsatsal mantale ta me s
stanijesel batel lekil k’uleja
abteletik, tsoblejetik ta ab
sventa j-abteletik xchi’uk t
abteletike ta sventa sat ab
komon.
Li tsatsal mantale ta sk’elba
abtejik ta jaychop no’oxe x
no’ox ch-abtejike sventa a
Mejiko, ja’ ti k’usi chal ti kom
Svaki’bal xcha’vinik mant
A.Li jsep lume ta stsob ju
slumal Mejiko oyuk stsats
xlekubatel li lekil k’ulejale s
xbatik stukibtasel abtel (po
Mejiko.
� �
a sba stuk o jtsop jnaklom xchi’uk ti buch
hal ti tsatsal mantale, sventa stsatsubtasel
tsk’anik k’elel sventa slekubtasel batel.
jik batel ti skotol naklometik xchi’uk ti sat a
snailtak muk’tikil chonolajel ta ju tsop naklo
oyike ta sventa lekil k’ulejal, tey me stsakoj
tunesele, ta sventa slekilal skotol slumal jn
xcha’biel xchi’uk li osil banamile.
sabe lek smelolal li bu jmoj tsobol abtele
al ta ju tsop jnaklometik: jnaklom ta paraje
btel, parajeetik, snail muk’tikil chonolajel
ta skotol slumal jnaklometik, ta skotol li
btelal, spukel xchi’uk slajesel k’ustikuk ko’o
atel xchi’uk ta xcha’bi li yabtelanel lekil kuxle
xchi’uk tsk’el ech’el k’ux-elan tsak sba bat
ak’o skolta sba stsakel yip lekil k’ulejal ta
mon chapbil muk’ta mantal k’op li’i.
tal (Art. 26).
un yojtakinobil xchapel ko’oluk slekubtase
sal, lekuk no’ox, teyuk no’ox xchi’uk ko’o
sventa oyuk lek kuxlej ta jujuntal xchi’uk ko’o
lítica), skotol jnaklom xchi’uk stalel kuxlejal
�
���
h’u ta jun chib
ech’el xchi’uk
abtelaletike ta
ometik xchi’uk
j li k’usi tsk’an
aklometik, sat
etike xchi’uk li
eetik, tsobol j-
buy ja’ no’ox
jmoj tsobol j-
l sk’an tael ta
ejale li buy ch-
tel li jay chop
sjunul slumal
el batel sjunul
oluk no’ox me
oluk no’ox me
sjunul slumal
�
�
Li k’usi tsta ta k’anel li ab
mantal k’op ja’ me tsk’elba
lekme chich’ k’elel sventa k
li k’usi tsk’anike xchi’uk k’u
venta ta chapbil lo’il xchi
chapanel lo’il ta sjunul slum
spasel ti abtelaletik yu’un jt
Li tsatsal mantale ta xalbe
skotol jnaklometik ta sk’el
tscholbe batel smelolal, k’u
batel k’u x-elan xbat xchi’
sk’elbatel smelolal ti buch
abtele xchi’uk li sliklejtak s
sk’opik xchi’uk ti jtunel jvu’e
sjak’ ta jujun tal me lek li k’u
Li yojtakinobil xchapel sve
jvu’eletik (Congreso de la
mantale.
B.Li jsep lume ta x-abtej ba
ech’el lo’iletik k’ux-elan xba
slo’ilale teyme lek tsakal ch
o’lolal mejiko xchi’uk jteklum
chich’ tunesel ja’ ti k’usi ta x
� �
telal ta sjunul Mejiko li’ tsakal ta komon c
atel li k’usi tsta ta sa’el xchapanobile. Li k’u
ko’ol no’ox. Ta skolta sba ju tsop jnaklomet
usi mu’yuk lek chil li jnaklometike sventa a
’uk ta sk’elel ech’el sventa slekubtasel.
mal Mejiko sventa slekubtasel kuxlejal chic
unel jvu’el ta yosilal Mejiko (Federal).
smelolal sventa skojol kojol xbat koltael xch
lbeel smelolal ta ko’ol no’ox, xchi’uk ti k
usitik abtejebaletik chtun, sk’elel batel xchi
uk juchop abtelaletik ta slekubtasel ech’e
’utik kajal ta sba sk’elel batel ti k’usba c
sventa ti jtunel jvu’el ta muk’ ta jsep lume
eletik ta ju sep lumetik ta sk’elel batel smel
usitik la jyich’anan pasel talel xchi’uk yabtela
enta ko’olk no’ox ich’el ta muk’, li snail s
Unión) ta me stik’sbaeuk ja’ti k’ux-elan ta
atel xchi’uk jun yojtakinobil ta sjunul yosilal
at xchi’uk k’uyepal smakoj li yosilal Mejiko
hkom ta sjunlej yosilal Mejiko (Federación)
metik, li k’usitik tey tsakajtik chkome oy me
xal ti tsatsal mantale.
�
���
chapbil mu’kta
usi chapanbile
tik stso’bik me
ak’o stsakik ta
Chk’ot me ta
ch’ik me sujel
hi’uk sjak’beel
k’usitik sventa
’uk tsk’elbatel
l. Ja’ jech, ta
hapbil batel li
e ja’ bu tsnop
lolal xchi’uk ta
anel batel.
stso’bombailik
a xal li tsatsal
Mejiko spukel
o li xcholbenal
, jsep lumetik,
sujelal sventa
�
�
Li buch’u kajal ta sba sk’el
k’usba ch-abtej batel ja’ m
k’usi tsa’ik ech’el, xojtakinik
xojtakinik lek sventa sk’elel
chk’ot ta pasel xchi’uk chich
Skotol li jvu’eletike oy me j
xchapoj sbaik, junukal yu’u
va’anbilik ta jtunel jvu’el ta
jtunel jvu’eletik (Cámara d
xchapanobil lo’letik (Congre
Li tsatsal mantale ta sk’e
yojtakinobil sjunul yosilal
estadística) xchi’uk k’u s
svinajesobile, lekme xbat
ech’el; li k’usitik tsk’an ch
jvu’eletik, li sjalile xchi’uk sk
Li buch’utik va’anbilik ta sts
oy k’usi tsots ta skoje mu
mu’yuk tojbilik ta snailal j
kuxlejal o buch’u tsk’an k
muk’ta mantal k’op li’i.
Vukub xchavinik mantalnabetike xchi’uk ti vo’etik s
muk’ stuk ti jtunel jvu’el xch
� �
lbeel smelol xchi’uk li buch’u kajal ta sba x
me kajal ta sba jun tsoblej buy ch-abtej stu
k sventa tsatsal k’opetik xchi’uk k’usi yu’un
l ech’el, k’usba chanav batel xchi’uk li svina
h’ k’elel lek ti ak’u ch’unuk li k’usi chale.
jun tsombail yu’un ta sventa jtunel jvu’el ta
unik ja’ me chkom ta bankilal xchi’uk ta sju
a Mejiko xchi’uk ta xal yeik ta ak’ol snail
e Senadores) o mi ja’o oy xkuxelike ta xje
eso de la Unión)
l lek li sliklej tsobleje xchi’uk k’ux-elan c
Mejiko svinajesel a’yej k’ux-elan xbat
smuk’ul smakoj, ja’ me jech k’usba sl
ech’el, lekme xvinaj ech’el xchi’uk stuki
hch’unik buch’utik oy yabtel ta sventa sts
kojolkoj chmuy ta yabtelik.
so’bojel yu’un jtunel jvu’ele ja’ no’ox xu’ xich
xu’ sta yan yabtelik, k’usi kajal ta sbaik, j
chanubtasvanejetik, sventa p’ijilaletik (cie
koltael; teyme tsakalik ja’ li k’usi chal xch
(Art. 27). Ti k’u smuk’ul sjamlej smako
sts’akinoj yosilal sbanamil sjunlej Mejiko, ja’
hi’uk jnaklometik ta Mejiko, ja’ o no’ox xchi’u
�
��
xchi’inel ech’el
kik xchi’uk oy
n stukik, yu’un
ajesel a’yejetik
a Mejiko jo’vo’
unlej tso’bojel;
stsobombailik
elavik ta snail
h-abtejbatel li
(información
iklejal ta xal
kme x-abtejik
sombail jtunel
h’ik k’ejel ti mi
ja’no’ox ti buy
ntíficas), talel
hani’bal sliklej
oj ti banamile
’ me yich’oj ta
uk oy yich’el ta
�
�
muk’ stanijesel batel k’ope
jech k’ucha’al bu makbil osi
Li spojel osil banamile ja’
xich’ik tojbeel.
Ti jtunel jvu’el xchi’uk jnakl
jun o chib jnaklometik sv
tsmeltsaj batel, slekil skux
sjelel ta stunesel, jech k’uc
me la sta batel ko’ol sle
jnaklometik ta jujun parajee
me xich’ albeel smantalil sv
lekik smakel, stunesel, xc
a’mnaltik, sventa spasel k’u
xchabiel, slekubtasel sluma
sventa lek osil banamil; sv
jech k’usba chal tsatsal m
osiletik xchi’uk parajeetik
smuk’ibtasel ts’unbaletik, t
sventa lekil k’ulejal ta paraj
ti k’usitik chopol tsots chk’o
Li yosilal Mejikoe ja’ yich’oj
tey k’u smuk’ul smakoj xc
ch’enetik o xch’uch’uliltak
osiltik, jech k’ucha’al sk’ule
tak’inetik xchi’uk ch’uch’uli
yavil xvik’et tonetik, tanal
� �
etik ja’ xu yu’un sk’elel xcha’biel ti sts’ak o
il banamil ta jun o chib jnaklometik.
no’ox xu’ me ja’ tstunesik ti jnaklometike
ometik ta Mejikoe ja’ me skotol k’ak’al xu’ k
venta stunesel ta skotol jnaklometik, ja’ j
xlejal jnaklometik, stunesel ti k’usitik oy ta
cha’al ko’ol tsch’ak batel lekil osil banamil, x
ekubtasel ta yosilal Mejiko xchi’uk slekub
etik xchi’uk ta jujun jteklumetik. Ti k’usi xk’o
venta xcholbeel smelolal skuxlej naklometik
chabiel xchi’uk stunesel osil banamil, vo
usitikuk xchi’uk xchapel batel xchi’uk sk’ele
alik jnaklometik; sventa xchabiel xchi’uk xc
venta xchak’el muk’tikil osil banamil; svent
mantal, li jmoj tsobolik xchi’uk yilbajinelik
k; sventa slekubtasel pik’tal lumal paraj
ts’un vakaxetik, ts’un a’mnaltik xchi’uk yan
jeetik, xchi’uk sventa mu slajesik ti osil a’mn
ot ta pasel yu’un ti jnaklometike
ta venta stuk li k’usitik lek xlok’ x-ayan ta sj
chi’uk ti k’usitik x-ayan ta xokon yut nab
ta spat xokon yavil, yich’oj k’usitik buy je
ejaltak ch’enetik buy chich’ lok’esel talel k
l tonaltak’inetik chich’ tunesel ta snail k’us
ats’ametik xchi’uk yavil ats’ametik talem
�
��
osil banamile,
xchi’uk ta me
k’usi xalbeik ti
jech k’ucha’al
a osil banamil
xchabiel, ja’ to
btasel skuxlej
ot ta pasele, ta
xchi’uk yak’el
o’etik, xchi’uk
el batel sliklej,
cha’ meltsanel
ta chich’ ak’el
yajval komon
jeetik; sventa
ntik abtelaletik
naltike xchi’uk
junlejal yosilal
betik; sk’ulejal
elel x-ayan ta
k’ucha’al tonal
sitik tsmeltsaj;
mik ta muk’ta
�
�
uk’umetik; li k’usitik chlok’
yabtelanel ta yut balumil; li
li xyaxale; li k’usitik xtile; k
smuk’ul smakoj yosilal Mej
sk’oplal yich’el ta muk’ nam
Ti yosilal Mejikoe ja’ yu’un
sk’oplal yich’el ta muk’ na
nabetike xchi’uk li banamil
ayan sts’anlek uk’umetik
uk’umetik xchi’uk stsatsal y
to te chk’ot ta lok’el ta muk
Mejiko; tsots o mu’yuk yip
cha’ sep lum k’alaluk te ch
jech k’ucha’al ts’anajtik vo’e
República y un país vecino
sts’el yosilal Mejikoe; jech
vo’etik, yavil ts’anal vo’etik,
chlok’talel ta sk’ulejal ch’en
ts’ants’an vo’etike xchi’uk y
oy ta yut banamile xu’ slok
k’alaluk tsa’ik k’op sventa
ilbajinele, ja’ ta xchapbe s
jvu’eletike (Ejecutivo Feder
ta xich’ makel ti bu mu s
Mejikoe. K’usiuk no’ox yant
yosilal ti bu ts’anajtike, mi
skotol jnaklumetik, xchi’uk t
� �
anantalel ta xyaxal ch’enetik, k’alaluk st’o
yaviltak sk’ulejal ch’enetik xchi’uk sk’aal sv
kas xchi’uk li yantik kasetik, vo’etik o ik’etik
jikoe, jech k’ucha’al ta sjamlej xchi’uk li bu
mal balumil.
n skot smak ti muk’ta nabe, xchi’uk li bu
amal balumil; sts’anet uk’um ta yut; li bu
buy ts’anal ti nabe,xchi’uk te’oy o ste’eltak t
ta nio’ jech chpukijbatel ta yip stuk’; je
yoktak, ja’ to ti bu chliktalel yipale, tsots o m
k’ta nab, ts’ants’an vo’, bik’tal ts’ants’an vo
pal, k’alaluk bu tsatsubtal yok ti k’us smuk
hjelav ta yan jsep o xch’akaluk ta ju sep y
etik, uk’umetik ta sts’el ta jun o chib sts’akal
o), o mi sts’akalultak chtun sventa cha sep
h k’ucha’al sat vo’etik chk’ot ta nab, yosila
muk’ ta uk’umetike yu’un yosilal Mejiko, xc
netik; xchi’uk li be vo’etike, jech k’ucha’al
yipal yutak jech k’usba chal ti tsatsal mant
k’esik sventa stunesik xchi’uk xu’ chu’unin
a tsujvanij ti jnaklometik tey ta jsep lum
smelolal k’uyelan xu’ slok’esik xchi’uk stu
ral podrá reglamentar su extracción y utiliz
tak’ lok’esel ti vo’e, jech noxtok ti vo’etik
tik vo’ mu’yuk tsibtabil ta kajale, ta xich’ tsa
oy la yich’ tael ta chib o yan ti vo’e ta xi
tsakal chkom k’ux-elan chalbe smelolal ti jus
�
���
omesele sk’an
venta stunesel
k; xchi’uk li k’u
uch’u ta xalbe
uch’u ta xalbe
uy ts’anajtik li
ta yut nab; ch-
ech k’ucha-al
u’yuk yipal, ja’
o’etik ta yosilal
k’ul smakoje o
yosilal Mejiko;
ul jsep lum (la
muk’ta lum ta
al nabetik,sbe
chi’uk ti k’usitik
ta xokontak ti
tale. Li Vo’etik
li yajval osile,
me mi tsots ti
nesik ti jtunel
zación) xchi’uk
k oy ta yosilal
akel ta muk’ ta
ch’ tunesel ta
sep lumetike.
�
�
Li k’usitik la jyal ti xcha’koja
Mejokoe mu stak’ u’uninel
stunesel o slajesel ti k’usitik
chal li tsatsal mantal ta sj
xchapbenale, ak’bil ta jtun
xchi’uk albil ta tsatsal mant
sventa abtelal ta slok’esel
chapbil ta xchankojal a’yej,
ta slikeb ti k’usitik chich’ p
xchi’uk ti mi ma’uk jech ch
yosilal mejikoe (Gobierno F
xchi’uk tspoj. Ti xcholbeel y
k’usitik k’otem ta pasel xc
slo’ilal kas (petróleo) xchi’u
ch’enetik, mu’yuk ta xich’
buch’u ak’bil ta sbae ja’ n
mejikoe, ja’ jech k’ux-elan
batel ti yosilal Mejikoe, yabt
ta tunesel nichimal vo’etik
abtelal jech k’ucha’al li’e m
yosilal Mejiko ta yich’ tunes
Ja’ me yu’un no’ox tok ti s
talel yip nichimal vo’etik x
stunesel yipal nichimal vo’e
Ti yosilal Mejikoe ja’ tsk’el
nabetik o ja’ ti k’usi nopol x
k’opetike jech k’usba cha
� �
al a’yej ta ak’ole, ja’ ti k’usitik chal ti jtunel jv
l xchiuk meltsanbeel svunal xchi’uk slajes
k x-ayane, ta jun chib o mi ta tsobol jnaklom
unul yosilal Mejiko, mu stak’ tunesel mi m
nel jvu’el (Ejecutivo Federal), jech k’ux-e
taletik. Li k’utik sba mantaletik tsakal ta tsat
sk’ulejal ch’enetik xchi’uk ti k’usitik yan je
ta sk’elik batel xchi’uk yak’el ta i’lel ti k’usit
pasel batele, mu ja’to uts mi mu’yuk bu a
h-abtej batel eta xich’ pajesel. Ti jtunel jv
Federal) oy me yip yu’un sventa sk’ej jutuk
ya’yejale ja’ me kajal ta sba ti jtunel jvu’ele
chi’uk ti k’usi chal ti tsatsal mantaletike. J
uk yantik kasetik, ta vo’ o mi sjobtak o xv
ak’el xchapbenal mi ja’uk svunaltak, mu
no’ox xu’ sba slok’es ti k’usitik k’ulejal x-a
chal be smelolal ti tsatsal mantale. Ja’ me
telanel batel, sjelel batel, spukel batel xchi’u
k sventa chtun yu’unik jnaklometik ta yos
mu’yuk chich’ tsakel ta muk’ ti jun chib no’
sel ti sk’ulejal sbanumil mi oy k’usi chtun-oe.
sjunlej yosilal Mejiko ta stunesel ti kasetike
xchi’uk sk’elel batel yabtelanel k’usitik yan
etike lek no’oxme sk’an tunesel batel.
l k’usitik xlok’ x-ayan sk’ulejal ta sbanamil
xil jutuke, yich’el ta muk’ jtunel jvu’el xchi’uk
albe smelolal ti tsatsal mantaletik ta snai
�
���
vu’el ta yosIlal
beel sk’ulejal,
metik k’ux-elan
mu’yuk k’otem
lan chapanbil
tsal mantaletik
ech k’ux-elam
ik chich’ pasel
ak’bil ta na’el,
vu’el ta sjunlej
yosilal Mejiko
e (Ejecutivo) ti
Jech k’ucha’al
vik’et sk’ulejal
xu’ stunes ti
ayal ta yosilal
e yu’un spasel
uk yak’el batel
ilal Mejiko. Ti
’oxe ta sjunlej
.
e sventa snitel
tik chtun o. li
al spat xokon
k ti jk’el tsatsal
l xchapanobil
�
�
lo’iletik. Ta sbanamilal te b
(doscientas millas náutica
nabetik. Ti k’usitik xk’ot t
sbanamilal bu xlok’ x-ayan
xlok’ x-ayan ja’ jech ta xich
lumetike.
Ti k’usba xu’ stak u’uninel l
k’ucha’al li’ cholbil smelolale
I.Ja’ no’ox ti jnaklometik v
yosilal mejikoe xchi’uk skot
xu’ oyuk yosilik, vo’etik xc
sk’ulejal ch’enetik o vo’etik
namal lume, ja’ to me tsk
jtunel jvu’el (SecretarÍa de
mejikoe sventa xu’ xa yu’u
oy la sta vokole ja’ no’ox ti
likebtalele; ti k’usi tsots vo
k’usitik oy yu’un ta yosilal m
ja’ ti k’u snatil ti sts’akalul
junuk xu’ ti vinik antsetik
xchi’uk vo’etik.
Ti jsep lume, jech ta spasik
ta u’uninel, stak’, xich x
Relaciones), chich’ k’anel m
lum tsakal xchi’uk ta jvu
u’uninbile xu’ x-abtej ta buy
� �
u xlok’ x-ayan sk’ulejale ta xmuk’ibatel laju
s), sbisobil ja’ to buy sliklej xch’akalul b
ta pasel sventa smuk’ul yak’el ta sba
sk’ulejal ta ju sep lum, li k’u smuk’ul banam
h’ pasel ti k’ux-elan sk’ane, jech k’usba tsn
i banamiletike xchi’uk ti nabetik ta yosilal Me
e:
vok’emik ta yosilal Mejiko o ja’ ti buch’u o
tol ti jnakometik ta mekijoe oy me yich’elik t
chi’uk xu’ k’usitik staik, o xu’ stabeik svu
k. Ti mejikoe xu’ me xich’ ta muk’ ti jnaklo
’anik vokol sventa yich’elik ta muk’ ta sna
Relaciones) me ba yak’ ta ilel ti li’ xa o n
nin ti k’usitik oy ta mejikoe xchi’uk xu’ xa x
mu xa tal sk’an koltael xchi’uk ta jtunel jvu
okolile, me mu’yuk to yak’oj sme’ skobe, ta
mejikoe, ja’ ti k’usitk yu’uninoje. Li snamal
nabetike xchi’uk lajuneb yoxvinik snatil ta t
likemik talel ta namal lum xu’ xu’uninik
k batel k’ux-elen tsk’an ti skotol jnaklometike
xchapanel ta snail abtel jtunel jvu’el (S
mantal ta juju sep namal lum sventa stak’
u’eltak ta yosilal Mejiko (Poderes Federa
yuk no’ox.
�
���
nvinik ta milla
alamil xchi’uk
sk’elel tey ta
mil bu oy k’usi
nopik ti ju sep
ejikoe, ja’ jech
oy xa svun ta
a muk’ sventa
u’nal slok’esel
om likeltalel ta
ail abtel yu’un
akal ta yosilal
xich’ koltael mi
u’el ti bu to ox
a me xch’ay ti
ta vo’vinik job
ti’ nabetik, me
ti banamiletik
e xchi’uk sliklej
SecretarÍa de
u’uninel, jsep
ales), li k’usi
�
�
II.Li jmoj tsobolik ta xch’un
lajuneb svukvinik mantal xc
o snak’el, ja’ no’ox sventa,
k’alal jech chalbe smelolal t
III.Li snail pas abtelaletik ta
jun chib no’ox, sk’an xich
abtelaletike, li spukinel bat
pas abtelaletik, o k’usi yan
sventa stunesel, ta anil o a
tsatsal mantale;
IV.Li buch’utik spasik abtel
xu’ staik k’u sjamlajem xtun
Li buch’utik spasik abtelal c
sventa ts’unubal, vakaxeti
smuk’ul jech k’usba chal t
tsatsal mantale. Ti tsatsal
xchi’uk sk’el jaychop xu’ x
banamil oy jujuntal yajvale
k’ucha’al li’e, skotol banam
sventa chinam tak’in. Ja’ no
buch’utik talemik ta namal
mejikoe.
Ja’ no’ox stuk ti tsatsal m
sk’elelbatel mi yakal stsakik
� �
el sk’op smantal jtotik jech k’usba chal tsa
chi’uk ti tsatsal mantale xu’ me stabe lek s
ti k’usi oy chtun oe, jech k’usitik tsk’ane x
ti tsatsal mantale;
a xtun sventa chkoltavanik, ta skotol jnaklom
’ik koltael ti buch’utik abolsbaike, li stun’
tel chan vun, li skoltael ti buch’utik ch-atej
stak’ pasel, mu stak’ tael k’usi yan mi mu’y
ak’bil ta sk’om stuk, ja’ jech k’u x-elan cha
chonolajel, xu’ xkom ta yu’unik jset’uk ban
n yu’unik sventa yabtelik.
chonolajel jech k’ucha’al li’e mu stak’ stune
k o ak’el ta yab chobtik bu ep smakoje
tey ta vo’lajunebal stuch’ulil mantale (fracc
mantale ja’ stuk’ulan k’u yepal xu’ staik ko
x-abtejik ta skotolal ti k’u yepal ti jnaklome
e mu xu’ xjelavik ta snet’el ti juset’ sban
mil abtelanbil ta jujuntal. Jech k’ucha’al ban
o’ox jech, li tsatsal mantale ja’ chal k’usba x
lum sventa ch-abtejik ta ju vok’ jnaklomet
mantal ta xak’ k’usi chtun sventa stsakob
k ta muk’ jech k’usba albil li ta jtuch’ a’yeje.
�
���
atsal mantal ta
k’oplal, yich’el
chi’uk ja’ ti bu
metik xchi’uk ta
el batel bijikil
ik ta jun snail
yuk jech tsakal
lbe smelolal ti
namil ja’ no’ox
esik li banamil
sk’an ko’oluk
ción XV) li’ ta
oltael ta tak’in
etike, sventa ti
namilike. Jech
amile, ta xtun
xu’ xak’ yeik ti
tik li ta yosilal
bil biil xchi’uk
�
�
V.Li sna’il tak’ine meltsaje
xak’ ta ch’om li tak’ine, ka
jteklumetik xchi’uk banami
mantaletike, mu me xu’ stsa
VI.Li jusep lumetike xch
jteklumetik to skotol yosila
sventa chtun yu’un skotol jn
Li tsatsal mantaletik xchi’
(Jurisdicciones), ja’ ta xcha
jech k’ucha’al stunesel k’us
sba chal ti tsatsal mantale
xich’ chapanel ti k’usi tsak
buch’u oy yabtele, jech m
yu’une o ja’ jech xch’un o
ech’em toyol o mu’yuk lek p
k’otemik ta pasel k’alal m
chapanel xchi’uk ja’ xchapa
sventa k’usitik ti mu’yuk bu
Li abtelaletik ta xich’ pase
sk’anme lek smelolal k’ux
chapanele; jech ta yut ti li’
yu’un ja’ kajal ta sbaik, ta x
snak’el, slajesel o xchonel
skotol ti k’usitik chich’ pase
k’alaluk mu’yuk to’ox akbil x
� �
m lek sk’oplal, jech k’usba chal ti tsatsal
a’laluk ta xich’ ch’amunel li tak’ine sk’an t
il ta parajeetik jech k’ux-elan chalbe sme
ak sventa chtun yu’un stuk.
i’uk ti o’lolol Mejiko (Distrito Federal),je
al Mejiko, xu’ yu’un stael xchi’uk xich’ ti
naklometik.
uk ju sep yosilal Mejiko ta sk’elbatel ts
apanbe sk’oplal ti k’usitik tsk’an xtun ta skot
sitik ta jun chib no’ox yajvale, xchi’uk tsakbi
ja’ me chak’ ta na’el ti buch’u kajal ta sba
bile, ja’ jech yepal ta xich’ ak’el k’usba tsk
me li k’u yepal albile ja’ me jech yepal ts
ti k’usi albile ja’ ti jech stojoj o jech k’uch
pasbil ti buch’u ja’ yu’un ta stuke sventa sle
u’yuk to’ox albil k’u yepal stojol, ja’ no’ox
anbe skoplal. Ja’ jech noxtok ta xich’ k’elel
ak’bil ta ch’amunbile.
elbatele ja’ kajal ta sba ti jtunel jvu’el ta y
x-elan chal li ta mantale, ta xmeltsaj k’a
xchapanele xchi’uk ja’ ti k’usi chal ti jchapa
ich’ chapanel ta jun u sjalil, ti jk’el abtelaletik
ti osil banamiletike xchi’uk ti vo’etike ja’ ti
ele, mu’yuk k’usi xu’ xich’ pasel ich’eltalel t
xchukelale.
�
���
mantale stak’
ojbeel sjol, ta
lolal ti tsatsal
ech k’ucha’al
k’usitik tsk’an
satsal k’opetik
tol jnaklometik
l ta muk’ ti k’u
ae. Li stojol ta
k’anbe stojol ti
k’an ti buch’u
a’al li’e. Mi to
ekilal o k’usitik
x xu’ xkom ta
k’alaluk mi ja’
yosilal Mejiko,
alaluk ta xich’
anej jk’opetike
ke ja’ yabtelik,
k’usie xchi’uk
ta jtunel jvu’el
�
�
VII. Ta xich’ik ojtakinel ti jk’
jtsobol j-abteletik sventa y
vinik antsetike ta spasel yab
Li tsatsal mantale ja’ ta xch
Li tsatsal mantale, ta stsak
jnaklometik xchi’uk parajee
sk’elbatel k’ux-elan chich’
skotolik xchi’uk xchabiel
jnaklometik.
Li Tsatsal mantale, jech
buch’utik jmoj tsobol ch-ab
ti k’usitik xlok’ x-ayan yu
buch’utik jmoj tsobolik sve
jech noxtok oy lek cholbil s
abtejike xu’ stsob sbaik ta
tunesel ti yosilal Mejikoe; x
muk’ ta slumal jnaklometi
smelolal ta jujun tsobajel t
buch’u chich’ osile sk’an i
mantale.
Ta yut jun slumal jnaklome
(5%) ta skotol osil yu’un jna
buch’u oy yosile sk’an jech
(fracción XV).
� �
el k’opetik ta slumal jnaklometik ta parajeet
ich’el ta muk’ ti sbanamilike,jech k’ucha’al
btelik.
abibe sbanamil ti jnaklometik ta jujun paraje
k ta venta ti ich’el ta muk’e, xchi’uk sk’elelb
etik, ta xchabi ti banamil yu’unik ti jnaklom
tunesel ti banamile, a’mnaltik xchi’uk li vo
abteletik sventa smuk’ib tasel batel sl
k’ucha’al slekil yo’onik buch’utik oy yos
tejik sventa ja’ xchanikbatel ti k’usba lek ch
’unik, tsk’elikbatel ti yabtelik sventa yich
nta yosilik xchi’uk ta jujuntal buch’utik oy
melolal ti buch’utik oy yosilike xchi’uk ti buc
stukik, xchi’uk ti jsep lume o xchi’uk ta ya
xchi’uk, ti buch’utik oy yosilike, xu’ xak’ik ta
ik; jech no’ox tok ta sk’an ti k’usitik xch
ta xich’ ti yajval osile sventa xu’ stunes . J
ich’el ta muk’ ja’ jech k’usba chalbe sme
etike, mi junuk yajval osil mu xu’ x-ak’bat e
aklometik. Ta skotol no’oxe, li svunal osile t
h yepal jech k’usba albil ta vo’lajunebal xc
�
���
ik xchi’uk jmoj
l bu nakalik ti
eetik.
batel skuxlejal
metike xchi’uk
o’e ta stunesik
lekil skuxlejal
silik xchi’uk ti
hayik stunesel
’el ta muk’ ti
yosilik. Ja’ no
ch’utik jmoj ch-
ntik ta xak’ ta
ilel yich’elik ta
hi’uk k’ux-elan
Jech k’ucha’al
elolal ti tsatsal
p svunal yosil
a yu’un stuk ti
chak’alul a’yej.
�
�
Li tsobajel ta skotol jnaklo
abtejik, ta sventa snopel k’o
jtunel jvu’el ta jun parajee
k’ux-elan chalbe smelolal ti
spaselbatel ti abtel ta jujun
Li xcha’ tsakel osiletike ba
jech me ta xich’ tunesel k’ux
VIII.Ta xak’ ta ilel ti tubilxae
a)skotol ti ich’ osile, vo’
tsobajeletik o parajeetik, pa
sep lumetik, o yan j-abtel jt
jech k’usba chal ti tsatsal
yantik tsatsal mantaletike x
b)Skotol ti k’usitik svu’nal
vo’etik xchi’uk te’etik, pasb
de Fomento), snail buy chi
ta sba sk’ak’alil Diciembre t
ta mu’yuk lek svunal osil
k’usitik, yu’unik ti jnaklome
xchi’uk yut sbanamil jnakolo
c)Skotol ti sventa svu’nal
sjalil k’ux-elan chalbe smel
o yan jtunel jvu’el ta ju sep
� �
metike ja’ yibel nop k’op ta parajeetik o jm
op ta komon xchi’uk ja’ ti k’usba chal ti tsats
o bu jmoj tsobol ch-abtejike, t’ujbil ta jna
i tsatsal mantale, ja’ yibel ta yak’el ta ilel no
tsobojel jech k’ux-elan tsk’anik ti jnaklometi
anamiletike, a’naltike xchi’uk vo’etik ta yosil
x-elan chal ti tsatsal mantale;
e
’etike xchi’uk te’etik yu’un ti parajeetike
asbilik ta sk’elel xkuxlejal jnaklometik, jtunel
tunel jvu’el ta paraje mu xu’ sjel k’u yelan
mantal ta vo’ob xchavinik yu’al Junio ta 1
chi’uk k’usitik sk’an yantik.
l chich’ ak’ele: smeltsanel o xchonel osi
ilik ta snailtak abtelaletik sventa sk’elelbate
ch’ tojel o buch’u yan jtunel jvu’el ta yosila
ta 1876, k’alalto avi’, ja’ butik net’bilik xchi’u
banamil ta parajeetik, osil banamil bu ko
etike, jamal osil, moj jtsoboj sbaik o sluma
ometik.
tsatsal k’ope, ak’ k’op ta spasel, yich’el o
olal ta bai’ a’yej, bu jmoj jtsobojsbaik, jchap
p lumetik o ta skotol slumal Mejiko, ja’ butik
�
���
moj tsobol ch-
sal mantale. Li
aklometik jech
op k’op xchi’uk
ke.
lal parajeetike
e, jamal osil,
jvu’eletik ta ju
ch-abtej sk’an
856 xchi’uk ti
l banamiletik,
el (Secretarias
al Mejiko, chlik
uk oy xa yajval
o’ol chak’bil o
al jnaklometik,
o slajesel jech
panej jk’opetik
k net’bilik o bu
�
�
oy yajval ti mu’yuk lek svun
banamil ta komon ch’akbil,
Chkom ta jujuntal ti k’usiti
lok’em lek svunal jech k’ux-
ta sjabilal 1856 xchi’uk oc
slajuneb jabil ja’ to me mu’y
IX.-. Li xch’akel spukel os
jnaklometike xchi’uk mu’yuk
ti me ja’ jech ta sk’anik ti m
stak ch’akel, o mu sta o’lo
osile.
X. (Tubemxa)
XI. (Tubemxa)
XII. (Tubemxa)
XIII. (Tubemxa)
XIV. (Tubemxa)
XV.Ta sjunlej yosilal Mejiko
Ja’ me bik’it osil banamil ti b
yepal sjamblej at’esbil o xya
Ti k’usi chich’ tael ti me ko’
jun yepal sjamblej (una he
at’esbile, ta xchanibal ve’eb
a’mnaltik, te’etik o bu oy lek
Ja’ no jech no’ox tok ta x
mu’yuk bu jelavem ta la
� �
nal ti osile, vo’etike xchi’uk te’etik ta sbana
o ja’ ti k’ux-elane, teoyik ta yutil sbanamilal
k albilxa baie, ja’ no’ox ich’bil ta muk’ xko
-elan chal ti tsatsal mantale ta vo’ob xchavi
chem lek ta biil ak’bil xa lek ta k’abal ec
yuk jelavem ta lajuneb yoxvinik sjamlej ti os
sil banamil ta uts’alalil no’ox ta junuk yosi
k la jyich’ tael k’usi chopol o mu xtun, stak’
mu sta jutuk ta o’lol osil oy yu’unik ti jnaklom
ol yepal yosilik ti uts’alaletik k’alaluk te tsak
oe ta me xkom smulilal ti buch’u ep smakoj o
bu xtun sventa ts’unobil chobtik ti bu mu xje
axal banamil ta bai o ko’olik ta yantik banam
ol yakal chich’ ch’akelbatel ti banamile ja m
ectárea) ta at’esbil chobtik xchi’uk ta chib
b vakax ta yu’al agosto bu lek oy sve’el xchi
k yosilale ta takin banamil.
xich tsakel ta venta, k’ucha’al bik’it osil, ti
ajuneb xvaxakvinik yepal sjamble yich’oj
�
���
mil parajeetik,
jnaklometik.
om li banamil
nik yual Junio
ch’em jutuk ta
il banamile.
lal sbanamilal
me xich’ tubel
metike, k’usitik
kalik ti sventa
osil banamil.
elav ta vo’vinik
miletik.
me ta xich’ tael
bu mu’yuk bu
i’uk ta vaxakib
me li sjamlej
ti jun jch’iel
�
�
jk’opojele k’alaluk li banam
xchi’uk ti me xlok’ x-och ti t
uli’, ch’im, vid, olivo, kina, s
ts’unbal te’etik.
Ja’ no jech no’ox ja’ me b
jch’iel jk’opojel ta jo’vinik x
vakaxe, jech k’ux-elan chal
K’alaluk ja’ sventa abtel at’e
ja’ ti buch’u yich’oj ti bik’it
k’ucha’al bik’it banamil, ja’
albile, sk’an me jmek xich’ p
K’alaluk ta yut jun bik’it b
banamile xchi’uk chtun sve
ti li’e mu xu’ smak ep bana
k’ucha-al chal ta xchibal xc
a’yej ti bu sventa buch’utik
XVI. (Tubemxa).
XVII.Snail xchapanobil lo’il
Estados) ta jusep lum, ta ju
chich’ pasbeel smelolal ti
chapbil xa smelolal ta (fracc
Ti skomelale sk’an me ch
sa’be batel smelolal ti k’u s
� �
mil ta xtun sventa ts’unobil tuxnuk’e, mi ta
ts’unbale, k’alaluk sventa ts’unobil lobol, va’
smu’ibtasobil k’usitik ve’lil, kakao, chi sventa
bik’it banamil sventa vakax ti bu mu xjelav
xchabok’ vakaxetik ep sjamblej yosilal ok’o
ti tsatsal mantale, ja’ ti k’u yepal x-och o ti b
esbile, sbe ya’lel tso’ o k’usi yan abtelal tsp
banamile ja’ me lek mi k’uxubinbile, ja no
to me, lek xa meltsanbile, xjelavto yepal j
pasel jech k’utik sba sk’an ti tsatsal mantale
banamil sventa vakaxe k’alaluk ta xich’ m
nta sts’unobil chobtik, li k’u smuk’ul chich’ t
amil, ja’ ti k’usi xtun oe, ti k’u smuk’ul xu’ s
h’akalul ta ak’ol a’yej xchi’uk ta yoxibal xch’
oy sbanamilik ta sk’uxubinel;
etik (El Congreso de la Unión y las Legis
uvok’ lum bu chich’ chapel smelol tsatsal m
mi mu’yuk st’uk’ilanik ti bu k’alal albile j
ción lV xchi’uk V) li’ ta tsibabil vune.
h’ak’bil xchi’uk k’elbil smelolal ti buch’u yu
sjalil albil k’alaluk i lik ta tsakele. Mi jelav s
�
��
xich’ at’esele;
’le, kajvel, chi,
a pox, petok, o
vab yu’un jun
mi jutuk ti jol
banamile.
pas ti yajvale o
jme jech albil
jech k’usba li’
e.
eltsanel lek ti
unesel sventa
smake ja’ jech
’akalul ta ak’ol
laturas de los
mantal vun, bu
jech k’ucha’al
u’une sk’anme
k’ak’alile ti k’u
�
�
sjalil albil yu’un ta xu’unin,
tojbil ta tak’in. Ko’olme sme
Ti muk’ul mantal ta jujutso
muk’ti lekilal k’usi xu’ xich’
stak’ xich’ makel buch’u yal
XVIII.Ta me xich’ k’elel ta a
jelavemik ta sja’ bilal 1876,
banumiletik, uk’umetik xchi
mi stsop chi’el kuxlej, oyuk
Unión) sventa chich’ albee
kuxlejetik.
XIX.Jech k’ucha’al chal ti k
xal k’uyelan ta pasbeel sme
osil banumil ta jujun paraje
ta me xkoltaatik sventa sk’e
Ja’ me ta xchapan ti mi oy
ts’ak( terrenos ejidales y co
sk’el ech’el xchapbeel sme
jech k’ucha’al ta skelbik ba
k’ucha’al viyelan chk’ot ta
banumile, ti muk’ul manta
(Tribunales), chapalik ta mu
Mejiko (Ejecutivo Federal)
spasel tsatsal mantal (Cám
buch’u oyta sba.
� �
, k’alaluk mi yich’ chonele sk’an me ak’el
elolal, chich’ ch’unel ti k’usi yelan smelolal.
op yich’elik ta muk jvok’ chi’el kuxlej, chich
pasele, jech k’ucha’al stsakoj ti k’usi mu s
loj;
ach’ svunal li buch’utik spasoj komel svuna
, li bu la yich’iktal svokol ti buch’utik ta stso
’uk sk’ulejal osil banumil ta yosilal Mejiko ta
xchapanel ta jvu’ele sk’elel jchap lo’iletik (E
el smelola ti k’usi tsots k’ot ta pasel sventa
komon chapbil muk’ta mantal k’op, ti jsep l
elolal ti osil banumile ja’ me ta xak’be spojel
eetik, komon osil xchi’uk ti buch’u oy yu’uni
elobik batel smelolal ti yajval osil banumile.
y buch’u k’usi k’ot ta pasel sventa ti osil ba
omunales), k’usuk no’ox bu likemtalel ti lo’il
elolal ti osil banamil ta jchop o cha’ chop
tel svunal ti osil yu’un jun paraje xchi’uk ko
pasele ta stekelal, bu sk’el beik batel s
al vune ta me xak’be xchapanel ti buch’u
uk’ul jvu’eletik chak’ yeik xchi’uk jtunel jvu’e
akbiltalel ta ak’ol snail stsobombailik jtune
mara de Senadores) xchi’iuk, mi yich’ paj
�
��
ta i’lel xchi’uk
’ me tsakel ta
stak’ pasel mu
al li tunel vu’el
obik talel ti osil
a jun jnaklej o
Ejecutivo de la
a stekel jch’iel
ume ja’ me ta
l ti svunaltak ti
k juset’ yosilik
anumil ta jujun
li’i mi oy k’usi
xchi’el kuxlej;
mon osil. Cha
melolal ti osil
utik te oyik ta
el yu’un yosilal
el jvu’eletik ta
esel li’e, ja’ ti
�
�
Ti muk’ul mantal vune ta m
osil banumile, xchi’uk
XX.Ti jsep lume ta me xa
epajesel abtelal yu’un ta os
epajesel ti abtelal ta ts’un ix
koltael, abtelal ta xchanel
k’ucha’al chal ti buch’utik
xchapik xchi’uk stsob sba
xchonobil, ja’ chich’ nopel x
Vaxakib xcha’ vinik manbuch’u sta slekilal stuk, mu
stoj li spatanil abtelal yu’u
vune. Jech no’oxtok stak’ m
Ti k’usitik chk’otanuk ta pas
jvu’eletike ta sk’elbik batel l
sventa smuyesbeik stojol ti
ti kapvots j-abteletik k’uch
k’usuk yelan spasik, sventa
k’elbel smelol sventa yu’un
stak’ sujel ti buch’utik ta sm
jun cha’vo’ jchi’el jk’opojel
skajalkajal kuxlejal.
Ta tsatsal mantaletike ta xa
k’usitik, ja’ ti k’usitik ach’ lo
jlajestik ta jtekeltike, xchi’u
chich’ pukel batel ti k’usiti
� �
me xak’be jvok’uk xchapanbeel smelol ti sk
abtelan ti slekubtasel ti komon abtele, ja’
sil banamil sventa slekubtas batel ti yosilal
xim xchi’uk xk’elel te’etik, xchi’uk ch-epaj na
xchi’uk ak’el ta ilel. Jech no’ox tok ta st
xchapik ti buch’utik jchap lo’iletik (Legisla
aik sventa slo’k’esik ti abtelal, ti bu sa’
xi tey ta jch’iel kuxlejetike.
tal (Art. 28). Ta sjunlej yosilal Mejiko chk
u junuk buch’u smaki ti lekil kuxlejal, mu st
n ja’ chich’ tsakel ta muk’ ti k’usi chal ti t
makel ti k’usi chich’ k’elbeel smelol ta snail k
sel, ti tsatsal mantale ta me xak’ tsatsal tojol
lek smelolal, skotol tsobolik ta snopel ti yalv
i sbolmalike; skotol chapbil lo’il, ja’ sk’elbe
a’al, ti buch’utik stmeltsanik talel, buch’ut
a mu xk’ot ta pasel ti k’usi chopol sventa tso
n ti mu oyuk tsalbail sventa abtele xchi’uk
manik toyol stojole, xchi’uk stekelal, mi ja’ n
mu stak’ ilbajinel ti yan jchi’el jk’opojelet
albe smelolal sventa yu’un chkilbetik k’uyep
ok’emik talel ta sjunul jlumaltik Mejiko o m
k chich’ k’elbel smelol k’uyelan chapbil sm
k oye, sventa yu’un mu jeche’uk chich’ ta
�
���
k’elbeel smelol
sventa chich’
Mejiko, chich’
aetik, slajesel,
suts ti abtelal
ación), xventa
ik xchi’uk bu
kom smulilal ti
tak’ buch’u ep
tsatsal mantal
k’usi tsmeltsaj.
l mulil, ti jtunel
val abtelaletike
batel smelolal
tik xchonolajik
obajele ta xich’
no’ox tok mu
no’ox ta smaki
tik ti buch’utik
pal xu’ jtojtik ti
i ja’ ti k’usi ta
melolal ti k’alal
akanel batel ti
�
�
k’usitik mu xch’am o mi jech
stojole. Ti tsatsal mantale
slajesik sventa oyuk sk’elel
Mubu ta skolta-an ti k’usit
stakobilbatel vunetik (corre
xcha’bil banumil (petróleo),
ta banumil (petroquímica
abtealetik k’ucha’al yaloj ti
(Congreso de la Unión). T
xchi’uk sbe (tren) ja’ tsots jt
yaloj ti vo’ob xcha’ vinik ma
jset lum jech k’ucha’al yalo
mi la sta lekilal xchi’uk mi
jbetik chi’uk ti jk’opojebaleti
Ti jsep lum ta stsak ta mu
muk’ta sna’il abtelal bu yic
vune, k’uyelan jmoj tsobolik
Ta jset lum oyuk junuk sn
sventa bu xu’ x-epaj batel
ba’uke ja’ sk’an stak ti lek
Mejiko, xchi’uk no’oxtok ch
jvu’el xu’ xak’ mantal k’uyel
Mu’yuk bu skolta-an ti k’usi
ti bu chich’pasel lekil tak’ine
ta o’lol lum, ja’ jech k’uch
� �
he’ smak ti k’usitik chlaj k’otanuke, jech k’uc
ja’ chich’ ta muk’ ti jmanolajeletik xchi’uk
ti lekil kuxlejale.
ik smakoj jsep lum k’usi xu’ spas ti yantik
eos) xchi’uk k’opojebal (telégrafos y radio
xchi’uk k’usitik yantik (hidrocarburos); k’us
básica); (minerales radioactivos) nichimal
tsatsal mantal chapbil talel ta snail xchapa
Ti k’opojebal tenbiltalel ta ik’(comunicación
tunel sventa chlekub batel sjunlej yosilal Me
antal (Art. 25) yaloj komon chapbil muk’ta m
oj, ta xk’elvan sventa lekilal sjunlej yosilal m
xu’ xich’ pasel ja’ jech xu’ xich’ abtelanel
k k’ucha’al chal ti tsatsal mantal vun li’i cha
uk’ (el Estado contará) ti buch’u tsobol ch-
h’ojik ta muk’ yu’un slekil ja’ ti k’uyelan, tsa
k ta stekelik xchi’uk jay vo’ no’ox.
nail tak’in (el Estado tendrá un Banco Cen
yabtelal xchi’uk ti buch’u yich’oj ta muk’. T
kuk ti k’usitik chich’pasel yu’un stak’inik ta
hich’ yip sventa slekubtasel ti yosilal jset lu
an ch-abtej ti nail tak’in sventa ta jtatik jkolto
smakoj ta jset lum ti lekilal abtel, ta nail tak
etik xchi’uk bu chich’ takel batel vun tak’in.
ha’al yaloj ti tsatsal mantaletik xchi’uk k’uy
�
���
cha’al toj toyol
k bu’ch’utik ta
k k’ucha’al li’i:
telegráficas);
itik chlok’anuk
vo’, xchiuk ti
anobil k’opetik
n vía satélite)
ejiko k’ucha’al
mantal k’op; ti
mejiko, k’alaluk
batel yu’un ti
pbile.
-abtejik ta jun
akal ta mantal
ntral) yu’un ja’
Ti k’usi snopoj
sjunlej yosilal
um. Mu junuk
ombailtik.
k’in ta jset lum
Ti snail tak’in
yelan chalik ti
�
�
muk’ta jvu’eletik, ja’ ta sk’
tak’in, chich’ tsakel ta muk’
pasele xchi’uk chich’ ak’el t
batel ta muk’ li jtunel jvu’e
jtunel jvu’eletik ta pasel ts
yich’oj ta muk’-o, k’ucha’al;
skojolkojol xu’ spasik ti m
oyike; ja’ to xu’ xich’ melts
mu xu’ sa’ik yan abtelal, o
ti nail tak’ine xchi’uk ti b
xchanojik bijilal vun, jch’iel
muk’ sventa nail tak’in ta
k’ucha’al yaloj ti lajunkoj
mantal.
Mubu skolta-an ti buch’utik
spasik ta juvok’ abteletik yu
xchonik batel stukik ta nam
ta yosilal Mejiko ja’ ti k’u
smeltsanik yu’un ja jtunel y
muk’ta jvu’el ta slumal Me
k’ucha’al yu’un buch’utik sp
pasel. Ti bch’u snopbe sme
mi jech mi mujechuk jaloj l
ja’ to mi jech yelan sk’an ti c
sventa tsobsbaik ta juvok’ ja
Mu’yuk skoltan xtok ti buc
jk’ejimoletik sventa ti yab
� �
’elbik batel smelolal, k’uyelan xu’ x-abtej
’ ya’yej ti jvu’eletik sventa xu’ xk’ot ta pasel
ta i’lel batel. Ti yabtelanel batel ti nail tak’in
el ta Mejiko ja’ me chal yeik ta ak’ol snail
atsal mantal (Cámara de Senadores) o m
ta spas yabtelik k’alauk mi oy ta sbaik ti k’
antal yu’un stukike k’alaluk oyik ta yabtel
sanel ta ach’ mi ok’usi tsots k’ot ta paselxc
mi naka va’anbilik, ja’ no’ox mi ja’ tsk’elbik
buch’utik yakalik ta abtel xchanubtasvanik
kuxlej ja’ ti k’uyelan lek tsk’anike, ti buch’u
o’lol lum, ti buch’utik Ja’ me ta sk’elbik b
svakvinikal ta koj (Art. 110) mantal ja’ y
k jtsop j-abteletik tsobolik ta sk’elik batel sm
u’un j-abtelal ta skotol, ja’ sk’elik ti skanalik
mal muk’ta lum ta xch’ivit ta yan lum ti k’usi
usi tsots jtunel yu’un sta slekilal ti juse
yu’unik, ja’ chak’ucha’al jutsop j-abteletik b
ejiko xchi’uk ta juset lum, ja’ chich’ ch’u
pasik tsatsal mantal (Legislaturas) sventa k’u
elolo ti tsatsal mantal, buch’utik chak’ik’ jbel
li jvu’eletik jchaplo’iletik (Ejecutivo) k’usitik
chtun yu’un ta skotolik, ti k’usi jech sk’anik t
a’ ti k’usitik sk’anike.
ch’u chil ti lekilal jayibuk k’ak’al k’ucha’al ts
telik k’uyelan smeltsanik xchi’uk k’usi ch
�
���
ti jlok’el-ochel
l ti k’usi chich’
ja’ me yich’oj
stsobumbailik
mi ja’ ti buch’u
u sjalil xchi’uk
ik k’u sjalil te
chi’uk no’oxtok
batel smelolal
k, ti buch’utik
utik yich’ojik ta
batel smelolal
yaloj ti muk’ul
melolal ti k’usi
ta stekelik, ta
itik smeltsanik
et lum k’usitik
buch’u stk’el ti
nbeel ye cha
usitik chk’ot ta
l chabeluk lo’il
chich’ pasele,
ti jnaklumetike
s’ibael xchi’uk
hk’ot ta pasel
�
�
yu’unik ti k’usi snopojike, o
spasik ti kusitik slekubtasik
Ti jset lum, ja’ yich’ojbe ye
stekelal, chich’ nopbeel sm
yabtelanel ti slekilal ta sjunu
k’usitik chtaluk. Ti tsatsal m
xchi’uk stunesel ja’ chich’
skotolik.
Ti abtelal ta stekelik tsakal
smelolal ti tsatsal mantale (
Xu’ xich’ tael lekil abtelal m
k’ak’al ja’ no’ox mi sta ta m
lum ja’ tsk’el batel smelola
yabtelike.
Sbalunkojal xha’ vinik mapasel ta slekilal kuxlejal, m
xchapanel ti muk’ta jvu’el ta
tsobajel ta jsep lum (Sec
república) xchi’uk ti buch’u
(aprobación del Congreso
buch’utik oy ta sbaik-o, ja
sjunul yosilal Mejiko o xu’ n
be-el smelolal, anil xchi’uk
chich’ chapel, sk’an no’ox
abtelal ta jujuntal jnaklome
� �
oyuk k’usi staik ti buch’utik spasik ach’toe
batel.
e ti tsatsal mantal, xu’ spas mu ok’usi ch
elolal ti abtelal ta jtekeltik mi oy ilbajinel, stu
ul slumal Mejiko, ja’ no’ox chich’ k’elbel bate
mantal chak’ ta ilel jaytos xu’ xich’ ch’amu
makel ti kusitik chopol chk’ot ta pasel ba
ta muk’ta mantal chapbil k’op ja’ no’ox xu
(Ley).
mi yich’ tsakel ta muk’, k’alaluk ta skotolal,
makiel ti jlok’el ochel tak’in ta sjunul yosilal
al k’uyelan ch-abtej batel xchi’uk sk’el mi le
antal (Art. 29). Jech k’ucha’al elek’ osil, k’us
mi ok’usitik tsots chk’ot ta pasel, ja’ no’ox
a sjunlejal yosilal Mejiko, xchi’uk ti buch’utik
cretarías de Estado y la Procuraduría G
u yich’oj tamuk’ ta xak’ ta i’lel snail xchap
o de la Unión) xchi’uk, spajesik tsk’elb
’ ti k’usi chk’ot ta pasel ti mu xu’ yu’unik
no’ox ta jsep lum xchi’uk no’ox tok ti k’usit
k’un no’ox li k’usi chich’ pasele xchi’uk oy n
k’el be-el smelolal ta stekelal xchi’uk mu
etik. Ta smakel abtele oyuk chlok’ xchapan
�
���
e xchi’uk ti lek
tun yu’unik ta
unesel xchi’uk
el lek smelolal
unel ti abtelal,
atel slekilal ta
’ sk’elbe batel
mi jayib no’ox
Mejiko. Ti jset
ek chlok’ ti sat
si xk’otanuk ta
x stuk xak’be
k oy yabtelik ta
General de la
panobil lo’iletik
beel smelol,ti
xchapanel ta
ik tsots ta k’el
no’ox sk’ak’alil
stak’ makel ti
el tey ta snail
�
�
xchapanobil lo’iletik (Cong
sjelubtas (Ejecutivo) ti k’us
no’ox, ti jchap lo’iletik ta xic
Ja’ yu
Lajuneb xcha’ vinik manjchi’el kuxlej ta Mejiko ta jta
A)Bats’i jchi’eletik mi li’ li jav
I.Buch’utik li’vok’em ta yos
sme’ike.
II.Ti buch’utik chvok’ik ta ya
totil li’ vok’em ta yosilal Mej
III.Ti buch’utik chvok’ik ta ya
li’ ch’iem ta Mejiko, xchi’uk
IV.Ti buch’u chvok’ik ta yut
yu’un Mejikoetik, ak’omi ja’a
B)Ja’ik jch’ieletik ta Mejiko:
I.Ti jnalmal lumetik buch’u s
II.Ti ats o vinik ta yan lum m
snaik xchi’uk ak’o nakliku
k’uyelan chal ti tsatsal man
� �
greso), sventa chich’ ak’el lo’il mantal sve
sitik chopol (situacion); mi yich’ k’elbel sm
ch’ik tael ta ik’el (Congreso) sventa svulesbe
Xchi’bal xcha’kalul u’unik buch’utik nakalik ta Mejiko
ntal (Art. 30). Ta yosilal Mejiko k’usi xu’ jp
atik mi li’ vok’em o mi li’ li jch’iik.
votike:
silal Mejiko, k’uuk x-elan yosilalik o buuk t
an lume, mi ja’ xnich’on ti li’ ch’iemik ta yos
iko xchi’uk ti sme’ li’ vok’em ta yosilal Mejiko
an lume, ja’ xnich’on ti buch’u li’ ch’iemik ta
ti sme’ li’ ch’iem ta Mejiko, xchi’uk
t xanavel ta nab (barco) o mi ta yut xulem
a yu’un pasom k’op o jpaxyal no’ox.
staik ti svunik yu’un jch’ieletik.
mi la sk’an sbaik tsebuk vinikuk jch’ieletik ta
uk ta yutil jlumaltik Mejiko xchi’uk oytuk
tal vun.
�
���
enta chtun ta
melolal ta anil
e ta sjol.
pastik ti bats’i
alemuk ti stot
silal Mejikoe, ti
o;
Mejiko, ti stot
tak’in (avión)
a Mejiko, oyuk
stekel svunik
�
�
Buluchib xcha’ vinik manyosilal Mejiko:
I.Ti totil me’ile ta me xak’be
mi yu’un jun jnaklom, ja’ k
chanvun ak’o yich’ik ta mot
II.Sk’an me chi jk’ot ti k’usi
jun lum bu nakaik, sventa y
batel smelolal ti jch’ieltik ta
k’uyelan ch-abtej batel ti ma
III.Tsk’an chchapansbaik s
chal ti tsatsal mantal vun,
yo’onik, spojel ti slumal xc
yo’onik ta jtekelik xchi’uk le
IV.Ta skolta sbaik stojel ti k
Mejiko (Federación), chi’uk
ta slumal bu likem talel ta
xu’ skolta jbatik ta jtekelaltik
Slajchebal xcha’vinik mabatel smelolal ti buch’utik l
mi sk’upin ya’i ti cha’jot lum
Ti abtelal tsakbil xchi’uk k’u
k’uyelan k‘otem ta chapel,
muk’ mi li’ vok’emotik xchi’u
xtok mi oy k’usi k’ot ta pa
mantal tey komom chapbil l
� �
ntal (Art. 31). Ja’ tsots sk’oplal tspasik mi
e xchan vun ti xnich’nab ta jun chanobvun
k’ucha’al tajimol chanun, sba chanun, xchi
on chanvun k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal
k’ak’alil xchi’uk yorail ta xtavan ta ik’el ti j-
yu’un chkich’tik ti lo’il yu’un chi jbijubotik sve
jujuntal, lekuk sna’ik spikel ti tuk’etik, xchi’u
ayoletik (disciplina militar).
sventa chtun ta sk’elel ti yosilal Mejiko, ja’
sventa ta tsnopik ti jlumal Mejiko, sjunul
chi’uk k’usi oy ta sjunlej yosilal, ja sventa
kuk xi xch’i ik li’ ta yosilal; xchi’uk
k’usi chlaj ta stekelalik (Gastos Públicos), ta
k tey ta o’ol Mejiko (D.F.) o mi ta juset muk
jujuntale, ja’ jech k’ucha’al yaloj ti tsatsal m
k.
antal (Art. 32). Ti tsatsal mantal vun ja’ m
i’ likemik ta yosilal Mejiko xchi’uk buch’utik
malil sventa sk’upinel yu’un mu xlikik ta k’op
usi chich’ pasel lek sventa, ja’ k’ucha’al yaloj
sk’an me li’ vok’emotik ta yosilal Mejiko,
uk mu stak’ jtsak jbatik ta yan lum. Tey me
sel ta me xich’ tael ta alel jech k’ucha’al y
lo’iletik (Congreso de la Unión).
�
���
li’ ch’iemik ta
yu’un ajvalil o
i’uk xcha’kojal
vun.
abtel patan ta
enta chkilbetik
uk xtok ta xilik
cha k’ucha’al
yosilal, sjunul
a yu’un junuk
a sjunul yosilal
k’talum xchi’uk
mantal ti ko’ol
me ta sk’elbe
k chak spas o
k’cha’al li’e.
j ti mantal vun
tsakbilotik ta
k’elbil smulilal
yaloj ti tsatsal
�
�
K’alaluk mi mu’yuk k’ope,
(Ejercito), me ja’uk xu’ x
Pública). Ti buch’utik xu’ sk
buch’utik li’ ch’iemik ta jlum
k’usuk no’ox abtelal oyuk ta
Jech k’ucha’al li’i tsotsme
tak’in, (avión), xu’ xi jkom
jmeltsanej chinab tak’inetik
k’usuk no’ox xanbal tan na
batel ti svanteraik ( bande
pasel ti abtelal mi ja’ j-alma
spas lek o mi syaleb xchi’uk
Ti bats’i jchi’eletik ta Mejiko
k’usuk no’ox me abtelal ta s
tsots jtunel mi li’ ta spasik ti
Yu’un ti
Oxlajuneb xcha’vinik manjechuk yelanik cha k’ucha
k’ucha’al yich’ alel ta sba
komon chapbil muk’ta ma
Unión) ja’ me oy yipal xu’ s
ma’uk li’ likemik ta jlumal M
� �
mu junuk vinik talem ta namal lum chtun
-och talel xcha’biel jnaklometik (Policías
kolta sbaike k’alaluk ch’abal k’ope xu’ x-ochi
maltik ta skotol k’ak’al ja’ k’ucha’al spasik
a sba ti buch’utik, li’ vok’emotik sk’an ta yosi
sk’joplal j-al mantal bankilal mayol (Capitá
m ta jvu’el (patrones), jtots chinabtak’ (
(mecanicos) xchi’uk, ta stekelal , ta skotol
ab o mi vilel ta xulem tak’in (aeronave) ja
era) sventa chi j-ile ti likemik ta Mejiko. Ts
antal (capitán) ta jun xanavel ta nab o k’usuk
k stotseb xuleb tak’in.
o k’anbilik ta yan lum ko’ol me sk’an stsak
spasik, mi oy yabtelik o mi naka va’anbilik t
i abtelal yu’unik ta jujuntale.
Yoxch’akal buch’utik talemik ta yan namal lum.
ntal (Art. 33). Ja’ ti buch’utik talemik ta ya
a’al tsakal ta lajuneb xcha’ vinik mantal (
k’opojel (capítulo 1) slikeb ta a’lel, k’ucha
antal k’op; ti buch’utik yich’oj ta muk’ (Ej
slok’es batel ti jnaklomeik bu talemik ta nam
Mejiko, xu’ xlok’ik batel ta anil mu ja’to uts xic
�
���
sventa mayol
y Seguridad
ik ta mayolal ti
ti yantike, xu’
ilal Mejiko.
án), jtij xulemk
(maquinistas),
ti j-abteletik ta
a’ me jtsakojik
sots me stu ta
k no’ox abtelal
sbaik ta muk’,
ta jvu’el ja’ me
an lumetik mu
Art. 30); jech
a’al chk’opoj ti
ecutivo de la
mal banumil ti
ch’ chapanel o
�
�
chich’ k’elbeel jlikuk svunal
li’e mu stak’ k’usi chopol sp
Ti buch’utik talemik ta nam
slumal li’ ta sjunul yosilal slu
Ja
Chanlajuneb cha’vinik maxchi’uk antsetik ja’ik, bats’i
k’ucha’al li’e:
I.oyuk vaxaklajuneb sja’vila
II.lekuk yo’ontonik li’ xch’ilik
Vo’lajuneb xcha’ vinik ma
I.votar (st’ujel jtunel jvu’el) y
II.X’u xich’ t’ujel jtunel jv
jnaklumetik, xchiuk va’anb
mantal;
III.Snap’an sbaik batel ta
sk’oplal ta sjunul yosilal Me
IV.Stunel ti yabtejebik ti b
yosilal Mejiko xchi’uk snailta
V.Spasel skotol k’usiuk no’o
� �
l, skotolik ti buch’utik talemik ta namal balu
pasik.
mal banumil mu stak’ stik’ yeik sventa sk’elb
umal Mejikoe.
Xchan ch’akal a’ yu’un ti jch’ieletik ta Mejiko
antal( Art. 34). Ja’ jnaklejetik ta slumal Mej
i jnaklumetik oyu’unik stekel, ti k’usitik, sve
alik, xchi’uk
ke
antal (Art. 35). Oy me skolemalik ti jnaklome
yu’un slumal jnaklometik;
vu’el (votar) ta k’usiuk abtelal stsak ta
bil ta k’usiuk no’ox abtel, ja’ to mi jech c
jujuntal xchiuk oyuk kolemal sventa ta
ejkoe;
buch’utik xchabi ti yosilal Mejikoe, sventa
ak, jech k’ucha’al chal ti tsatsal mantaletike
ox abtel ja’ ti k’usitik abtel sk’an yo’one.
�
���
mil mi jalijikxa
beel sk’oplal ti
jiko ti viniketik
enta chtun ja’,
etike:
yu’um slumal
chal ti tsatsal
jk’elbel batel
a spojel jusep
; xhi’uk
�
�
Vakib xcha’ vinik ta kojnaklometik ta yosilal Mejiko
I.Ta me xich’ tsakel bi’il k’al
k’usi oy yu’un stuk jun jna
k’usi xu’ xkuxio; jech k’uch
jech k’ucha’al chal ti tsatsal
Li jmoj tsobol j-abteleltik x
yosilal Mejiko (funcionamie
xchi’uk ja’ ti bu tsakal chko
spas, jech no’oxtok yak’oj
xchiuk ti naklumetik ja’ me c
II.Xchapan sba batel sventa
III.St’ujel vuel k’alaluk jech
IV.Spasel batel abtel mi oy
ta moton stak’ pasel ti abte
V.Spasel ti abtelaletik bu o
jtunel jvu’eletik xchi’uk li bu
Vukub xcha’ vinik mantal
A) Mu junuk jnaklum li’ vok’
B)Ta sjoylejal yosilal Mejiko
li’i:
� �
oj mantal. (Art. 36). Ja’ xch’uneltak ma
o:
laluk xlikik ta naklej ta jun jteklun ti jun lum,
aklume, nail k’usitik smeltsaj (industria), sp
a’al no’oxtok xu’ xich’ tsakel bi’il ta skotol y
l mantaletike.
xchi’uk k’ux-elan ch-abtej batel ta stsakel
ento permanente del registro nacional de
om ta vun ti bu chal ja’ likem ta Mejiko xc
ta yo’on ti ja’ te tsakal ta sep slumal me
chich’ik ta muk’ ti k’u sba chal ti tsatsal man
a xcha’biel yosilal Mejiko;
ta xich’ k’anele buy jech chal ti tsatsal mant
y ta sba st’ujel jvu’el ta jusep yosilal Mejiko,
lale; xchiuk
oy ta jteklumetike, jech k’ux-elan ch-abtej b
ch’utik jk’el k’opetike.
(Art. 37).
’en ta yosilal Mejiko mu stak’ ilbajinel ta slum
o, ti buch’u li’ vok’em jech me ta xch’ay sle
�
��
antal ta jujun
chak’ ta i’lel ti
’ijilal o abtelal
yosilal Mejiko,
biil ta sjunlej
e ciudadanos)
chiuk xu’ k’usi
ejiko (Estado)
ntale;
tale;
mu me junuk
batel ta st’ujel
mal.
ekilal k’ucha’al
�
�
I.Mi oy buch’u sk’an xbat ta
abtejebal ta yan lum, xchi’
xchi’uk ti buch’u stunes svu
II.Ti buch’u naka vo’ob ja’vi
C)Ti buch’utik li’ vok’em ta
I.Ti buch’u stunes svunal k’
II.Ti buch’u chak’ ta ch’om
sjak’ojbe ta snail xchapan
Comisión Permanente);
III.Buch’u la xch’un stunes
yabinojik ti jvu’el o mi ja’ t
Mejiko (Congreso Federal o
IV.Ti buch’u la xch’un o mi
junuk svunal ti buch’u ta sle
Mejiko (Congreso Federa
(Comisión Permanente), j
abtelal yu’un ts’ibtabil vun
yabtelan;
V.Svanta koltael, ti buch’u
lum, o jun jtunel jvu’el ta na
jchap lo’iletik ta sbejel balum
VI.Ta yantik k’op lo’il bu cha
Ti k’usi chalme smelola li x
ti snail chap lo’il ta sjunul y
yu’un stuk’il li’ ta snail xcha
Ley reglamentaria respectiv
� �
a yan namal lum ta sjunul yo’one, mi oy bu
’uk buch’u stunes be svun jun jchi’el kuxle
untak ta jset lum o mi ta namal lum. Xchi’uk
l ta namal lum;
Mejikoe ta me xch’ay:
usitik yu’un jtunel jvuel ta yan namal lum;
m yabtel junuk jtuel jvu’el ta yan namal l
nobil lo’il ta yosilal Mejiko (Congreso Fed
s o la sta slekilal ta namal lum bu muyuk l
ti buch’u yich’oj ta muk’ snail xchapanobil
o de su Comisión Permanente)
i la tsak ti jtunel jv’uel ta yan namal lum m
ekilan mi mu’yuk albil ta snail xchapanobil
al) o mi ja’ ti buch’u yich’oj ta muk’ jay
a’ no’ox xu’ xich’ik’ svunal k’ucha’al muc
, bijil abtelal yu’un komon naklometik ti bu
talemik ta namal lum ta sa’ k’op, jun nak
amal lum, k’usuk no’ox ta sk’an sk’elbeel sm
mil (Tribunal Internacional), xchiuk
al ti muk’ta mantal vunetik.
xch’akalul (fracción II) xchi’uk chanib IV ti k’
yosilal Mejiko ta xak’be xchapbenal ta muk’
apanobil lo’letik (Congreso de la Unión esta
va), jech k’ucha’al ti k’usi ch-ak’batik svunik
�
��
ch’u sbisba ta
ej ta yan lum,
um, mi mubu
deral o de su
lok’em mantal
lo’il ta yosilal
mu xu’ x-ak’bat
lo’il ta yosilala
yibuk k’ak’ale
ch’utik spasik
uch’uuk no’ox
klum ta namal
melolal ta jtsop
usi li’ ts’akale,
’ul mantal vun
ablecerá en la
k jech me ta x-
�
�
ak’batik, mi oy buch’u jela
buch’u sk’anoj xchi’uk yak’o
Vaxaklajuneb xcha’ vinik xmakbatik ti slekilal xkuxleja
I.Mu’yu’uk bu ch’unbil, mu
mantal stak’ ch’unel k’ucha
Ti k’usi makbile ta xjalij ju
k’otem ta pasel ja’ k’ucha’a
II.Bu tsakal ta tsatsal muli
smul, ja’ to chich’ tsakel k’u
de auto formal prisión);
III.Ja’ to mi tsuts stojel ti mu
IV.Mi oy buch’u spas pojo
cholbil smelol k’ucha’al yalo
V.V.Mi jatavem ta stojel sm
de aprehensión) ja’to mi la
acción penal); xchi’uk
VI.K’u sjalil tojmulil ja’ albil k
Li tsatsal mantal ja’ chich’
sk’uxubinel ch’iel kuxlej, x
k’op.
Xchibal sbi
� �
av sk’ak’alil ti k’u sjalil yaloj li tsatsal man
oj ti buch’u sk’anike.
ta koj mantal (Art.38). K’usi xu spasik ti jn
alik:
u’yuk albil smelol k’usi k’otem ta pasel, k’
’al yaloj ti svaklajuneba xcha’ vinik mantal (A
un javil xchiuk ta x-akbatik stojik ti yantik
l yaloj ti tsatsal mantale;
l buch’u staoj smul ta milvanej ja’ me xu’
usi k’ak’alil ch-och lek ta chukel buch’u oy sm
ulil k’u slalil ak’bile;
l chak’al xchi’uk j-uch’ pox mi jech spaso
oj ti tsatsal mantaletik k’usuk no’ox k’op talu
mul, ta me xlok’ mantal svunal sventa chich’
a sts’iba ti buch’u yich’oj ta muk’ (hasta qu
k’usba yaloj ti vun xu’ spajes.
k’elel ti k’usitik k’op xch’aye, ti yantike xu’ x
xchi’uk ti k’uyelan xu’ xich’ abtelanel ti buc
�
���
ntal vun, ja’ ti
naklumetik xu’
usiuk no’ox li
Art. 36).
k mulil k’usitik
lek tsots stoj
mule (la fecha
lan-o, mi jech
k;
tsakel (orden
e prescriba la
xich’ pajesel ti
ch’u yalem ta
�
�
Ti xkuxlejal jlumaltik t
Blunlajuneb xcha’ vinik mnakalik xchiuk te vok’emi
jvu’eletike ja’ ta xich’be slek
xu’ sjelik o ta stuk’ubtasik t
el inalienable Derecho de a
Cha’ vinik ta koj mantal (tsakaluk ta jun lum, ko’olu
lumetik oyuk skolemalik t
tsoboluk skotoltik k’ucha’a
mantal.
Jun yox vinik mantal (Art(Poderes de la Unión), ti k’u
jech k’ucha’al yaloj ti k’uye
komon chapbil muk’ ta man
junuk k’usi k’otem ta pasel
Yach’ubtasel ti yipal ti buch
de los Poderes Legislativo)
t’ujel ta jujuntal ja’ik stukik k
ko’ontik, jech k’ucha’al chal
a)Ti jaychop buch’utik ta s
vune ja’ me ta xak’be sm
k’ucha’al lek xcholet batel s
� �
Sba abtelal ta yosilal Mejiko xchiuk k’uyelan ch-abte
mantal (Art. 39). Ti jnaklumetik ta yosilal Me
k ta jun lum. Ti yajval lumetike ja’ te c
kilal k’ucha’al li’i. Ti yajval lumetike ja me oy
ti yaj tunel jvu’eltak ta jun lum. (El Pueblo t
alterar o modificar la forma de su Gobierno).
(Art. 40). Ja’ sjunul yo’on ti jnaklumetik ta
uk ch’iel kuxlej, ta sjunul yosilal Mejiko, tsa
ta skotoltik xchi’uk oyuk xchapanel ta ju
al yelan cholol smelolal k’uyelan yaloj ti
t. 41). Ti teklume ja’ me ta xak’be yipal ti sn
usi k’otem ta pasel ti tsalbaile, jech k’ucha’a
lan xu’ spasike, jech k’ucha’al te cholol bat
ntal k’op ta yosilal Mejiko xchi’uk ti ju sep ba
ti lo’il komon chapbil tey ta sjunul yosilal Me
h’utik te oyik ta snail xchapnel lo’il k’opetik (
) xchi’uk ti jvu’el sk’elel jchap lo’il (Ejecutivo
k’ucha’al ta jujukoj, xchiuk ta xich’ pasel st’u
ltal ta jlikele:
sk’elbik batel smelolal ti slumal Mejikoe; ti t
mantalil xchi’uk svunaltak yu’un xu’ stsak
smelolal k’alaluk mi sta sk’ak’alil ti st’ujel ti
�
���
ej vueletik
ejiko buch’utik
chlok’ ti yipal
y yipal yu’unik
tiene Derecho
.
yosilal Mejiko
akaluk ta jsep
ujun yut lum;
slikeb tsatsal
ail tsobombail
al jsep lumetik,
tel smelolal ta
anamiletik, mu
ejiko.
(la renovación
o) ja’ to chich’
ujel ti bu sk’an
tsatsal mantal
k sbiik ta lek
jtunel jvu’ele.
�
�
Ti buch’utik ta sk’anik skol
sbaik ta jujun muk’tik nama
Mejiko.
Ti buch’utik tsakajtik ta sk’e
ti lekil xch’iel skuxlej, komo
Mejiko k’uyelan xchapoj sb
xu’ x-ochik ti spabeel sme
a’yej k’ucha’al nopbil sm
nak’alukno’ox, xchi’uk tuk’
yu’un sventa jtunel jvu’el xc
smulilal ti buch’u sna’ik stun
yelan stak’ yak’ sbaik ta kom
Ti jvu’eletik yu’un sventa
xchapanel ta jujuvok’ jtsobl
muk’ ta mantal k’op xchi’uk
II. Ti tsatsal mantale ti buc
yosilal Mejiko ko’ol me ts
xak’bik smelolal k’uyelan xu
ba sa’ik ti yipal yu’unik xchi
k’uyepal xu’ slajesik ti tak’in
Ti tak’in slok’esik sventa
sna’ojikme k’uyepal chlaj y
k’elel ti k’usitik ak’bil talel s
staik t’ujel ja’ ti k’u sjalil ak’
chal li’ xchiuk jech yaloj ti ts
� �
ta sbaik ta sk’elbeel smelolal ti slumal mej
al lumetik ta ju sep lumetik, jteklumetik xchi’
elbeel batel smelolal yosilal Mejiko ja’ xu’ sk
on stsob sbaik sventa chak’ik ta i’lel ti ja’ik
aik, spasbeik smelolal ti buch’utik oy yipal,
elolal ti stekel jchi’el kuxlej, jech k’ucha’al
melolal ta stekel k’uyelan xu’ xkoltava
chbat. Ja’ no’ox ti jnaklometik xu’ spasik
chi’uk chak’ sbaik ta i’lel ta jujuntal; jech k’u
nesel sventa jchi’el kuxlej ta juju vok’ xchi’uk
mon tsobajel.
st’ujel ti jvu’eletik ja’ no’ox xu’ skolta
lejetik jech k’ucha’al te cholol smelolal ta ko
ta tsatsal mantal.
h’u tsakalik ta sk’elbeel smelol ti chi’el juxle
sobol sk’an meltsanbil sk’elbik batel ti ab
u’ slok’esik ti tak’in sventa chtun yu’unik ta
’uk snail jt’ujel jvu’eletik, xchi’uk no’oxtok ja
n xchi’uk sk’elik bu xu’ staik yan tak’in bu ch
ti buch’u sk’an sabe batel smelola ti yo
yu’unik ti tak’in k’alaluk mi tsuts ti abtelal, ta
sventa stsutses yabtelik k’u sjalil te oyike,
’bil xchi’uk ti abtel k’usi lek albile. Xu’ staik
satsal mantale:
�
���
jikoe xu’ stsal
uk o’lol yosilal
k’elbe smelolal
k li’ nakalik ta
jech k’ucha’al
koltael, slikeb
anik, kolemik,
ti tsobombail
cha’al, chkom
k k’usuk no’ox
sbaik sventa
omom chapbil
ejal ta sjun lej
btelal ja’me ta
jutsop sventa
’ sk’elbik batel
lok’anuk talel.
osilal Mejikoe
a me sk’an lek
ti k’u sjalil xu’
k’ucha’al jech
�
�
a)Ti tak’in slok’esik sventa
Mejikoe sna’ojikme k’uyep
jchi’el k’opojel tsakal ta vu
k’uyepal ti tojolil ti avi e ja’
vinik (treinta ciento) yepal j
ta ko’ol ti jujutsop jk’el lo’i
ciento) ja ti k’uyepal sta svi
kajale.
b)Ti tak’in k’uyepal chlok’ s
k’alaluk ta st’ujik ti jvu’el
xchi’uk jk’el tsatsal mantale
j-o’lol ta xich’ik ti tak’in ta st
ta xich’ t’ujel ti jk’el tsatsa
xich’ik ta lajuneb xcha’ vinik
c)Ti tak’in chlok’ sventa
chanubtasel, sk’elbeel sme
jech k’ucha’al buch’u spasi
jech yepal ta xtun k’ucha’
abtelal (tres por ciento).
xch’akbe sbaik ta ko’ol ti ju
me ti k’uyepal sta svinik ti j
ta kajale.
Ti tsatsal mantal ja’ me tey
sk’elbik batel smelolal ti yos
xu’ slajesik ti buch’utik ta
ak’bil ta jun ja’vil, ta jujutso
ja’ no’ox jech yepal stak’ sla
� �
a ti yabtelik buch’u sk’an sabe batel sme
al chtun yu’unik ta jujun ja’vil, ja me ta s
un sbi ta stekelal ja’ (sesenta y cinco por
teyta o’lol yosilal Mejiko (Distrito Federal).
ech k’ucha’al albil xa komel tey ta kajal, ja’
il yu’un yosilal Mejiko ti oxvinik xch’akalul
nik k’alaluk ti buch’u ta xbat spas jvu’elal k’u
sventa chabtelanik k’ucha’al sta ti svinikik
ta yosilal Mejikoe, jpas tsatsal mantaletik
etik ta sjunul yosila Mejikoe (Diputados Fede
taik ta jujutsop jk’el abteletik ta jujun ja’vil; k’
al mantaletik ta sjunul yosilal Mejikoe, ja’
k ta jujun ja’bilal ta jujun abtelal ta jujuchop.
jtos abtelale, jech k’ucha’al sventa chan
elol sk’ulejal kuxlejal xchi’uk sk’el beel xku
ik abtel yu’un slok’esik ta ojtikinel (tareas e
al oxib yo’ vinik ta xtun ta jujun ja’bil xch
Ti lajuneb xcha’vinik k’ucha’al albilxa tey
tsop jk’el kuxlej yosilal Mejiko ti oxvinik yep
jvu’el t’ujbil jk’el tsatsal mantaletik jech k’uc
cholol smelol ti k’uyelan xchapik ta jujuvok’
silal Mejiko. Ja’ no’ox stuk ti tsatsal mantal t
spasik ti abtelaletike, mu stak’ xjelav slaj
op sk’elel chi’el kuxlej, ta lajuneb (por cient
ajesik ta slajeb ti tsalbail ta sventa jtunel jvu
�
���
elola ti yosilal
k’elik jayvo’ ti
ciento) sk’elik
Lajuneb xcha’
ta xich’ sbaik
(sesenta por
ucha’al albil ta
ta sjunul ja’vil
k (Senadores)
erales), ja’ me
’alaluk jano’ox
jech yepal ta
nvun, chich’ik
xlejal lumetik,
editoriales), ja’
hi’uk ta ju tos
y ta kajal ja’,
pal ti tak’ine ja’
cha’al albil tey
ti buch’utik ta
ta xal k’uyepal
jesel k’uyepal
to) xu’ slajesik
u’el; jech no’ox
�
�
tok ta xchol be batel smelol
mu’yuk yich’ ch’unel ti lo’il li
Jech no’ox tok, ti tsatsal m
bu’yuk lek k’otem ta pase
xchi’uk ti slekilalik k’usitik s
xchapanel ta yosilal Mejik
Federación).
III. Ti jk’el lo’iletik ta sjunle
chiel k’opojel.
Xch’akbenal A. Ti snail st’
Mejiko (Instituto Federal El
ti a’yej ta komon xchi’uk ja
spasik st’ujel ta jujuntal juse
ta sjunlej yosilal Mejikoe, j
mantale:
a)K’alaluk chlik ti tsalbail k
jujun k’ak’al ta skotol ti buc
(Instituo Federal Electoral),
ta jujun a’yej ta komon k
k’ucha’al chal li’i;
b)Jech k’ucha’al chak’ ta
Políticos) ta la xak’ik ta i’lel
ta jujun ora k’alaluk chjelav
estación de radio y televis
tsatsal mantal;
� �
lal sventa mu xch’ay ti stuk’ulanel ti tak’in bu
i’i oyme smulilal k’uyelan xu’ xich’ tojel.
mantale ja’ te chalbe smelolal k’uyelan xu’
l yu’unik ti jutsop jk’el ch’iel kuxlej tame x
staik ta juju vok’e ak’bil me batel ya’yejal ta
ko (los bienes y remanentes serán adju
ej yosilal Mejiko xu’ me stunesik ti a’yej ta
’ujobil jvu’eletik buch’utik ta sk’elbik batel sm
lectoral) ja’ no’ox stuk jvu’el xu’chal k’u sjal
a’ chak’ik ta ilel ta ch’ayob o’onal( televisi
ep lum xchi’uk ti k’usi spasik ta jutsop ti jk’e
jech k’ucha’al li’ cholol smelol xchi’uk k’us
k’alalto slajeb xu’ me stunesik vaxakib yox
ch’utik ta stsal sbaike jech k’ucha’al chal ti s
, jech ch’ak’bil ta jun o chib (minuto) ta jujun
k’ucha’al (radio y televisión), jech k’ucha’a
i’lel yabtelik, ti sk’elbeel xkuxlejal jnaklom
l ti yabtelike ko’olme tsobol chak’ik’ ta i’lel t
v ta a’yej ta komon (radio) xchi’uk ch’ayob
sión); ti skomenale jech chich’ tunesel k’u
�
���
u likemtalel mi
stoj ti k’usitik
xch’ay ti sbiik
a smuk’ul snail
udicados a la
komon yu’un
melolal yosilal
lil xu’ stunesik
ón) ti yabtelik
l ch’iel kuxleje
si chal ti tsatsl
x vinik sjalil ta
snail t’ujombail
n ora ta xjelav
al albil ta (d)
metik (Partidos
a jun (minuto)
b o’onal (cada
ucha’al yaloj ti
�
�
c)Ti k’u sjalil t’ujombaile ja’
staukme ti vo’ob yo’ vinik x
sjalil st’uj sbaike jech k’ucha
d)Ti k’usitik chlok’anuk ta
(televisión) tame xich’ ch’a
k’ak’al xchi’uk ak’obal;
e)Li sjalil ak’bil li ich’el ta m
chak’ ta ayej: lajuneb cha
xchanvinik xch’akalul yepal
yu’un jk’el tsatsal mantaletik
f)Ti sk’elbeel xkuxlejal jnak
snailxchapanobil lo’iletik (C
xchiuk ch’ayob o’ontonal ja
to’ox, xchiuk
g)Jech k’ucha’al yak’ a’yej t
svinikik xchiuk k’alal ta sk’a
st’ujobil jvu’eletik ta me xic
chak’ ti sep lume ta a’yej ta
yaloj tsatsal mantal xchiuk
sk’elbeel xkuxlejal jnaklom
sjalil skomenal ta me xtun o
xchi’uk ta juju tsop ta yosi
Mejiko ja’ stunes sjalil ti k’u
minuto ti k’u sjalil ta xtun
sjelubtas li k’usi chal ti snai
k’ucha’al tsakal ta (d) li ts
buch’utik ta sk’elbik batel xk
� �
’ me ta stunesik sventa slekilal ti buch’utik
xch’akalul (el ochenta y cinco por ciento) ta
a’al chal ti sk’opojel (a) jech k’ucha’al li’i;
ik’ yu’un li a’ye ta komon (radio) xchi’uk c
ak’beel yorail ta jujun j-al lo’il ta vakib xch
muk’ li stsalbailetike ta me xich’ ch’akel ta k
a vinik xch’akalul (el treinta porciento) x
l (el setenta porciento) k’uyepal xlok’ ti svin
k ta yosilal Mejiko ta anil no’ox;
klometik ta yosilal Mejiko mu’yuk buchu’ oy
Congreso de la Unión) ta xich’ pasel ta a
a’no’ox ti yich’oj ta muk’ ko’ol yepal te ak’bil
ta (A) xchi’uk (b) jech k’ucha’al li’e xchiuk k’
ak’alilxa st’ujel skotol buch’utik oyta yosilal M
ch’ ak’bel lajcheb xch’akalul (doce por cien
a komon (radio) xchiuk ch’ayobil o’ontonil,
k k’ux elanuk; skotol ak’bil jo’lajuneb xcha
metik ta yosilal Mejiko spuk be ta ko’ol yep
o yantik tunel vu’el ti buy va’an bil, jech k’uc
lal Mejiko.Jujun sk’elbeel xkuxlejal jnaklom
usi tsakale ja’ kajal ta sba sk’elel ta jujun u x
sventa ayej jtob sjalil ta stunesik jujunik.
il jt’ujel jvu’el ja’ no’ox me jech sjalil xu’ xich
sakal lie. Ti li’ tsakbile. Ti k’usi tsots jtune
kuxlejal jnaklometik, k’alaluk jech chak’ ta i’l
�
���
ta stsalsbaike
stekelal ti k’u
ch’ayob o’onal
hi’uk ta sjunul
ko’ol k’ucha’al
xchiuk lajuneb
nikik ta jujuntal
kajal ta sba ta
’yej ta komon
ta a’yej ta bai
alal xlikxa’ sa’
Mejiko, ti snail
nto) ti k’u sjalil
jech k’ucha’al
a’vinik; ti snail
pal xch’akik; ti
cha’al ta skotol
metik ta yosilal
xchiuk ta jo’ob
Ta skotol, ta
h’ tunesel jech
el ta spasik ti
lel.
�
�
Li Sk’elbeel xkuxlejal jnaklo
ta yantik jnaklometik, oy n
komon (radio) xchi’uk ch’ay
Mu junuk jch’iel k’opojel, m
ta slekilanbe, xu’ xak’ slok’o
ja’ ta st’ujik ti jch’iel kuxlej b
skoltael xchi’uk ta xlaj ta ilb
Chkom smulilal ti buch’u sk
Ti k’usi albil tey ta kajale s
yo’lolil slumal Mejiko jech k
aplicable).
Xch’ak’benal B. Mi tsuts ti
ja’ me ta xal k’u sjalil ta st
k’alal chk’ote, jech k’ucha’a
a)Ti k’usi chk’ot ta pasel
k’ucha’al chich’ pasel tey ta
juju sep lume chich’ me laje
tey tsak’bil ta xch’akalul A je
b)Ti k’usi yantik chich’ pas
k’ucha’al yaloj ti tsatsal m
chapbil muk’ta mantal k’op.
c)Ti k’uyelan chich’ ch’ake
stsoboj sbaik ta sk’el bee
noch’el biil, jech yelan chic
li' ta komon chapbil lo’il xch
� �
ometik (Partidos Políticos) mu’yuk bu staik t
no’ox sk’ak’alil k’usi chich’ alel ta k’opojeb
yob o’onil (televisión).
muxu’ slekilan ti k’usi spas ak’o mi yu’un stu
ol sat ti buch’u oy ta tsalbail xchi’uk stunes
buch’u lek spas ti abtelal chilik, mu jtsopuk
bajinel ja’ sk’el ti buch’u yich’oj ta muk’ti st
k’an koltael ta k’opojel ta ik ta yan namal lum
sk’an me xich’ ch’unel ta sjunlej yosilal Me
k’ucha’a cholbil smeloal k’uxi xu’ xich’ pasel
st’ujel jvu’eletik ta jujun lumetik, ti snail st’u
unesik tik’opojel ta ik’ xchi’uk ch’ayom o’on
al li’ tsakal ta tsatsal mantal vune:
k’alaluk yakal ti t’ujomal ta jujun k’ox
a sjunul yosilal Mejikoe, ti k’u sjalil ak’bil ti k’
esel stekel k’u sjalil albil tey ta kajal k’ucha’
ech k’ucha’al li’i.
sel k’alaluk yakal ti t’ujomejel, ta xich’ ak’e
antal vun, jech k’ucha’al li’ cholol smelola
. Xchi’uk
el ti k’u sjalil sk’elbeel xkuxlejal jnaklome
el smelolal yosilal Mejiko, chich’ tsakel ta
h’ pasel k’ucha’al yaloj ta xch’akalul a jech
i’uk xu’ chich ak’el.
�
���
a jech no’ox o
bal ta a’yey ta
k o yan jch’iel
s k’opojel ta ik’
k buch’u ta sta
’ujel jvu’eletik.
m.
jiko xchi’uk ta
e (Legislación
ujobil jvu’eletik
nal ja’to ti buy
lumetike jech
opojel ta ik’ ta
al a), b) y c) ti
l ta ko’ol jech
al li’ ta komon
etik, buch’utik
muk’ ti yich’
k’ucha’al albil
�
�
K’alaluk yakal ta abtel ti sn
(radio xchi’uk televisión) je
yich’ túnesele ti buch’u stu
ye sventa ts’akubtas ti mu
tsatsal mantal k’ucha’al li’ ts
Xch’akalul C. Ti slok’ol sa
jvu’eletike xu’ xch’akik ti k’
jvu’eletik, chilbajin sba stuk
Ti k’u sjalil albil ti st’ujobil j
jpas abtelal k’alalto Mejiko
ta lo’il a’yejetik ta stekel k’o
lum, xchi’uk no’oxtok ta jte
yo’lolil Mejiko, xchi’uk ti buc
jchieletike. Ti k’usi mu stak
stak’ alel k’uxi xu’ xich’
t’ujomajele, ja’ xu’ staik t
takupal, xchi’uk xtok ti sk’el
Xcha’kalul D. Ti k’usi cho
smulilal chak’ ti snail st’ujo
bik smelolal k’ucha’al oyuk
ik’etik ta (radio xchi’uk tele
buch’u chopol i spas xchi’uk
IV.Ti tsatsal mantal vune ta
ta jujun jvu’el buch’u ta x
svinikik ja’ me ta xch’un bei
� �
nail st’ujobil jvu’eletik ti k’u sjalil ta stekelal
ech k’uyelan albil te komem ta kajale mi
nesik k’ucha’al jvu’eletik ta snail t’ujombail
u to bu tsutsem yu’unike, ja’ chich’ ch’un
sakale.
atik ti buch’utik yakalik ta tsalbaile xchi’uk ti
usi snopik jujuntal snail t’ujobil jvu’eletik xc
kik o mi yantik jch’ieletik.
vu’eletik ta jujun k’ox lum xchi’uk ti buch’ut
ja’ to mi tsuts ti k’u sjalil stak’ pasele, ta m
opojel ta ik’ sventa sjunlej yosilal Mejiko xc
eklumetik, xchi’uk ti buch’u yich’oj ta muk’
ch’u yantik te komom tsobolik ti k’usi chak’ik
k’ lek pasel k’ucha’al lajxa yich’ alel xi ta k
pasel k’ucha’al chal ti buch’u yich’oj ta
ta alel ti chlekubuk ti chanvun xchi’uk p
beel skuxlejal ti jchi’el kuxleje ja’ to mi tsots
opol chk’ot ta pasel k’alaluk yakal ti t’ujo
bil jvu’eletike( Instituto Federal Electoral) x
xchapel stekel, xchi’uk xtok xu’ xich’ ch’aye
evisión), komon chapbil xchi’uk komom alb
k yilbajin ti tsatsal mantal.
a me xak’be sk’ak’alil k’u sjalil spasik ti juts
kom ta t’ujel stekelal, jech k’ucha’al k’ala
ik smantal ti k’uyelal sa’ech’el svinik ta jujun
�
���
xu’ stunesik ti
mu’yuk tsakal
, ja’ me ta xal
beel slo’il ta
i snail st’ujobil
chi’uk ti jutsop
tik ta xbatik ta
me xich’ tuch’el
chi’uk ta jusep
ti jvu’eletik ta
k’ ta i’lel yu’un
kajale ja’ ti mu
muk’ ti snail
poxtael bek’tal
s chtune.
omajele oyme
chi’uk ta st’un
el ti k’opojel ta
bil smelolal, ti
op t’ujombaile
al yakal ta sa’
n lum.
�
�
Ti k’u sjalil ta sa’ svinik k’a
buch’utik jpas tsatsal mant
me sa’ svinikik oxib u (n
mantaletik ta Mejiko (Dipu
oxvinik k’ak’al (sesenta días
mi mu’yuk to likem ti tsalba
Mi oy buch’u i yilbajin ti jts
smul k’ucha’al tsakal ta tsat
V.Ti k’uyelan xchap sbaik
Mejikoe ja’ me ta xal ba’yu
buch’u yich’oj ta muk’ ti sna
ti buch’utik sna’bik smelola
muk’ul jvu’el jchap lo’iletik
xchi’el kuxlej, ja’ chich’ ch
k’ucha’al li’i, stuk’il, na’biluk
k’usi sk’an ta jtatike ja’ lek s
Li snail st’ujobil jvu’eletik bu
ta sba skelel li st’ujel jvu’ele
xchanoje; ta xk’ot ta tsakel
jkoltavanej xchi’uk jchabiva
ta stik’sba jun j-ak’manta
jvalejetik, xchi’uk buy tsobu
ta jvu’el jchap lo’iletik, li jv
yu’un jvu’el sk’elel chapbil
tsobol j-abteletik xchi’uk k
� �
alal ta sja’bilal chich’ t’ujel ta jvu’el ta xkom
taletik xchi’uk jk’el tsatsal mantaletik ta yos
noventa días); k’alaluk naka chich’ t’uje
utados Federales), ti sa’el svinikike ja’ n
s). Mu stak’ xjelavik xchi’uk xak’ sbaik ta i’le
il ta sa’el svinike.
sop jchi’el kuxlej oy buch’u yantik jchi’eletik
tsal mantal vune.
ti buch’utik ta stsal sbaik ta jvu’elal ti buc
uk ti jvu’el ta jsep lume ta xak’ ta a’yel st
ail t’ujombaile (Instituto Federal Electoral), t
l ja’ chu’unin stukik, te tsobolik xtok ti sna’b
, ti jutsop tsalbailetike ta sjunul yosilal Me
h’unbeel ti k’usi chal ti tsatsal mantal vu
k, ak’biluk ta i’lel, chapaluk ti k’usi sk’an xic
sk’an sabeel st’ukil.
uch’utik ta sk’elik (Instituto Federal Electora
etike, xu’ k’usi snop stuk xchi’uk yabtelane
li k’usba pasbil ta yi’beltak, jvu’el sk’elel ch
anej. Li j-ak’mantal ta skotole ja’la yi’bel ta s
al jva’lej xchi’uk vaxakib j-ak’mantaletik
ubailik, xu’ xal ye’k ja’ no’ox ti mu xu’ st’ujik
va’lejetik yu’un stuk’ubtasel abtel xchi’uk j
lo’iletik; li tsatsal mantale ta xal k’usba ch-
k’usba ch-abtej ech’el li yi’beltake, jechsba
�
��
ta Mejikoe, ti
silal Mejiko xu’
el jk’el tsatsal
o’ox xu’ xjalij
el ba’yuk k’alal
k ta me stoj ti
ch’u chbatik ta
tukik xchi’uk ti
teyme tsobolik
beik smelola ti
ejiko xchi’uk li
ne. Ti abtelal
ch’ pasel ja’ ti
al) ja’ me kajal
l ech’el li k’usi
hapbil lo’iletik,
muk’ul xchi’uk
snail st’ujovil
ke,ti ak’mantal
un jsts’ibajom
-abtej ech’el li
a k’usba tsnit
�
�
sbaik ech’el li j-ak’mantale
jkoltavanej ta me xak’ik li
yich’oj ta sba skotol ja’ m
k’alaluk tsk’elik skotol buch
k’ustik chal li tstsatsal man
sjelubtas li j-akmantal ta ko
buch’utik ch-abtejik ta stojo
stik’sbaik batel jva’lejetik y
buch’utik chcha’bi k’alaluk t
Li bankilal jva’lej j-ak’man
ak’mantal ta sventa st’ujel
yabtelik, chich’ sa’beel xk’e
elan li k’usi chju’e, li yantik
stsobubail jk’el tsatsal ma
bankilal jva’lejetike sventa
ak’mantaletike. Mi oy k’us
no’ox j-ak’amantal ta sven
stsutses li k’u sjalil xokol ji
chich’ paselbatele xchi’uk
xchi’uk li yantik j-ak’manta
yabtelik, k’usi kajal ta sbai
skotolal xchi’uk li buch’utik
kuxlejetik, buch’u sk’an kolt
k’ux-elan yaloj ye li bank
Mejiko.
Li buch’u kajal ta sba skot
mantaletik (Cámara de D
� �
etik li’i. Li yi’beltak jvu’el sk’elel chapbil lo
buch’utik buch’u yabtelanel ta st’ujel j-abt
e kajal ta sba, stukik no’ox chi’uk k’ustik
h’utik ch-och xchi’uk chlok’ ta abtel ta sna
ntal st’ujel jvu’eletik xchi’uk chich’ ch’unel ja
omone, ja’ la chalba k’usba ta pasel batel a
ol jnaklometik. Li yi’bel jchabivanej st’ujel jva
yu’un sk’elbeel xkuxlejal jnaklometik ta sjun
ta yorail st’ujel li jvalejetike li jnaklometike.
ntale vakib ja’bil chjalij jkoj no’ox xu’ xic
jva’lejetik (Consejeros Electorales) vakib
xol ta skojol skojol, mu xu’ xich’ t’ujel yanve
ke ta xich’ik t’ujel ta yeik j-abteletik te’oyik
antaletik (Cámara de Diputados), tsosme
a ak’u xich’ik jak’beel skotol jnaklometik
si chopol la spas li bankilal j-ak’mantale o
nta st’ujel jvalejetik, li k’exolile ta me xich
kom li yabtel jva’leje. Li tsatsal mantale ta
k’usba chanavbatel. Li bankilal jva’lej j-
aletik ta sventa st’ujel jva’lejetik, mu me
k, ja’no’ox li buch’utik va’anbilik sk’elel j-ak
k chabtelanik xchanubtasel ech’el sventa p
tael, mu’yuk tojbil. Li stojolik k’uyepal chich
ilal ta skotol yu’unik jchapanvenejetik ta
tol spasel j-abteletike ja’ t’ulbil ta olon sna
iputados) jech k’ucha’al xk’otem ta t’ujel
�
��
o’iletik xchi’uk
teletik. Buch’u
tspasik batel,
il jvalejetik. Li
a’ me jech xu’
abtel xchi’uk li
a’lejetike ta me
nlej Mejiko. Li
ch’ t’ujel. Li j-
ja’vil chjalij ta
elta. Ja’ ti k’ux-
k ta olon snail
ye chak’ik ti
li sva’anel j-
o mi buch’uuk
’ t’ujel sventa
xak’ li k’usba
-ak’mantale y
xu’ oyuk yan
k’mantaletik ta
p’ijilaletik, talel
h’ike ko’olme li
sjunul yosilal
ail jk’el tsatsal
li xchi’bal ta
�
�
yoxibal skoj li chi’el naklom
komontak (stekeltak) sven
jkomen ta pasel k’usba chc
ta sba ti j-abtelalej chi’uk xu
Te la chkom sts’i’btael li sk
ak’ mantal ta komon chi’u
stuk’ulanel ta slumal yosila
teklumetik.
Li sts’i’bajom jvu’el sk’elel
skotolik ja’ li k’usi chal sban
Li tsatsalmantale ja’ me c
sventa jva’lej ta skotol j-ak’m
sk’elel ech’el ta skotol jva’le
ta snail st’ujobil jvu’eletik;
ak’mantal sventa st’ujovil jv
xu’ smak, li xchi’bal ja’bil ch
ti mi yichi’k t’ujeleuk k’alaluk
Li j-ak’ mantal ta yipal jvu’
sba jtunel jvu’el ti mi te ts
stsobubail j-abteletik. (Cám
Ja’a no’ox la chkom jun j-
chi’bal snail xchapanobil lo’
� �
metik teoyike ti bu chal ti k’opik ta snailta
nta xchanom vun ta o’lol, jech k’ucha’al
chak’ ta alel ti stsatsal mantale. Ta la xjali’ va
u’laj spas chchat’ujel ta koj no’ox.
k’elel chi’uk xchapanel vun j-abteletik ta ka
uk sk’elba k’usba ch-bat j-abtel ta pasel
al Mejiko bu xchajanbatel smuk’ul yich’el ta
chap lo’iletik ta la xich t’ujel ta jayvo’ j-ak
nkilalik ta abtel.
chal ti k’ustik chk’anbat sventa xu’ xkom
mantaletik, li j-ak’mantaletik ta sventa st’ujo
ejetik xchi’uk li jts’ibajom yu’un jvu’el sk’ele
; buch’utik abtejemik ta j-ak’mantal sven
vu’eletik xchi’uk jts’ibajom jvu’el sk’elel jcha
htal skolele, kajal ta sba yipal abtelal ta skot
k ji yich’ va’anel li jvu’eletike.
el sk’elel jchap lo’iletik ta xich’ik ak’el ta ju
sakal sbi sk’elbeel xkuxlejak jnaklometik ta
mara)
-ak’mantal ta juju tsop j-abteletik ta xich’ y
’iletik. (Camára del Congreso de la Unión)
�
���
ak jvu’eletik ta
l stalel chi’uk
akib jabil kajal
abilto ja’ yu’un
yu’unme k’an
a muk’ sjunlej
k’mantaletik ta
ta j-ak’mantal
obil jvu’eletik, li
l jchap lo’iletik
ta bankilal, j-
ap lo’iletik mu
tol jnaklometik
u tsop kajal ta
a junukal snail
yojtakinobil ta
�
�
Li snail st’ujovil jvu’eletik ka
ch-ak’bat li tsatsal mantal
xchanubtasel jnaklometik,
xchi’uk li bai’ik ta jutsoptik
st’ujel jvu’eletik, bu tslok’es
tsk’elik li t’ujik li jvu’eletike,
ti tsatsal mantale, yak’el
yojtakinobiltak ti k’aluk chi
tsatsal mantal (Diputados
abtel ta stsoblej sjunlej yos
ech’el li st’ujel j-abtele xc
tstsobbailik ta ju koj ta sk
mantale.
Li jak’ stsatsal k’opetik ta sk
te la kajal ta sba jun yibe
Federal Electoral), xu’ sk’e
ta jayvo’ik no’ox yu’un j-ak’
tslekub ta sbatel smelol
yabtelanelbatel sventa sk’e
ta sjunlej. Ta xch’unel bat
smakel li chopol tspasik ti
svunal tak’in, xchi’uk sk’ele
Li yi’beltak j-abteletik ja’ m
batel ta skoj tsatsal k’opeti
xu’me tstsalik ti smakobile j
� �
ajalme lek ta sba xchi’uk tey no’ox chk’ot, x
le, li abteletik k’usba stak’ sa’elbatel sko
ta sjunlej st’ujel jvu’el j-abteletik, li yich
e xchi’uk sk’el xkuxlej jnaklometike, li bu s
sik yabtelanel sventa st’ujel jvu’eletik, smelts
li chibamtakin bu tsk’elik li st’ujel jvu’ele jec
ta ilel ti k’usi ja’ melele xchi’uk ti k’u
ch’ t’ujel ti jvu’eletik jk’el tsatsal mantaletik
y Senadores), li chinamtak’in sveanta st’u
silal Mejiko ta ju jun snail jt’ujvanej ja’ jech’
chi’uk sjakbeel snopbenal sventa st’ujel
otol yi’veltak chpukijbatel jech k’uccha’al y
k’elbeel xkuxlejal jnaklometik ta sjunlej yosil
eltak j-ak’mantaletik ta snail st’ujobil jvu’e
lsba stukik spaselbatel, li buch’u kajal ta sb
mantal ja’ ti k’usba ta xal bankilal j-abtel. Li
l xchi’uk yabtelanel batel ta yi’bele, je
elel k’usi mu’yuk lek chk’ot ta pasel yu’unik
tel li k’ustik xchapanoj batel ta yi’beltak a
k’ustik oy ta snail tak’in, ojtakinbiluk lek sv
lbatel.
me sjamelbatel sventa ti jvu’eletik xu’uk y
ik ta sventa xkuxlej jnaklometik ta sjunlej y
jech k’ucha’l ti xch’akalul ba’i mantale.
�
��
xchi’uk li k’usi
ltaobil xchi’uk
h’elik ta muk’
stsakobil sbiik
sanel k’u sjalil
ch k’usba chal
usi chak’ jun
k xchi’uk jpas
ujel bankilal j-
k’usba sk’elel
j-abteletik. Li
yaloj li tsatsal
al banamiletik
eletik (Instituto
bae t’ujbilikme
tsatsalmantal
ech k’ucha’al
k li j-ak’mantal
abtel mu’yukla
venta chak’be
yu’unik spasel
yosilal Mejikoe
�
�
Li snail st’ujel jvu’eletik (I
tstsaksba slo’ilik j-abteletik
jech tsk’anik, li jmoj tsopol j
ti k’usi chal li jchap lo’iletike
VI.Sventa stuk’ulanel li sli
k’usi chk’ot ta pasel xchi’uk
sk’el beel batel smelol mi
mantale. Li k’usba yabtela
st’ujel jvu’eletuke xchi’uk t
xkuxlejal jnaklometike sven
xchi’uk ti bu tstsobsbaik ba
k’op.
Ta sventa st’ujobil jvu’ele
mu’yukme ta xich’ spajese
abtele.
Xchi’il sbaik ta abtel jtune
Chib yoxvinik mantal (Art
I.Xchi’il sbaik ta abtel jtunel
II.Li balumil joybilta jo’etik,
buy chch’i bik’tal chonetik ta
III.Li sbalumilal joybil ta jo’
na’betik (oceano pacífico);
� �
nstituto Federal Electoral) ta me xch’unb
k ti spasbatel yu’unike ta sjunlej yosilal Me
j-abteletike spaselbatel jt’ujvanejetike bu no
e.
kebal muk’ta mantaletik xchi’uk lekuk tsm
k smeltsaj ech’el li st’ujel jvu’eletik, ta me x
oy k’usi chopol tspasike jech ti k’usi chal t
aneltalel ta xak’be snelesobil li yantik spa
tstuk’ulanbatel ti xchabielik yich’elik ta m
nta ak’ume t’ujvanikuk li jnaklometike, ak’o
atel, ti bu chal li valunlajuneb mantal li’ ta m
etik ti mu xak’ k’usi stak’ smak, li muk’t
el sventa smeltsanobil ti k’usi chcha’yich
XChibal xch’akalul abtel el jvu’el ta ju sep balamil chi’uk ta sjunlej yos
t. 42). Li sjunlej yosilal Mejikoe chich’ ta muk
jvu’el ta ju sep balamil;
tey tsakale’uk li pojol tonetik ta yut uk’um x
a tsa’kinobil na’betik;
’etik ta Guadalupe ch’iuk ta Revillagigedo
�
��
batel li k’usba
ejikoe ti mi ja’
opol no’oxe, ja’
meltsaj batel li
xich’ ak’elbatel
ti muk’ tsatsal
asobil batel ti
uk’ sk’el beel
yich’ikuk t’ujel
muk’ta mantal
ta mantaletik,
k’elel batel ti
silal Mejiko.
k’:
xchi’uk li ji’etik
te oy ta sme’
�
�
IV.K’u smuk’ul smakoj li k
balumil joybil ta jo’etik, ji’et
uk’um.
V.Li jo’etik ta jmuk’ta navet
yich’el ta muk’ ta yantik nam
VI.Li k’u smuk’ul smakoj li
k’usba yaloj li ich’el ta muk’
Oxib yoxvinik mantal (Arbanamiletike ja’ik: Aguasca
Coahuila, Colima, Chiapas
Jalisco, Méjiko, Michoacá
Querétaro, Quintana Roo, S
Tlaxcala, Veracruz, Yucat
Federal.)
XChanib yoxvinik mantal ja’ yabil snail li stsatsal y
Mejiko.
Ja’ me jech tstsakbatel li k
chjelav batel ta yan lum li jt
slumal Mejiko ja’ ti buy sts
jva’lejetik ta komon.
Jo’ob yoxvinik mantal (Arli sjamlej yosilal xchi’uk st
no’oxla mi mu’yuk x-ayan k
� �
’ustik oy ta yut na’betik, xchi’uk ta xchak
tik buy chch’i bik’tal chonetik, xchi’uk pojol
tike k’u smuk’ul smakoj li yosilal Mejikoe ja
mal balumil xchi’uk li k’ustik oy ta yut na’beti
yosilal Mejikoe, chi’uk k’usi chjelbatel ta
ta namal balumil.
rt. 43) Li xchi’il sbaik ta abtel jtunel jvu’elet
alientes, Baja California, Bajacalifornia Su
s, Chihuahua, Durango, Guanajuato, Guer
án, Morelos, Nayarit, Nuevo León, Oax
San Luis Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco
tán, Zacatecas, chi’uk jun o’lol yosilal M
(Art. 44). Li smuk’ta teklumal Mejikoe ja’ li
yipal stsobobail j-abteletik xchi’uk li o’lol
’u smuk’ul smakoj li yosilal Mejiko oy yu’un
tunel jvu’el ta sjunlej yosilal Mejikoe te me
sa’kalul chi’uk sjamlej buy ch-ak’bat li sna
rt. 45). Li jusep lumetik ta yosilal Mejiko, ch
tsa’kalil yosilal Mejikoe li k’uyepal oy yu’u
k’opetik ta sventa li’i.
�
��
yut na’vetik li
tonetik ta yut
a’ te yaloj ti oy
ik;
pasel ja’ jech
tik ja’ li ju sep
ur Campeche,
rrero, Hidalgo,
xaca, Puebla,
o, Tamaulipas,
Mejiko (Distrito
o’lol Mejikoe,
sjunlej yosilal
n ta abi-e ti mi
chich’ t’ujel ta
il stsobumbail
hcha’biik batel
unik avi-e, ja’
�
�
Svakibal yoxvinik mantastukik, k’usba tstsaksba slo
Mu’yuk ta xich’ paselba mi
Skoj mu stsaksba slo’ilik
stsobumbailik jtunel jvu’el
jechme tspas ti k’usi yaloj
komon chapbil muk’ta mant
Li xcha’ chapel yu’un jtune
xchi’uk mu xa stak’ tijel. Li s
me xojtakin sjak’el ech’el
sventa sk’elel k’usi k’opal xj
Svukub yoxvinik mantal yosilal xchi’uk sts’akalultak
Vaxakib yoxvinik mantal (chonetik xchi’uk pojol tone
Mjiko, ti yi’etik xchi’uk poj
k’uyepal smakoj ta yosilal M
(Gobierno de la Federación
stukik ti jusep lumetik.
akalul (TITULO TERCERO
� �
l (Art. 46). Li yich’el ta muk’ jyeklumetike
o’ilik chi’uk yantik j-abteletik, buy k’alal tsa’
mu xak’ye ta ak’ol snail stsobumbailik jtune
k, buch’uuk no’ox j-abteletik yu’un li t
etik, xu’ xk’ot li jnaklometik ta xchapane
j li vaklajuneb xcha’vinik mantal, ta sbalu
tal k’op.
el jvu’el ta sventa sk’elel k’opetik jech xa
snail smuk’ul chapanobil k’op ta sjunul yosil
ta sventa komon chapbil k’op, ta xak’be e
ju’ ta ak’ol snail stsobumbailik jtunel jvu’elet
(Art. 47) Li jsep lum Nayarit ta me xich’
k’uyepal smakoj ta avi ti yosil Tepik.
(Art. 48). li balumil joybil ta vo’etik, yi’etik b
tik te’oy ta yosilal mejiko, k’u smuk’ul sma
jol tonetikta yut nab, li nab ta jusep lum
Mejiko, ja’ yich’oj ta muk’ ti Jvu’el ta sjunul
n), ti balumil joybil ta vo’e ja’ no’ox mi tsk’e
)
�
��
e xu’ xchapan
kinobil yosilik;
l jvueletik .
a ak’ol snail
el ti sk’opike,
nkojal lo’il, ta
me chkom-o
lal Mejikoe xu’
ech’el svunal,
tik.
ti k’u sjamlej
uy xch’i bik’tal
akoj nabetik ta
etik, ti vo’etik
yosilal Mejiko
elbeik smelolal
�
�
Baluneb yoxvinik mantaxch’akalch’ak chabtelanik
lo’iletik (poder ejecutivo) xc
Mu xu’ stsobsbaik chib oxi
tik’el jchaploiletik ta jun jch’
jk’el chapbil lo’iletik ta sna
mantal. Ti mi k’usi oy k’usi
svakvinik mantal, ta me xich
Lajuneb yoxvinik (Art. 50)ta snail jtsobubailetik ta k
abteletike jun ta sventa jv
jtunel jvu’eletik. (Cámara de
Ta st’ujel xchi’uk x
Buluchib yox vinik mantmantaletik (Cámara de D
yosilal Mejiko, t’ujbilik ta
xk’exol.
� �
Slikeb abtel Xch’akalultak jvu’eletik
l (Art. 49). Ti smuk’ul yipal jvu’eletik ta
jvu’el jchap lo’iletik (Legislativos), jvu’el s
chi’uk jvu’el jtunesej mantal (poder judicial).
ib velta ti jvu’elitik ta jujuntal o mi ta epic,
’iel jk’opojel ja’ no’ox mi k’usi tsots chk’ot ta
ail jvu’eletik jech k’ucha’al chal balunlajun
yan, ja’ no’ox k’usi chal ti xchi’bal xcha’ka
h’ ak’beel lek smelolal sventa xchapel batel
XChibal xch’akalul jvu’el jchap lo’iletik
). Li jvu’el jchap lo’iletik ta sjunlej yosilal Me
komon, ta me xch’ak sba ta chib ti sna
va’lej yu’un jteklumetik xchi’uk jun bankilal
e Diputados y otra de Senadores)
Jkoj abtel xchapanel ech’el snail stsobubailik j-abt
tal (Art. 51) Li ta olon snail stsobombaili
iputados) ta me xchapsbaik jujun j-abtele
ox-ox ja’bil. Ta jujun jvalejetike, ta me x
�
��
yosilal Mejiko
sk’elel chapbil
mi ja’uk stak’
a pasel sventa
neb xcha’vinik
lul ta buluchib
lo’iletike.
ejiko xich’ ak’el
ail tsobubail j-
l j-abtel yu’un
eletik
ik jk’el tsatsal
etik ta sjunlej
xich’ t’ujel jun
�
�
Lajcheb yoxvinik mantalmantaletik (Cámara de Di
mantaletik yu’un jteklumetik
ta jnaklometike, t’ujbil ta ju
chich’ t’ujel lajun vinik jk’el
k’ux-elan chak’ sk’op li jv
lum(sistema de listas region
Oxlajuneb yox vinik manjva’anvanejetik ja’ me jech
sjunul lum ja’ ti butik k’elbil
jsep lum skotol jteklumetik
sjunul jteklum, mu me stak
no’ox li jk’el tsatsal mantale
Sventa st’ujel lajunvinik jk
xchi’uk li bu tsakal sbiik ta
ta sjunlej yosilal Mejiko. Li t
jvu’eletik ta yosilal Mjiko.
Chan lajuneb yox vinikdiputados) ja’ ti jayvo’ staik
chal tsatsal mantal:
I.Ti jvok’ jk’el kuxlejal, k’ala
ja’ me ti buch’u jelav yepal
buch’u ep lok’ sviniktak ta l
uninominales);
� �
l (Art. 52). Li ta olon snail stsobombaili
iputados) xchapoj me sbaik ta jo’lajunvini
k ( 300 diputados) ja’ me chkom ti buch’u e
uju tsop lumetik ja’ no’oxla xu’ xkom jkoj y
tsatsal mantaletik (200 diputados) ta me xic
va’anvanejetike, ja’ me jech stsk’elik ti sb
nales), t’ujbilik ta cha’chakoj.
ntal (Art. 53). Li K’uyepal smakoj yosilal l
h chk’ot li k’uyepal chich’ vok’el ta skotol j
like. Li spukijel snail jva’anvanejetik te tsak
k ta yich’ pasel ti k’usba slajem ech’emik jt
k’ xba xilbajin jch’iel jk’opojeletik ta jsep lum
etike mi ja’ epike.
’el tsatsal mantaletik ja’ ti k’ux-elan sliklej
jsep lum, ta me xich’ ak’el vo’ob xch’akalu
tsatsal mantale ja’me ta sk’elel ech’el li k’uy
k (Art. 54) Li st’ujel lajun vinik jtunel jv
va’anel ta jujun lum, ich’ bilikxa me ta muk
aluk xu’ stsak sbi ta jvok’ jchi’el kuxlej (lista
svinik buch’utik stsalbaik (Candidatos a Di
ajun vinik ta vok’ (Distritos) ta jujuntal (doci
�
��
k jk’el tsatsal
k jk’el tsatsal
ep yichoj t’ujel
yabtel, xchi’uk
ch’ik t’ujel ja’ ti
biik ta sjunlej
i jo’lajun vinik
jnaklometik ta
k sbaik xchi’uk
tsak biiletik ta
m ti mi cha’vo’
j jt’ujvanejetik
ul jt’ujvanejetik
yepal smakoj li
vu’eletik (200
jech k’ucha’al
as regionales),
iputados) ja’ ti
entos distritos
�
�
II.Skotol jk’el kuxlejetike ja’
nabil jayib tsakal sbi-ik ta jv
ak’beel yabtelik k’ucha’al ju
III. Ti jk’el jkuxlejetike buch
sk’elbe batel smelolal ti sv
jvu’el sk’elel jch’ieletik, xu
sk’elel jteklum, ja’ ti k’uye
jkuxlejetik ta jsep lum ja’ m
ti yabtelike sk’an me k’elel l
IV.Mu jtsopuk jk’el jch’iel
jvu’eletik ta sliklejal.
V.Mu xu’ xk’ot ta pasel, jtso
ya jvu’eltak (Diputados) jts
k’alaluk yich’ik t’ujel tey ta s
ta sjunlej slumal Mejiko. T
sk’ele jch’iel jkuxlej, ti mi ji s
albil smelolal tey ta tsobum
ta slumal Mejiko (nacional)
VI.Ti k’ux elan albil smelo
buch’utik va’al chkom ja t
cholbiluk smelolal ta xch’ak
jch’iel jkuxlej ja’me ti ich’bil
k’uyepal taatik ta t’ujel ta
tsatsal mantale ja’ me ta sp
abtelal k’usi ta skoje.
Vo’olajuneb yoxvinik. (Amantale tame sk’an svunalt
� �
’to mi sta ti chib (%) ta stekel buch’utik xt’u
vok’ jnaklometik buch’utik komik ta olon jutu
un jtunel jvu’eletik sk’elel jteklum;
h’utik xch’un li k’uyelan albilxa li’ ta ak’ole,
vunal kuyepal lok’ sviniktak yu’un stao ya
’me xich’ ak’beel yabtelik k’ucha’al jun jt
epal lok’ svinik ta sjunlej yosilal Mejikko,
me ti buch’u ep sta svinik ta stekelalik. K’ala
lek ta skajalkajal ti buch’u va’anbile.
l kuxlej xu’ (Partidos Políticos) xjelav ta
op jk’el ch’iel kuxlej (un partido político) xu
op jk’el jch’iel jkuxlej ja’uk no’ox k’uyelan lo
stsobobailik (Cámara) jelavuk jutuk ta vakib
i li’ k’usi yich’ alele mu’yukme ta yich’ tune
spas kanal ta jchop o cha’ chopuk, ja’ to mi
mbail (Cámara) yelabuk yepal ta stekelal ti k’
yich’ ak’el ta ilel ti jelavuk ta vaxakib (%); xc
olal teyta xch’akalul (fracción III, IV Y V
ti buytik tey tijilik talel ta abtel yu’un jk’el
kalul ( fracción IV o V) tsakbilukme ta venta
ik xata muk’ tey ta jujun buch’utik va’ajtik c
sjunul slumal Mejiko jech k’ucha’al yaloj
pasbe smelolal k’uyelan xu’ x-abtejbatel xc
Art. 55) Buch’u tsk’an tspas jtunel jvu’ela
tak k’ucha’al li’i ta pek’ele:
�
��
ujvanik xchi’uk
uk, xu’me xich’
stuk xa no’ox
abtel k’ucha’al
unel jvu’eletik
ti jayvo’ jk’el
luk staik batel
a jo’lajunvinik
’ oyuk jayibuk
ok’ ta skotolal
(%) li st’ujelal
esel tas venta
sta ti k’uyepal
’uyepal t’ujatik
chi’uk
) ta kajale, ti
l jch’iel kuxlej
a ti yantik jk’el
chkomike, ja’ ti
j ta slajeb. Ti
chi’uk xlekub ti
al jk’el tsatsal
�
�
I.Li’ na kaluk ta Mejikoe, li’ v
II.K’alauk mi yich’ik t’ujele o
III.Teyuk nakaluk buy tsk’
k’alaluk chich’ t’ujel.
K’alaluk ta st’sak sbi svent
mantal (Candidato a Diput
smuk’ul smakoje, o mi nopo
yorail chich’ t’ujele;
Ti bu nakale mume xch’ay t
Mu’ yu’uk me kabteltik sk’a
xu’ oyuk yabtel ta almantal
IV.Mu’yuk me yabtel sk’an
mantal stuk, mi ja’uk k’uch
lum, mi ja’uk jun almantal t
no’ox mi la jyikta yabtel oxib
V.Mu oyuk yabtel sk’an k’u
Nación) mi ja’uk (Magistrad
slumal mejiko, mi ja’uk j-ich
jvu’el.
Mi ja’uk ti bankilal jchapanv
la Nación), ta jsep lum ta
jts’ibajom yu’un jvu’el, mi
t’ujobile, ja’ no’ox mi la yik
t’ujele.
� �
vok’emuke, ja’ xu’ spas batel.
oyuk jun xcha’ vinik sjavilal ta sk’ak’alil t’ujele
an t’ujele o mi nopol tey nakal vakib u
ta tey ta snail t’ujombail sventa spas jvu’el
tado), sk’anme te slumal li jvu’el ti buyta x
ol xil ta nakle teyukxa oy vakib u sjalil snak
ta skoj ti jpas abtel sventa stekel jnalumetik
an ta mayol sventa yosilal mejiko (Ejercito
yu’un mayol ti bu chich’ t’ujele, mi sk’anto’x
n k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal mu sta
ha’al muk’ul abtel (Secretario o Sub Secr
ta jts’op abtelal yich’obil ta muk’ sjunul yos
b u sk’anto’ox k’alaluk ta xtae ta t’ujel.
ucha’al (Ministro) tey ta (Suprema Corte de
do), mi ja’uk jts’ibajom ta snail st’ujel jvu’e
h’ lo’il yu’un jvu’el o j-ich’ lo’il yu’un ta snail
vanej (no ser ministro de la Suprema Corte
a snailal st’ujel jvu’el ta sjunul slumal Me
ja’auk jvu’el yu’un xchi’uk no’oxtok j-abte
ktaikxa ti yabtelik, oxib u sk’anto’ox k’alalu
�
�
e.
sjalil te nakal
al jk’el tsatsal
xich’ t’ujele k’u
kle k’alaluk sta
.
Federal), mu
x oxib u sjalil.
ak’ spasba ta
retario) ta sep
silal Mejiko, ja’
Justicia de la
eletik ta sjunul
st’ujobil jtunel
de Justicia de
ejiko, mi ja’uk
el yu’un snail
uk sta yorail ti
�
�
Li Jvu’eletik ta jusep lume
jvu’eletik ta yo’lolil yosilala
lum buy sk’anik t’ujel ti k’u
yabtelike.
Li bankilal ta ju’ chop abte
Gobierno de los Estados),
jk’op ta sjunul yosilal Mejik
jtunel vu’el ta jteklumetik xc
no’ox li’ ta o’lol yosilal Me
mu’yuk slok’ ta jyabtele sk’a
VI.Mu me xu’ xkom ta abte
xchi’uk
VII.Mu me xu’ xich’ t’uje
balunlajuneb yox vinik man
Vakib xchan vinik manta(senadores) chapalik vaxa
xchi’uk o’lol yosilal Mejiko,
ja’ ti buch’u jutuk tsalbil kom
stsak sbiik ta vun ti buch’u
mantaletik ti buch’u tey tijil
kajal ta sba ti vo’k k’el chi’
yepal t’ujelal buyuk no’ox ju
Ti lajcheb xcha’ vinik skom
svinikike, chich’ k’elbeel s
Mejiko. Ti tsastal mantale ja
� �
etik (Gobernadores) xchi’uk ti buch’u yich
Mejiko (Distrito Federal) mu stak’ xich’ik
sjalil oy ta sbaik ti jvu’elaletike, ak’o mi xikt
el yu’un tunel vu’el ta ju’sep lumetik(los S
,xchi’uk ta o’lol yosilal Mejiko, (Magistrado
ko o ta sep lum o ta o’lol yosilal Mejiko, ja’
chi’uk buch’u tsots yabtelik sk’elbe’el xkuxlej
ejiko, mume xu’ xich’ik t’ujel k’alaluk tikilik
anto’os lajuneb yo’ vinik k’ak’al k’alaluk sk’a
el ti bankilal jchapanvanej (Ministro) ta jun
el k’alaluk yakal ta kux o’onton jech k
tal.
l (Art. 56). Ta snail stsobonbailik jpas tsat
akib svuk vinik jvu’eletik, jech k’ucha’al,
cha’ vo’ chich’ t’ujel ja’ ti buch’u ep stao svi
mele. Jech k’ucha’ali’i, ti jk’el ch’iel kuxlejale
kuch yu’une xchi’uk ti buch’u tey tijil talele.
ta patile ja’ me ta xich’ akbel ta sk’ob li jva
el jkuxle jech no’oxtok, ak’o mi stao ta ma
unuk lum.
menal jvu’eletik jech me ta xich’ik’ t’ujel ja’
svunal ti k’uyepal lok’ svinikike tsobil ta
a’ me ta xak’be xchapanoboil xchi’uk meltsa
�
�
h’oj ta muk’ ti
t’ujel ta jusep
taik ta j-ech’ ti
ecretarios del
os), jchapanej
jech k’ucha’al
jal jlumaltik ja’
ta abtele, mi
anto’ox t’ujele.
jch’unel k’op,
k’ucha’al chal
sal mantaletik
ta ju’sep lum
niktake ti june
etike sk’an me
Li jpas tsatsal
alejetik buch’u
akel xch’akojal
ti k’uyepal oy
sjunlej yosilal
anel ta skoj li’i.
�
�
Ti snail stsobonbailik spas
ach’ub skotolik ta vakvak ja
Vuklajuneb yox vinik (Arsuplente) ta me xich’ t’ujel j
Vaxaklajunub yox vinik mtsastal mantal ja’ me jech y
mantale (Diputado), ja’ no’
k’alaluk xk’ot sk’ak’alil t’ujel
Balunlajuneb yox vinik mmantaletik tey stsobombail
sventa xcha’ ochik ta ach’.
Ti jpas tsatsal mantal xch
k’exolin (suplentes) xu’ me
yu’unike, ja’ no’ox mi mu’
tsatsal mantale mi ja’ yu’un
ach’ j-abtele.
Yox vinik mantal (Art. 60vinik ta koj li’ ta komon
mantaletike, ja’ chal ye ti jtu
jpas tsatsal mantal ta jujut
slumal Mejiko; tame stsakb
ta me xak’beik ti yabtel yu’u
talel t’ujele jech k’ucha’al
chapbil muk’ta mantal k’op
� �
s tsastal mantale (la Cámara de Senador
a’vil.
rt. 57) Ta jujun jvu’el jpas tsatsal mantal (c
unuk xchi’il.
mantal (Art. 58). Ti buch’u sk’an spas jvu’e
yelan svunal k’ucha’al buch’u spas jvu’elal
’ox jelel ti sja’vilalik, oyukme vo’ob xcha’ v
e.
mantal (Art. 59). Ti jpas tsatsal mantal xchi’u
ik (Congreo de la Unión) mu me xu’ xcha’
hi’uk jk’el tsatsal mantaletike ti xchi’ilik ta
e xich’ik t’ujel k’alaluk mi och ti jtsop j-ab
yuk ji spasik abtel; ati jpas tsatsal manta
nike mu me xu’ xich’ik t’ujel ta k’exolil k’alalu
) ti k’ux-elan tsobol abtel yich’ pasel te tsa
chapbil muk’ta mantal, ja’ ti kux-elan c
uneluk li k’uyelan yich’ik t’ujel ti jk’el tsatsal m
tsop ti bu yich’ik talel t’ujele xchi’uk ta jus
be svunal ti buch’utik va’alik to’ox timi ja’ ep
un jpas tsatsal mantal ta sliklej (Senadores
tey tsakal ta vaklajuneb yox vinik manta
e xchi’uk ta tsatsal mantal. Jech no’ox tok,
�
��
res) ta me x-
cada Senador
l yu’un spasel
ta jk’el tsatsal
vinik sja’vilalik
uk jk’el tsatsal
’ yixch’ik t’ujel
abtele xu’me
bteletike mi ja’
al xchi’uk jk’el
k mi och jtsop
akal ta jun yox
chal ti tsatsal
mantal xchi’uk
sep lumetik ta
p sta svinikike
) k’aluk yich’ik
l li’ ta komon
, ta xal ti oyuk
�
�
yipal ti buch’utik chkomik ta
k’ucha’al te tsakal ta chan
xchi’uk tsatsal mantal.
Ti smelolal sventa oyuk yip
sva’anel jk’el tsatsal manta
senadores) xu’me mu tsa
stunesl tsatsal manta yu’un
Ta snail tsobubailk buy chic
xu’ sk’el stuk li snail st’uje
xalik ta xcha’ yich’ k’elel ti
pasel buy tsobumbaile m
stojobil, svunaltak sventa s
k’elel li xchapanel sventa t’u
Jun xchan vinik mantal (Amume stak’ ilbanel ti k’usi
snop no’ox stukik.
Ti jvu’el ta jujun snail tsob
xchi’uk mume stak’ ilbajinel
Chib xchan vinik mantal mantaletik buch’u yu’unik t
spasik ta sjunlej yosilal M
skontsanik ti yabtelik teyta s
me xmakbat yabtelik, ja’ti m
� �
a jk’el tsatsal mantal (Diputados) ja’ ti k’uye
nlajuneb yox vinik li’ ta komom chapbil m
pal ti k’usi chich’ ak’el ta i’lele, ti yak’ beel sv
al o mi ja’ jpas tsatsal mantal (asignación d
kbiluk ta muk’ xk’ot ta muk’ta snail st’uje
n slumal mejiko, jech k’ucha’al yaloj tsatsal m
ch’ chapel batel k’usi ta xal li jtuch’ lo’il albi
l jvu’eletike, (tribunal), li jk’el ch’iel jkuxleja
stak’to jelel li xchapanel t’ujele. Li k’usi ch
muxa me stak’ chapanel. Li tsatsal manta
sk’elbatel xchi’uk sa’beel sk’oplal ta sventa
ujelal.
Art. 61) Ti jpas mantal tsatsal xchi’uk jk’el t
snopik o spasik ta yabtelike, xchi’uk mum
bonbail tame sk’elbik batel smelol ta skot
l ti snail tsobonbailike.
(Art. 62). Ti jk’el tsatsal mantaletik xchi’u
ti k’u sjalil spasik abtelal, mu xu’ k’usitik ya
Mejiko o mi ta jsep lumetik buy ta xich’ik
stsobonbailik (Cámara) k’ucha’al; mi ja’ jech
mi chjalij ti k’usi yan spasike. Ja’ no’ox jech
�
��
pal chtun jech
muk’ta mantal
vunal xchi’uk li
de diputados y
el jvu’eletik ta
mantal.
lxae, ja’ no’ox
al jlumaltik xu’
hopol ji k’ot ta
ale ta xak’be
a ta xcha’yich’
tsatsal mantal
me stak’ k’usi
tol no’ox stkik
uk jpas tsatsal
antik abtelal ta
tojel, mu xu’
h la spasike ta
chich’ tunesel
�
�
k’ucha’al jpas mantaletik xc
ja’ to k’alaluk oyikxa ta ya
yabtel spas tsatsal mantal x
Oxib xchan vinik mantal. ti lo’il timi mu’yuk chapanb
stekelik; li buch’utik chk’oti
tsatsal mantale xchi’uk oy
sbaike muxu’ xjelav lajune
tsobajele ta xich’ a’yel mu’y
abtele, jechto sjalil xu’ xk’o
Xchi’ukme xokool chkom
mantal teyta snail tsobomb
ach’ ti jpas tsatsal mantalet
tame sva’anbeik yajval: ti
mantal ta snail stsobomba
svinike, ti snail tsobonbaile
ja’li k’usi chal li jtuch’ lo’il ta
vinik mantal li’ ta komon ch
bu xokol yajval ta snail tso
tabil ta t’ujele, ja’ me ta sm
buch’u sa’ojxa ono’ox svin
xcholet chich’ tael ta ik’el
mantal; ti buch’u va’anbil
komel ta jch’iel kuxlej, mak
kuxlej xcholet me chbat k’
va’anel ti spas mantaletike;
xk’ot li k’uchaal ji yich’ va’a
k’usi chich’ tsakele tame xic
� �
chi’uk jk’el tsatsal mantaletik xchi’uk ti xch
abtelik. Li stojelal smul k’ucha’al li’e ja’ ti
xchi’uk jk’el tsatsal mantaletik.
(Art. 63). Ti snail tsobonbail (Cámaras) m
bil skotolik xchi’uk jujuntal, ja’to mi ech’ ta
k ta tsobajele sk’anme ja’-o chk’otik k’usi k
yme sujelal ak’o k’otikuk ta ts’obajel ti bu
eb xcha’ vinik k’ak’al, mi mu’yuk la xch’un
yuk ta sk’anik ti abtelel, ja’ chich’ik tael ta ik’
otik stok, mi mu’yuk ji k’otik xtoke, xokol ch
abtelal yu’un jk’el tsatsal mantal xchi’uk
bailik (Congreso de la Unió) ja’to k’otikuk k
tike mi ok’usi chk’otanuk ta pasel k’alal oyi
abtelal yu’un jk’el tsatsal mantal xchi’uk
ailik jpas tsatsal mantal (Diputados) ja’ ti b
e ta me xak’ ta a’yel ti stu’jelil mi mu’yuk k’u
a xchankojal xch’akalul (fracción IV) ta juk
hapbil muk’ta mantal k’op (Art. 77 de esta c
obonbail spasel tsatsal abtelel ja’ me ta s
makik li buch’u ko’ol lok’ svinivik eke, ja’ m
ik ja’ no’oxme xchi’ilik li jvok’ sk’elbeel xku
ta jusep lumetik, k’alaluk va’anbilikxa’ox
ji kom ta snail stsobonbail spasel tsatsal
kbil me chkom buch’utik xchi’ilno’ox sbaik jts
’uyelan tsakal ta sjunul slumal Mejiko, mi
; xchi’uk ti xokol abtel ta snail stsobonbailik
anel ti jtsop jk’el ch’iel kuxlej, ta sjunlej yosi
ch k’elel mi ta xcha’kojal no’ox komeme.
�
��
i’ilik ta abtele,
xch’ay sba ta
u stak’ sjamik
o’lol yepal ta
k’ak’alil yaloj li
uch’utik oy ta
nik ji k’otik ta
el ti xchi’ilik ta
kom ti abtele.
k jpas tsatsal
k’alal mi lik ta
k ta yabtelike,
k jpas tsatsal
buch’u ep lok’
usi k’op chlok’
lajuneb xchan
constitución); li
mak ti buch’u
e ta x-ochik ti
uxleja jlumaltik
ti jk’el tsatsal
mantal t’ujbil
sop jk’el ch’iel
lajxa yich’ich’
ja’ me jech ta
ilal Mejiko ja’ti
�
�
Stak’ ayel xtok li jk’el tsa
(Senadores) mi muyuk xk’o
mi mu’yuk yabinijok buch’u
ojtakinel ti li’e, ta me slok’e
ik’el ti xchi’ilik ta abtele.
Mi mu’yuk naklumetik ta x-
tik’ilik xata abtel, tame xich
xu’to me xjelab lajuneb xch
Ja’xa me kajal chkom ta
xabtejike, li buch’utik tu’jb
mu’yuk ji k’otik, jech no’o
vu’eletik, sventa x-och ta ab
Xchiukme ta xich’batel ta m
mu’yuk lek k’o ta pasele, li
tu’jbilikxa ta sventa k’el tsat
spasel li yabtelik li buch’utik
Chanib xchanvinik mantamantaletike mi mu’yuk xk’o
sk’an skolelik ta snail tso
sk’ak’alik mi oy mu’yuk k’ot
Jo’ob cha’ vinik mantal (slikle yual xchibal vinkil (m
� �
atsal mantale (Diputados) xchik’ li jpas ts
otik lajuneb k’akal snitoj sba, mi ja’uk oy s
u yich’oj ta muk’ ta snail tsobonbaile, ta me
esba ta abtel ja’ to me mi lik ta yan velta, ta
ochik ta abtel ta snail tsatsal mantal vun (C
hik’ tael ta ik’el ti xchi’ilik ta abtel sventa
’a vinik k’ak’al sjalil.
sbaik, tsakbilikxame ta tsatasl mi oy k’u
ilik jk’el tsatsal mantaletik o pas tsatsal m
ox mubu la yak’ik ta ayel ta snail stsobo
btel ti bu k’al albil ta slikeb li muk’ta tsatsal m
muk, mi mo’oje ta me xak’be smulilal li tsat
i jujutsop sk’elvel xkuxle yosilal Mejiko, li jt
tsal mantaletik o pas tsatsal mantaletik, mi m
k tujbilikxa ji komik ta abtel.
al (Art. 64). Li jk’el tsatal mantaletik xchi’uk
otik ta tsobajel, mi mu’yuk ayej k’usi skoj o
obombailik jtunel jvu’eletike, mu’yukxa ts
ik ta abtele
Art. 65). Li snail chapanobil lo’iletik ta me
mes de septiembre) ta jujun ja’vil sventa slo
�
��
atsal mantale
smelol xchi’iuk
e xich’ ak’el ta
abiluk no’ox ta
Cámara) o k’al
spas yabtelik,
si mu’yuk lek
mantaletik, mi
ombailik jtunel
mantal li’e.
tsal mantal mi
tunel jvu’eletik
mu’yu k’otik ta
k li jpas tsatsal
o mi mu’yuk la
akbil ta muk’
stsobsbaik ta
ok’esik li slikle
�
�
yabtelik ja’ jech no’oxtok t
slok’esikbe cha’kojal yabtel
Ta xcha’kojal abtelale li s
batel, komon sk’elbeel bate
k’usiukno’ox chk’ot ta pase
mantal.
Li jukoj tsobajel ta snail
chapanele jech k’ucha’al ts
Vakib xchanvik mantal (Ak’ustik sk’an k’elele tey alb
no’ox ta sjo’lajunebal yual m
vu’el ta yosilal Mejiko (pres
to’ox yoraile tey yaloj ta ox
xcha’vinik yaul mux (mes d
ta lajuneb xcha’vinik yual o’
Li xchi’bal snail stsobomba
snelesik li yabtelik k’alaluk
ta slumal Mejikoe (presiden
Jukub xchavinik mantaljuno’ox snail stsobombailik
chich’ chapanel ja’ no’ox sv
ta ik’el mi ja’ sventaik li k
xabtelanik li k’usi o li k’ustik
li k’usi chich’ pasele.
� �
ta slik’eb yual sisak (mes de febrero) ta
ik.
anail xchapanobil lo’iletike ja’ me kajal ta
el smelol xchi’uk stu’jel jvu’eletik li’ ta slikle
el xchi’uk xchapanel batel jech k’ucha’al tsa
xchapanobil lo’iletike ja’me sk’elbatel ti
akal skotol li’ ta tsatsal mantal.
Art. 66). ta jukoj tsobajele ta me xjalij k’usb
bil ta kajal. Li sliklej tsobojele mu me xu’
mux (mes de diciembre) ta jujun sja’bilal, ja’
sidente de la república) mi la slikes yabtel
xib yo’vinik mantal, mi ja’ jeche chjalijto bat
iciembre) ta sja’bilal. Ta xcha’kojal tsobajele
’lalti’ (mes de abril) ta sja’bilal.
ailik jtunel jvu’eletik mi mu’yuk bu stsak sba
sk’an to’ox ti k’usjalil ak’bile, ja’ ta xchapan
nte de la república).
(Art. 67) li snail chapanobil lo’iletik (co
jtunel jvu’eletik ta spasel tsatsal mantal, k’a
venta stuk, ta xcha’ tsobsbaik k’alal ta juko
k’usi sk’an chapanele; ta xcha’ tsopolike ja
k yojtakinojike, ja’me jech ta xich’ pukijesel t
�
��
jujun ja’vil ta
a sba xchanel
tsatsal manta
akal ta tsatsal
k’usitik sk’an
ba xchapaj-o li
xjalij batel ja’
’ no’ox li jtunel
k’alaluk sk’an
tel ta buluchib
e muxu’ xjelav
slo’ilik sventa
n li jtunel jvu’el
ongreso) o mi
alaluk oy k’usi
oj chich’ik tael
a’ no’oxme ta
ta svinajesobil
�
�
Vaxakib xchanvinik mant(las dos Cámaras). Juno’ox
tsla’banik sba’ik xcha’chop
ak’bil tstsobumbailik xcha
jujuntale, jelelme sk’ak’alil
(ejecutivo) ja’me tsk’el ti j
xcha’chopalik. Mu’yuk junu
spajes yabtelik mi jelav ta
jtsop jtunel jvu’eletike.
Balunlajuneb xchan vinkpasel ta slikeb ja’vile ja’me
jvu’el ta sjunlej slumal me
ja’vile, ja’ta xchol batel ste
stekel ti k’usitik yabtelanoj t
sjunul slumal Mejiko, ja’ ti k
mi ta jchop no’ox tsobom
comisión permanente) tame
Ta jujutsop tsobajele tame
xu’me sk’an sutel sventa t
xchi’in ta lo’il ti buch’utik y
sjunul slumal Mejiko xchi’
buch’utik ta xalan slo’ilik k’u
komon chapbil lo’il k’op y
chich’ tunesel ti k’usitik chic
Lajuneb xchan vinik matsobombail ja chich’ ch’unb
� �
tal (Art. 68). Xchi’bal snail stsobombailik j
xme yavil oyikuk muxu’ xjelavik ta yan yav
palik li sjelel yavilike xchi’uk k’u sjalil tsk’e
a’tsopolik. Mi stsaksba slo’ilik k’alaluk ts
k’usi ora xu’ sjel ti yavilike, li jvu’el sk’e
jeleluk bu chbatik ta juchop, ta st’uj buch
uk snail stsobumbailik jtunel jvu’eletik (Cá
a oxib k’ak’al, mi mu’yuk yojtakinoj omi mu
k mantal (Art. 69). Ta xcholbeel smelol lo
e ta xalbe smelol ti snail tsobonbailik tey ta
ejiko ta me sts’iba ta vun slo’ilal ti k’usi sp
ekel ti k’usi spasojan ta sjunul slumal Mejik
ta jujusep lum xchi’uk ichbiluk ta muk’ ti k’u
k’uyelan ko’t xchapanel tey ta (Congreso d
mbail, ti buch’u yich’oj ta muk’ li’e (el pre
e xak’ta a’yel ti k’usi smelol lik ti k’usi yakik t
e sk’elbik batel smelolal ti k’usi spasoj ti
ta xepajes xchi’uk no’oxtok xu’ sjak’ ta ts
yich’ojik ta muk’ jusep lume, ti muk’ul jcha
’uk ti buch’utik yich’ojik ta muk’ ti jusep
usitik yabtelanojik pe mume stak’ sjutik. Ti
yu’un snail tsobonbail ti k’usitik cholbil sm
ch’ pasel li’i.
antal (Art. 70). Skotol k’usitik chich’ ch
beel slo’il ti komon chapbil mantal k’op xchi
�
��
tunel vu’eletik
vilik mi mu’yuk
likbatele, jmoj
sjel yavilik ta
elel jchap lo’il
h’u junukal ta
mara) mu xu’
u’yuk sna’oj li
o’il k’usi chich’
(congreso), ti
pasoj ta jujun
ko, ja’ta xchol
si spasanoj ta
e la Unión), o
sidente de la
ta a’yele.
jvu’el xchi’uk
’ib xchi’uk xu’
apanej k’op ta
lume, ja’ik ti
muk’ul mantal
melolale ja’me
hapel ta snail
’uk k’usitik xu’
�
�
xich’ pasele. tame snaban
sk’obik buch’u yich’ojik ta
jts’ibajomtak, ja’ me jech ch
yosilal Mejiko jech xu’ spas
Ti snail xchapanobil lo’il ja’
mantal tey chtuno’oxe.
Ti tsastal mantale ja’me ta
sbaik ti jk’el tsatsal manta
xchapoj sbaik ta jujuvok’ jk
ta jujuntal tibu talemik k’uch
Ti viyelan tsatsal mantal a
Mejiko mu’yuk spajebeik stu
Ta slikeb De la
Buluchin xchan vinik mxchi’uk xu’ chich’ ak’el ta i’le
I.Ti jvu’el ta yosilal Mejiko;
II.Ti jk’el tsatsal mantaletik
lo’iletik (Congreso de la Un
III.Ti snail tsobonbailIk ta
estados).
� �
n sbaik ta muk’ta jvu’el (ejecutivo) ja’me
muk’ jvu’eletik ta xcha’jotal tsobonbail xc
hich’ pasel jech k’ucha’al li’i: ¨ti snail tsobo
sik: (jpok ts’ibabil tsatsal mantal o mi ja’ ti k’u
me ta xalbeik smelolal xchi’uk k’uyelan ta p
xalbe smelolal xchi’uk k’uyelan ta pasel k’a
aletike (la agrupación de los diputados), j
k’el ch’iel kuxlej, xchi’uk stok xu’ xalik ti k’uy
ha’al jk’el tsatsal mantaletik (Cámara de Dip
albile mume persauk xak’ik ta ilel yu’un jv
unesel.
Xcha’ch’akal (sección ll) xchi’uk smeltsanel tsatsal mantaletika iniciativa y formación de leyes
antal (Art. 71). Ti k’uyelan xu’ jlikestik t
el yu’un jun jtunel jvu’el:
k xchi’uk spas tsatsal mantaletik teyta sna
ión); xchi’uk
abtel jvu’eltik ta jujusep lumetik (legisla
�
��
ta xak’ sme’
chi’uk jujun ya
nbail ta sjunul
usi nopbil).¨
pasel ti tsatsal
alaluk ta stsob
ja’ ti k’uyelan
yenal snopobil
putados).
vu’el ta slumal
tsatsal mantal
il xchapanobil
aturas de los
�
�
Ti k’uyelan xu’ xlik tsatsal m
jujun snail sk’el tsatsal m
stukike, ja’ me va’anbilik x
xchi’uk jpas tsatsal manta
sventa komon chapbil lo’ile
Lajcheb xchan vinik manchal jtunel jvu’el, k’uyelan
xalye, ko’ol ta xich’ nopbee
ti k’uyelan xu’ chich’ lo’iltae
buch’utik stoy sk’obike.
A.Albilukme ti xu’ xich’ abt
slo’iltael ta yan. Mi la jyal x
buch’u, mi mu’yuk k’usi cha
B.Mi la jyal yeik ti buch’u
k’elbilxa mu’yuk sutalel ta
batel sk’ak’alil ti k’usi chal
jech k’ot ta pasel k’ucha’a
tsobolik li jchap lo’iletike (co
C.Ti lo’il abtel sventa tsats
tsakbil k’otel ta muk’ jlom
sutalel, chak’ik’ talel ta a’y
buy liktalele. Ta me xcha’
kom chilike, tame xjelav b
revisora). Mi lek bat yu’unik
me tsatsal mantal ta xkom
milek kome tame xak’ik’ta a
� �
mantal yaloj jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, x
antal ta jujusep lum o ja’uk ti jk’el tsatsa
xchi’uk chalik k’uyelan xu’ xlik. Ti k’usitik t
aletike, ja’me ta xch’unbik smelol ti k’uyela
.
ntal (Art. 72). Skotol abtelal sventa tsatsal
xk’ot xchapbenal mume ja’uk no’ox jcho
el smelolal ta xcha’chopalik, tame xich’ k’ele
ele, ti k’u sjalil chich’ pasel xchi’uk chich’ lo’
telal teyta snail tsobonbail bu likemtalel ti l
xu’ xich’ abtelanele, ta xbat ta snail jchap lo
ale, xu’me ta xak’ik ta ilel ta anil.
slajeb jelav ta sk’obil(poder ejecutivo), sko
snail ti bu likem, k’al lajuneb k’ak’ale; ja’ n
l’ii mi bajal ti snail tsobajele o mi mu’yuk
al li’i ta sutesik talel ti abtelale ja’o k’alalu
ongreso).
sal mantal o mi ja’ti k’usi chich’ ak’el ta a’y
uk o mi stekel yu’un ti jk’el tsatsal manta
el ti k’usi mu xtune, ja’ teyta sutbatel ta jts
k’elik talel smelolal ta ach’, mi ja’ epik ti b
batel yan velta ti bu oy tsobajel sventa sk
ke buch’utik sk’elik ti abtelale li’i, li komom c
chich’ ak’el ta a’yel ja’me ta xalik ti jk’el tsat
a’yel.
�
��
xchi’uk xtok ta
al mantaletike
ta xalik ti jk’el
an vun pasbil
mantal ti k’usi
op tsobajel ta
elbeel smelolal
iltael xchi’uk ti
o’ile, ta xjelav
o’il (ejecutivo),
otol abtelal bu
no’ox mi, jelav
ch-abtejik, mi
uk sba k’ak’al
yel mi mu’yuk
aletike, ta me
sop tsobajel ti
buch’utik lekxa
k’elik (Cámara
hapbil lo’ile ja’
tsal mantaletik
�
�
D.Mi oy junuk abtelal sven
sutesel ta snail stsobumba
xchi’ukxa li k’ustik yich’ k’e
skotol buch’utik tey tsobol
jtunel jvu’eletik, stsak ta mu
sk’elel jchap lo’il (ejecutivo)
mi mu’yuk x-jelave, muxa x
E.Mi oy junuk abtel sven
tuk’umtasbil, o la jyak’bei
xchapanel snail stobumba
leke o k’usi ach’to ta xich
k’usitik ach’ pasbilik ta sna
ti ach’ mantaletilke ja’ ep lo
ta sba li jvu’el sk’elel jchap
sventa sk’el beel batel sme
jvu’eletik mi mu’yuk la sjel
sut batel sventa ta scha’ yic
pasbile ta xcha’ k’elelxae,
snailal stsobubailik jtunel
(ejecutivo), ta me xjelav ba
mantale, tibu ep mu’yuk sk’
tsatsal mantale muxa xu’ ta
stsaksba lo’ilik xcha’chopo
tame xich’ ak’el li tsatsal ma
ach’ tsatsal mantal pasbil
chtale.
� �
nta tsatsa mantal o smantal junuk jtunel jv
ailik jtunel jvu’eletik sventa sk’elel, tsutbatel
elbeele smelolale. Mi xcha’ yich’ ke’lel yich
like, tsutbatel buch’u la sutestalel ta snail
uk’ yan velta, mi lek ya’iik ta skotolalike, ta x
) sventa tsk’elbatel ja’ li k’usi chal li’ta sba xt
xu’ cha’yich’ ak’el ta sjabilal tsobojel.
nta tsatsal mantal o smantal junuk jtune
ik sk’el li snail stsobumbailik jtunel jvu’e
ilik jtunel jvu’eletik ja’ no’oxme xchapanik
’ pasele, mu me stak’ jelel li mantaletik je
il stsobumbail jtunel jvu’eletik mi la sjelubta
ok’ li jt’ujvanejetik ta snailale, ta me xjelav s
lo’ile (ejecutivo), ta me xjelav batel ta sba
elolal; Li k’usitik ach’ pasbilik ta snail stsob
ubtasik li jtunel jvu’eletik ta snail stobumba
ch’ k’elel, mi ja’ ep lok’ik ti mu’yuk lek chaiik
li abtel sventa tsatsal mantal, mi jelav ta
jvu’eletik, tame xjelav ta sba jvu’el sk’ele
atel ta sba tuch’al mantal. Mi tsots tspasba
’anojike, ti ach’ mantaletik pasbile, skotol li
a xcha’yich ak’el ja’tome ta yanto’o tso’bojel
lal snail jtunel jvu’eletike, ta skotolik li buch
antale ja’no’ox mantaletik jelavemike, ta me
le sventa chich’ k’elbeel sjelubtasel ta y
�
�
vu’el, mi yich’
buy la spasik
h’ jelubtasel ta
l stobumbailik
xjelav ta jvu’el
tuch’obil lo’ile;
el jvu’el o mi
eletike, yach’il
k k’usi mu’yuk
elavemxae. Li
asik ta skotolik
kotol ti abtelal
tuch’al mantal
bumbail jtunel
aibailik, ta me
k li ach’ mantal
xcha’ chopol
el jchap lo’ile
li snail tsatsal
abtelal sventa
l, ja’no’ox ti mi
h’utik te’oyike,
e xich’ nak’el li
yantik tsobojel
�
�
F.Ti k’usi chak’ ta a’yele
smantal jtunel jvu’el, ko’olm
G.Skotol abtelal sventa tsa
snail jtunel jvu’eletik, muxa
H.Li smeltsanel ach’ manta
jech k’ucha’al abtelal ti k’us
stojbe slok’obil, o mi tsk’a
chich’ lo’iltael ta snail jk’el ts
I.Li sliklejal tsatsal mantale
snailal jtunel jvu’eletik buy
stunesele, o mi jech k’ucha
yan-o snail stsobumbail jtun
J.Li jvu’el sk’elel jchap lo’
stsobubailik jtunel jvu’eleti
buch’u ja’ no’ox yabtel sk’e
smul ti jun jtunel jvu’jel tsots
Jech no’ox xtok mu stak’
tsk’an li buch’u tsk’el no’ox
D
Yoxlajunebal xchan vinik
I.Sventa snaban ach’ jsep l
II. (Tubemxa).
� �
, yach’ubtasel mantaletik o mi slok’esel
me chich’ k’elbeel batel svunal sventa lekuk c
atsal mantal bu mu’yuk xjelav ta snail sts
xu’ xich ak’el jkojuk stsobojel li ta sja’vilale.
aletike buyuk no’ox junuk ta xchi’bal snailal
si chch’amun sventa xk’ot ta pasel li abtela
anbal mayoletik xchi’uk’ stuk’, skotol taje
satsal mantal.
e o smantal jtunel jvu’eletik teme chich’ l
y chk’ote, ja’no’ox mi jelav jun u k’alalu
a’al jun abtel sventa tsatsal mantal xu’me xb
nel jvu’eletik.
ile (ejecutivo) muxu’ sk’el xcha’chapan ta
k, k’alaluk tik’il ta abtel bu t’ujbil yu’un jn
elel, jech k’ucha’al li snail jk’el tsatsal manta
s yabtel ta sjunul yosilal Mejiko ta skotol no’
spasba ta smantal stuk o xcha’ pas no’ox
ech’ele.
Yox ch’akal (sección lll) Ti yipaltak snail tsobombail e las facultades del congreso
mantal (Art. 73). Ti snail tsobombaile oym
um ta sjunul slumal mejiko
�
�
mantaletik o
chbat.
sobumbailik ta
spasik talel, o
ale, chak’ o mi
tsk’anme ba’i
o’iltael buy ta
uk sk’an to’ox
bat slo’iltael ta
junukal snail
aklometik o li
al buy chal oy
’ox.
x tsobojel buy
e yipal:
�
�
III.Xu’ stsob ach’ jsep lum
jtunel ti k’usi chich’ pasele:
1o. Ti xch’ak’alul o xch’akal
jnaklometik, jechuk yepal.
2°. Yich’uk ak’el ta i’lel ta
oyuk k’usitik ep xchtun sven
3°. Ak’o ya’iik ti (legislatura
jsep lum, chkome sujelal y
k’alaluk yich’ tsakel ta muk’
4°. Jech no’oxtok ak’o ya
stakbatel ti ya’yej vukub k’a
5°. Tsakbilukxame ta muk’
jpas tsatsal mantaletik teme
6°. Ti xchapbenal yu’un sn
jusep lum, sk’an k’elel lek
(legislatura) ta jusep lum bu
7°. Ti (legislatura) ta jusep
k’ucha’al yich’ alel ta kajale
jusep lum.
IV. (Tubemxa).
V.Sventa chich’ jelel ti bank
VI. (Tubemxa).
VII.Sujelal sventa chich’ toje
IV.Sventa stsak yip ti k’usi
xu’ xak’ik ta chamunel ta s
tak’in xchi’uk sk’an ojtakine
tak’in stak tunesel k’usukno
� �
metik ta yutil yosilal Mejiko ja’to mi oy buc
ultak sventa xtunta ach’ jsep lumetik, oyuk v
snail tsobombail (que se comprueba ante
nta chich’ ak’elta i’lel ti ch’iel kuxlejal.
a) ta jujusep lumetik, sventa slekilal o mi xc
u’unme chal slo’il ta vakvak u, tsakbilukme
.
a’ik ti jvu’el buch’u sk’el tsatsal mantale,
ak’al chapbilukme sk’ak’alil ti k’usi ora sk’anb
ti ach’ jsep lum ta yepalil jk’el tsatsal man
e oyikuk ta snail stsobombailik.
ail tsobombail cha’ albilukme ta yepalik ti (
k mi oy slo’k’oltak svunal, ja’ no’ox mi ya
uk’alal ti yosilale.
lum buk’alal yosilale, mi mu’yukla jyal ye’i
e, sk’anme chal yeik ti (legislatura) buch’u
kilal jvu’el ta sjunul yosilal Mejiko.
el k’uyepal chtun ta jsep lum.
chich’ alel yu’un jk’el tsatsal mantaletike o
sjunul yosilal Mejiko, mi lok’ ti mantal yu’un
el sventa chich’ tojel ta slumal Mejikoe. Mu
o’ox ja’to mija’ xtun-o ta skotol jnaklumetik, j
�
��
ch’utik, ja’tomi
vakvinik ta mil
e el congreso)
chopolil ti ach’
e talel ta sliklej
jech no’ox ta
bat.
ntaletik xchi’uk
(legislatura) ta
aloj xa yeik ti
k, ti xcha’ alel
u kechelikto ta
oyxaame k’uxi
ik sventa k’ex
u junuk ch’om
a’ no’ox mi oy
�
�
buch’u tsots ta xtun-o yu’un
yu’unik ti tsots k’usi chtun
Mejiko jech k’ucha’al chal
chich’ ak’el ta a’yel k’uyep
ochel tak’in, mi jech sk’an
lumetik, jech k’ucha’al tsak
a’yel jujun ja’vil ta snail xch
sk’ob ti bankilal jvu’el ta o’
yu’unik li tak’ine. Ti jvu’el
jvu’eletik ta skotolik, tame x
IX. Sventa chich’ k’elbel sm
bolomajele.
X.Sventa xchapanel ta s
(minería) xchabiltak banum
snail lok’ombailtak (indust
xchi’uk (rifa), xchi’uk buch’u
ja’ sventa chich’ k’ebel stu
svuk vinik mantal (Art. 123)
XI.Sventa chich’ slok’esel
Mejiko xchi’uk yak’el ta i’lel
XII.K’alaluk xlik k’ope, tame
XIII.Sventa chich’ alel tsa
ts’anal nabetik xchi’uk ban
mi mu’yuk.
XIV.Sventa stotsel xchi’uk
(ejercito), (marina de guer
sjujun slumal Mejiko, sventa
XV.Sventa oyuk smelolal
xcha’biel yosilal Mejiko, ak’
� �
n li tak’ine, mi jech tsk’anik talel taje chalik k
n-o ta anile ja’ jech taxal muk’ta jtunel jv
baluneb xcha’ vinik mantal (Art. 29). Je
al ti ilil ta jujun ja’vil sk’an me xnoch’anik
n li jtunel jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko xchi’
kal tsatsal ta mantal. Ti jk’el tsatsal mantale
hapanobil lo’iletik sventa ilil jech no’ox stok
lol yosilal Mejiko ta me xk’ota sk’ob li svun
ta o’lol yosilal Mejikoe sk’anme xal ta tso
xal k’utik i laj-o ti tak’ine;
melolal ti bolmaletik ta jujusep lume mume s
sjunul yosilal Mejiko ti (hidrocarburo), s
mil (sustancias quimicas), k’usitik xt’oman
rias cinematográficas), bolmaltak, tsalbail
utik sk’el lekil k’ulejal, yipal nichimal vo’ xch
uk’il ta tsatsal mantal li abtelal jech k’ucha’
);
abtel xchi’uk chich’ makel abtelaletik ta
, yepajesel o sjutukajesel abtelaletik.
e xil ta sat ti jk’el jchap lo’il.
atsal mantaletik chich’ alel lek mi mu lek
umil, chich’ alel tsatsal mantal sventa nab
skoltael snailtak mayoletik ta stekelal, sna
rra) xchi’uk buch’utik mayoletik xvilik ta xu
a oyuk smelol li k’usi ta xchapan sbaik bate
k’uxelan xchapansbaike, chapaluk stuk
o me snak’sbaik li jnaklometike, va’anbil xb
�
���
k’u sjalil chtun
u’el ta yosilal
ech no’ox tok,
ta smantalil j-
’un ta jujusep
e tama xak’ ta
k tame xk’ot ta
nal k’usi tun-o
bajel ta jtunel
stak’ smakik ti
k’ulejal ch’en
nan, sibaketik,
ta tajimoltak
hi’uk (nuclear)
al chal ti oxib
sjunul yosilal
kuk meltsanbil
etik oy k’op o
a’el: Mayoletik
ulem tak’in ta
l ta abtel.
k’ik xbatik ta
batik ti bankilal
�
�
j-almantaletike xchi’uk may
k’ucha’al yaloj ti smantalil k
XVI.Sventa yalel tsatsal m
buch’utik talemik ta yan na
Mejiko, buch’utik x-ochik
jk’elvane jpoxtavanej ta sjun
1ª. Ti sk’elel xpoxtael jkotol
mu’yuk buch’u xu’ stik sba
x-albatik ta sjunul slumal M
2ª. Mi oy lik chamel spuk sb
Mejiko, ti snail poxtaele ja’m
la xcholbe smelolale tame x
3ª. Ti jvu’el buch’u sk’el po
ta skotol snail abtelal ta yos
4ª. Ti k’uyelan smelolal y
yakubele, xchi’uk k’usitik x
jnaklometike, jech no’oxtok
sokesel ech’ele, ta me xich
k’ot ta pasele.
XVII.Sventa yalel tsatsal m
vunetik, sventa yalel tsatsa
ta sjunul yosilal Mejiko.
XVIII.Chich’ ak’beel snail ta
oyuk smantalil ti xu’ jejelu
smantalil k’uyelan chich’ k’e
XIX.Sventa ak’beel smanta
xchi’uk chich’ ak’beel k’uye
� �
yoletik, ti jusep lumetike tame xchannubta
k’uyelan ts’ibtabile.
mantal bu likemutik, k’uyelan chich’ k’elbee
amal lumetik, jnaklumetik, ach’ jnaklumetik
talel ta naklej, j-ocheliktalel xchi’uk jlok
nlej yosilal Mejiko.
ltik ja’ me yich’oj ta muk’ ti jtunel jvu’uel ta y
junuk j-abtel yu’un jsep lum, ja’ no’ox ta xc
ejiko.
ba tsots xchi’uk xi’el sba xtanij talel ach’ cha
me ta xalbe smelolal ta anil k’uyelan ta mak
xak’be smulilal ti jvu’el ta yosilal Mejiko.
oxtaele tame xich’ ch’umbeel smantal ta ste
silal Mejiko.
yaloj ti jvu’ele tame x-och yabtelanel sve
xchonanik sventa chamel ta jujun jch’ielet
k k’ucha’al smelolal ti smakel spojel osil ban
h’ k’elel ta ts’akal ta snail xchapanobil lo’ilet
mantal yu’un k’opojel a’yej ta komon, xch
al mantal stunesel xchi’uk k’upinel vo’etik b
ak’in, chich’ k’elelbeel lek smelolal kusitik x
uk ta pikel ti tak’in xtal ta namal lum xch
elel batel;
alil k’uyelan xu’ xich’ makel ti osil banamil m
pal stojol li’e.
�
���
asik batel jech
el batel smelol
ochemiktal ta
’eletik xchi’uk
yosilal Mexico,
ch’unik ti k’usi
amel ta yosilal
kel, mi mu’yuk
ekel j-abteletik
nta smakel ti
ik tsokanan ti
namil yilbajinel
ik a ti mi tsots
hi’uk j-ich’ jtak
buch’u ta sk’el
xu’ stak pasel,
hi’uk sk’anme
mu’yuk yajvale
�
�
XX.Sventa ak’beel smanta
Mejiko.
XXI.Sventa sk’elel mulileti
xchi’uk chich’ ak’el tojom m
Ti jvu’el ta slumal Mejiko x
ko’ol nitil tsakal xk’otanuk ti
chapal me yu’un ti muk’ul m
xak’be xchapanobil muliletik
XXII.Ti k’usi mulil ch’ayem
slumal Mejiko.
XXIII.Sventa xcholel tsatsa
sjunul slumal Mejiko, o’lol
k’ucha’al chalik xchi’uk xch
Mejiko, jech k’ucha’al chap
muk’ul mantal vun (Art. 21 d
XXIV.Xcholel tsatsal manta
teyta yich’obilta muk’ ta sju
smelolal, ich’biluk ta muk’
chapanel ta sjunlej.
XXV.Ti k’usi chich’ likesel,
snail chanubvunetike ta pa
xchi’uk buch’i kuchen yu’un
abtel, xchanobil abtel ts’un
yantik, snail k’usitik ayanem
ta snail talel kuxlejal ta sj
chtunanan ta snailtak k’usit
bak’etik ta vo’ne, xchi’uk
xchi’uk k’usitik ech’emik, t
Mejiko; jech no’ox tok k’uc
� �
alil ti jtsobajeletik j-abteletik xchi’uk skotol
k xchi’uk k’usi mu’yuk lek yich’ pasel ta
mulil, jech k’ucha’al chapbil slo’ilal li tsobol j-e
xu’ me xojtakinik ti muliletik oy me spojelike
muliletik ta sjunul yosilal mejiko; ti chk’otan
mantal vun, ti tsatsal mantal ta sjunul sluma
k skotol;
mxa xchapanele sna’ojikme ti snail tsobom
al mantaletik ti k’usi chalbik smelolal ko’
yosilal Mejiko, jusep lumetik xchi’uk jtek
hap sbaik ti snailtak xch’abiel jnaklometik t
pbil smelolal li’ ta jun xcha’ vinik mantal li’ k
de esta constitución).
al sventa sk’elbe batel smelolal ta jujutsop
unlej yosilal Mejiko xchi’uk ti yantike ak’o s
ta vu’elal ta komon xchi’uk ak’o smalaik
xchapanel xchi’uk ich’el ta muk’ ta skotol yo
arajeetike, yu’un me oy stu, ta kajal, xcha
n chanun; bijil abtel, (bellas artes) xchi’uk c
nbaletik xchi’uk sk’ulejal ch’en, bijil abtel x
m ta vo’ne, snail sk’ejobil vunetik, ja ti k’usit
sjunul slumal Mejiko xchi’uk chapbiluk sm
tikuke; sventa ak’beel smantalil ti k’usitik yic
snaik totil me’iletik pasbilik ta ton vo’ne,
ti xk’uxubineltak li’e jame yich’oj ta muk’
cha’al chal ti tsatsal mantal tey sk’el batel
�
���
jnaklejetik ta
sjunul Mejiko
elek’e.
e, ja’to mi jech
nuk ta pasel li’i
l Mejiko ta me
mbail ta sjunlej
’ol xchapik ta
lumetik, jech
a sk’oj slumal
komon chapbil
p jch’iel kuxlej
sk’elbeik batel
k’usi xk’ot ta
osilal Mejiko ti
kojal chanvun
chanubtasel ta
xchi’uk k’usitik
ik chich’ k’elel
melol ti k’usitik
ch’anan tael-o
k’usitik sna’ik
sjunul yosila
l xchi’uk spuk
�
�
batel ta ko’ol xchi’uk yosilal
chanobvun xchi’uk ti kolta
smelolal sventa ko’oluk no
chich’ ak’el ta a’yel ti k’usitik
XXVI.Sventa xakbeik k’usi x
snail st’ujobil jvu’eletik sve
naka no’ox ta sk’exolin, xk’
vo’ob yo’vinik mantal li’ ta
esta costitucion).
XXVII.Sventa chich’ ch’une
XXVIII.Xcholel tsatsal mant
jchap tak’inetik ta stekelal x
och xchi’uk k’uyepal -xlok’,
jsep lumetik, jtek lumetik,
sk’elel tak’inetik buk’alal sm
sjunu Mejikoe;
XXIX.Ja’ jech stak’ koltaane
1°. Sventa ti bolmaletik xtal
2°. Sventa stunesel xchi’uk
albil tey ta xchakojal xchi’uk
4° y 5° del Art. 27);
3°. Sventa snail tak’inetik b
4°. Sventa k’usitik xtun yu
xchi’uk
5°. Ja’ jtunel k’ucha’al:
a)Yipal nichimal vo’;
b)Spasel xchi’uk sbuts’el ti
� �
l Mejiko, ta jusep lumetik xchi’uk jteklumetik
ael ta tak’in yu’unuik ta skotolik, chich’
’ox ti chanvun ta sjunul slumal Mejiko. Ti s
k xk’ot ta pasel tame xa’ik sjunlej yosilal Me
xu’ spas jvu’el ta yosilal Mejiko xchi’uik ta s
nta sa’ik junuk k’exolil yu’un ti jvu’el ta Me
exol jlikeluk, jech k’ucha’al yaloj ti chanib y
muk’ul komon chapbil vune (en los artícul
el ti ak’o yikta ti k’usi kajal ta sba ti jtunel jvu’
taletik sventa xk’elel k’ulejal yu’un jvu’elal ja
xchi’uk chalbik smelolal ti jlok’el j-ochel tak’
jech k’ucha’al k’uuntik ta jtekeltik, sventa y
o’lol slumal Mejiko xchi’uk ti jutsop chi’e
makoj ti yosilale, ja’ sventa ti lekuk no’ox a
eltak
anuk ta yan lum.
k slok’esel ti k’usitik oy x-ayan ta banumile
k ta svo’kojal ta vukub xcha’ vinik mantal (e
u chak’ik ta ch’om xchi’uk bu ich’bilik ta muk
u’unik jnaklejetik o mi chil svokolik ta skoj
balbil moye;
�
���
k ti abtel yu’un
sa’beel batel
svunal k’usitik
ejiko.
tsak sbi tey ta
ejiko, a k’o mi
yo’vinik xchi’uk
los 84 y85 de
el ta Mejiko.
a’ me sk’elik ti
in, k’uyepal x-
yosilal Mejiko,
l kuxlejetik ta
abtejik batel ta
jech k’ucha’al
en los párrafos
k’ jnaklumetik;
ti jsep lume;
�
�
c)(gasolina) xchi’uk k’usitiku
d)Stsanobil k’ok’etik;
e)Chi’ mats’an vo’ xchi’uk k
f)Jts’et te’etik.
g)Smeltsanel xchi’uk yuch’e
Ta jujusep lumetik ta yosila
alel li’i, ja’li k’usi chal li xch
ta jsep lume ja’me ta xalik
spatanil nichimal vo’e.
XXIX-B. Sventa xchapel k
(bandera) ja’ ti slok’ol xik ta
XXIX-C. Xcholel tsatsal m
lumetik chi’uk jteklumetik, ja
ch’iel kuxlejal, ja’ sventa ch
vukub xcha’vinik li’ ta muk’u
XXIX-D. Xcholel tsatsal ma
kuxlejal ta sjunul yosilal Me
ta sjunul yosilal Mejiko;
XXIX-E. Xcholel tsatsal m
abtejbatel xchi’uk sk’elel b
xchi’uk ti yantik k’usi chabt
k’usi xtunanan-o, ta jkotoltik
XXIX-F. Xcholel tsatsal m
Mejiko, smakel jutuk k’usiti
ta jujun ja’bil, yak’el ta ilel c
sventa chlekumbatel yosila
� �
uk xlok’anan talel ta tseil kasetik (petróleo);
k’usitik yantik pajubtasbil; xchi’uk
el (cerveza).
al Mejiko ko’olme ta xchap slo’ilik sventa t
ibal tsatsal mantal li’ ta yosilal Mejiko. Ti jc
k k’uyepal staik ta jun jteklum, ja’ti k’uyep
k’usitik yich’oj xchi’uk k’uyelan stunesel sk
a petok xchi’uk sk’ejimol.
mantaletik sventa jvu’eletik ta yosilal Mej
a’ ti k’uxelan ta x-abtejik ta juvok’, sventa s
hich’ chu’nel k’usi albil smelolal ta yox kojo
ul komon chapbil mantal vun.
antaletik sventa chich’ k’elbel batel smelolal
ejiko, jech k’ucha’al chich’ k’elel batel k’uyep
mantaletik sventa xcholel batel, yak’eltailel,
batel abtel sventa k’ulejale, ja’ stuk o ti k
telanike oyuk no’oxme ep sat abtelale sven
k chi’uk ta sjunul yosilal Mejiko.
mantaletik sventa yak’el ta ilel ti k’usitik s
k chtal ta namal lum, ti k’usitik achi’k chtal
chi’uk stunesel k’usi sna’ik bijilal chi’uk ach’
l Mejikoe.
�
���
ti k’usitik yich’
chap lo’iletik li’
pal ta stojik ti
k’elobil Mejiko
iko, ta ju’sep
sk’elbel smelol
l xch’akalul ta
k’ulejal chi’uk
pal jnaklumetik
, k’uyelan ch-
k’uyepal chtun
nta lekilal ja’ ti
sta-o sk’ulejal
ta namal lum
ik chtun yu’un
�
�
XXIX-G. Xcholel tsatsal ma
jusep lum chi’uk teklumetik
sjunlejal xchi’uk xk’uxubine
XXIX-H. Xcholel tsatsal ma
ja’ti k’usi jelel tsnopik- ja’ b
ch’ayike, ja mi oyta sba ti x
xchi’uk ta jutsop, jech k’uc
xchi’uk yich’ojik ta muk’ j
k’uyelan xu’ xich’sbaik ta m
ti k’usitik chtunanan yu’unik
XXIX-I. Xcholel tsatsal man
lumetik, o’lol Mejiko xchi
jnaklometik, xchi’uk
XXIX-J.Sventa xchapbeel
k’usitik chtunanuk k’uyepa
jteklumetik; jech noxtok ti k’
XXIX-K. Xcholel tsatsal m
sk’elel k’usitik chtunanuk
xchi’iuk o’lol Mejiko, jech
yantik, xchi’uk.
XXIX-L. Xcholel tsatsal ma
jusep lumetik ta Mejiko chi’
tsak choy xchi’uk skotol k’u
juvok’ jchi’eletik xchi’uk yan
XXIX-M. Xcholel tsatsal
svunaltak xchi’uk bu chich’
XXIX-N. Xcholel tsatsal ma
sbaik, k’uyelan ch-abtejik
mantaletik li’i ta me xak’be
� �
antaletik sventa jvu’eletik ta yosilal Mejiko,
k, ja’ ti k’uxelan ta x-abtejik ta juvok’, jech k’
l slekubtasel osil abnaltik.
antaletik sventa k’usi xu’ spasik li snail st’uj
buch’u yich’ojik ta muk’, tsnop stukik xchi’u
xchapanel k’usitik chk’ot ta pasel yich’obil ta
chal xtok xu’ xak’be stoj smulik ti buch’uti
jech k’ucha’al yaloj tsatsal mantal, chak’
muk’, k’uyelan xu’ x-abtejik, k’uyelan xcholet
k sventa xchapanobiltak.
ntaletik sventa chak’be slikeb k’usi chtun ta
i’uk jteklumetik, tsobolme ch-abtejik sve
smelolal jtajimol, chich’ ak’beel slikem s
l ta yosilal Mejiko, ta jusep lumetik, o’lol M
’usitik tskolta sbaik juvok’ jchi’eletik xchi’uk y
mantaletik sventa paxyal chich’ ak’beel s
k’uyepal ta yosilal Mejiko, jusep lumeti
noxtok ti k’usitik tskolta sbaik juvok’ jchi
antaletik sventa jvu’eletik ta yosilal Mejiko,
’uk teklumetik, ja’ ti k’uxelan ta x-abtejik ta
usitik chchi’ ta yut nab, jech nox tok ti k’usitik
ntik, xchi’uk.
mantaletik sventa xcha’biel jlumaltik, c
t’unel.
antal sventa komon chapbil mantal vun, k
xchi’uk tspukik batel ta juvok’ jchi’elet
eik slikeb sventa ti abtelal chak’ik ta a’yel
�
���
ti jvu’eletik ta
’ucha’al spojel
jobil jvu’elletik
uk chalik ti bu
a muk’ stekelal
ik oy ta sbaik
’beik smelolal
t batel xchi’uki
Mejiko, jusep
enta xcha’biel
sventa sk’elel
Mejiko xchi’uk
yantik, xchi’uk
slikem sventa
k, jteklumetik
’eletik xchi’uk
ti jvu’eletik ta
juvok’, sventa
k tskolta sbaik
chich’ ak’beel
kuyelan xchap
tik. Li tsatsal
xchi’uk lekuk
�
�
no’ox abtejikuk batel ta juts
Jech k’ucha’al o’lol lum, ja’t
XXX. Xcholel steke tsatsal
kajale, xchi’uk skotol li k’us
stekelal.
Chanlajuneb xchanvinik tsatsal mantaletik:
I.Sk’anme cholbeel smelola
la jyal ach’ jtunel jvu’el k’us
II.Chak’mantal xchi’uk tsk’
tsk’elbatel, k’usba ch-abtej
tsatsal mantal;
III.(Tumbil)
IV.Sk’anme tsk’el ta jujun
sk’elik ba’i, tslo’iltaik, mi jec
mantal ta sjunul Mejiko, mi
sventa stsak yip. Jech nox
ta jujun ja’bil li sventa abt
yalkoj ti tsatsal mantal cho
stekel li skanalile.
Ti jvu’el jk’el tsatsal manta
slikeb mantalil sventa j-och
Mejiko mu xelab ta vaxak
yich’oj ta muk’ ti snail stk’e
jk’el tsatsal mantaletike tam
mu xjelav la vo’lajuneb yua
� �
sop kuxlejal ta Mejiko, jusep lumetik, xchi’u
ti k’usi lek sna’ik spasele.
mantaletike jtunelukme, tunanuk stekel ti k’
sitik li’ tsakal ta komon chapbil mantal vun x
mantal (Art. 74). Ja’ sventa snail stsob
al sventa chich’ ak’el ta ilel ta sjunul slumal
i la spas ta snail t’ujombail yipal jtunesej tsa
el, muxu’ buch’u k’usi chal li k’usi tsnop
skelel batel ta sjunul yosilal Mejiko, jech k
ja’bil k’uyepal chlok’ li tak’in ta sjunul yos
ch la sjelik jutuk li abtel stakojik batel ta jvu’
i jelav ti abtel k’usi takbile, mi lek jelave, sk
xtok, xu’me slok’esik k’uyepál stojol ti abtela
telal slekubtasel batel k’usitik chtunanan j
olbilk smelole, chich ch’akel batel ti tak’in k
al ta slumal Mejiko ja’me ta stakbatel ta sn
hel tak’in xchi’uk ti abtelal k’uyepal xlok’ yu
kib yual vinkil (8 de septiembre) sk’an sko
l tsatsal mantal mi ko’ol li k’usi tspasike. Ti
me xal ye’ik k’uyepal chtun ti tak’in yu’un
l pom (15 del mes de noviembre).
�
���
uk jteklumetik.
usiyich’ alel ta
xchi’uk yipal ta
bumbalik jk’el
Mejiko ti k’usi
atsal mantal;
p xchi’uk k’usi
k’ucha’al yaloj
silal Mejiko, ta
’el jk’el tsatsal
k’anme svunal
al chich’ pasel
jech k’ucha’al
k’uyepal chlok’
nail tsobajel ti
u’un ta slumal
o’oltas buch’u
i stsobonbailik
slumal Mejiko
�
�
Mi lik stsak yabtel ta sk’ak’
jk’el tsatsal mantal ta slum
mantalil sventa j-ochel tak’
mume xjelav ta vo’lajuneb y
Mume stak xelk’anik kom
k’ucha’al li’i, ja’ ti k’uyepal a
jtunel jvu’el ta Mejiko.
Svo’ ch’akalul.- (Tubemxa).
Svak ch’akalul.- (Tubemxa)
Svuk ch’akalul.- (Tubemxa)
Ja’ no’ox xu’ xjelab sk’ak’a
k’uyepal tak’in sk’an ti abte
oyukme smelol ti k’usi k’an
kajal ta sbae, tame sko’olta
k’ucha’al;
V.Tame xich’ alel mi oy m
smulik ti jech k’ucha’al yalo
de esta constitución).
Chich’ k’elbel smelolal ti k’u
yaloj ti lajuneb svak vinik li
tame xtun sventa tik’obil m
oy mulil yich’ tael.
VI.Chich’ k’elel k’uyepal laj
ti tak’inetike, sk’elik mi cha
pasel ti k’usi albile.
� �
alil k’uyelan ilbil ta oxib yo’ vinik mantal (Ar
mal Mejiko ja’me ta stakbatel ta snail tso
in xchi’uk ti abtelal k’uyepal xlok’ yu’un ta
yualil mux (mes de diciembre).
mel jlomuk, ja’ no’ox ti k’uyepal chtun s
albile; ja’me ta xabtelanik ti buch’u kajal ta s
.
).
).
alil ti yak’el slikeb smantalil ti j-ochel tak’in
lale, k’alaluk sk’el ti k’usi k’anbil ti jvu’el jk’e
nbile yu’unme chjelab batel ta snail tsobom
ajes ti buch’u yich’oj ta muk’ ta snail bu ch
mu’yuk smulilal ti buch’u x-abtejik ta jkoto
oj vuluchib svak vinik li’ ta komon chabil ma
usi chopol la spasik ti j-abteletik ta skotoltik
i ta komon chabil mantal (Art. 110 de esta
ulil li k’usi chich’ k’elel batel li’ ta jk’el chi’el
ti tak’in ech’ jabile, sventa sk’elik k’uyepal o
apal lok’ ti k’ux-elan albile xchi’uk ta xich’
�
��
rt. 83), ti jvu’el
bajel ti slikeb
slumal Mejiko
sna’ojike, jech
sba stsi’baoj ti
netik xchi’uk ti
el tsatsal matal
mbail ti buch’u
halbe smelolal
oltik mi oy sa’
antal (Art. 111
jech k’ucha’al
constitución),
l kuxlejaltik mi
och xchiuk lok’
k’elel mi yich’
�
�
Li Sk’elel k’uyepal laj ti ta
jtunel jvu’eletik jk’el tsatsal
Mejiko. Li’ ta sk’elobil mi l
ochel o jlok’el tak’in, ja’ti k
mu’yuk bu lek laj k’uyepa
tak’ine, tame xich’ tsakel ta
k’ot ta tsutsel ti k’usi yich’ p
k’uxelan xu’ xlekumbatel li a
Li k’uyepal chlaj tak’in sven
a’yel ta snail tsobombailik j
yual o’lalti’ ta yan javil (ma
xjalijto batel ti k’usi chal ta
mantal; li k’uyepal chjalitoj
mu’k sk’elbelbatel smelolal
ti k’usitik la spasik sventa s
Ti snail tsobombailik jk’el
tak’in ta komone mu x-je
septiembre del año siguien
chich’ alele ja’ ti tsutsemik
Mejiko(fiscalizacvion super
xchan vinik mantal li’ ta kom
k’elel, albil smeloltak k’usi s
pasanel batel ti k’usi yaloj l
superior de la federación), j
� �
k’in ta skotol ja’me ta spas ech’el ti snail
l mantaletik tey ta snail sk’elobol bankilal y
ok’ ta ojtikinel ti oy k’usi chopol k’otem ta
k’uyepal xlajanulk xchi’uk ti k’uyepal yich’
al albile o mi nakano’ox chalik ti k’uyepal
a muk’ ti tsatsal mantal mi oy k’usi chopol k’o
pasele, ta ju’sep lume ja’ no’ox mexu’ xalbe
abtelale, jech k’ucha’al yalo ti tsatsal manta
nta abtelal sk’elbeebatel smelolal yu’un me
jk’el tsatsal mantaletik mume x-jelab ta laju
as tardar el 30 de abril del año siguiente).
a xchan ch’akalul (fracción IV), ta slajeb jv
e mu stak xjelab ta jun u xchi’uk, ti mi jec
ta slumal Mejiko jech sjalil stak’ ak’el sven
k’elel k’uyepal laj tak’in ta k’omon.
tsatsal mantaletik ja’me snelesik sk’elel
elab ta lajuneb xcha’ vinik vinkil li jabil c
nte) ta sk’elbik lek smelol ti k’usi tsakbil tey t
k ti buch’u sk’elbikbatel smelol teyta kajal
rio de la federación), jech k’ucha’al chal ti
mon chapbil mantal, mu stak’ mukel ti k’usi
spasik bu yalojik ti bu sk’elbik batel smelola
i bankilal slumal yu’un Mejiko (entidad de la
jechtome sk’elikbatel ja’ ti k’usi yaloj ti tsatsa
�
��
stsobonbailik
yu’un jvu’el ta
pasel sventa
ch’akanel mi
laj yu’unik ti
ot ta pasel. Mi
ebatel smelolal
l.
sk’an ak’el ta
uneb cha’vinik
Ja’ no’ox xu’
vok’ k’op, li’ ta
che, yich’oj ta
ta chak’ ta ilel
k’uyepal laj ti
chtale (30 de
ta slajem k’usi
yu’un slumal
i balunlajuneb
i staik batel ta
al k’usi ta xich’
a fiscalización
al mantal li’i.
�
�
Ti snail jvu’eletik jk’el tsats
k’uyelan ch-abtejbatel ti se
me sk’anbe ak’o yal ti k’usb
VII. (Tubil).
VIII.Ti yantik k’usi chalike ja
Jo’lajuneb xchanvinik ma(Cámara de Diputados), m
li spatanil k’uyepal chlok’
mantal; mi oy bateltik mu
k’uyelan albil xa’ ono’ox ta
abtelale.
Vaklajuneb xchanvinik msk’elel chapalo’il:
I.Snopbeel smelolal k’uyel
Mejiko (ejecutivo federal) j
Mejiko (presidente de la r
jvu’el ta Mejiko ja’ chbayal t
Jech nox tok, chal ye ti k’u
abtejik ja’ti k’uyelan chal li
tslekubtas, tslok’es ti k’usi a
II.Xcha’al ti k’usi hoy ta sba
yosilal Mejiko (procurado
jchapanvavej ta tsatsal mu
stojobil patanil, bankilal ma
� �
sal mantaletik (Cámara de Diputados) tam
ep lum ti buch’u bankilal yu’un slumal Meji
ba la jyilik ta yabtelik ta sk’elel batel smelola
a’me ta xalik ti k’usi chal ti komon chapbil m
antal (Art. 75). Ti snail jvu’eletik jk’el tsats
i la jyalik ti k’uyepal tak’in chlok’, mu stak’ c
ti tak’in sventa abtelale ja’ti k’ux-elan y
yu’k chich’ tojel spatanil li abtelale, xka’ib
a ba’yuk o mija’ k’uyelan yaloj ti tsatsal m
antal (Art. 76). Ja’ slo’ilal sventa ti buch’u
lan abtejemikxa li jk’el tastsal mantal ta
ja’ ti k’u x-elan yaloj slo’il ju jun ja’bil ti jv
república) xchi’uk buch’u yich’oj ta muk’ ti
ta jun muk’ta tsobajel.
usi chapbil ta sjunul balumil xchi’uk k’usba
jvu’el ta Mejiko, xu’ smak, tstik’be smul, ts
albile xchi’uk chalbe smelolal k’uyelan tsnop
ae ja’ no’ox meta spas stukik ta sventa jk’el
or general de la república), bankilal j
liletik, xchi’il ta batel jchapanvanej, bankilal
ayol xchi’uk yantik bankilaletik, stekel may
�
���
me sk’elikbatel
ko xchi’uk xu’
al;
antal.
sal mantaletik
ch’ayel ta satil
yaloj ti tsatsal
betik smelolal
mantal sventa
tujbilik talel ta
sjunul yosilal
vu’el ta slumal
k’usi tspas ti
lek cha’iik ch-
spajesto, tsjel,
p sventa li’i;
mulil ta sjunul
jchapanvanej,
jvu’el ta snail
yoletik xchi’uk
�
�
stuk’ik talum o mi kuchbili
mantal;
III.Chal yeik xtok tixu’ xlok’i
mayoletik ta yan namal lum
tsotsik yabtel, xu’ xjelav ta j
IV.Chal slo’il ti jvu’el ta Mej
ja’ti kuyepal chtunan li xcha
V.Chich’ alel, k’alaluk mi c
va’anel junuk xk’exol ti jvu’
yu’un ti jsep lume. K’alaluk
ti bu tsobolik buch’utik yic
buch’utik mas epik te tsobo
no’oxme ti smantalile. Ti jv
sk’ak’alil chich’ t’ujel yan v
slok’esbe smolal ti jvu’ele
smantal li komon chapobi
bak’intike.
VI.Chich’ chapbeel smelola
jech k’ota pasel yu’un junu
xtuch’ ta be ti k’usi yaloj ti
stunesik tuk’etik. Ti k’usi
(senado), ja’ ta stsak o yip t
Ti tsatsal mantale ta me xa
VII.Oyukme buch’u yiloj ti k
ak’el ta ilel smul li abtel y
chopol k’ot ta pasel svent
k’ucha’al yaloj lajuneb svak
� �
k ta xulemtak’in chanavik, jech k’ucha’al y
ik batel ti mayoletik ta namal lum, xchi’uk x
m li’ ta slumal Mejiko xchi’uk xu’ xtal komiku
jun u, te kajal ta snabil Mejiko.
iko chpanan ti xcha’biel jlumaltik, ta xokon
a’bieltake.
ch’ayanuk stekel yipal ti jvu’eletik ta jsep l
’ele, ja’me ta slok’esbe slo’ilal k’uyelan tsat
chich’ va’anel ti jvu’ele (gobernador) ja’me
h’ojik t’ujel chalbeik ti jvu’el ta Mejiko ti a
olike, k’alaluk chkuxike, ja’ li buch’u yich’oj t
vu’el jech va’abile, mume xu’ xich’ t’ujel t
velta ti jvu’eletik yu’un me ja’ te cholol s
e. Ti k’usi chich’ alel li’i ja’me chich ch’u
l mantal ta jusep lumetik ja’ tskoj ti mu
al k’usi chlikanan yu’un ti jk’el jch’ieletik ta
uk li buch’u t’ujbilik, o mi ja’ ti kusuk no’ox
komon chapbil mantal, k’elbil no’ox smelol
k’op li’i ja’ta xak’be xchapanel ti buch’
ti komon chapvil ta sjunulal Mejiko xchi’uk ta
k’be smantalil li k’op li’i xchi’uk li albilxa ta k
k’usi chopol ta spasik li jk’el jch’iel jkuxlejetik
yu’un jvu’eletike. Oyuk buch’u tspakbe sk
a stekelal jnaklometik, lekukme chich’ k’e
kvinik mantal li’ ta komon chapbil mantal.
�
����
yaloj ti tsatsal
u’ x-ochtalel ti
uk ti k’usik yan
jusep lumetik,
um, mi tsk’an
tsal mantal oy
te chlik slo’ilik
k’u yal yeik ti
ta muk’e, ko’ol
ta ach’ mi sta
melol ti bu la
unbeel-o batel
yich’ smelolik
jusep lum mi
x k’ot ta pasel
olal mimu’yuk
oy ta sbaike
a jusep lum.
kajale.
k sventa chich’
k’oplal ti k’usi
lel batel, jech
�
�
VIII.Tsva’anik li bankilal jch
mulil ta sjunul Mejiko, mi
Mejiko (presidente de la re
ta xk’anbate mi naka chm
smule, buch’uuk no’ox jech
IX.Chich’ va’anel xchi’uk x
k’ucha’al ilbil smelolal li’ ta k
X.Chal yeik timi ja’ ep ti
yu’unik bu k’alal smakoj yos
XI.Chich’ chapel ta j-ech’el
kuyelan tsk’anike, Chal yeik
XII.Ti yantik k’usi chk’otan
chapbil mantal.
Vuklajuneb chanvinik mata yan snail tsobajel:
I.Chich’ ak’beel xchapanob
II.Sk’an xk’opoj xchi’uk ti s
ja’ ti buch’u yich’oj ta muk’ j
III.Chich’ va’anel ti j-abtele
smantalil k’usi chich ch’une
IV.Chich’ lok’esbeel ya’yeja
chcha’ t’ujike ja’to xu spasi
k’ucha’al yaloj ti oxib xcha
abtelal yu’un ti jk’el xchi’uk
ti buch’u ep lok’ vinik, ja’ no
ta slajeb batel ja’vil muxa st
� �
hapanvanejetik teyta stsobombailik mu chic
k’ota chapele ja’xa stnopbe smelol ti mu
epública), ta snop mi ta skolta mi mu’yuk ta
mak jayibuk k’ak’al o mi ta xlok’ ta j-ech’e
spas junuk jtunel jvu’el;
xu’ xich’ jelel ti bankilal jvu’el ta o’lol yosila
komon chapbil mantal;
buch’utik tey tsobolik, ti k’usi komon ta x
silal jusep lumetike;
ti k’usi k’opetik chlikanuk ta skoj sts’ak juse
k timi ja’ epik ti buch’utik tey tsobolike;
nan ta pasele ja’ no’ox chich’ tsakbeel s
antal (Art. 77). Ta jujun snail tsobajele stak
il lekil kuxlejel kuyelan oy smantalil ta snail.
nail spasobil mantal xchi’uk snail jk’el tsats
jutsop tsobajeletik.
etik yu’un snail jtunel jvu’eletik xchi’uk ta
el ta sventa li’i.
al, ja’ to mi laj jun u mi xokol kom ti abt
k mi jelav oxi u, ja sventa tsta yajval ti xok
anvinik mantal li’ ta komon chapbil manta
japs tsatsal mantaletik tey ta snail xchapan
o’ox mi xokol kom ti abtelal yu’un ti japs tsat
tak’ va’anbeel xk’exolik.
�
����
ch’ k’elel batel
k’ ta jvu’el ta
a skolta ti k’usi
el ti buch’u oy
al Mejiko jech
xchapik chtun
ep lumetik ja’ti
slo’il li komon
k’, mu stik’sba
sal mantaletik,
smeltsanik li
elale, k’alaluk
ol abtelal jech
l, mi ja’ xokol
obil lo’iletik ja’
tsal manteletik
�
�
Ja’ sve
Xvaxaklajunebal xchanvinlo’il (congerso de la unión)
xcha’vinik ti balunlajune
vaxaklajuneb t’ujbilik yu’un
po’ot xa’ox xlaj sja’bilal ya
sva’anik, xchi’il no’ox sbaik
Buch’u yich’oj batel ta mu
mantal vun li’i, stsak ta muk
I.Ta me sk’an sna’ sventa
svaklajunebal xchanvinik m
II.Chich’ ich’el, mi jech tsk’
la república);
III.Xchapan li k’usi sna’e; t
(receso) ti snail jchap lo’
(Cámaras) xchi’ukxtok ta j
batele, ja no’oxme aniluk xi
IV.Chapanobil ta jech no’o
(ejecutivo), ti k’usi chak’ t
tsobumbail ti k’usi xcha’a
buch’utik te’oyike.Ta snopi
k’usi o k’usitik xcha’ chapan
V.Xu’ xcha’al o mo’oj li k
chak’be sna’ ti jk’el tsatsal m
� �
Xchan xch’akal enta li buch’u yich’oj batel ta muk’
nik mantal (Art.78) K’alaluk stkuxik li sna
) oy me buch’u tey chkomik xchapojsbaik
be ja’ jk’el tsatsal mantaletik (diputa
jnaklometik (senadores), va’anbilik ta xchi’
btelike. Ta jujun j-abteletike tey ta snail ts
ta abtel, jun k’exolil.
uk’, jech k’usi ch-ak’bat ta sba li komon c
k’ li k’ustik chal li’i:
chtun buch’u xchabi’ li slumal Mejiko jech k
mantal ta xchan ch’akalul (fracción IV);
ane, ti k’usi chal li jvu’el ta slumal Mejiko (
tame stsak slikeb tsatsal mantal k’alaluk y
iletike xchi’uk k’usi chalananik talel ta s
jujuntal chal yeik ti buch’utik oy ta sbaik
ch’ k’elel batel ti k’u sjalil albile;
ox stukik o ja’ ti k’usba yaloj ti jk’el tsats
ta ilel ti snail jchap lo’il li snail o mi jcho
t’ujike, jtunelme ta xcha’vok’ol li k’alaluk
k ta jujun buch’utik te’oyike. Ti yak’ojik ta
nik;
’usi ak’bil ta sba ti jchap lo’il ta sjunul M
mantal ta Mejikoe;
�
����
il xchapanobil
ta vuklajuneb
ados) xchi’uk
iltakik k’alaluk
o’bumbailik ta
chapbil muk’ta
k’ucha’al yaloj
(presidente de
yakalik skuxik
snail tsobojele
k mi ja’ albilik
sal mantaletik
op no’ox snail
k tst’ujik ja’ ti
ilele yaloj me
Mejiko, sventa
�
�
VI.Xu’ xich’ ak’beel jun u
sventa x-abtej ta skoj;
VII.Xcha’al ti k’usi oyta s
jchapanvanej ta sjunul yos
tsatsal muliletik, xchi’il ta a
bankilal mayol xchi’uk yan
mita xulem tak’in chanavik,
VIII.Chich’ ilel xchi’uk chic
tsatsal mantaletike.
Ta kajal S
Balunlajuneb xchanvinik yosilal Mejiko, ta stsobomb
smelolal yu’un stukik k’uye
stsobsba stukik, k’uyelan c
tsatsal mantal.
K’uyelan ch-abtej ti buch’u
jujun ja’bil, xu’ xich’ pasel, t
Ti jtsop tsk’elbeek batel sm
I.Tsk’el batel k’uyelan ch-
batel, xcha’biel xchi’uk k’u
fondos y recursos de los po
jech stak sk’elik batel mi
chich’ pasel ta yosilal Mej
yaloj ti tsatsal mantaletik.
� �
skux ti jvu’el ta sjunul Mejiko ta xich’ va
sba li jvu’el ta Mejiko ja’ ta spas sven
silal Mejiko (presidente de la república), jch
abtel jchapanvanej, bankilal jvu’el ta snail s
tik bankilaletik, stekel mayoletik xchi’uk st
jech k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal, xchi’uk
ch’ chapel ti buch’utik tsk’an skuxik ak’o
Svo’ ch’akalul Sk’el beel batel smelolal yosilal Mejiko
(Art. 79) Ti jtsop sk’elbeel batel smelola
bailik jk’el tsatsal mantaletik (Cámara de D
elan tspasik xchi’uk tsk’elik batel sventa c
ch-abtejik batel xchi’uk xchap slo’ilik, jech k
sk’elbe smelolale ja’me jech chich’ pasel b
ta sbatel osil, sk’elel no’on jlomuk xchi’uk lek
elolal tey ta kajal yosilal Mejiko:
abtejbatel ti j-ochel xchi’uk jlok’el tak’in;
uyepal chak’beik tak’in ti buch’utik oy yipa
oderes de la unión) xchi’uk ti stak’in sjunul s
lek abtejikbatel mi spasik ti k’usi yalojik ta
iko, chich’ ak’el ta a’yel k’usi yich’ pasel j
�
����
’abeel xk’exol
nta li bankilal
hapanvanej ta
tujobil patanil,
uk’ik talum o-
k
yak’beik jpas
al tey ta kajal
Diputados), oy
chalik k’uyelan
k’ucha’al yaloj
batel ta slikeb,
k chich’ pasel.
k’uyelan tspik
alik ta Mejiko(
slumal Mejiko,
a jutsop abtel
jech k’ucha’al
�
�
Xchi’uk tsk’elik batel xtok t
lumetik, jteklumetik, o’lol
tak’inetik bu k’alal smakoj
sk’elik batel ti stak’in Mejiko
lum, mi oy buch’u tsk’an o
yak’el komel ta k’abal k’usi
tsatsal k’opetik, lekuk ta ai’e
chlaj ta ilbajinel ta yantik
tak’inetike.
Ti jusep lumetik k’elbilxa sm
batel xchi’uk mi tsakal ta st
ak’bilme komel ta k’abal, je
Mu stak’ ilbalinel li k’usi cha
kajal yu’un yosilal Mejiko xu
k’usi pasbilxa talel smelolal
ta pasele, skotol k’usi chich
chich’ k’ananel, ja’ no’ox ti
tsakalme talel stojol ti k’us
chich’ pasel ta stekel abtela
chalik k’usi, ja’ no’ox, ti jts
ja’no’ox xu’ xalbe smelolal
k’usi tsk’elananik ta stekela
Jech noxtok mu stak’ ilbajin
pasel k’usi yaloj ti tsatsal
batel, k’alaluk yakal ta abte
tsakel ta muk’ xchi’uk mi m
� �
ti stak’in ta yosilal Mejiko k’uyelan spikik
slumal Mejiko xchi’uk buch’u yich’oj ta
jan, mu’yuk tstik’sba ta sk’elel Mejikoe; j
o bu tstakik batel xchi’uk buy chabtelanik e
mi naka va’al sk’anel, ta stekelal o ta jayib
x-ayan, albil smantalil, k’ejbil tak’in xchi’uk
el jech k’ucha’al yalanoj tsatsal mantaletik c
jvu’eletik chi’uk xu’k’u spasik ti buch’u s
melolal jech k’ucha’al yich’a alel ta k’ajal tsk
ts’ib, komon u’unil k’uyepal ak’bil ti tak’in ta
ch k’ucha’al yaloj tsatsal mantal.
apbil ta sliklej sjabil, ti jtsop sk’el beel batel
u’me sk’antalel sventa tsk’el, k’uyelan lek, s
l ta skotol jnaklometik, mu stak’ jech xich’ a
h’ pasel ta lek, xu’me k’usi xich’ pasel yan a
k’usi chich’ pasel, abtelal k’usi chich’ k’elbe
si chtunanan xchi’uk stojobil spatanil abte
al yu’un yosialla Mejiko. Mi oy k’usi staik ta
sop sk’elel smelolal abtel ta kajal yosil Mej
ti k’usitik chtunanan-o li stak’in ta jnaklom
al.
nel li k’usi chich’ pasanel talele, ja ti k’usitik
mantale, stak’ tik’el mulil, stak’ xtun yu’un
el, k’usi mulil albil tame xalbeik smelolal. M
mu’yuk yich’ k’elel k’u sjalil yaloj tsatsal man
�
����
batel ta jusep
muk’ sk’elel-
ech no’oxtok,
ech’el ta jusep
b no’ox yajval,
k’usitik yantik
ch’apal buch’u
sk’elik batel ti
k’anme tsk’elik
yosilal Mejiko
smeloal teyta
lo’ilal ti abtelal
a’eil li k’usi k’ot
abtelal k’usitik
eel talel stojol,
elaletik k’usitik
a k’elel xchi’uk
jiko chal talel,
metike xchi’uk
chk’otanan ta
n buch’u tsk’el
Mi mu’yuk xich’
tal, tame xich’
�
�
ak’beel smulilal k’uyelan ilb
yosilal Mejiko tame xalbe
tsatsal mantaletik xchi’uk, m
smul jvu’eletik buch’u sna’b
II.Ta xich’ ak’beel ya’yejal
tsatsal mantaletik mume x
ochel ja’bil chak’ik’ ta a’iel,
xak’ik ta ilel stekelal jnaklo
lekxa k’elbil talel smelolal,
k’usi chich’ ak’el ta k’elel
albilxa ta kajale xchi’uk ch
spasike, jech k’ucha’al no
talele ta kajal yu’un yosila
chapel k’usi, jech nox tok, li
Mi jech k’ot pasel, naka n
xak’ik ta ilel xtok ta jutsop
pasbilxae, ja’ no’ox mi jya
k’uyelan lok’eme, ti k’usitik
kajal yosilal Mejiko ja’xa s
skotol jnaklometike.
Ti buch’u yich’oj ta muk’ s
jujun lum buy k’elbilxa, mum
xich’ ak’el ta snail tsobaje
k’elbilxae xchi’uk tsjelikto, j
slo’ilale xchi’uk k’usi tsnop
jech k’ucha’al yaloj tsatsal
� �
bil k’ucha’al li’i. Ti jtsop tsk’elbeel batel smelo
smelolal k’uyelan k’ot ta chapel ta stsob
mi jech k’ot ta pasele, tame sa’be’ik smelo
beik smelol;
ti abtelal k’uyelan xlok’ stak’in jnaklometik
xu’ xjelav ta jtob sk’ak’alil yual sisak (20 d
ti li’e ba’yuk ta x-ech’ ta sk’elik jtsopuk jtso
ometik. Ti lo’il chich’ ak’el ta ilele xich’ tsa
k’alaluk chalikxa ti xu’ xich’ ak’el ta k’elele
sventa stunesel tak’in yu’un Mejiko ja’ tsk
hich’ k’elbeel smelolal k’uyelan abtejik bate
oxtok la jyal jtsop k’usi chich’ ilanel buch’
l Mejiko te tsakaluktalel li k’usi yich’ pase
i buch’u k’elbilikxa talele jechukme yak’ojik
o’ox yak’ik ta ilel jutuk ti k’usi smelol ti ya
bu tsk’elik batele ja’ no’oxme li bu tstaik ta
ak’ik ta ojtakinel ti k’usi la spasike xchi’u
taje tsk’anme tstsakik ta muk’ ti buy chich’
sventa chich’ ak’el ta a’iel ti k’usi yich’ pa
sk’elelbatel teyta kajal yosilal Mejiko tame
me xu’ xjelav ta lajuneb k’ak’al yorail abtel ti
l yu’un jk’el tsatsal mantaletik k’usitik pasb
ja’ no’ox chak’beik sk’ak’alil jun u yorail ab
pik mi jtunel chilike, mi mu jechuk la spasi
mantale. Li k’usi chapbil xae, mu’xa stak st
�
����
olal teyta kajal
bombailik jk’el
lal buch’u tsta
k ta snail jk’el
de febrero) ta
bajel va’iun ta
akel ta muk’ ti
e, ti xch’akalul
k’elik k’uyelan
el ti k’usitik la
utik tsk’elanik
el xchi’uk yich’
k’ucha’al li’i.
abtelike ta me
a k’elel ti k’usi
k xchapbenal
k’elel batel ta
asel ta stak’in
stak batel ta
tsa’kale tame
bilxae, ti k’usi
btel, chak’beik
ike sta smulik
tunesik li k’usi
�
�
kelbiltalele sventa smakel
tsatsal mantale.
Ti jtsop tsk’elbeel batel sm
sk’ak’al yorail abtel sventa
mu’yuk jech la spasike, ja
sk’ak’alil ta pasel.
Li k’usi albil k’uyelan ch-ab
teyta kajal buy tsk’elbeikba
o, mi ja’ jeche, xu’ xalbeik s
Ti jtsop tsk’elbeel batel
stsobumbailik jk’el tsatsal m
u’lol (meses de mayo) xchi
slo’ilal ti k’usi chich’ alel ti k
Ti jtsop tsk’elbeel batel sm
svunal ti k’usi chal teyta st
xch’akalul li’i; ti tsatsal man
chal li’i;
III.Chich’ t’unel ti k’usi chic
tak’in, jlok’el, stunesel, xcha
chich’ t’unel ta jubej naet
k’elbilik sventa chich’ t’unbe
mantal xchi’uk lek chich’ t’u
IV.Chich’ sa’beel lek smelo
tojel patanil yosilal Mejiko
smul sventa tstoj o mi ja’ ti
� �
smulik, tame xchu’nik li k’usi taxal xchi’uk
melolal teyta kajal yosilal Mejiko, sk’anme x
a tsk’elik ti bu stakojik batel ta jutsop ya
a’me chich’ tsakel ta muk’ k’usi albiluk x
btejik batel ti lumetik k’elbilxa smelolal sk’
atel smelolal ta kajal yosilal Mejiko ti buy le
smelolal ti kecheltoe.
smelolal teyta kajal yosilal Mejiko sk
mantaletik (Cámara de Diputados), ta sba
i’uk ta yual yaxk’in (mes de noviembre) ta j
k’usi k’elbilxae, xchi’uk chjeluk sk’ak’alil ta pa
melolal teyta kajal yosilal Mejiko sk’anme
tsobombailik ti jk’el tsatsal mantaletike ja’
ntale tame xak’be stoj smulilal buch’u mu
h’ pasel o k’usi mu’yuk lek tspasik o chelk’
a’biel xchi’uk k’uyepal chtun yu’un ti stak’in y
tik, ja’no’ox sventa chich’ k’anel li vuneti
eel lek smelol, ja’ tstsakik ta muk’ k’uyelan
unbeel smelolale, xchi’uk
ol ti k’usi chopol k’ot ta pasel xchi’uk chilbaj
o mi ja’ u’unil ta tekelalil xchi’uk chich’ t’u
i k’uyelan sta xchapanele, jech no’oxtok ch
�
����
k tey tsakal ta
xalbe vakvinik
abtelanele, mi
chi’uk chjeluk
anme ta xalik
ek yich’ pasele
k’anme xak’ta
k’ak’alila yual
ujun ja’bil, jun
asel.
sk’ejbe jlikuk
ti k’usi chal ti
xch’un li k’usi
anik ti j-och’el
yosilal Mejiko,
k, vunetik bu
chal ti tsatsal
jin ti bu chich’
nel buch’u oy
ha’i ti jvu’eletik
�
�
buch’u sna’ xchapanel ta sa
sk’elel ti buch’u oy smule j
vun li’i, chich’ ak’el ta a’iel
ja’xa no’ox chich’ malael k’u
Ti smulilal xchi’uk yantik xc
Mejiko xu’ me xchak’elik ya
ti jvu’eletik te tsakajtik ta m
tsobumbail jech k’ucha’al y
XXIX-H li’i ta komon chapb
Ti snail tsobombail jk’el ts
buch’u ep lok’ st’ujelal buch
stsak ti yabtele. Ti buch’u
jkojuk yan velta. Xu’ yich’
k’ucha’al yaloj tsatsal mant
jech k’uyelan xu xich’ pas
mantal.
Buch’u tsak’an xkom sventa
oyuk, mu ja’uk no’ox ti k’u
vo’lajuneb yo’vinik komon
K’alaluk oyta yabtele mum
yan abtelal, oyta sba o mi
abtelaletik, jchanubtasvane
Ti yipal jchap lo’iletik, ta jut
xkoltavanik ta sk’elbeel ba
sventa ak’o spas batel ti y
� �
a’ik mi oy buch’u yan la spas jech; ja’ to me
ja’ ti k’usi chal ti xchan ch’akalul komon c
ti mulil xchi’uk chich’ tsakel ta vun ti k’usi
uyelan xchapaj batel jech k’ucha’al yaloj ti ts
chapanel ja’ ti bu chich’ k’elbeel batel sme
a ju sep lum bu k’elbil xae xchi’uk, mi jech k
mulil, mi ja’ tey jsep lum bu tsk’elik batele
yaloj oxlajuneb xchanvinik mantal (Art. 73)
il mantal vun jech k’ucha’al ilbil ta tsatsal ma
satsal mantaletik ta me sva’anik buch’u ts
h’utik te’oyike. Ti tsatsal mantale ja’ me ta x
va’al komele xu me xkom vaxakib ja’bil x
jelbeel yabtel, ja’to mi oy, tsots k’usi k’ot
tal, ja’ti k’uyepal sta svinike jech o tsak ti s
sel k’uyelan ilbil ta xchankojal sbi li’i ta k
a tsk’elbe batel smelolal tey ta kajal yosilala
usi albil svunal tey ta xch’akalultak I, II, I
n chapbil mantal, jech k’ucha’al yaloj ts
e stak stik’sba ta jtsop j’kel jchi’el kuxlej, m
i naka no’ox va’anbil, ja’ no’ox mi ta moto
ej ta vun, o naka chkoltavan.
tsop lumetik xchi’uk ti yantik lumetik buy k’
atel smelolal k’usi chtun tey ta kajal yu’un
yabtele xchi’uk, mi mu jechuk la spase, t
�
���
e te chlik batel
chapbil mantal
k’ot ta pasel,
satsal mantal.
elolal ta yosilal
k’ot ta pasele,
o mi ta snail
, ta xch’akalul
antal.
sk’el batel ja’ti
xal k’uyela xu’
xu’ xich’ t’ujel
ta pasel jech
svune, o mi ja’
komon chapbil
al Mejiko sk’an
IV, V, y VI ta
satsal mantal.
mu stak’ spas
on tspasik bijil
elbilikxa tame
yosilal Mejiko
ta me stabeik
�
�
smulilal jech k’ucha’al yaloj
ta yosilal Mejiko xchi’uk ta j
o mi naka va’al sk’anel, ta
k’usi x-ayan, albil smantalil
xchanubtasvanik ta (curso)
slo’ilale xchiuk svunaltak k
kajal ta yosilal Mejiko, lek
xchi’uk mu’yuk buch’u chop
ti lekil kuxlejal. Mi mu’yuk
tstabeikme smulilal jech k’u
Ti yipal jk’el tsatsal manta
sk’anbe stojol ti smulilal t
mantale.
Chanvinik mantal (Art. 80tsatsal mantal ta juno’ox jvu
Jun yo’vinik mantal (Art.jech k’ucha’al yaloj ti tsatsa
Chib yo’vinik mantal (Art.
I.Li’ vok’emuk sk’an ta Meji
xchi’uk li’ me nakal sk’an jto
II.Lok’emuk ta vo’lajuneb xc
� �
j ti tsatsal mantale. Jech no’ox tok, ti jvu’el
jusep lumetik, buyuk no’ox junuk lum, mi oy
a stekelal o ta jayib no’ox yajval, yak’el ko
, o k’usitik yantik tsotsik ta chapel, chich’ik c
) ta stekelalik ta yosilal Mejiko, sk’anme xa
k’usi tsk’an ti jtsop lum bu chich’ k’elbeel s
kuk xkom xchapanel k’uyelan yaloj ti tsats
pol xa’i ti yantik jvu’eletik xchi’uk ti slekilal ti
la jyak’ik ta a’iel ti slo’ilale, ti buch’u yich
ucha’al yaloj ti tsatsal mntal.
al ta slumal Mejiko tame xak’be jlik svun
ta tak’in jech k’ucha’al yaloj ti xchan ch’a
Yox vok’al Yipal jk’el tsatsal mantal
0). Chich’ ak’beel yabtel ti mu k’ul jvu’el yu
u’el, ja’ sbi “muk’ta jvu’el ta sjunul yosilal Me
81) Li st’ujel jvu’ele ta me xak’sba ta ilelel
al mantal yu’un snail t’ujom bail.
. 82). Buch’u tspas jvu’elale ja me tsk’an:
iko, xu sk’upin ti slekilal, ja’uk stot sme’ li n
obuk jabil ta yosilal.
cha’vinik sja’bilal k’alaluk yakal t’ujele;
�
���
etik ch-abtejik
y buch’u tsk’an
omel ta k’abal
chanubtasel o
ak’ik’ jelavel ti
smelolal tey ta
sal mantaletik
buch’u stunik
h’ojik ta muk’e
nal sventa xu’
akal lo’il li’ ta
u’un yipal jk’el
ejiko”.
ta jnaklometik
akal ta Mejiko
�
�
III.Li’ xame oyuk junuk ja’b
junuk u ta slumale, mu xch’
IV.Mu oyuk bu nabal ta sk’o
algun culto).
V.Mu yakaluk ta abtel, m
t’ujelale.
VI.Mu oyuk yabtel yu’un (s
yosilal Mejiko, jvu’el ta jsep
mi lok’ vakib u k’alaluk sk’a
VII.Mu yakaluk skuxik mi t
(Art. 83).
Oxib yo’vinik mantal (Artyual yaxk’in (1° de diciembr
jch’iel spas abtelal sventa j
naka no’ox smakoj jayibuk
ja’ukxa xu’ xcha’ pas ti jvu’e
Chanik yo’vinik mantal (Ajech k’ot ta pasel ta xchiba
yich’ k’el beel smelolal ta
jvu’eletik ta skotolik, chich’
jvu’el naka smak abtel jay
xak’be, mi jelav lajuneb k’a
sk’exol yu’un ti jvu’el sventa
k’usi sk’ak’alil x-och ti t’uje
stak’ mi mu’yuk jelavem ta
u li k’usi albil xa ta kajale.
� �
bil sk’an ta yosilal k’alaluk yakal t’ujele. M
’ay ti bu likeme.
op jtotik xchi’uk mu ja’uk jun totil Pale (no s
i nabal ta mayoletike (ejercito), vakin u
secretario o subsecretario) jsep lum, jchap
p lum mi ja’uk bankilal jvu’el yu’un ta o’lol Me
n to’ox t’ujele; xchi’uk
ta skoj ipajel jech k’ucha’al yaloj ti oxib yo
t. 83). Ti muk’ta jtunel jvu’ele ta x-och ta ya
re) xchi’uk xu’ x -abtej vakib ja’vil. Ti buch’uu
jvu’uel sk’elel yosilal Mejiko, t’ujbil ta epal jc
k k’ak’al, jayibno’ox k’ak’al o mi naka no’o
elal k’ucha’al li’e.
Art. 84). Mi xch’ay-o sba ta j-ich’el ti jvu’el
l ja’vil ti yabtele, mi yakal tsobolik ti yan jvu
snail t’ujombail ta anil, masme epik tey tso
’ t’ujel ti mukul k’exolil ja’ me ep svinik sk
yibuk k’ak’al; ja’ no’ox ta xal ti snail stsoba
ak’ale ja’to me ta stik’ bik sk’exol, ti yak’el
a stsutsesbe ti abtelal k’uto sjalil sk’an; ja’ m
elale xchi’uk ja tsk’el ti k’otuk ta pasel li t’u
chanlajuneb u xchi’uk mu stak’ mi jelav ta
�
����
i lok’em batel
ser ministro de
sk’an to’ox ti
p lo’il ta sjunul
ejiko, ja’ no’ox
o’ vinik mantal
abtel ta slikeb
uk no’ox junuk
ch’ieletik, o mi
ox k’exolil, mi
ta Mejiko, mi
u’eletike, tame
obolik sk’an ti
k’an, jun jtunel
ajel xchi’uk ta
ta ilel sventa
me chich’ k’elel
ujelale, mume
vaxaklajuneb
�
�
Ti snail jchap lo’il mi mu’yu
me sva’anbe xk’exol jayibu
lo’iletik ta snail tsobajel ja
Mejiko xchi’uk tslok’esbeik
k’ucha’al yich’ alel ta kajale
K’alaluk mi xch’al sba ta ch
tsobajel, ta me xak’bik x
jchaplo’iletike mi mu’yuk ts
sva’anbe xk’exol jayibuk k’a
ti jvu’el o buch’u stsutses ti
Vo’ob yo’vinik matal (Artjvu’el t’ujbile, o mi mu’yuk i
(primero de diciembre), mu
mi la tsutses ti abtelale ta m
jtunl jvu’el,ti snail xchapan
Mejiko, o mi nakano’ox x-ch
jech chi’ich pasel k’ucha’al
Mi mu’yuk jal la x-cha’ay
tsobolikuke, o mi ja’ snop
sventa x-abte k’usjalil mu x
K’alaluk mi la xcha’ay sba
stsob-o sbaik ti jchap lo’ite
snail tsobajel sventa chap
k’exolil.
� �
uk tsobolike, li buch’u yich’oj ta muk’ li sna
uk k’ak’al ti jvuel ta Mejikoe xchi’uk sta ta
a’ sventa, ti li’i, ta sva’anbeik xk’exol ti m
ya’yejal k’usi sk’ak’alil st’ujik ti muk’ta jtun
e.
hanib javil tik’il ta yabtel, ti snail jchap lo’iletik
xk’exol buch’u stsutses ti k’us jalik sk
sobolike, li buch’u yich’oj ta muk’ li snail ts
ak’al ti jvuel ta Mejiko sventa chi’ich t’ujel ta
abtele.
t. 85). Mi lik sk’ak’alil ti abtele mi mu’yuk k
ich’bil ta muk’ o chapaem smelolal ta slikeb
u xa me xu’ x-och ta yabtel, jech k’ucha’al,
me cha’ tsak yan velta ti yabtele, sventa xa x
nobil lo’iletik ja’me ta stu’ lok’el ti mukta jt
h’ay sba jayibuk k’ak’al, ja ti buch’u chi’ich k
yalo jko mantal ta kajale.
y sba ti jtunel jv’uel, li snail xchapano
ti buch’u yich’o ta muk’e, ta me sva’an ju
k’ot ta abtel ti jvu’ele.
a ti muk’ta jtunel jvu’el jelav ta jun u xchi’
etike, ti buch’u yich’o ta muk’e tame sta’an
panik ti k’us jalil mu’yuk x-abteje, jech k’u
�
����
ail tsobojele ta
a ik’el ti jchap
uk’ta jvu’el ta
el jvu’ele jech
k mi yakalik ta
’ane; ti snail
obojele ta me
a ko’ol xk’exol
’ot a ti mu’kta
b yual yax k’in
li jtunel jv’uel
xk’exol mu’kta
tunel jvu’el ta
komel ta muk’,
obil lo’iletik, ti
un jtunel jvu’el
uk mi mu’yuk
nan ta ik’el ta
cha’al, ti ach’
�
�
Mi jech cha’ay sba, jal jut
mantal ta kajale.
Vakib yo’vinik mantal (Arslok’esba ta abtel mi oy k
lo’iletike, ti bu ch-albat ti ch
Jukub yo’vinik (Art. 87). tame xak’ ta a’iel ta snail
k’aluk ta xkuxelike, ti k’usiti
snak’el ti komon chapbil m
yich’oj talele, xchi’uk lek ch
Mejiko jech sk’anojik li jna
jechuk la jpase ta sjunul yo
Vaxakib yo’vinik mantal batel vukubuk k’ak’al ta yan
xch’ay sba ta snail tsobaje
muk’ k’usitik, jech k’ucha’
vukub k’ak’ale, tame sk’
cenadores) o buch’u yich’oj
Baluneb yo’vinik (Art. 89yosilal Mejiko, jech k’ucha’a
I.Ak’el ta a’yel xchi’uk xu’
lo’iletike, chapbilik talel lek
� �
tuke cha’ o ta yabtel, tame xich’ pasel ti
rt. 86). Li yabtel jtunel jvu’el ta Mejikoe ja
k’usi tsots skoje, ja’me sk’el ech’el li snai
ikta li yabtel jtunel vu’el ta Mejikoe.
Li mu’kta jtunel vu’el ta Mejikoe k’alaluk
xchapanobil lo’iletik o ta sba buch’utik yic
k ta xch’une: “ta me ch’un ta jnak’ xchi’uk ta
muk’ ta mantal yu’un yosilal Mejiko xchi’k ti
hi abtejbatel k’usba oy ta jk’ob ti muk’ta jvu
aklometike, sk’elel lekil kuxlejal ta komon t
silal Mejiko ak’o stik’ik jmul”
(Art. 88) Ti muk’ta jvu’el ta yosilal Mejik
n namal lum, tame xalbe komel smelolal k’u
el (Cámara de cenadores) o mi ja’ ti buch
al sk’elbeik smelolal k’usitik k’anbilik. Mi
’an xich’ skolemal teyta snail tsobajel
jik ta muk’.
9) k’usi xu’ spas xchi’uk ja’ ta xch’un ti jt
al tsakal tal li’e:
xal ti lek ti tsatsal mantaletik ta slok’esik
smelolal sventa lek sk’eliktalel.
�
����
k’usba chal ti
a’ no’oxme xu’
il xchapanobil
tsak yabtele,
ch’ojik ta muk’
a jch’un ech’el
mantaletik te
u’elal ta yosilal
tsobol; mi mu
o xu’me xlok’
usi ta sk’o ti ta
h’u yich’ojik ta
jelav mas ta
(Cámara de
tunel jvu’el ta
ti snail jch’ap
�
�
II.sva’anel xchi’uk xu’ stak
xchi’uk bankilal jtunel jvu’e
sjelel li yantik abteletik ta s
jeleluk k’ucha’al yaloj ti kom
III.Sva’anel bankilal jcha
mayoletik, ja’uk yal yeik ti jp
IV.Sva’anel, ak’o yal yeik t
bankilaletik yu’un mayol, m
sventa xchabiel yosilal Meji
V.Sva’anel ti yantik mayole
xchabiel yosilal Mejiko, jech
VI.Oyuk o me xcha’biel ti y
ja’ik me ti mayol xchi’uk stu
sventa cha’biel yosilal Mejik
VII.Chapalukme ti mayolet
yaloj ti chanib xcha’kalul (fr
VIII.Chich’ me alel k’alaluk
yipal ta tsatsal mantal xchi’u
IX.Chich’, cha’ alel ta snail
muliletik ta sjunul yosilal Me
X.Chich’ chapel smelolal ti
yantik namal lumetik, jech
xch’a k’elel, xchapanel, slo
pasel, ja’ ti k’usi xu’ xal ye
yich’o ta muk’ ti yipal jk’el
pasel ta slik’eb: ja’ ti k’us
xchapel smelolal ti nakbai
namal lumetike; komon ic
� �
k’ jelel ti yaj tsi’bajom, xchi’uk xu’ sjel ti y
eletik ta snail tojobil patanil (hacienda), xc
snail chap lo’il, k’usiuk no’ox yich’ va’anel o
mon chapbil muk’ta matal xchi’uk tsatsal ma
apanvanej, tsatsal jchapanbanejetik xch
pas tsatsal mantal.
ti jpas tsatsal mantaletik, bankilal mayolet
ayol xchi’uk stuk’ buch’u chanavik ta xulem
iko, xchi’uk abteletik ta snail stojobil spatane
etik, mayol xchi’uk stuk’ buch’u chanavik ta
h k’ucha’al xchap tsatsal mantaletik.
yosilal Mejiko, ja’ ti k’usi yaloj ti smantalile,
uk’ike, mayol xchi’uk stuk’ buch’u chanavik t
ko xchi’uk ta sts’ak yosilal Mejiko.
tik buch’utik ta xcha’biik ti yosilal Mejiko, j
racción IV) ta vaklajuneb xchan vinik mantal
k ta xlik ti k’ope ta sbi sjunul yosilal Mejiko
uk cha’i ti jchap lo’iletike.
jchap lo’iletik, sventa cha’i ti muk’ul jchap
ejiko.
k’usitik chk’otanan ta pasel xchi’uk komon c
h k’ucha’al chich’ tsutsesel, chich’ tik’el m
ok’esel snak’el chi’uk chich’ cholbel smelol
e ti jchap lo’itetike. Ja ti k’ux-elan sk’elbate
l tsatsal mataletik xchi’uk sk’el batel ti k’u
si snop stukik ti jnaklumetike; ja’ ti k’usi m
le; snutsel jchi’eletik o mi chich’ tunesel
ch’el ta muk’ ta tsatsal k’opetik sventa s
�
����
yan abteletike
chi’uk sva’anel
o sjelel mu me
ntaletik;
hi’uk bankilal
ik xchi’uk yan
tak’in ta toyol
el.
a toyol sventa
xchi’uk teuk o
ta xulem tak’in
jech k’ucha’al
.
o, tsakalukme
lo’il yu’un jk’el
chich’ pasel ta
mulil, spajesel,
al k’usi chich’
el, ja’ ti buch’u
usitik xu’ xich’
mu xu’ xalike;
yipal ti yantik
stekel lumetik;
�
�
komon abtel sventa slek’u
balumil;
XI.Chich’ tael ta ik’el ti sna
muk’.
XII.Li jv’uel jtunesej tsatsa
snaklometike xchi’uk ak’om
XIII.Chich’ cha’biel sk’otol t
xchi’uk chich’ sabel yabil li j
XIV.Chich’ ak’el, jech k’uc
snail t’ujel jvu’eletik ta yosil
no’ox mulil, ta o’lol yosilal M
XV.Chich’ ak’el slekilal ti k’
sta’anan ta k’elel, buch’u ac
XVI.K’alaluk mi mu’yuk tso
tsatsal mantal k’alaluk mu
me sva’anan jech k’ucha’al
IX, ja’ me ta xal ye ti buch’u
XVII. (Tubemxa)
XVIII.Chich’ ak’bel yai ta a
mantal (del cenado), ti ox
skolelik o mi yu’un ch-lo
stsobombailik jtunel jvu’elet
XIX. (Tubemxa)
XX.Ti yantike ja’ ak’o yakbe
Lajuneb yo’vinik mantalyosilal Mejiko oyuk me ta
� �
btasel ti kuxlejal; xchi’uk sk’elel ti lekil kux
il jchap lo’iletik, k’alaluk mi jech la jyal ti bu
l mantal xu’ me xak’ ti yaj abteltak sventa
me spas ti yabtele.
ti’ nabetik, oyuk sk’elel ti nabetike xchi’uk s
jchabivanejetike.
cha’al chal tsatsal mataletik, jchukeletik mi
al Mejiko xchi’uk buch’utik tik’ilik ta chukel t
Mejiko;
usjalil, xu’ xchapanel k’ucha’al tsatsal mata
ch’ k’usi spas o stuk’ubtasel k’usiuk no’ox st
obolik li ta ak’ol stsobombailik jtunel jvu’el
xu’ yu’unike, li muk’ ta jtunel jvu’el ta yos
l yalo ta xch’akalultak ta oxib III, chanib IV c
u teoy o ta yabtele;
ak’ol snail stsobombailik jtunel jvu’eletik ta
xvo’ bankilal ta snail xchapanobil k’opetik
ok’ik ta jyalel ja’ me ta xal ye stuk ti t
tik ta spasel tsatsal mantal (del cenado).
e xchapanel ti komon chapbil mu’ta mantal k
(Art. 90). Snail yich’obil ta muk’ lekil kux
a juju sep lum jech k’ucha’al yaloj ti sman
�
����
xlejal ta sjunul
uch’u yich’oj ta
a skoltabatel li
sts’ak nabetik,
i oy smulik ta
ta skoj k’usitik
ale, li buch’utik
tak’ pasel.
etik ta spasel
ilal Mejiko xu’
chi’uk baluneb
spasel tsatsal
xchi’uk sk’an
ta ak’ol snail
k’ope
xlejal ta sjunul
ntalil sep lum
�
�
k’ucha’al yalo snail xchapan
k’usi chal bu yich’oj ta mu
jts’ibajometik yu’un jtunel j
smelolal ju sep lumetik xch
ak’o stunesik batel.
Li tsatsal mataletike ta m
lumetik xchi’uk ti jk’el tsatsa
ju sep lumetik.
Buluchib yo’vinik mantask’an me: li’ me sk’an vok’e
me lajuneb xcha vinik sjabil
Lajcheb yo’vinik (Art. 92)smantal muk’ ta jvu’el t
jts’ibajometik ta ju sep lum
ch’unel.
Oxlajuneb yo’vinik (Art. 9xchapel ti lo’iletike, ta me x
tspasike.
Buch’u uk no’ox snail tsoba
jchap lo’il yu’un jk’el mulil,
jusep lumetik, jech k’ucha’a
tspasike, k’alaluk tslabanik
abtelal o mi sventa tskolta s
� �
nobil lo’iletik, ta me xch’ak batel ti k’usi chab
uk’ xchi’uk ta yosilal Mejiko ja’ me kajal ta
jvu’el ja’ me ta xalik k’ux-elan ta skotol s
hi’uk skolta sbaik ti jk’el tsatsal mataletik sve
e xalbeik smelolal sventa k’ux-elan tsaka
al mataletik ta Mejiko, o mi ja’ ti snail yich’o
l (Art. 91). Sventa jts’ibajom yu’un jun sn
em ta yosilal Mejiko, oyuk me yich’el ta muk
lal.
. Skotol smantalil, jtunel jvu’el, komon chap
ta yosilal Mejiko sk’an me yak’ojuk sm
ja’ ti k’usi skoje, mi mu’yuk ti me’ k’abale
93). Ti jts’ibajometik ta snail xchapobil lo’il, j
xilik ti snail tsobajel ta jsep lum ti k’ux-elan
ajel xu’ me sta ta ik’el ti jts’ibajometik ta juse
, ti bankilal jvu’eletik xchi’uk buch’u yich’o
al buch’utik sk’elsba stukik, sventa chalik lek
tsatsal mantal o mi naka xchanik ti k’usi tsp
sbaik ech’el.
�
����
btelan ech’el ti
sbaik ti snail
sventa spasel
enta chal yeik
ajtik ta ju sep
obiltak ta muk’
nail jchap lo’il
k’ xchi’uk oyuk
pbil lo’il xchi’uk
me’ sk’obik ti
mu’yuk chich’
jamaluk me ta
sk’ejik ti k’usi
ep lum, muk’ul
ojik ta muk’ ta
k ti k’usi tsk’an
pasik ta ju vok’
�
�
Li snail stsobombailik jtune
jech k’ucha’al olon jk’el tsat
xojtakinik smelolal k’uxelan
nitil tsakalik ta muk’ tik ab
k’usitik ji lok’ ta t’unanele ta
Li snail stsobombailik jtune
oy yabtel ta jujun snail abt
Mejiko, ta ts’ib me li k’usi sj
Ti abtel k’ux-elan spasike ja
xchi’uk stsatsal mantaletik.
J
Chanlajuneb yo’vinik mak’opetik ta yosilal Mejiko ta
Justicia), ta jun snail st’ujo
jujuntal bu xu’ xchapanvani
Li snail sk’elel ich’el ta muk
ja’ no’ox me mu’yuk stik
Mejiko(Suprema Corte de
sjunlej yosilal Mejiko jech
muk’ta mantal k’op li’i, ta m
� �
l jvu’eletike,li jvu’eletike la sk’anik jelabem ta
tsal mantal, li j-o’lole ja’ik li ak’ol jpas tsatsa
n chapan sventa st’unik k’usba ch-abtejbat
btel xchi’uk snail abtelal bu ep yajval ta j
a me sk’an xojtakin li jtunel jvu’el yu’un yosila
el jvu’eletik xu’ me sk’anik a’yej o mi svunalt
teletik xchi’uk ta ju sep lum yu’un jtunel jv
ak’e, sk’an me mu xjelab ta jo’lajuneb k’ak’a
a’ me jech stak’ pasel batel k’ux-elan chal s
Xchan vok’al Jvu’el jtunesej tsatsal mantal
antal. (Art. 94). Ja’ me ta sba yak’el yip
a smuk’ta nail xchapanobil k’opetik (Supre
obil jvu’eletik (Tribunal Electoral), xchi’uk t
k ta juvok’ ich’el ta muk’.
k’, xchabiel xchi’uk sk’elel yipalil mayolal ta y
k’ sba ti smuk’ta nail xchapanobil k’ope
Justicia de la Nación), ja’ me me kajal ta
k’ucha’al chal li’e, jech k’ucha’al yaloj ti k
e xak’ik’ ti tsatsal mantaletike.
�
����
a o’lol yepalik,
al mantaletike,
tel li buch’utik
u sep lum. Li
al Mejiko.
tak li buch’utik
vu’el ta yosilal
al li stak’obile.
snail chap lo’il
pal xchapanel
ema Corte de
ta juju tsop ta
yosilal Mejiko,
etik ta yosilal
sba sk’elel ta
komon chapbil
�
�
Ti smuk’ ta nail xchapano
Justicia de la Nación) ch
skotolil o ta juju tsop.
Ja’ ti k’ux-elan chal ti tsatsa
ta muk’ta na, xchi’uk chich’
ta stekel jch’iel kuxlej.
Ti tsalbail tey ta muk’ta
xchapike ta jujutsop o mi
k’opetike, li buch’u yich’oj
jvu’eletik, jech k’ucha’al bu
jnaklometik skelel yipal ma
mantal, ja’ jech junuk yo’on
mantal k’op.
Ti buch’utik yich’oj muk’ c
Federal) chal k’uyepal xu’,
jech k’ucha’al, buch’utik le
xchi’uk ta jujuvok’ o mi ja’
Tribunales Colegiados y Un
Li jtsop jchap lo’il teyta sm
Corte de Justicia) tsakbil m
sventa yu’un lekuk xk’ot ta
lo’iletik (corte), ja’ sventa
aniluk xk’ot ta chapel ti k’u
lekilal o mi ja’, jech k’ucha’a
� �
bil k’opetik ta sjunlej yosilal Mejiko (Supre
apalik ta buluchib jchapanvanejetik ta m
al mantale sventa jujutsop xchi’uk ta skotolik
’ tsakel ta muk’ mi oy k’usi mukul xchapik j
tsobombail xchapel k’opetik (Suprema C
ta jun smuk’ta nailal, li tsalbail ta jutsop
ta muk’ snail xchapanobil k’opetik xchi’uk
ch’u oy ta sbaik xchi’uk k’ux-elan xjelavik t
yoletik yosilal Mejiko, ja’ ta xch’unik ti k’usi
nal xchapel ti lo’il k’ucha’al yaloj ti muk’ta c
chapel ta sjunul yosilal ja’ (el Consejo de
xich’ pasel ta jujuvok’, tsalbail ta jusep lu
ek xchanojbeik smelol, snail jchapanvaneje
ti buch’u yich’oj ta muk’ snail xchapanobi
nitarios de Circuitos y los Juzgados de Circu
muk’ta nail xchapanobil k’opetik (el pleno d
me ta muk’ sventa xu’ xak’ik ta i’lel ti k’usitik
a chapel ti lo’il k’uyelan sk’an sk’el o chak’
sk’elbeik batel smelolal ti jutsop jchap lo
usitik chich’ lo’iltael, ja’ik yak’bikuk xchapa
al sk’an xchapanik ta tsobol ti k’opetike, mi
�
����
ema Corte de
e x-abtejik ta
k xchap slo’ilik
a’ ti k’usi xtun
Corte), ti kusi
p xchapanobil
snail st’ujobil
ti jvu’el sventa
chal ti tsatsal
chapbil muk’ta
la Judicatura
metik xchi’uk,
etik ta komon
il k’opetik (los
uitos).
e la Suprema
k xchapike, ja’
ta i’lel ti j-ich’
o’iletik, sventa
anel ti lo’ilal ta
ja’ xchap stuk
�
�
ti smuk’ta nail tsobonbail s
chtanij slo’iltael k’alaluk mi
Ti tsatsal mantale ja’ te tsa
k’ucha’al yaloj ti snail xch
nopbeel smelolal ta komon
sjunul yosilal Mejiko o mi
sjunul banumil ja’ te yich’ ch
makel o mi chich’ tuk’ubtas
Ti stojolik bankilal jchapan
smuk’ta nail xchapanobil
(Magistrado de Circuito), yo
xchi’uk j-ich’ lo’il buch’u ka
bankilal jchapanvanej ta sn
oyik ta yabtelik jvu’eletik.
Ti buch’utik tsots yabtelik te
abtejik vo’lajuneb ja’vil, ja
k’ucha’al yaloj ti komon c
va’anbil, ja’ to jech xu’ xlok’
Mu junuk jchapanvanej mi j
no’ox sk’ak’alil smak ti abte
Vo’ob svo’ vinik mantal. (Mejiko, ja’ chtun:
� �
sventa lekuk ta a’yel ti xchapanele. Ti k’u
yich’ pukel ti vune.
kal ti k’usitik tsots sk’an k’elbel smelolal mi
hapanel k’opetik ta sjunul yosilal Mejiko
n chapbil mantal vun, tsatsal mantaletik xch
ta jusep jteklummetik xchi’uk k’usitik chich
hapel ta yosilal Mejiko, xchi’uk svunaltak mi
el.
nvanejetike ja’ ti k’uyepalik te tsobolil xch
k’op (Suprema Corte), ti xchibal bankilal
oxibal bankilal jchapanvanej (Juez de Distr
ajal ta sba ta sjunul yosilal Mejiko, jech k’u
nail st’ujobil jvu’el, mume stak’ yalesbeel st
ey ta (Suprema Corte de Justicia) jchapanv
’ no’ox xu’ xich’ik jelel k’ucha’al ti xcham
chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk, mi tsu
ik batel.
ja’ to chlok’ mu stak’ xcha’ kom no’oxtok, ja’
elale ja’ to mi oy buch’u smakbe batel yabtel
(Art. 95). K’alaluk chich’ t’ujel j-abteletik ta s
�
���
usitik chapbile
oy mulile jech
sventa chich’
hi’uk mantal ta
h’ chapanel ta
i sventa chich’
hapanvanik ta
jchapanvanej
rito) ta ju chop
ucha’al xchibal
tojolik k’alaluk
vanejetik xu’ x-
mkojal sbi cha
uts ti k’u sjalil
’ no’ox mi albil
no’ox toke.
sjunul jlumaltik
�
�
I.Li’ sk’an vok’emutik ta sl
kuxlej xchi’uk buch’u uk no’
II.Xchi’uk no’oxtok sk’an v
abtelale;
III.K’alaluk mi la jtsaktik ti
jvuntik sventa bu la jyich’
jvu’eletik nabiluk ta stekelal
IV.Sk’upinel ti lekil abtelale
junuk ja’vile; mi ja’ sventa
yo’on xchi’uk yan buch’u
pojbeel ti yabtele, k’usiuk n
V.Li’ xa me sk’an chibuk ja’
VI.Mu’yuk me jelavem ta s
muk’ta jchol lo’il ta sjunlej j
jlumaltik ma’uk jtunel jvu’el
mi sta yorail x-och ta yabte
K’alaluk chich’ t’ujel ti bank
xchapanojsbaik, snabeuk le
yak’ ta i’lel ti yu’un sna’, lek
talel smelolal k’alaluk la jxc
Svaklajuneb svo’ vinikjchapanvanejetike tey sk’an
de Justicia), ti muk’ta jvu’e
muk’ta tsobombailal, ti k’us
st’ujik ti muk’ta jchapanvan
stsak yabtele t’ujbil sk’an
� �
lumal Mejiko, xu’ jtik’batik ta sk’elbeel sm
’ox.
vo’lajuneb xcha’ vinik ja’bilaltik k’alaluk ch
abtelale, sk’an me jchanojtik lajunebuk ja
chanel ich’el ta muk’, oyuk yak’oj sme’ sk
l k’ucha’al;
e xchi’uk mu stak’ mi oy jpasbil bai’ mulil to
pas elek’ale, ilbajinvanej, lo’lovanej; yilbajin
chilbajin ri k’usi jtunel ta skotol jnaklom
o’ox chopol la spas.
vil sk’an k’alaluk stsak ti yabtele; xchi’uk
spasel jts’ibajom ta juju sep lum (secretario
jlumaltik mejiko, jk’el lo’il vun, jk’el chi’el ku
ta junuk sep lum o mi jtunel jvu’el ta o’lol M
l ti muk’ul jchapanvaneje.
kilal jtunel jvu’eletik ja’ me ta xk’ot ta sbaik t
ek smelolal k’ux-elan ta chapanel tsatsal k’o
k xchi’uk lekuk spasoj talel yabtel xchi’uk le
hanbe talel smelolal ti lo’il k’opetike.
k mantal. (Art. 96). K’alaluk chich
n k’elbeel smelolal ta muk’ta tsobonbail (S
el ta jlumaltik Mejiko ja’ ta snop xchi’uk t
sie, sk’an k’elel ti k’usitik chalik ta jujuntal, ja
nej sventa yu’un slok’ta ti buch’u mubu te o
ja’ st’uj ti buch’utik te tsobolik ta ta sna
�
���
melolal ti ch’iel
hich’ tsakel ti
a’vil, chapaluk
k’obik ti jtunel
ojbil ta chukel
nel buch’u lek
etik, xu’ xich’
o del estado),
uxlej ta sjunul
Mejiko, k’alaluk
ti buch’utik lek
op lo’iletik ak’o
ekuk sk’eloj be
’ va’anel ti
Suprema corte
ta sk’el tey ta
a’ chalik mi xu’
oye. Ti buch’u
ail tsobombail,
�
�
xchi’uk no’ox tok chapbil n
buch’utik tey ta tsobonbail
me ta slokta to ti muk’ta jch
yu’un ti muk’ta jvu’el ta sjun
Ja’ no’ox mi mu sk’anik ti
jvu’eletik ta spasel tsatsal m
chapbile, ti muk’ta jvu’el ta
kom ta kajale. Ti mi jech no
t’ujele, ja’ me ta xkom ta k
jyich’ t’ujel ta muk’ ta jvu’el
Vuklajuneb yo’vinik manjujutsop xchi’uk yoxibal xch
Jueces de Distrito) va’anbil
muk’ sjunul yosilal Mejiko,
xchi’uk no’oxtok k’uyelan y
pasel ti abtelal yu’un jtune
yabtelike, ja’ no’ox xu’ mu s
elan te cholol smelolal ta ts
Ta smuk’ta nail xchapanel
Justicia de la Nación) xu’
junuk ti yoxibal jchapanv
jchapanvanej ta jutsop, ja’ c
ja’ mi xu’ jech cha’i ti o jec
k’opetik ta yosilal Mejiko,
t’unbeel smelolel ti k’usitik
xtok xu’ me sk’an ti buch’u
� �
no’ox sk’ak’alil jayib no’ox k’ak’al o jun u st
mi mu’yuk bu k’ot ta chapel yu’unik ti k’u sj
hapanvanej ti buch’u, lek yorail yu’une, ja to
nul yosilal Mejiko.
buch’utik tey tsobolik ta ak’ol snail stsobo
mantal (la Cámara de senadores) mi mu sk’
yosilal Mejiko ta xcha’ t’uj ta ach’ jech k’uc
o’ox k’ot ta pasel xtoke ti mi mu’yuk k’an bil
’exolil ti buch’u te oyik ta yut tsobombaile j
yu’un mejiko.
ntal (Art. 97). Ti xchibal bankilal jchapa
hapanvanej ta jusep lum (los Magistrados
ikme xchi’uk tsakbilikme ta muk’ yu’un ti bu
jech chich’ t’ujel k’ucha’al nabil xchi’uk k’u
yaloj ti tsatsal mantal. Jech k’ucha’al vakib
el jvu’el, jech k’ucha’al chal, tabiluk ta k’ele
spas k’ucha’al yaloj xchi’uk k’usi tsots mu st
satsal mantal.
l k’opetik ta sjunul yosilal Mejiko (la Supr
st’uj o st’ujan jayvo’uk ti buch’u xchapanv
vanej ta juchop jch’iel kuxlej o mi xch
ch-ak’batik yabtelik junuk o jayibuk buch’uti
ch sk’an ti jvu’el ta Mejiko o mi junuk sna
o mi junuk jvu’el ta jsep lum, ja’ no’ox
chk’ot ta pasel mi ja’ chilbajin ti lekilal ta juj
yich’oj ta muk’ sk’elel ta yosilal Mejiko, sve
�
����
tak’ chapel. Ti
alil albilike, ja’
o mi va’anat o
ombailik jtunel
an ti k’u yepal
ha’al yaloj ti li’
ti buch’u yich’
ja’ ti buch’u la
anvanejetik ta
de Circuito y
uch’u yich’oj ta
uyelan chapbil
b ja’ bil chich’
el ti mu’yuk ti
tak’ spas k’ux-
rema corte de
vanik o mi ja’
hibal bankilal
k sk’elik batel,
il xchapanobil
sventa chich’
juntal. Xchi’uk
nta sk’el batel
�
�
stalel k’ux-elan ch-abtej ti y
(que averigüe la conducta d
(Ti yoxibal xch’akalule.Tube
Ti snail xchapanobil k’opeti
sjelan ti yaj jts’ibajom (se
xchi’uk yoxibal bankilal jch
abteltak ta snail chapane
(Tribunal de Circuito y de
smelolal tsatsal mantal sve
Ta Chan chan ja’vil, skotoli
chapanel k’opetik ta yosila
k’usi mu stak’ xcha’ kom sp
Ta jujun bankilal jchapanva
ti abtelale, ja’ me ta xch’un
k’ucha’al li’i:
Jtunel jvu’el: ¨¿mi cha ch’u
och ta muk’ul jchapanvanej
Corte de la Justicia de la
chapbil muk mantal k’op
sventa sk’elbeel slekilal xch
Bankilal Jchapanvanej (min
Jtunel jvu’el: ¨mi mu jechuk
� �
yoxibal o xchibal bankilal jchapanvanej ta
de algún juez o Magistrado Federal).
emxa).
ik (Suprema corte de Justicia) ja’ me ta sva
ecretario) xchi’uk yantik jvu’eletik j-abtelet
apanvanejetike ja’ me ta st’ujik xchi’uk xu’
l ta jujutsop xchi’uk li snail yich’obil ta
e los Juzgados de los Distrito), jech k’uc
nta ti sk’elbeel smelolal ti xchapel k’opetike
ik st’ujan sbaik ti buch’utik sk’elbeik batel sm
al Mejiko (Suprema Corte de la Justicia de
pas abtel xtok ta yan ja’vil.
anejetik ta snail xchapanel k’opetik, k’alaluk
n ti k’usi x-albate yu’un snail jchap lo’iletik (
unbe smantal xchi’uk lek cha pas ti abtelal
je yu’un ti snail jchapanel ta slumal Mejiko (
Nación) jo’ot cha k’el xchi’uk cha vak’ ta k
yu’un yosilal Mejiko xchi’uk ti tsatsal ma
hi’uk yutsilal ta komon?¨
nistro): ¨ta jch’un¨ (si protesto).
k la a pase, ta sjunulme lum ta stik’bot a mul
�
����
yosilal Mejiko
a’an xchi’uk ta
tik. Ti xchibal
’ sjelik ti yaj j-
muk’ k’opetik
cha’al yalojbe
.
melolal ti snail
la Nación), ti
k mí och spas
(senado), jech
k’alaluk mi la
(Ministro de la
k’elel ti komon
antal te albile,
l¨.
�
�
Ti xchibal bankilal jchapan
jujutsop tame xal yeik ta sm
muk’ ta sjunul yosilal Mejiko
Vaxaklajuneb yo’ vinik jchapanvanej mi ech’ junuk
ach’ ja’ sventa buch’u xu’ s
ja’ chich’ k’elel k’ux-elan ya
komon chapbil muk’ta mant
Mi cham junuk bankilal jch
osile, ti jtunel jvu’ele ta me
(senado), jech k’ucha’al yal
mantal k’op (Art. 96 de esta
Mi oy buch’u lok’ batel t
(Suprema corte de Justicia
chich’ takel batel ta snail j
muk’ li’e, ta stakbatel ta
sjelubtasik.
Li skolelik bankilal jchapa
xchapaj ta smuk’ta nail cha
de la Nación); mi oy buch
muk’ta jtunel jvu’el ta yosila
mantaletik (senado). Mu jun
Sbalunlajuneb yo’ vinik mu’yuk chich’ tsakel ta mu
� �
nvanejetik ta jujun lume xchi’uk yoxibal jch
muk’ul snail xchapanobil k’opetik xchi’uk bu
o (el Consejo de la Judicatura Federal).
mantal (Art. 98). K’alaluk mi la xch’a
k u, ti muk’ul jvu’l ta sjunul slumal Mejiko t
smak ti abtelale ja’ ta xal ye ti ak’ol jtunel jv
aloj ti svaklajun yo’ vinik mantal (Art. 96) k’u
tal k’op.
apanvaneje o k’usiuk no’ox yo’o yikta o ti y
xcha’ va’anbe xk’exol ja’ chal ye’ik ti ak’ol jc
loj vaklajuneb yo’ vinik mantal li’ ta komon c
a Constitución).
i bankilal jchapanvanejetik teyta snail xc
a), ja’ no’ox xu’ xlok’ svunal mi ok’usi tsots k
k’el tsatsal mantaletik (ejecutivo) xchi’uk,
a snail ak’ol jpas tsatsal mantaletik (se
anvanejetik, mi mu ech’emuk ta jun ue,apanel k’op ta yosilal Mejiko (suprema corte
h’u jelav sk’ak’alil k’ucha’al li’e, ja’ no’ox x
al Mejiko ja’ no’ox mi la jyal ye ti snaiil ta ak’
nuk kux o’onal xu’ xjelav ta chib ja’vil.
mantal (Art. 99). Snail st’ujobil jvu’elet
uk’ bu yaloj ta xchibalk ch’akaluk te yaloj
�
����
apanvanejetik
uch’u yich’oj ta
ay sba junuk
ta sa’ junuk ta
vu’el (senado),
ucha’al yaloj li
yabtele sbatel
chap lo’oletike
chapbil muk’ta
chapanel k’op
k’ot ta pasele;
mi la stsak ta
nado) sventa
xu’ no’ox tey
e de la justicia
xu’ xchapan ti
’ol jpas tsatsal
tike ja’, no’ox
ta vo’ob svak
�
�
vinikmanta li’ ta komom cha
xchanojbe talel smelolal x
Mejiko (poder judicial de la
K’alaluk mi lek la spasik b
abtejik batel jun ta kajal xc
xojtakin skotol jnaklometik,
buch’u xchapanvanik xchi’u
abtelale.
Ti smuk’ta nail xchap
jchapanvanejetik sventa s
jvu’eletik t’ujbilme ta stekel
ja’vil.
Ta snail st’ujobil jvu’eletik
xchi’uk mu’yuk buch’u xilb
xchi’uk k’uyelan xcholoj ti ts
I.chich’ k’elel mi oy k’usi
jvu’eletik k’ucha’al jk’el tsats
II.chich’ k’elel mi oy k’usi
ku’untik ta sjunul jlumaltik M
Li smuk’ta yutil snail tsobo
smakik ti buch’u komem-xa
ti tsatsal mantaletike.
� �
apbil muk’ta mantal k’op, ja’ no’ox stuk li mu
xchi’uk skotol xojtakin li tsatsal chapanva
federación).
atel ti abtelale, ti snail xchapanel k’opetik
chi’uk ta jujun lumetik; ti k’usitik xchapanik
, jech k’ucha’al yaloj ti tsatsal mantal. Tam
uk ti buch’u yich’oj ta muk’ jech k’ucha’al lek
pobil k’opetik k’ajomalme vukvo’ xch
st’ujobil jvu’eletik. Ti jvu’el tey xkom ta
jvu’eletik, ta xchi’il sbaik sventa spas batel
(tribunal electoral) ja’ me ta xchapbe sme
bajin, jech k’ucha’al yaloj ti komon chapb
satsal mantal, jech k’ucha’al:
chopol k’ot ta chapbeel smelol k’alaluk
sal mantal xchi’uk jpas tsatsal mantaltik;
chopol k’ot ta pasel k’alaluk yich’ t’ujel ti
Mejiko ja’ te xchapaj smelolal ta snail muk’ul
mbail xchi’uk ta jusep lum st’ujobil jvu’eleti
aox ta jtunel jvu’el mi mu’yuk lek spas batel
�
����
uk’ta jvu’el lek
anej ta yosilal
jech me ta x-
k batele ta me
me skolta sba
k chlok’ batel ti
ibal bankilal
snail st’ujobil
yabtel chanib
elolal ta jyalel
bil mantal vun
yich’ t’ujel ti
muk’ta jvu’el
l jvu’eletik.
k ja’ no’ox xu’
k’ucha’al yaloj
�
�
Ti smuk’ta yutil snail tsobo
tak’in sventa st’ujel jtunel jv
ta pasel ta alele ja’, xchol b
spas batel abtelal ku’untik
k’anbil-o.
III.Chich’ k’elel mi oy k’usi c
t’ujombail ta yosilal Mejiko,
ta xilbajinbe smamtalil k’us
lek xu’ spasike;
IV.chich’ k’elel mi oy k’usi
jvu’eletik buch’utik snabei
sk’elbeik batel smelolal mi
yik’el oy k’usi xk’otanuk ta
jvu’eletik. Ti k’usi chich’ k’e
ta xtun yu’un stuk ja’o k’ala
stak’ k’anel k’alaluk mu’yuk
V. sk’elbeel smelolal xchi’u
ja’ ti buch’utik ta xt’ujvanike
stsak sbiik xchi’uk staik ti y
jech k’ucha’al yaloj ti komo
k’alaluk jun vinik xu’ sba sk
sbi ta sk’elbeel smelolal k
chapanel xchi’uk ti k’usitik x
xak’be xk’ak’alil xchi’uk xch
VI.Ti k’opetik xchi’uk jeltos
abtejik tey;
� �
ombail st’ujobil jvu’eletik ja’me xchap jayib k
vu’el ta slumal Mejiko, mi kom xchapel ti k’u
betel, jech k’ucha’al, chak’ ta i’lel ti lek yich
k k’ucha’al jvu’el ja’ ti buch’u ep sta svinik
chopol spasik xchi’uk chak’be xchapanobil t
jelel k’ucha’al la jkilbetik talel smelolal teyt
si yaloj ta komon chapbil muk’ta mantal k’o
chopol spasik xchi’uk chak’be xchapanob
k smelolal ta jusep lumetik sventa xcha
i oy k’usi chopol xk’ot ta pasel k’alaluk ya
pasel k’alaluk yakalik ta st’ujel xchi’uk ta s
lele k’ajomal k’alaluk oy buch’u ta sk’an jutu
aluk yakal slo’ilal ti st’ujel jvu’eletike xchi’uk
k to’ox stsakoj yabtel ti ach’ jtunel jvu’el yich’
k xchapanel k’usi yich’elik ta muk’ ti jk’el c
e (política-electoral), ti buch’u yich’ik t’ujele
yabtelik k’ucha’al sk’elbeel smelolal sjunul y
on chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk tsats
k’an vokol ta snail chapanel ja mi laj ta ilbajin
kuxlejal, tsutseme xchapanel smelol sk’an
xu’ jpastik teyta yut chapanel, ti tsatsal man
hapbeel smelolal ti k’usitik stak’e;
yabtelal k’ucha’al snail chapanel xchi’uk ti
�
����
kom ta chinab
usi chopol k’ot
h’ t’ujel buch’u
k o buch’u ep
i jvu’el ta snail
ta xcha’kojale,
op o ja’ ti k’usi
bil ta j-ich’el ti
apanik xchi’uk
akal t’ujomale,
slajeb sva’anel
uk koltael k’usi
k mi ja’o yorail
’oj t’ujele;
h’iel kuxlejetik
sk’an me xba
yosilal Mejiko,
sal mantaletik.
nel ti bu tsakal
n tey ta snail
ntale ja’ me ta
i buch’utik ch-
�
�
VII.Ti k’opetik o k’usitik je
buch’utik yantik tey ch-abte
VIII.K’uyelan chk’ot xchapa
ta jvok’ jk’el ch’iel kuxlej o
yosilal Mejiko o ta yantik
komon chapbil muk’ta mant
IX.Yantik ja’ ti k’ux-elan cha
Ta yamak’il snail st’ujobil j
k’usjalil xu’ xchapan xchi’uk
Mu’yuk chich’ sa’el k’op je
chapbil muk’ ta mantal k’op
xu’ tunesel k’usi chal ti tsats
jech k’ucha’al yaloj ti komo
li’i xchiuk jutuk’xa chich’ t
k’usiuk no’ox yich’ k’elbeel
chich’ albeel smelolal tey
(Suprema corte de Justicia
K’alaluk jun snail tsobomba
mi mu’yuk bu la stsak ta m
ti komon chapbil muk’ta m
k’usi chapbilxa ta jtsop xch
k’opetik, buch’u uk no’ox b
stik’beik smul buch’u naka
sventa chich’ tael ta alel ta
yosilal Mejiko chal bu junuk
mu sok ti yantik abtelal mel
� �
eltos abtelaletik ta jujun snail st’ujel jvu
ejik;
anel o k’uyelan chak’ tojom mulil ti snail st’u
mi tsobol jk’el ch’iel kuxlej o junuk jnaklom
namal lumetik, mi mu stsakik ta muk’ k’u
tal xchi’uk tsatsal mantaletik, xchi’uk
al tsatsal mantal.
vu’eletik ta me xak’be xchapobil ta anil sv
k smeltsan ti muliletike, ja’ ti k’usi chal ti tsat
ch k’ux-elan chal ti vo’ob svak vinik manta
p, ti snail st’ujobil jvu’eletike xu’me xchapan
sal mantal xchiuk jelel ti k’usi yaloj ti snail s
on chapbil muk’ta mantal k’op. xchapbenal s
sakel ta muk’ ti k’usi sk’elbeik smelolal s
batel smelolal ti snail muk’ta jchapanele n
ta smuk’ta nail xchapanobil k’opetik ta
de la Nación).
ail st’ujobil jvu’eletik mi oy buch’u sts’iba jlik
muk’ ti mantal vune o mi ja’ no’ox snop stuk
antal k’op li’e, xchi’uk ti k’usi yich’ ts’ibaele
hi’uk ta stekel jchapanvanejetik ta smuk’ta n
bankilal jchapanvaneje, ta tsobol o mi ta juj
a slo’ilta k’alaluk jech k’ucha’al yaloj ti tsats
a komon tsobajel teyta smuk’ta nail xchap
k abtelal xu’ xtun. Ti xchapanel k’ux-elan ch
tsajemikxae.
�
����
’eletik xchi’uk
ujobil jvu’eletik
metik, sjunlejal
uyelan yaloj ti
venta stsutses
tsal mantal.
al li’ ta komon
nik xchi’uk mu
t’ujel jvu’eletik
smelolal ti lo’il
skoj k’opetike.
naka xa no’ox
yosilal Mejiko
uk abtelal vun
k’ucha’al chal
e xu’ slo’ilta ti
nail xchapanel
jutsop, xu’ me
sal mantal, ja’
panel ta sjunul
hk’ot ta alel li’e
�
�
K’ux-elan xchapoj sbaik sn
ta jujutsop jchapanvanejet
xchapanik ta jujutsope, jec
batel ta jujutsop ja’ ti k’ux-e
jech k’ucha’al yaloj ti komon
Ti smuk’ul nail tsobombail
jusep lumetik, ta xcha’ yak’
xu’ stakbe batel ta vun ti
k’usitik xchapanik ta jun lu
tsatsal mantale ja’me chal
lo’il.
Ti yich’obil ta muk’, sk’elbe
yich’oj ta muk’, jech k’ucha
batel lo’il ta yosilal Mejiko
ch-abtejik xchi’uk ti jvu’el
buch’u tey chkom; xchibal b
buch’utik yu’un jchol lo’ilet
muk’ta jvu’el ta snail xchap
Justicia de la Nación) ja’ c
sjoylej yosilal Mejiko (Pod
tsobombail t’ujombaile (trib
snail chapanel xchi’uk k’u
abtele.
Li xchi’bal bankilal jchapan
(los Magistrados Electorale
me xich’ik t’ujel jelabem ta o
� �
ail st’ujobil jvu’eletik (organización del tribu
ike, ti sk’elel batel smelolal k’ux-elan xcha
ch k’ucha’al tsabeik batel smelolal k’ux-ela
elan snopobil yu’unike tsots me ya’yejal ta p
n chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk tsatsal
xu’, ja sventa xu’ xcholbe batel smelolal sv
’ik’ ta ilel ti k’opetik sventa chak’ik’ ta ilel’; je
k’usitik sk’elbik batel smelolal xchi’uk ta
um sventa chojtakinik xchi’uk xchapanik t
lbe smelolal k’ux-elan xchap batel ti abtel
eel smelolal snail st’ujobil jvu’eletik (Tribuna
a’al yaloj tsatsal mantal, oyuk buch’u va’al s
(Consejo de la Judicatura Federal), ja’ bu
yu’un snail st’ujobil jvu’eletik (Tribunal E
bankilal tey xkom ta snail st’ujobil jvu’eletik;
ik ta yosilal Mejiko. Ti snail st’ujobil jvu’ele
panobil k’op ta sjunul yosilal Mejiko (Supre
chal k’uyepal chtunanuk ti tak’in tey ta yipa
der Judicial de la Federación). Jech no’ox
bunal) ja’ chal k’ux-elan xu’ chich’ pasel ab
usitik chich’ chapel ta stekelal sventa leku
vanejetik ti buch’utik yich’ojik ta muk’ ti st’u
esta) buch’utik ta kajal x-abtejik xchi’uk ta ju
o’lol yepal ti buch’utik tsobolik ta ak’ol snail
�
����
nal), ti tsalbail
apaj ti k’usitik
an xu’ xchapik
asel ti lo’il li’e,
mantaletik.
venta chilik ta
ech no’ox tok,
sko’oltasik ti
ti lo’il k’op. Ti
aletik ta jujun
al Electoral) ja’
sventa xcholel
uch’u tey ko’ol
lectoral), ja ti
; xchi’uk oxvo’
e ja’ chalbe ti
ema Corte de
al mayoletik ta
x tok, ti snail
btelal teyta yut
uk smelolal ti
ujobil jvu’eletik
ujun lumetik ta
stsobombailik
�
�
ta spasel tsatsalmantaletik
ti buch’utik te’oyik ta smuk
Corte de Justicia de la Na
k’ux-elan yalojbe smantalil x
Li xchi’bal bankilal jchapan
(los Magistrados Electoral
chapalik svunik k’ucha’al
jchapanvanej mi mu’yuk to
jchapanvanej ta smuk’ta na
Justicia de la Nación), xjal
chlok’ik, mi mu’yuk chk’otik
st’ujobil jvu’eletik ta me x
jvu’eletik, jech k’ucha’al, ya
chapbil muk’ ta mantal k’op
Li xchi’bal bankilal jchapanv
jusep lum (los Magistrados
mantal, mu xu’ x-och ta b
k’ucha’al chk’anbat sventa
(Magistrado de Tribunal Co
stak xjelav, ja’ no’ox mi jel m
Mi xokol o ti abteale xich’ t’
stsuts ti abtel k’ux-elan albi
Ti j-abteletik ta snail tsobo
k’ucha’al stunesik ti yipal
Federación) xchi’uk smanta
� �
(Cámara de Senadores) ja’ ti k’ux-elan cha
k’tanail xchapanobil k’opetik ta yosilal Meji
ación). Ti buch’utik t’ujbilike skajal kajal m
xchi’uk sk’elel batel jech k’ucha’al chal tsats
nvanejetik buch’utik yich’ojik ta muk’ ti st’u
les) buchu’tik te oyik ta smuk’ta nail tso
yaloj ti tsatsal mantal, mu xu’ x-och
o staoj sja’vilale jech k’ucha’al chk’anbat sv
ail xchapanel k’opetik ta yosilal Mejiko (Supr
ijik baluneb ja’vil ta yabtelik mu stak’ xjelav
k xchi’uk mi ipik ti xchibal bankilal jchapanv
xa’iik, oy buch’u smak ti abtelal ta jun
aloj ti svaxak lajun svo’ vinik mantal (Art. 98
p.
vanejetik buch’utik yich’ojik ta muk’ ti st’ujob
s Electorales) lekuk chapalik svunik k’ucha’a
bankilal jchapanvanej mi mu’yuk-to staoj
a bankilal jchapanvanej ta jujutsop xchap
olegiado de Circuito). Xjalijik baluneb ja’vil t
muyel ti yabtelike.
ujel ach’ xchibal bankilal jchapanvanej ja’ ti
l ta sliklej (nombramiento original).
ombail (tribunal) ta me sk’elik k’ux-elan c
mayoletik ta sjunul yosilal Mejiko (Poder
alil k’usi xch’unana xchi’uk k’usi chal ti tsatsa
�
����
alik ta stekelik
ko. (Suprema
me chbat, ja’ ti
sal mantal.
ujobil jvu’eletik
obonbail lekuk
h ta bankilal
venta bankilal
rema Corte de
v. Ti buch’utik
vaneje ta snail
snail st’ujobil
8) li’ ta komon
bil jvu’eletik ta
al yaloj tsatsal
sja’vilale jech
panel k’opetik
ta yabtelik mu
k’usjalil sk’an
ch-abtejik jech
Judicial de la
al mantal.
�
�
Yo’ vinik mantal (Art. 100k’ux-elan ch-abtejik batel, s
Ti bu ich’bil ta muk’ chap
smuk’ta nail xchapanel k’op
mantaletik t’ujbilik yu’un
jva’anvanejetike, teyikuk m
bankilal ta ju’ chop; cha’ vo
chtal yu’un ti muk’ta jvu’el ta
Skotolik ti j-al mantaletike s
yo’vinik li’ ta komon chap
smelolal kux-elan sk’elbate
chabtelane, ti buch’u ba’an
xchi’ukme staojik ta na’el ti
Ti lo’ile ta me xich’ a’yel ta
sva’anik, ta xakbik ta sk’o
yoxibal jchapanvanejetik jv
ja’ ta sk’elbatel ti tsatsal ma
Ja’no’ox mu’yuk li buch’u y
chjalijik vo’ob ja’vil ta yabte
me stak’ xcha’ yich’ t’ujel ta
Li j-al mantaletike mauk t
yabtelik stukike. K’usjalil oy
kojal sbi li’ ta komon chapb
� �
0). Ti yipal mayoletik ta yosilal Mejiko ja’ yic
sk’elel batel xchi’uk chakbeik batel xchapane
palikme vukvo’, jaikme, li june ja’ me ban
petik, xchi’uk xtok ja’ik ti buch’utik chak’ sk’o
skotol jtunel jvu’eletik, vaxak vo’iku
e ti xchibal bankilal jchap lo’iletik ta sjoyle x
o’ va’anbiltalel ta ak’ol jpas tsatsalmantalet
a yosilal Mejiko.
sk’anme chapaluk ti svunik jech k’ucha’al ya
pbil mu’kta mantal k’op xchi’uk ojtakinbiluk
el, lekukme yo’onton xchi’uk ja’ no’ox chich
nbiltalel ta smuk’ta nail chapanel k’op, ta
mayoletik.
a komon o mi va’anbil no’ox. Ta komon xc
b, ta xcha’ alik xchi’uk mi ta xjelvanik ti x
vu’eletik, jech k’ucha’al ti kusi yantik chk’ot
antale.
yich’o ta muk’, li yantik buch’utik yich’ojik
elik, ti xk’exole skojol kojol me ta x-och ta
a yan ja’bil.
ta slok’ta ti bu va’anbil talemike, ja’ no’o
y ta sbae, ja’ no’ox xu’ xich’ik jelel k’ucha’a
il muk’ta mantal k’ope.
�
���
ch’o ta muk’ tu
el.
nkilal jvu’el ta
opike; oxib j-al
uk yepalik ti
xchi’uk yoxibal
tik, xchi’uk jun
aloj vo’lajuneb
kme ti sna’be
’ stojol ti k’usi
me sk’upinik,
chapik buch’u
xchibal xchi’uk
anuk ta pasel
ta muk’m lo’il
yabtel, mu xa
ox chba spas
l yalo ti xchan
�
�
Ti tsatsal mantale ta me x
abtelal, jech k’ucha’al skelb
lekme chojtakin ech’el, sna
yu’un stuk.
Lekukme ti k’usi spase jec
xlok’ ta a’yel ta sjunle xc
xchapanobil k’opetike xu’ m
ta komon tsots jtunel jvu’el
yosilal Mejiko. Ti buch’u tey
xchi’uk, mi jech, ta xal ti
vaxakvo’ yal yeik. Li tsatsa
paselbatel ti abtelal k’ucha’
Li k’usi tsnopik buch’utik y
xchi’uk, jech noxtok, mu’yu
chopol cha’iik, ja’ no’ox m
xchi’uk mu stak’ stik’sba ti
k’usie xu’ sk’el ti smuk’ta s
no’ox ta sk’el mi la jyich’ik t
Li smuk’ta snail xchapane
tak’ine xchi’uk ti buch’u yich
mayoletik ta yosilal Mejiko
albil ta svukojal lo’il ta sba
mantal k’op.Ti svunaltak k’u
snail chapanel k’op sventa
Ti k’usi ich’bil ta smuk’ta na
� �
xak’be xchanlek xchi’uk xchanbe smelolal
beelbatel lek smelolal xchanel sventa ya’ye
’beukme smelolal, xchapajukme yu’un, xch
ch k’ucha’al yalo tsatsal mantal, ti k’usi ch
chapanel ti k’usi spasik ta jujun tale. Ti
me sk’anbetalel ti buch’u yich’o ta muk’ ti k
sventa xtun o ti k’usi xu’ spas ti snail chap
y tsobolik ta snail chapanel xu’ me sk’elik ti
buch’u ta sjelumtas ti j-al mantale, ak’o
al mantale ja’ me ta xalbe smelolal xchi’u
al li’e.
yich’ojik ta muk’ lo’il ja’ me jech mu stak
uk chlikik sk’elel xchi’uk mu’yuk tsta koltae
i oy k’usi yak’ik ta k’elel, ti buch’u tstik’sb
xchi’bal xchi’uk yoxibal bankilaletik jchapa
snail xchapanel k’opetik (Suprema Corte de
a muk’ li smanatalil ti k’ux-elan yaloj sventa
el k’opetik ta me spasbe svunal k’uyepal c
h’oj ta muk’ lo’ile ja’ me spas k’uyepal keche
o (Poder Judicial de la Federación), mu st
lunlajunebal li’ ta yo’vinik mantal komon ch
uyepal chtun tak’in ta me xich’ ak’beel ti jvu
chabtelanik batel k’uyepal ch-och tak’in ta y
ail xchapanel k’opetik ja’ me sna’oj ti jvu’el te
�
���
kux-elan pas
ejal mayoletik,
anojuk me lek
apbile xu’ me
smuk’ ta nail
k’usi xchapojik
panel ta sjunul
k’usi chapbile
o mi k’ajomal
k k’ux-elan ta
k’ k’usi albeel
el, mi oy k’usi
ba, xcha’alelal
anvanejetik, ti
e Justicia), ja’
li’e.
chtun yu’un ti
el kom ta yipal
tak’ ilbajinel ti
hapbil muk’ ta
’el ta smuk’ ta
yosilal Mejiko.
e’oye.
�
�
Jun svakvinik mantal (Arsnail xchapanel k’opetik,
(Magistrados de Circuitos)
ti js’ibajometike, xchi’uk ti
xchibal bankilal jchapanvan
me stak’, jech, ch’unel, xc
lumetik, la o’lol Mejiko o
tsobolik ta bijil abtel, jchanu
Ti buch’utik la smakik ti a
xchapanobil k’opetik, ta
jchapanvanej (Magistrados
xchi’uk ti buch’u yich’ojik t
jchapanvanej tey ta snail s
to slok’el chib ja’bile, mu m
no’ox tey ta yutil xchapanob
Ti k’u sjalil sk’ak’alil,
jchapanvanejetik, ja no’ox
jech k’ucha’al albil smelola
komon chapbil mantal k’op.
Li k’usi smakoj li mantal li
mayol.
Li tojob mulil k’ux-elan k’elb
yipal jvu’eletik ta yosilal M
k’ucha’al yantik mulil chil ti t
� �
rt. 101). Ti bankilal jchapanejetik (ministro
li xchibal nitil ch-abtejik bankilal jch
ta sjoylej, yoxibal jchapanvanej ta jutsop (ju
buch’u yich’ojik ta muk’ ta yosilal Mejiko,
nej tey ta snail st’ujobil jvu’eletik (Tribunal
chi’uk mi ja’uk spasel abtelal ta yosilal Me
ta yantik, ja’ no’ox buch’utik x-abatejik m
ubtasvanejetik, k’usitikuk stsi’baik o chtunan
abtelal sventa bankilal jchapanvanej tey ta
smuk’ta snail xchapanel k’opetik, li xch
s) ta sjoylej, yoxibal jchapanvanej ta jut
ta muk’ ta yosilal Mejiko, jech k’ucha’al xc
st’ujobil jvu’eletik (Tribunal Electoral), mu m
me stak’ xak’ mantal, jk’el mulil o mi va’al ta
bil k’op ta yosilal Mejiko.
li buch’utik ech’emikxa ta abtel sve
mi naka la smakik abtel, mu me stak’ sma
al ta svakibal xch’akalul ta vo’lajuneb yo’v
.
i’e ta xtun ta sventa li jvu’eletik buch’utik
bil talel ta ba’yuke, ta me xchay ti yabtel k’u
Mejiko, xchi’uk ti slekilal k’usi chtunan yu’u
tsatsal mantale.
�
����
os) ta smuk’ta
apanvanejetik
ueces), xchi’uk
jech k’ucha’al
Electoral), mu
ejiko, ta jusep
mu’yuk stojolik
nan.
a smuk’ta nail
hibal bankilal
tsop (jueces),
chibal bankilal
me stak’, mi ja’
sk’elel k’usiuk
enta bankilal
akiik ti abtelal
inik mantal ta
oy skolemalik
usi staoj tey ta
un stuke, jech
�
�
Chib xcha’vinik mantal (A
A.Li tsatsal mantale ja’ ta x
abteletike t’ujbilik xchi’uk je
k’ucha’al chal ti tsatsal man
oy me buch’u yich’oj ta m
República) va’anbilik ta jk
lo’iletike, k’aluk chkuxik, ti
k’op sk’anme: li vok’em ta
k’alaluk ta xich’ va’anele;
xchanojbe smelolal ti chapa
spasoj smul.li jchapanej k’o
Te kapal ch-bat ti jchap
tsobombail, skotol muliletik
skob ta sk’anel ti svunal s
chich’ ak’el ta ilel ti k’usitik
beel smelolal ti chapanele
snail chapanele sventa xlo
xchi’uk tsk’elbatel ti bolmale
Ti jchap lo’il ta sjunul yosi
xchapan stuk ti k’usitik chk’
mantal li’ ta komon chapbil
Skotol ti bolmaletik snaoj y
ch’oj ta muk’ stekel xchi’u
komon ta yosilal Mejiko, ti jc
� �
Art. 102)
xchap ti smukta nail xchapanobil k’op ta yos
elbilik ta snail jvu’el sk’elel xchapaj lo’iletik
ntale. li snail xchapanobil k’op ta komon ta
muk’ buch’u chchapan k’op (Procurador G
k’el tsatsal mantal ta yosilal Mejiko xcha’a
buch’u yich’oj ta muk’ buch’u sk’an och ta
a yosilal Mejiko; oyuk vo’lajuneb cha’vinik
oyuk, abtejemukxa lajuneb ja’bil, oyuk ya
anele; sk’upin ti mu’yuk smule, xchi’uk mu’y
ope xu’ me xich’ jelel k’alaluk mi la jyal li tsat
lo’il ta komon ta yosilal Mejiko, chich ts
k k’usi xich’ taanel; xchi’uk, jech k’ucha’al
sventa chich’ tsakel ti buch’u tikbil smule;
k k’otem ta pasel sventa sta beik yajval li
sventa tspas batel ta k’un k’un ti buch’u y
k’ xchapanel ta anil; skanel ti ak’oxchi’ yich
etike jech k’usi chal ti tsatsal mantale.
ilal Mejiko (Procurador General de la Rep
’otanuk ta pasel xchi’uk k’usi chal vo’ob sva
muk’ ta mantal k’op.
yosilal Mejiko; li buch’u tskelbe smelole xch
uk ti yantike ja’ xa tsk’elbe batel smelol ti
chap lo’ile ta spas stuk o mi ja’ yaj mayoltak
�
����
ilal Mejiko, li j-
e, ja’ me jech
yosilal Mejiko
General de la
alojik ti jchap
abtel xchapel
sja’bilal sk’an
k’obil ta ilel ti
yuk k’usi tsots
tsal mantale.
sakel, ta snail
l ja’ me oy ta
; sabil xchi’uk
li’i, chich’ k’el
yich’oj ta muk’
h’ tojel ti mulil
pública) ta me
ak vinik tsatsal
hi’uk buch’u yi
i jchap lo’il ta
k.
�
�
Ti jchap lo’il ta sjunul yosila
jmayoltak, jua me yich’ojik
mantal ta skoj ti k’usi ta spa
Ti yabtel j-almantal yu’un jtu
Mejiko, k’usiuk no’ox, jech y
B.Li snail xchapanobil lo’ile
Mejiko, ja’ ti k’usi tsots x
jnaklometike ja’ me xch’ab
k’an vokol skoj k’usi k’ot y
jtunel jvu’el mayol o-jk’el
Mejiko, mu me xu’ xilbajinik
Li sjunul tsatsal mantal ti k’
sk’elbeik smelol ta komon,
stojol jvu’el mayoletik.
Li sjunul tsatsal mantal l
jvu’eletik, abtelal, yipal jvu’e
Skotol li k’usi chal li snail xc
ta muk’ jnaklometik ta sju
Humanos); oyukme yu’un s
buch’u xojtakin slo’ilal tsats
Yich’el ta muk’ jnaklomet
Derechos Humanos) oy
almantaletik, t’ukbilikme j
� �
al Mejiko (Procurador General de la Repúbli
k ta muk’ k’usi chopol chk’ot, mi ta xilbajin
asike.
unel vu’el, ja’ me oy ta sba ti jk’el tsatsal ma
yaloj ti tsatsal mantale.
etik xchi’uk li snail jchapanobil lo’il ta ju sep
xtojobik o-spasele, ta me xak’beik yich’e
ivan li tsatsal mantal yu’un Mejikoe, li buch
yu’unik ta pasel ta snail ich’banej ta muk’
jteklumetik, ti jvu’el stunesel tsatsal man
k ti ich’el ta muk’ li’i.
usi chal ti jchol lo’il ta ba’ie, ta me smeltsab
mu’yukme te tsakal bu chal tik’ mulil xchi’uk
i’i mu’yuk tspas yu’un tsalbail sventa sl
el j-almantaletik.
chapanobil lo’iletik (Congreso de la Unión) t
nul yosilal Mejiko (Comisión Nacional de
sk’elel batel stuk yipal xchi’uk k’uyepal tak’in
sal mantal, xchi’uk k’usitik u’unal ta jujun tal.
ik ta sjunul yosilal Mejiko (Comisión Na
me yu’un jun j-almantal xchapoj sbaik
jelavem ta o’lol yepal ti buch’utik te’o
�
����
ica) xchi’uk ya
nik ti tsatsal ti
antal ta yosilal
lum ta yosilal
lik ta muk’ ti
h’utik xojtikinik
’ manchuk mi
ntal ta yosilal
beik svunal bu
k k’an vokol ta
abanel st’ujel
ta sbiin yich’el
los Derechos
n chtun yu’un,
cional de los
ta lajuneb j-
oyik ta snail
�
�
stobombailik jpas tsatsal
yo’onike, ja tsk’elik buch
Permanente del Congreso
tsatsal mantale ta me xalbe
k’usi chich’ alele ta sven sn
chi j-almantaletike (Conseje
komel yan ta yan ja’bil.
Li jtunel jvu’el yich’el ta mu
de los Derechos Humanos)
ti k’usba albil ta kajale. Chj
t’ujel chi’uk ja’ no’oxme stak
komon chapbil muk’ta mant
Li jtunel jvu’el yich’el ta mu
de los Derechos Humanos
k’opetik. Ja’ no’ox me ta
Congreso) ja’ ti k’usi chal ti
Yich’el ta muk’ jnaklomet
Derechos Humanos) ta me
albile, ti k’usi chapbil tey ta
Oxib sva’kvinik mantal (AMejiko ta me xchapanik k’u
I.Ta tsatsal mantal o k’u
jnaklometik.
� �
mantal(Cámara de Senadores) mi ja’o l
h’utik te’oyik ta snail xchapanobil lo’ilet
de la Unión) jech no’ox yepal ti t’ujel k’uy
e batel smelolal k’ux-elan ta ich’el bal sventa
nai tsobombail (Cámara). Junjun ja’bil sa’b
eros) ja’ ti buch’u jalxa abtejeme, ja no’ox m
k’ jnaklometik ta sjunul yosilal Mejiko (Com
) a li bu jech li j-almantal sjak’ele, jech me c
alijme ta yabtel vo’ob ja’bil, jko’oj no’ox me
k’ yich’ jelel ta yabtel ti k’usi yaloj ti chanib x
tal.
k’ jnaklometik ta sjunul yosilal Mejiko (Com
) ta xak’ ta ilel ti yabtel ta jujun ja’vil ta sna
sk’el xchi’uk li snail xchapanobil lo’iletik
tsatsal mantale.
ik ta sjunul yosilal Mejiko (Comisión Na
e xojtikin mi oy k’usi mu’yuk lek k’otem ta p
jmoj albil ta ju sep lum ta yosilal Mejiko.
Art. 103). Ti snail xchapanobil tsatsal k’op
siuk no’ox k’op chk’ot ta pasel:
usi tspas jvu’el mi ta xilbajin li yich’el t
�
����
lok’em xkuxel
tik (Comisión
yepal albile. Li
a ak’el ta ilel ti
bilme xk’exol ti
mi yich’to t’ujel
isión Nacional
chich’ t’ujeleuk
e xu’ cha’ yich’
xch’akalul li’ ta
isión Nacional
ail xchapanobil
(Cámara del
cional de los
pasel ti k’usba
petik ta yosilal
ta muk’ jujun
�
�
II.Ta tsatsal mantal o k’usi t
ju sep lum o mi tsalbail tspa
III.Ta tsatsal mantal o k’us
xilbajin ta tsalbail li jvu’el jch
Chanib sva’kvinik mantachapanobil tsatsal k’opetik
I.Sk’otol li xchapanel lo’ileti
ti tsatsal mantaletik ta yos
slok’eso sk’inal ta yosilal M
ta jujuntal, xu me xojtikinik
xchi’uk snail xchapanel tsa
o’lol Mejiko. Li sliklej stojel
chapanvanej yojtikinuk ti tsa
I-B. Mi ep ya’yejal ti sk’elo
spasba ti snail chapanobi
balunlajuneb ch’avinik xch’
chanib xch’akalul mantal, c
komon chapbil muk’ ta ma
stuk’ibtasel, ta me xojtak
Tribunales Colegiados de C
mantal ta oxib svak vinik
chapbil muk’ ta mantal k’o
xchapanele ti k’usi chal ti sn
ta chapanel o k’usi tsk’an.
II.Sk’otol li sk’elobil xchapel
� �
tspas jvu’el ta sjunul Mejiko mi ch-ilbajinvan
as ta o’lol Mejiko, xchi’uk
si tspas jvu’el ta ju sep lum o mi ta o’lol
ha’bivanej ta yosilal Mejiko.
al (Art. 104) Ja’ me oy ta sk’obik yojt
ta yosilal Mejiko (Tribunal de la Federación
k ta jujuntal-o mulil sventa sk’elel mi xch’un
silal Mejiko-o li k’usi chapbil ta yantik nam
Mejiko. K’alaluk xchapanel lo’iletik ja’ tsta ta
k’uxelan, st’ujel j-abtel, li yoxibal bankilal j
atsal k’opetik ti albil ta komon ta ju sep lum
mulil xu’ me xcha’ k’elik ta ach’ li bankilal
atsal mulile.
obile ti bu tsmak ti xchapanobil k’op ta jyal
il tsatsal k’opetik li snail ich’el ta muk’ t
akalul ta oxlajuneb xchan vinik mantal (Art
chal e) (inciso e) li chib svuk vinik mantal (
ntal, ja’ik no’ox ti bu chal ti tsatsal mantale
kinik ti snail xchapanobil tsatsal k’opet
Circuito), tsakbilme sk’elel batel jech k’ucha’
xchi’uk jukub svak vinik (Art. 103 y 107)
op sventa tsk’el spojel, xchi’uk ti mu’yuk
nail chapanel tsatsal k’opetik ta sjoylej mu’y
l lo’il sventa yich’obil ta muk’ xchabijel ti’ na
�
����
n o mi chilbajin
Mejiko mi ta
tikinel ti snail
):
xchi’uk yak’el
mal lumetik bu
ilbajinel lekilal
jchapan vanej
etik xchi’uk ta
yu’un yoxibal
ele tsosts me
i k’usi chal ti
. 73) xchi’uk ti
(Art. 122) li’ ta
etike. Li sk’elel
tik ta sjoylej(
’al chal tsatsal
) li’ ta komon
bu lek chai ti
yuk me ch-och
betik;
�
�
III.Li k’usitik yu’un yosilal M
IV.Li sk’elobil xchapel lo’il x
sk’anme xojtakin lek li smuk
V.Ti k’usi chkot ta pasel ta
yantik, xchi’uk;
VI.Jech k’ucha’al buch’u yi
yantike.
Vo’ob svak vinik mantal Mejiko (Suprema Corte de
cholbil smelol ta tsatsal ma
I.Li sk’elel xchapanel lo’il ta
ti k’usi chal ti snail st’ujel
muk’ta mantal, jech k’ucha’
a)Li sjunul yosilal Mejiko xc
b)Yosilal Mejiko xchi’uk jtek
c)Li jvu’el stakel ta pasel ts
ti buyuk no’ox snailal tsobo
tsk’elik ta yosilal Mejiko o-ta
d)Sep lum xchi’uk yan;
e)Sep lum xchi’uk o’lol Meji
f)Li o’lol Mejiko xchi’uk jtek
g)Chib jteklumetik ta ep Se
h)Chib vu’elal ta Sep no’ox
skotol no’ox;
i)Sep lum xchi’uk junukal
skotol no’ox;
� �
ejiko tey tsakal;
xchi’uk ti k’usi chal li vo’ob svak vinik man
kta nail xchapanobil k’opetik ta yosilal Mejik
ju sep lum xchi’uk ta jun o ep sts’akinoj sba
ich’ojik ta muk’ li xchi’ilik ta abtel buch’u ts
(Art. 105). Li smukta nail xchapanobil k’op
e Justicia de la Nación) ta me xojtikin, ti j
ntal, jech k’usitik li’e:
a komon chapbil muk’ta mantal k’op, ja’ no’o
jvu’eletik li tsakal ta vakib yoxvinik li’ ta k
al li’e:
chi’uk sep lum o ta o’lol Mejiko;
k lum;
satsal mantal xchi’uk snail xchapanobil lo’ile
ombail o-mi jech, ti buch’u chich’ komel ta
a o’lol Mejiko;
iko;
lum,
ep lumetik;
x lum, sventa tsk’el mi oy k’usi k’ota ta pa
steklumal sventa sk’el k’usi chk’ot yu’un
�
����
ntal (Art. 105),
ko,
aik ta naklej ta
sk’el xchi’uk li
petik ta yosilal
jech k’ucha’al
ox me mu’yuk
komon chapbil
etik; xchi’uk ja’
a muk’ ja’ikme
sel yu’un o ta
ta pasel o ta
�
�
j)Sep lum xchi’uk jun jtek lu
ta skotol no’ox; xchi’uk
k)Chib jtunel jvu’el ta o’lol M
no’ox.
Yu’un ono’ox oy k’op ta sk’
sjunul yosilal Mejiko, li’ ta jt
ti li’cholbile c), h) xchi’uk k)
yal mu xtun, li xchapanele
lok’ st’uje ta vaxakib jvu’ele
Li yantik k’usi chk’ot ta pas
ta pasel li k’usi chapanike.
II.Ti sk’elbel smelol ti k’usi
sventa chapanik ja’ no’ox li
Ti sk’elbel smelol ti k’usi m
lajuneb xcha’vinik sk’ak’alil
a)Li ko’ol yepal oxlajuneb
mantal ta stsobombailik ta
Unión), ti bu mu’yuk lek cha
bu spasojik li jmeltsanej tsa
b)Li ko’ol yepal oxlajuneb x
ti bu mu’yuk lek cha’iik ti t
spasojik li jmeltsanej tsats
snopojik ta komon ti jnaklom
c)Li jchap lo’il ta sjunul y
mu’yuk lek cha’iik li tsatsa
� �
um ta yan sep lum, sventa sk’el k’usi chk’ot
Mejiko, tas venta sk’el k’usi chk’ot yu’un ta p
’elel ta skotol ta ju sep lumetik o ta teklume
teklumetik ch’aybil ta ju sep lum, o mi jech
) albilxa, xchi’uk ta smuk’ta nail xchapanel
e oy me k’usi chk’ota pasel yu’un ta sk’oto
etik.
sel, li ta smuk’ta nail xchapanel k’opetik oym
mu’yuk lek cha’i xchi’uk ti tsatsal mantale
k’usi sk’an lo’itaele.
mu’yuk lek cha’i xu’ me x-och ta sk’elel, j
ta spukijesel ti k’usba chapbile.
xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik ta snail
a komon (Cámara de Diputados del Co
a’ik ti tsatsal mantal ta yosilal Mejiko o o’lol
atsal mantaletik ta komon.
xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik ta sventa
tsatsal mantal ta yosilal Mejiko o o’lol yos
sal mantaletik o mi chapbil sk’oplal ta yant
metik ta yosilal Mejiko;
yosilal Mejiko (Procurador General de la
al mantal ta yosilal Mejiko, ta jusep lum, x
�
����
yu’un ta pasel
pasel ta skotol
etik ch’aybil ta
k’ucha’al chal
k’opetik mi la
ol manchuk mi
me k’usi chk’ot
e ta sk’elbatel
ja’ to mi jelab
spasel tsatsal
ongreso de la
yosilal Mejiko
jchap lo’iletik,
silal Mejiko bu
tik namal lum
República), ti
xchi’uk ta o’lol
�
�
yosilal Mejiko, jech k’ucha
komon ti jnaklometik ta yos
d)Li ko’ol yepal oxlajuneb
lo’iletik ta ju sep lumetik, ti
jtunel jvu’eletik, xchi’uk.
e)Li ko’ol yepal oxlajuneb x
ta o’lol yosilal Mejiko, ti bu m
f)Li sk’elbeel xkuxlejal jnak
buch’utik sk’elikbal ta sjunu
sventa st’ujel jvu’eletik ta
jteklumetik tsakal ta jsep lu
stuk stsatsal mantalil ta st’u
ta stsak ta muk’.
g)Yich’el ta muk’ jnaklome
Derechos Humanos), ti bu
ta sep lum xchi’uk ta o’lol M
ta jtunel jvu’eletik ta yosilal
bu chilbajinik li yich’elik ta
Jech no’oxtok li yichelik ta
Mejiiko bu mu’yuk lek cha’i
ta jteklumetik xchi’uk ti yic
mantaletik ti bu albil ta snai
Li juno’ox k’ux-elan stak’ c
mantale bu tik t’ujbilik sve
k’ucha’al chal ti mantal li’e.
� �
a’al chapbil lo’iletik ta namal lumetik xchi’u
silal Mejiko;
b xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik yu’un
mu’yuk lek cha’i ti tsatsal mantaletik te k’a
xcha’ vinik buch’utik te ch-abtejik ta stsobob
mu’yuk lek cha’iik ti tsatsal mantal ta skotoli
lometik ojtakinbil ta snail st’ujobil jvu’eletik,
ul Mejiko, ti bu mu’yuk bu lex cha’i ta stsats
sjunul Mejiko o ta jteklumetik; xchi’uk li
um, jech k’ucha’al sk’elbatel smelolal, ja’ no
ujel jvu’eletik ti bu yalo jpas tsatsal mantal ta
etik ta sjunul yosilal Mejiko (Comisión Na
mu’yuk lek cha’i ti slo’ilal tsatsal Mantal ta y
Mejiko, jech k’ucha’al chapbil lo’il ta namal
Mejiko xchi’uk sjelobtaso jchap lo’iletik ta y
muk’ jnaklumetik li ta komon chapbil muk’ta
muk’ jnaklometik ko’ol no’ox ta ju sep lum
ti tsatsal mantaletik yak’oj ta a’yel jpas tsat
ch’elik ta muk’ jnaklometik, bu mu’yuk lek c
l tsobojel ta o’lol yosilal Mejiko.
chapanel mi mu’yuk lek chich’ tsakel ta m
nta komon chapbil muk’ta mantal k’op ja’
�
����
uk snopojik ta
n jvu’el jchap
anbil ta snailal
bailik jva’lejetik
ke.
jech k’ucha’al
sal mantalil ta
jk’el xkuxlejal
o’ox ta sventa
a sep lum ti bu
acional de los
yosilal Mejiko,
lumetik nopbil
yosilal Mejiko,
a mantal k’op.
metik ta yosilal
tsal mantaletik
cha’i ti tsatsal
muk’ li tsatsal
jech ta pasel
�
�
Li tsatsal mantaletik svent
pukijesel k’alaluk sk’anto’o
k’usi chk’ot ta pasele, jech
Li xcha’ chapanel lo’iletik ta
k’usi chopol k’usi ta pasele
teoyik.
III.Ta svunal o k’usi sk’an c
jvu’eletik o ta jchapanej lo’
sna’oj k’ucha’al j-abtel jch
yosilal Mejiko tsakbiluk ta m
Li k’usi albil bu mu’yuk lek
xchibal xcha’kalul (fracción
k’usi ech’em xae, ja’ no’o
xchi’uk ti k’usi lek tsakal li’e
Mi mu’yuk yich’ ch’unel ti
xchi’uk xchibal xcha’kalul
sk’elel, ti k’usi albilxa ta v
mantal li’ ta komon chapbil
Svakvinik mantal (Art. 1(Poder Judicial de la Feder
ta skoj ti tsalbaile, chlik sk’e
li’i xchi’uk sep lumetik o mi
o ta sep lumetik xchi’uk o’lo
� �
ta st’ujel jvu’eletik xchi’uk ta jteklumetik s
ox lajuneb yo’vinik k’ak’al mu’yuk to likem
k’ucha’al mu me stak’ jelel li k’usi k’ot ta cha
a smu’ta nail xchapanobil k’opetik ja’ no’ox x
e, ja’ no’ox mi la sjelubtas ti vaxakib jvu’e
chalbe ti snail xchapanobil k’opetik ta sjoyle
il ta sjunul yosilal Mejiko, xu’ me xojtakin k
hapanej jk’opetik sna’ojik k’u x-elan xu’ x
muk’ xchi’uk mi ja’ jech sk’ane.
ta xchapanel jech k’u x-elan chal sba xch’
n I y II) li’ ta tsatsal mantale mu’yuk me chk
ox mi skoj tsatsal mulil, bu stsak sba ta
e tunesbil li’ ta tsatsal mantale.
i xchapanel batel jech k’ucha’al chal li s
(fracción I y II) li’ ta tsatsal mantal ta m
vaklajuneb xcha’kalul (fracción XVI) ta vuk
mu’ta mantal k’op.
06). Ja’ me oy ta sba yipal jvu’eletik ta
ración), ja’ ti k’usi chal, chich’ k’elbel smelo
elik snail chapanel tsatsal k’opetik ta yosila
ta o’lol yosilal Mejiko, ta ju sep lumetik xch
ol yosilal Mejiko.
�
���
k’anme chich’
sk’elel st’ujel
apanele.
xu’ xal stekel ti
eletik buch’utik
e tsobombailik
k’u yepal chlaj
xchapajbatel ti
’akalul xchi’uk
k’ot ta pasel li
slikle skotolal
sba xch’akalul
me xich’ ak’el,
kub svak vinik
yosilal Mejiko
olal li lo’iletike,
al Mejiko, ja’ ik
hi’uk ta yantik,
�
�
Vuk’ub svak vinik mantamantal ja’ me chich’ik ta m
ti tsatsal mantal, jech k’uch
I.Li jpojbanej xchapanel k’o
II.Li tojol mulile jeech o, ja’
yich’el ta muk’ ti buch’u ts
tsatsal mantal o ja’ ti k’usi s
Sk’elbel smelolal pojelal x
k’ucha’al yalo ti tsatsal ma
vinik (Art. 103 y 107) li’ ta k
K’alaluk chich’ alel k’usitik
makel ti k’usi oy yu’unike x
te’etik ti buch’u oy ep yosil
yu’unik ta komon, ja’ ti bu
stsakik ta vun ti k’otem ta
xchi’uk tabil ta na’el ti k’usi
ti k’usi chich’ chap beel sme
Ti xchapanel k’opetik k’uch
staik ilbajinel ti yajval osile
buch’utik ko’ol komon tsob
xchi’uk mi laj, ta junuk o y
oy k’usi ta xich’ alel mi ja’ S
spojelal ti k’usi pasbile, ja’
jech albil k’ucha’al li’e.
� �
al (Art. 107). Skotol li lo’iletik ta xal li ox
uk’ xchi’uk ti k’usi chalbeik smelolal ti xcha
a’al cholol smelolal li’e:
opetik ja’ me oy yich’el ta muk’ ti buch’u yich
no’oxme tsmak ta jujun tal, jutuk xa me sp
sk’an vokole, mu stak’ alel stekelal jech k
skoj stak’ pasele.
xchi’uk sk’ame ch’unel ti k’usi k’otem ta
ntal xchi’uk smantalil oxib svak vinik xchi’u
komon chapbil mu’kta mantal k’op.
k’ot ta pasel o mi oy k’usi chopol xk’ot ta
xchi’uk ta sk’upinik ti sbanumilike, ya’alik, ya
ike xchi’uk ti skotol jnaklometik xu’ xk’uxub
uch’u ep yosilike o mi ja’ ti komon yu’un
a pasel sventa slekilalik ta sjunul lum o m
stak’ alel sventa slekilal ti yosilike, ti osil ab
elolale.
ha’al yich’xa alel li’ ta kajale mume stak’ xch
o komon tsobolik ta naklej, o mi ja’ ti buch’u
olik, mi mu’yuk smulik o mi mu’yuk yabteli
anuk xu’ sabeik batel smelolal sventa slek
Sventa sokesel ich’el ta muk’ ta komon xchi
no’ox ti me li bai’e nopbil ta tsobojele o lit
�
���
xib xvak vinik
panel bu yaloj
’ ilbajinele;
pojelal xchi’uk
k’ucha’al yaloj
a pasele jech
uk vukub svak
pasele chich’
axaltik xch’iuk
binik ti k’usi oy
ike, sk’an me
mi jujuntal albil
bnaltik xchi’uk
hapaj batel, mi
u ep yosilike o
k spasik batel
kilalik. K’alaluk
’uk mu’yukme
t a la xchibale
�
�
III.K’alaluk oy k’usi ta xich’
xchapanele ja’ no’ox xu’ sta
a)Mi mu’yuk lek cha’i ti k’u
xchapanel, ja’ no’ox mi mu
chapel, k’usiuk no’ox ilbajin
batel sk’elele, ja’ mi la jyich
batel ti k’usi chopol k’ot ta
k’ot ta chapel o mi yich’ ilba
pasel k’ucha’al yaloj tsatsa
mi yich tael mulil ta anile
chapanel sventa ti stojel mu
xkuxlej uts’ alaletik.
b)Mi oy k’usi chopol yich’
mu’yuk xa ta sk’elbeik bate
alel sventa xchapel batele,
c)K’usi mu stak’ jech pase
beik batel smelolal;
IV.Xchapel k’op bu ich’bil t
xchi’uk mu stak’ chapanel
chapanel ta anil li’e mi ja’ je
k’usi chich’ tsatsal alele, ti
mantal k’ux-elan xu’ xich’
pajesbile;
V.Ti skoltael k’alaluk ta xtik
me stsutses beik xchapel
xyaket xchapanele o mi ja
na’el ta snail chapanel sv
� �
jak’el ta snail jt’uj tsatsal muliletik jcha’biej
ak’ tsakel ta muk’ k’ucha’al li’e:
usi chapbil xa ti k’usi chopol cholbil smelola
u’yuk bu stak’ k’anel jutuk koltael sventa xic
nel xk’ot ta pasel, ja’ mi jech k’ot ta pasel
h’ jutuk tael ta ilbajinel ti buch’u stsk’an voko
chapanele; ja’mi ta snail xchapanel jch’iele
ajinel k’alaluk yakal batel sk’elbeel smelolal
l mantal ja’ ta xal ti yu’un lajem ta ilbajinel
. Ti k’usitik k’anbilike mu’yuk sujbil ti k’u
uliletik kotemik ta pasel o sokesel stuk’il sm
k’elbeel smelolale mi mu stak’ chapbeel
el smelolal o mi chapajemxa, mi tsuts steke
xchi’uk
el ja’ sventa sta ta makiel yantik jch’ieletik
ta muk’ sventa chapanel mi oy k’usi chopo
ta tak’in, sk’elbeel smelolal o xchapel ta
ech to yaloj ti tsatsal mantale, ja’ sventa chic
k’usitik svunal ta xtunan ja’ ti k’ux-elan ya
k’elbeel batel smelolale sventa chich’ cha
kbat smul ta j-ech’ele mi lek o chopol k’ot
ti k’ope, ak’o mi oy k’usi chopol k’ot ta
’ to k’alaluk yich’ ak’el ti tojob mulile, tame
venta stojel mulil, ja’ ti k’ux-elan stao’ xc
�
����
abtelal, li sjalil
al mi ta slajeb
ch’ jelel o cha’
k’alaluk yakal
ole, mi jelav to
tike mi chopol
k’u sjalil stak’
ta xcha’ kojal,
sjalil ta xich’
mantalil xchi’uk
smelolale, mi
el ti k’usi sk’an
k k’alaluk sk’el
ol k’ot ta pasel
lek. Mu stak’
ch’to pajesel ti
aloj ti stsatsal
apanel ti k’usi
xchapanel ta
pasel k’alaluk
e xich’ ak’el ta
chapanel jech
�
�
k’ucha’al yaloj tsatsal man
xk’otanuk ta pasel k’ucha’a
a)Ti k’usi xk’otanuk ta pase
jyalik ti snail xchapanel k’o
albil ta buch’uuk no’ox.
b)Xchapel k’op bu ich’bil ta
xchi’uk sa’beel smelolel xc
snail xchapanel k’opetik o b
chich’ k’el beel batel smelo
c)Xchapel k’op ta ch’iel kux
mi albilxa k’alaluk yich’ k’e
k’elbeel smelolal, ak’o mi t
chopol k’ot ta chapele, o m
Sk’el beel smelolal xchape
tojob mulile stak’ me k’ane
yosial Mejiko, stak’ k’anel ti
d)Xchapanbeel sk’oplal abt
ta chapel ta tsobajel li’ no
chapanel ti k’usi yich’ alele
chich’ chapel ti k’usi albil xc
Ta smuk’ta nail xchapanel
snail chapanel ta jujutsop b
me sta ta na’el ti k’usi chich
xk’ot xchapanele.
� �
ntal ta yipal jchap lo’iletik ta yosilal Mejik
l li’e.
el oy stojob mulil, mi mu’yuk xk’ot xchapane
petik, ak’o mi ja’ la jyal ta sjunlej yosilal Me
a muk’, ja’ to mi oy buch’u ta sa’be sk’opla
hapanel sventa ta sabeik smelolal ti k’usi c
bu ich’bil ta muk’ mayoletik, mu stak’ tojel ta
lal albilxa ti lek chapanbil;
xlej (en materia civil), k’alaluk chich’ k’anbe
lbeel smelolal ja’ yaloj yosilal Mejiko o buy
ta sjunul yosilal Mejiko o li’no’ox ti jvu’ele
i ja’ ti k’usiuk no’ox yich’ k’elbeelxa smelolal
el k’op ta jch’iel kuxlej mi jech la jyal ta yo
el ti xchapanel lo’ile buyuk no’ox ta jotuka
koltael k’usitik oy ku’untike, xchi’uk.
telal, k’alaluk chich’ k’anbeel xchapanel k’u
o’oxe o mi ta sjunul yosilal Mejiko svent
e, o mi ja’ ta snail xchapanel k’op ta yosila
chi’uk ti j-abteletik ta jusep lumetike;
k’opetik, ta vun o mi ja’ ti k’usi chal ti bu tsa
bu tsobolik, o mi ja’ ti jchapanej k’op ta yosila
h’ koltael xchapanel ta lek xchi’uk xu’ xjelav
�
����
ko, ja’ ti k’usi
el mi ja’ jech la
ejiko, ti k’usiuk
l ti tojom mulil
chapanbilxa ta
a tak’in, ti k’usi
eel stojel mulil
yuk no’ox yich’
la jyal ti k’usi
le.
osilal Mejiko ti
al, xu’ xtok ta
usi chopol k’ot
a ko’ol chich’
al Mejiko ko’ol
akbil ta muk’ ti
al Mejikoe, xu’
v k’usi xu’ jech
�
�
VI.Ti k’usitik xk’otanuk ta p
smantalil li’ta oxib svak vin
mantal k’op ta me xalbe
stabeik smelolal ti jtsop j
k’opetik, ja’ ta xak’be ti xcha
VII.Ti skoltael sk’elbeel sm
smelolal o mi ja’to mi tsu
mantaletik o mi ja’ k’usi ch
tame sta ta na’el junuk yo
tsots albil smelolale sventa
albilxa ta jun jvu’el, chich’
k’anel ti lo’il xchi’uk chich’
tsk’an xchikintaik ti lo’il k’u
buch’u yaloj ti oy mulile.
VIII.Mu’yuk lek cha’i k’aluk
yoxibal jchapanvanejetik ta
sk’elel. Taje tame sta ta na
Corte de Justicia):
a)K’alaluk mi mu’yuk k’ot x
ti yich’ ilbajinel ti komon c
Mejiko o ta juju sep lum, k
talel ta muk’ta jvu’el ta yosi
yo’ vinik mantal li’ ta komo
mantaletik li’ lok’emik ta jvu
Mejiko (Jefe del Distrito F
chapbil muk’ta mantal mk’o
b)Mi ja’ chich’ a’ibeel sm
xch’akalul ta oxib svak vinik
� �
pasel jech k’ucha’al albilxa ta xch’akalultak
ik xchi’uk ta vukub svak vinik li’ ta komon c
smelolal k’ux-elan ta k’el beel smelolal x
tsobajele xchi’uk, mi jech, ti smuk’ ta n
apanobiltake;
melolal k’usitik k’otem ta pasele, mi ma’uk c
uts xchapanele, o mi oy buch’u sta ilbajin
hopol spas ti jvu’eletik buch’u yich’oj ta m
xibal jchapanvanej sventa chak’be xchapa
a xcha’ k’el o xcha’ k’elan, xchi’uk ta sk’ana
a’ibeel smelol sventa chich’ takel ta ik’el ti
k’elel ti k’usitik k’otem ta pasel sventa ch
usi albilxa, ja’o chich alel k’alaluk tabil ta
k oy mulile ja’o k’alaluk chalik oy xa xchap
a jutsop o mi ta jun snail chapanel ta sjoyle
’el smuk’ta nail xchapanel k’opetik (conocer
xchapanel ti k’usi tabil ta na’ele bu oy koltae
chapbil muk’ta mantal k’op, tsatsal mantal
ko’ol chapbil k’op ta yantik namal lumetik,
lal Mejiko jech k’ucha’al yaloj ti sba xch’aka
om chapbil muk’ta mantal k’op xchi’uk sma
u’eletik ta jujusep lumetik xchi’uk ti bankila
Federal), mi la stik’sba ta xchapanel k’ope
opetik;
melolal ti tey tsakal ta xchibal xcha’kalul
k mantal li’ ta komon chapbil muk’ta mantal
�
����
k li’ta kajale, ti
chapbil muk’ta
xchi’uk bu xu’
ail xchapanel
chich’ k’elbeel
nel, ta tsatsal
muk’ chapanel,
anel ti k’op bu
an talel ti k’usi
buch’u sta ta
ha’iik ti buch’u
k’anel slo’il ti
panel mi xiik ti
ej ta me x-och
rá la Suprema
ele, chich’ alel
letik ta yosilal
smantalil albil
alul ta baluneb
ntalil ti tsatsal
l jvu’el ta o’lol
etik ta komon
xchi’uk oxib
kop.
�
�
Ta smuk’ta nail xchapanel
snail chapanel ta jujutsop
sventa sta ta na’el ti k’usi c
jech xk’ot xchapanele.
Ti k’usitik mu’yuk ilbil smelo
ta komon ti snail chapanel
tojel ta tak’in.
IX.Ti xchapaneltak sventa s
slok’esik jutuk tak’in, ja’ no’
komon chapbil muk’ta mant
stukik k’ux-elan xch’amoj ti
ja’ tsk’elbe batel smelolal t
xk’ot snopbenal yu’unik ta s
abtejik batel. Ja’ no’ox ti
muk’ta nail xchapanobil k’o
sk’opik yu’un k’ux-elan xcha
X.Ti k’usitik albilike ja’ me
ich’elal tamuk’ jech yaloj ti
talel ti ilbajinel yu’un lo’il, l
pasbeel ti buch’u laj ta ilb
pajesele xu’ me staik ta ma
K’usiuk no’ox yich’ makel
smelolal yu’un oy spojel, ta
tame stijik ti k’usi chopol sp
ta xtojbat stekel ti k’usi pa
� �
k’opetik, ta vun o mi ja’ ti k’usi chal ti bu tsa
bu tsobolik, o mi ja’ ti jchapanej k’op ta yo
chich’ koltael xchapanel ta lek xchi’uk xu’ x
olal li’ ta kajal kome, ja’ me ta xojtakinik k’a
tey tsobolik ta jutsop xchi’uk ti tojob mulile
spojel ta stuk’ik ti snail tsobajel ta jujutsope
’ox mi la snop stukin mi mu’yuk la tsakik ta
tal kop o jun tsatsal mantal xchi’uk mi ja’ ti k
i komon chap bil muk’ta mantal ja’ chak’be
i smuk’ta nail xchapanobil k’opetik xchi’uk j
stekelike, ta me x-och yak’bik tsots smelola
snopbenal yu’unike ta me x-och sk’el be
op, jutukme ta stunesik ti k’usitik ta xtunana
apaj ta komon chapbil muk’ta mantal k’op;
stak’ spajes ti k’usi chich’ chapel xchi’uk
tsatsal mantale, ti k’usie ja’ chich’ tsakel ta
li k’usi to jtsotse ja’ ti xchapel ti k’usi tsots
bajinele yu’un sk’elbeel smelol sk’oplale,
akel ta yoxkojalto xchi’uk stekel jnnaklometik
sk’an me ak’beel xchapanel j-ich’eluk sve
a xhapanel jch’ieletik, xu’ me slok’ik mi stojb
pasojik sventa yu’un mu xmak ti k’usi tsk’an
asbil ti jvok’e muxame bu ta sk’an vokol
�
����
akbil ta muk’ ti
osilal Mejikoe,
xjelav k’usi xu’
laluk ta sk’elik
e mu me stak’
e mu me stak’
muk’ ti ma’uk
k’ux-elan snop
e xchapanobil,
ja’ ti k’ux-elan
l k’ux-elan ch-
ik smelolal ta
an sventa chal
jech k’ucha’al
a muk’ ti bu lik
s chopol yich’
ti k’usi chich’
k.
enta cha’ibeik
beik spatanile,
nike, mi albatik
yu’unme taxa
�
�
stojbat stekel ti k’usi oyto’
xchi’uk ta xtijbat skotol ti k’u
XI.Ti smakel chapanele ja’
sventa smakel ti k’ope ta
xchi’uk ti jvu’el buch’u yich
lajem ta ilbajinele ta xak’
muk’e, xchi’uk oyu’un stsk
batel, xchi’uk chich’ tsakel
jlikuk svunal chich’ k’ejel. T
xchapanik smelol k’ucha’a
xchapanel tsatsal k’opetik t
XII.Li buch’u mu jechuk tst
mantale, ta k’usitik tsotsik m
buch’u mu jech tspase tey m
ta snail xchapanobil k’op,
tsobolik ta xchapanel, xu’ x
k’usi albile, jech k’ux-elan c
Ti me li jchapanej k’op o li
xchi’uk ti jtunel jvu’ele, li tsa
chapanel ti k’ope, ti buch’
yalojbe sk’oplal li tsatsal ma
XIII.K’alaluk li jtunel jvu’ele
batel svunik mu xtun ta a’y
jvu’eletik ta snail xchapano
jtunel jvu’el ta yosilal Mejik
� �
’ox yu’unik mi jech k’ot ta pasel ti spojel
usi chopol pasbil talel li’e.
me ta yich’ k’anbeel ti jvu’el buch’u yich’oj
me yich’ ak’beel sna’ ti snail xchapanel ts
h’oj ta muk’e ta me xal ti k’usi, skotol k’ot
ta na’el sventa sk’anbe vokol ti jvu’el buc
k’an jlikuk svunal sk’elobil xchapanobil k’op
ta muk’ ti jchapanej k’opetik (Ministerio Pú
Ti k’usi yantik muliletike, ta me xak’ik ta na
al yich’ makel ta jutsop snail chapanel
a jujun o ta jujutsop lum.
unes ti ich’el ta muk’ jech k’ux-elan chal ti
muliletik, tey ta balunlajuneb mantal xchi’uk
me chich’ albeel k’ux-elan sk’oplal xchi’uk jt
o xchi’uk jun jchapanej k’op ta yosilal M
xk’otik xchapanel, jun o ep ta velta, ja’ to xpa
chal ti vaxakib xch’akalul a’yeje.
snail bu jmoj tsobolik ta xchapanel k’op m
atsal mantale ja’ ta sa’ jchapanej k’op o sna
u xu’ spajes li k’usi albile, ti k’usitik xchi’u
antale;
etik jmoj tsobolik ta snail xchapanobil k’o
yel sventa xchapanobil k’op ti k’u sjalil k’a
obil k’op (Ministros de la Suprema Corte d
ko, ti k’usitik albil ta snail o ti butik xal k’a
�
����
ti chap lo’ile,
ta muk’ mi ja’
satsal k’opetik
tem, ti buch’u
ch’u yich’oj ta
p buch’u sk’el
úblico) xchi’uk
a’el xchi’uk ta
o ta snailtak
svaklajunebal
k jtob mantal ti
tunel jvu’el tey
Mejiko o jmoj
aj me chapaj ti
mu jmojuk oyik
ail bu xu’ xich’
uk ti k’ux-elan
op oy yich’ojik
anbile, li jtunel
de Justicia), li
alaluk la jyich’
�
�
chapanel ti svunal k’ope,
k’op, sventa xchapaj batel j
K’alaluk tsobolik ta yutil sn
a’yel sventa xchapanobil k
k’ucha’al jtunel jvu’el ta yo
svunal k’ope, xu me stik’b
k’alal yakal xa ta k’elel bate
Li xchapanel jech k’ux-elan
xchibal xch’akalul ta bayele
stojel ti smulilale xchi’uk m
smelolal k’alaluk la jyich ch
XIV.Ja’ no’ox ti k’usi chal
chapanelbatel sventa lek x
mulile, ja’ no jech batel, k’a
xchapanike, jech k’ucha’a
k’elele lek me xchapaj kom
XV.Li jtunel jvu’el ta yosilal
ta sjunlej yosilal Mejiko ti k
xich’ chapanele; xu’ xpaj m
chapanele, ja’ to me jech ts
XVI.Mi tsakbil xa ta venta
yich’ albeel o mi ja’ xventa
ti jtunel jvu’eletik ta snail xc
xtun ti mi mauk jech ta xich
nutsel lok’el ta yabtel, ta x
kajal ta sba. Mi ja’ jech ti s
� �
mi mu jechuke xu’ sabeik sk’oplal ta sna
a’ ti me la jyich’ alel k’ux-elan xu’ xkom ta m
nail xchapanobil k’op oy yich’ojik batel svun
k’op ti k’u sjalil albile, buyuk no’ox yutil sna
osilal Mejiko o ti butik xal k’alaluk la jyich
e smulilal xchi’uk jtunel jvu’el ta snail xcha
ele ja’ xa te tst’ujik bu junukal xkom.
n chal ta yutil snail xchapanobil k’op jech k’u
e, ja’ no’ox jech xkom k’ux-elan chapbil yu
mu’yuk tstik’ ta k’op ti tsatsal k’opetike lek
apanel ak’o me oy k’usi mu stun la jyich’ ale
ti la slajeb ya’yejal xchibal xch’akalul ma
xlok’batel sk’oplal o spajesel ta sk’elel ti
alaluk ti k’usi chich’ alel ja’ to ti me jech la jy
l xchi’uk k’usitik yaloj ti tsatsal maltale. L
el ti k’usi albile.
Mejikoe o ti jtunel jvu’el sventa slok’esel ts
k’usitik chich’ alele, ja’ me te tsakal ta sko
mi ja’ jech chich’ k’anele, k’alaluk mu’yuk ep
sk’an ti jnaklometike.
ti k’u sjalil yu’un jtunel jvu’el te e ta xch’a
smakel mulil yu’un ti jtunel jvu’el ta yosilal M
chapanobil k’op (Suprema Corte de Justicia
h’ chapanel li k’ope, mi jech tspas ti jtunel j
xich’ albeel xchi’uk jchapanej k’op ta yosila
smule, ti mu’yuk la spas ti k’usi albile, li jtu
�
����
il xchapanobil
mulil.
nik mu xtun ta
ail tsobombail,
h’ chapanel ti
apanobil k’op,
ux-elan chal ti
u’unike sventa
k no’ox cholbil
el, xchi’uk
ntale, ta xich’
buch’u stik’oj
yal ti buch’utik
Li spajesel ta
satsal muliletik
otol k’alaluk ta
p ta koj chich’
k’an ak’o ch’a
Mejiko, xchi’uk
a) ta xal ti mu
jvu’ele ta xich’
al Mejiko ti ja’
nel jvu’elek ta
�
�
snail xchapanobil k’op ja’ m
tojel ti mulile. Ti jtunel jvu’
ak’bil ta na’ele, li jtunel jvu’e
no’ox ta bayel sventa k’usi
K’alaluk ta skotol k’usitik xu
jun velta mi la jyal mi mu’yu
xmeltsaj svunal ti bu ta xal
ilbajinel ti jnoklometik o yan
tsa’ k’ope. Ko’ol no’ox, li bu
me la jyich’ ta muk’ ti k’u s
jchapanej k’opetike.
Li jutuk yabtelanel batel o j
pasbil sventa xchapaj ti k’u
elan albil ta tsatsal mantale
XVII.Li jtunel jvu’el buch’u k
tsk’ane, k’alaluk mu’yuk ta
ma’uk jech smelolal o to ju
ta xchapan xchi’uk ti buch’u
XVIII. (Tubemxa).
Ti buch’utik kajal ta sba
Xvaxakibal svakvinik manti yabtel ak’bilike jech k’ux-e
� �
me kajal ta sba ta sk’elel xchi’uk ja’ chal k’u
’el mu’yuk la jyak’ mantal sventa stojel ti
eletik ta snail xchapanobil k’op ja’ me ta xal
stak’ pasel.
u’ xk’ot ta spasel, ti jtunel jvu’el ta snail cha
uk jech la jyich’ pasel o cha’ pasel ti k’usi alb
k’u sjalil ta xchapaj o, ja’ to ti me yu’un to jt
ntik jnaklometik mi ja’ ep k’ucha’al tak’in xu
uch’u tsa’ k’ope xu’ sabe sk’oplal ti bu sna’o
sjalil ta xchapaj ti k’ope, ja’ to ti me jech s
jutuk vinajem yu’un ti buch’u ja’ jech tsk’an
u sjalil albile, k’unk’un me ta xlaj batel sk’ak
e.
kajal ta sbae ta xich’ ak’el batel ta jtunel jvu
xikta ti k’usi ja’ lek tspase, xchi’uk mi tsk
utuk, ti me ja’ jech k’ucha’l chib smelolal li a
u la jyakbe ti tak’ine xchi’uk ti buch’u la jyak’
XCHANKOJAL SBI aik sk’elel skotol k’usitik xchi’uk ti k’usi u
jsep lum.
ntal (Art. 108). Ti buch’utik kajalik ta sbaik
elan chal li’ ta sliklej sbie ja’ me ta xkomik k
�
����
sjalil sta xich’
mulil k’u sjalil
l ti k’usi albil o
apanobil k’op,
bil xae, xu’ me
tsots chlaj o ta
u’ sta ti buch’u
oj oye, ja’ to ti
sk’an ti tsobol
e, li k’utik sba
k’alil jech k’ux-
u’el mi ja’ jech
’an tak’in te e
albile, stuk me
ta ch’ome;
u’uninbil ta
k stsutselel lek
k’ucha’al jtunel
�
�
jvu’eletik yu’un buch’utik t
jvu’el jtunesej tsatsal man
jvu’el jtunesej tsatsal man
xchi’uk, ta skotol, ti buch’ut
komon sventa xchapanel k
Mejiko o ta xchabiel batel s
jech k’ucha’al j-abteletik mo
stukik k’usiuk no’ox x-ayan
yu’un yosilal Mejiko, ja’ik ti
sventa ti yabtelike.
Li jtunel jvu’el ta yosilal Me
mi mu’yuk la jyich’ ta muk’ t
Ti jtunel jvu’eletik ta juju
lo’iletik, li tsatsal jtunel j
(Magistrados de los Trib
k’ucha’al, jtunel jvu’eletik
tstunesik lek ti komon chap
Mejiko, ja’ jech k’ucha’al mu
Li komon chapbil muk’ta m
tunesel, jech k’ux-elan cha
mantal xchi’uk ti k’usitik ch
ilel stalel ta yabtel yu’un ta
ta juju sep lum xchi’uk ta juj
Sbalunebal svakvinik mak’op xchi’uk buch’utik ta x
chich’ ko’oltajesel, ta xak’
� �
’ujbilik ta komon sventa yabtelik, ja’ k’uch
ntal ta yosilal Mejiko (Poder Judicial Fede
tal ta o’lol yosilal Mejiko, li jtuneletik xchi
tik ch-abtejike, j-abtel o jtakel ta k’usiuk no
k’op, ta tsobojel yu’un jvu’el jchap lo’iletik
skotol k’usitik oy ta yosilal Mejiko o ta o’lol y
oj tsobolik ja’ jech k’ux-elan chalbe smelola
n jech k’uxelan chal ti komon chapbil muk’t
buch’utik kajal ta sbaik ta sk’elel o k’usitik
ejiko, ti k’u sjalil oy yabtel ja’ no’ox xu’ xich
ti slumale xchi’uk k’usitik tsatsal mulil ta kom
sep slumal Mejiko, ti bik’tal jtunel jvu’elet
jvu’eletik ta snail xchapanobil k’op ta j
unales Superiores de Justicia Locales)
ta xchapanobil mulil, ja’ me kajal ta sba
pbil muk’ta mantal k’op xchi’uk tsatsal mant
u jechuk tunesbil tak’inetik xchi’uk stak’in yo
mantal ta juju sep lum ta yosilal Mejiko ja’ no
albe smelolal ta bayel a’yej ti li’ ta xvaxa
hk’ot ta pasel k’alaluk kajal ta sbae, ti k’u x
skotol jnaklometik ti buch’utik oy yabtelike, j
jun jteklum.
antal (Art. 109). Li tsobajel ta komon sven
xchapan lo’iletik ta juju sep lum, ta yutilal
ti tsatsal mantaletik sventa ti buch’utik k
�
����
ha’al xchi’iltak
eral) xchi’uk ti
i’uk j-abteletik
’ox tsobojel ta
ta o’lol yosilal
yosilal Mejiko,
l sventa yu’un
ta mantal k’op
xk’ot ta pasel
’ tik’beel smul
mon nopbil.
tik ta xchapel
juju sep lum
xchi’uk, jech
aik mi mu’yuk
taleti ta yosilal
osilal Mejiko.
o jech ta xich’
akibal vakvinik
x-elan chak’ ta
j-abtel o jtakel
nta xchapanel
l abtelal butik
kajalik ta sba
�
�
sk’elel jnaklometik xchi’uk t
mi ja’ jech stalel, k’ot ta pa
elan li’ cholol smelolal sven
I.Ta xich’ ak’el, ta jun xc
slajunebal xvakvinik manta
no’ox smelolal, k’alaluk yak
pasele o mu’yuk to k’otem
jnaklometike o ja’ ti ja’ jech
Mu’yuk lek xchapajbatel ti k
II.Ti buch’u ta xich’ tabeel s
ta xich’ t’unel xchi’uk ja’ ta
lo’iletike; xchi’uk
III.Ta me xich’ ak’beel stoje
ja’ik sventa ti k’usitik mu x
lekil kuxlejal, lekil o’ontonal
ti yabtelike, ti k’usi kajal ta s
IV.Ti k’utiksba ta xich’ik ak’bee
Mu xu’ xich’ ak’beel ak’o sto
Li tsatsal mantaletike ja’ ta
stojel smulil ta chukel ta s
skotol yu’un jnoklometik ti k
sbisba ti ch-abtej stuke, k’u
xlok’ x-ayan o ta sbisba k
mu’yuk k’usba stak’ xak’ ta
� �
ti yantik tsatsal mantaletik ak’bil tstoj o sm
asel k’alaluk ja’ kajal ta sbae, ta xich’ ch’u
nta smakele:
chapanobil k’op, stojel muliletik jech k’uc
l yu’un j-abteletik ta skotol slumal jnaklomet
kal chich’ pasel batel ti abtele mi oy k’usi
ta yorail ja’ no’ox ti jelav xa ta k’ux-elan t
lek tsk’ele.
k’ope yu’un oy ep ta chop snopobiltak.
smul ta buch’uk no’ox j-abtel ta skotol jnaklo
a stoj smul jech k’uxelan chalbe smelolal
el smulik ti buch’utik x-abtejik ta skotol yu’u
xtun spasik jech k’ucha’al tsokesik ti k’usiti
l, sa’el mulil xchi’uk lek sk’elikbatel k’utik sb
sbaik o takbilik ta spasel.
el stojel smulik jech k’ucha’al albixae ta sno
oj chib velta smul ta jun mulil.
sk’elbe smelolaltak xchi’uk ti k’utiksba ak’o
skoj ti k’usitik mu xtun la spasik ti buch’ut
k’u sjalil kajal ta sbae, o ta skoj ti k’usi o no
unk’un smuk’ibtasbatel ti k’usitik oy yu’une,
k’ucha’al ja’ yajval, sventa chlik yak ta ile
a ilel ti ja’ yu’une. Li tsatsal mantaletik sven
�
���
ul ti buch’utik,
unel jech k’ux-
cha’al albil ta
tik te albil xa o
chopol k’ot ta
sk’an ti skotol
ometike ja’ me
ti jvu’el jchap
un jnaklometik
ik kel pasbile,
ba spasikbatel
p stukik.
o yich’ ak’beel
tik x-abtejik ta
’oxe, ta stuk o
ta sta k’usitik
el ti ja’ yu’une
nta chukele ja’
�
�
ta xak’ ta tojel ti k’usi mulil
noxtok ti k’usitik muliletik ta
Buch’uuk no’ox jch’iel jk’op
tabil ta mulile, xu’ sba stik
spasel tsatsal mantal (Cám
k’utik x-elan smelolal chal ti
Lajuneb svakvinik mantasventa sk’elel skuxlejal jna
xchi’uk jva’lejetik ta tsoboj
jlok’ese mantaletik skoj tsa
Mejiko (los Ministros de
mantaletik sventa xchapa
xchapanobil k’op, li jva’leje
mantal ta o’olol yosilal Me
buch’u kajal ta sba pas ma
xchapanel k’op ta o’lol yosil
k’op xchi’uk jchapanej k’o
xchapanel k’op xchi’uk jcha
mantaletik sventa xchapane
j-ak’ mantaletik ta sventa s
yosilal Mejiko sventa jt’uje
sventa st’ujel jvu’el, li jpas m
tsobolike, snail abtelaletik b
xko’olaj stsobojsbaik jech k
yu’une.
� �
l la jyich’ taele xchi’uk spojbeel ti k’usitik u
abilike.
pojel, ja’ tsots’ kajal ta sba xchi’uk yak’el ta
k’ mulil ta snail stsobombailik jva’lej yu’un
mara de Diputados del Congreso de la U
i maltal li’e.
al (Art. 110). Xu’ me xich’ik pojel ti buc
aklometik ti jtunel jvu’eletik ta spasel tsats
el yu’un jteklumetik ta komom spasel tsa
atsal muliletik ta snail xchapanobil k’op ta
la Suprema Corte de Justicia de la Na
anel k’op ta yosilal Mexico, li jts’ibajom
etik ta tsobojel yu’un jteklumetil ta komon
ejiko, li jpas mantal jtunel jvu’el ta o’lol yo
antal ta sjunul yosilal Mejiko, li buch’u kajal
lal Mejiko, li tsatsal jtunel jvu’el jmoj tsobolik
opetik ta o’lol yosilal Mejiko, li tsatsal jt
apanej k’op jvu’ele ta skotolik ta o’lol yosilal
el k’op ta o’lol yosilal Mejiko, li j-ak’ mantal
st’ujel jvu’eletik, xchi’uk li jts’bajom ta jtune
el jvu’el, li tsatsal jtunel jvu’el ta spasel t
mantaletik ta skotolalik xchi’uk xko’olajik ti b
bu ep skoltasbaik ta juju sep lum, jnaklome
k’ucha’al li’e xchi’uk ja ti buch’u chak’be ko
�
���
’uninbile, jech
a ilel ti k’usitik
jteklumetik ta
Unión) ja’ jech
h’utik tsakalik
sal mantaletik
tsal mantal, li
sjunlej yosilal
ación), li j-ak’
metik ta snail
spasel tsatsal
silal Mejiko, li
ta sba sk’elel
k ta xchapanel
unel jvu’el ta
Mejiko, li j-ak’
jtunel jvu’el, li
el jvu’el yu’un
tsatsal mantal
bu mu’yuk jmoj
etik schi’uk bu
omel k’usitikuk
�
�
Li jtunel jvu’eletik ta juju s
komon pas mantaletik, t
jteklumetik xchi’uk, jech k’u
no’ox, ja’ no xu’ xich’ik poj
mantal li’e sventa ti mi ma’
yosilal Mejikoe xchi’uk ti ts
smelolale, jech k’ucha’al m
xu’ xich’ chapanel xchi’uk
sventa k’u x-elan xu’ spasb
Li stojeltak li muliletike ja’ t
xchi’uk mu xa xu’ k’usi sp
takbil ta pas abtel sventa yu
Sventa yak’el ta tojel ti mul
yu’un jteklumetik ta komom
jtunel vu’eletik ta xchapel k
ta jun tsobombaile, ts’akal
cha’ibeik skoplal ti buch’u p
K’alaluk ojtakinbil xa ti k’usi
xa ti oy xa xchukelale, ta x
xchi’uk ti k’u yepal te’oyik
xae xchi’uk ti buch’utik yik’o
Li k’usitik chalik xchi’uk sc
xchi’uk snail jtunel jvu’eletik
� �
sep lumetike, jva’lejetik ta stsobojel yu’un
satsal jlok’esej mantal ta snail xchapa
ucha’al, j-ak’ mantal ta sventa xchapanobil k
jel ta xchapanobil k’op jech k’ux-elan chal
uk jech chich’ tunesel li komon muk’ta chap
satsal mantaletik ta yosilal Mejiko ja’ ti ja’
ma’uk jech stunesel stak’in yosilal Mejiko, t
ta xich’ albeel li jvu’el jchap lo’iletik ta ju t
batel ja’ ti k’usba sk’ane.
a xich’ ch’akel ti buch’u ch-abtej yu’un skot
pas sventa li k’usi to’ox spase, yabteltak, k
u’un ti skotol jnaklometike.
iletike jech k’ucha’al chal li’e, li snail jva’leje
m spasel tsatsal mantale ja’ me ta stik’ik m
’op, ti me li k’usitik chich’ alele ja’ ep ti buch
k’alaluk albil xa’ox ti k’usitik tabile xchi’uk
pak’tabil ta mulile.
i pak’tabil oe li snail jtunel jvu’eletik ta xchap
xich’ ak’el ta tokel ti me ja’ jech sk’ane ta x
ta yutil snail xchapanobil k’ope, jun velta
ojbatel ti buch’u oy smule.
chapanel ti snail jtune jvu’el ta xchapanel
k chapanel k’op ta olon mu stak’ xich’ik ilbaj
�
����
jteklumetik ta
nobil k’op ta
k’op ta jtsoptik
lbe smelolal ti
pbil k’op yu’un
jech ta xalbe
ti li’e ja’ no’ox
soptik sventa,
tol jnaklometik
kajal ta sba o
etik ta tsobojel
mulil xchi’uk ti
h’utik te’oyik te
k oy buch’utik
pel k’ope, albil
xich’ chapanel
ti k’usitik albil
k’op ta kajal
inel.
�
�
Sbuluchibal svakvinik mstsobombailik jtunel jvu’ele
xich’ pajesel ti k’usi albil xa
smule mu’yuk xa ta xich’ t’
xich’ albe’el ti buch’u oy sm
mu’yuk st’unoj bai mi jech o
Ti mi li snail stsobombailik
stak’ xchapanelbatel, ti buc
jtunel jvu’eletik ta xchapane
Ti me ja’ ta sba ti jtunel jvu
snail stsobombailik jtunel j
lajuneb svakvik mantal li’e.
ta xchapanel tsatsal manta
stojol ti mulile.
Sventa stak’ xlik skoplal t
Mejikoe jech k’ucha’al xchi’
jteklum, tsatsal jtunel jvu’el
xtok, ti j-ak’ mantaletik ta s
t’unel batel k’ucha’al albil xa
lek oy smelolal ta ayel ti
chapanele.
Li k’usitik ta xalik xchi’uk xc
olon chi’uk jtunel jvu’eletik t
� �
mantal (Art. 111). Ti me li xchapanel y
etik ta spasel tsatsal mantal ma’uk jech ta s
a’ox batele, ma’uk ta sk’an xal ti yu’un jech x
unelbatel ta xchapanele ti me ts’akiem xa
mule, ti buch’u ta xchapane mu xu’ xak’ ta
o ma’uk jeche.
k jtunel jvu’eletik ta spasel tsatsal mantal t
ch’u xich’ tabeel ti smule te me ta xchapan
el k’op jech k’u x-elan chal ti tsatsal mantale
’el ta yosilal Mejikoe, ja’ no jme oy yavil ta
vu’eletik ta spasel tsatsal mantal jech k’u
. Jech k’ucha’al li’e, li snail stsobombailik jt
al ta olone ta me xchapan jech k’u x-elan
ta xchapanel k’op mi ja’ sventa mulil ta
uk jtunel jvu’eletik ta juju sep lum, jtunel jvu
sventa xchapanel k’op ta juju sep lum xchi’
sjak’el k’op ta juju tsop jnaklometik, ja’ no’ox
a li ta mantale, li li’ k’usi albile, ta xich’ chol
buch’u xchapane, ja’ sventa ti lek chlikba
chapanelbatel ti jtunel jvu’eletik ta spasel tsa
ta kajale mu me stak’ ilbajinel.
�
����
yu’un ti snail
spasike ta me
xa’ chkom o ti
ti k’u yepal ta
a tojel mulil mi
ta xal ti yu’un
sba xchi’uk ti
e.
albeel smul ta
x-elan chal ti
tunel jvu’eletik
n stak’ ak’beel
skotol yosilal
u’eletik ta jujun
’uk, mi ja’ jech
x jech ta xich’
elbatel sventa
atel sk’oplal ta
atsal mantal ta
�
�
Ti k’usi ta slok’es ti me la
ch’akel ta yabtel sventa xu’
kajal ta sbae xu’ me stoj ti s
mi ja’ o la jyich pasel k’a
xokonil.
Ti me ja’ la stik’ mulil ti jna
mu’yuk ta xich’ k’anel k’u x-
Ti k’u x-elan ta xich’ tojel t
smelolal ta tsatsal mantale,
xilbajin k’usi u’uninbil xae,
xchi’uk sk’an smeltsanel ti k
yich’oj smelolale.
Li stojel muliletik ta tak’ine
sokesbil o ti k’usitik mu stun
Lajcheb svakvinik mantak’op ta snail stsobombail ta
buch’u uk no’ox j-abtel yu
svakvinik mantal (Art. 111)
Ti j-abtel yu’un skotol jnaklo
tspasbatel yan abtelal, ti k’
ta xich’ k’elelbatel jech k’ux
Oxlajuneb svakvinik mansba xchabiel ti buch’utik j-a
� �
jyich’ alel ta xchapanel ti buch’u oy smul
stoj ti smule. Ti me ja’ jech la jyich’ tael ti m
smule. Ti me to jtsots li mulile xchi’uk ta ch
laluk oy to’ox yabtele, mu’yuk me ta xich
aklometike ti mi ja’ ta sba jun j-abtel yu’un
-elan ji lik sk’oplal.
ti mulile ja’ jech ta xich’ tsakel ta muk’ ti k
, xchi’uk ti me ja’ jun mulil bu yakal chk’uleja
ta me xlok’ ta chapanel jech k’u x-elan t
k’usitik sokemike xchi’uk ti k’usitik la spas k’
mu xu’ xjelav ta yoxkojal yepal jech k’ucha
n la jyich’ pasele.
l (Art. 112). Mu me ja’uk stak’ likesbeel sk
a olon jtunel vu’eletik (Cámara de Diputado
u’un skotol jnaklometik jech k’u x-elan ch
ti buch’u sa’ smule ti k’u sjalil mu’yuk bu ya
ometik lik xcha’ pas yabtel stuk o va’anbil o
’usitik chapbil ta sbuluchibal svakvinik man
x-elan albil ta tsatsal mantale.
ntal (Áticulo 113) Ti tsatsal mantaletike ja
abteletik yu’un skotol jnaklometik, ja’ tsutse
�
����
le ta me xich’
mulile ti buch’u
ukel to chpaje
h’ ak’el ta pat
n jnaklometike
k’u x-elan albil
aj ta tak’in o ta
abil smelolale
’alaluk mu’yuk
a’al lajesbile o
k’oplal ta yalel
os) k’alaluk oy
hal ti buluchib
kal ta abtele.
o t’ujbil sventa
ntal (Art. 111),
a’ me kajal ta
es ti k’usi kajal
�
�
ta sba sventa sk’elel ti k’u
xchi’uk ja’ yich’oj ta muk’
jtakeletik; li stojel muliletik
chich’ komtsanel, ja’ jech
chak’ik batel ta tunesel. K’u
tstasal mantaletike, ta me
Ja’ jech ta stoj smul ta tak
staojik xchi’uk ti buch’u ka
k’usitik oy ta banamil o x
sch’akalul ta baluneb svak
ech’em ta oxib ti k’usitik le
pasbil.
Ja’ ta sk’el ti jun lume ti k’u
k’usitike ti ja’ no’ox jutuk l
stukike, ta me sta k’usitik
tojbeel ti k’usitik sokesbilik
jocha k’uxelan chal ti tsatsa
Chanlajuneb svakvinik mxchapanel sk’elel slekil xku
kajal ta sba ti yabtel jun j-a
jabile. Li k’usitik mulile ta xi
k’utik x-elan smelolale.
Li buch’u chkaji ta sba ti k
jtunel yu’un jnaklometike, ta
yu’un mulil, mu’yuk me ti
� �
usitik lekik xk’ot ta pasel, ta stuk’il xk’opoj,
ti k’usitik spas batel, abtelaletik, kajal ta
sventa mi oy k’usi chopol la jyich’ pasele
k’ux-elan chich’ paselbatel xchi’uk ti jtune
usi uk stojel mulil, jech no’ox xtok ti k’usitik
xal ti xu’ chich’ makel, chich’ lok’esel o ma
k’in, xchi’uk xu’ jmoj snopik sventa bu tstu
ajal ta sbae xchi’uk ti k’usitik chopol pasb
xch’akel ja’ jech k’u x-elan chalbe smelo
kvinik mantal (fracción III del Art.109), m
ek tabil o k’usitik chopol pasbil xchi’uk k’u
usitik chopol pasbil, ja’ ta skoj ti chopol la s
la spase, ja’ ti oy k’usitik lek o yich’el ta
lekik xchi’uk ta stuk’il. Ti buch’utik stukik
ke, oy no’ox bu k’alal xchi’uk k’utik x-elan
al mantaletike.
mantal (Art. 114). Ti k’utik x-elan ta xich
uxlej naklometike ja’ no’oxme xu’ xlik ta cha
btel jtunel yu’un ti jnaklometike xchi’uk mi t
ch’ tojel mu’yuk ta xjelav ta jun jabil ja’ o k’a
k’usitik mulil la jyich’ pasel ti k’u sjalil oy ta
a me xich’ sujel jech k’u sjalil ak’bil yu’un ti
mu sta oxib jabile. Ti k’u sjalil ta xich’
�
����
slekil, stuk’il,
a sba xchi’uk
o k’usi kechel
el jvu’eletik ja’
chak’ ta ilel ti
akbeel yabtel,
unesik li tak’in
bil ta sventa ti
olal ta yoxibal
mu me xu’ sta
usitik mu stun
pas ti jchabiej
muk’ ti yu’un
ke, xu’ xich’ik
ta paselbatel
’ k’elelbatel ti
apanel k’alaluk
s’akalto ta jun
alaluk likem xa
a sba ti j-abtel
tsatsal mantal
cha k’anel ta
�
�
chapanele ta xich’ makel j
kajal ta sba abtel jech k’u x
Li tsatsal mantale ta xak’ t
xchi’uk tsakbil ti k’u o no’ox
jech k’u x-elan chalbe sm
K’alaluk k’usitik la jyich’ pa
me ti mu sta oxib jabile.
Ta juju sep slumaltak
Vo’lajuneb svakvinik mank’u x-elan xu’ x-abtejik ta y
chak’ ta ilel slumaltak, ta s
elan stsomsbaik ta sk’ele
jteklum, jech k’ux-elan ta xa
I.Ta jujun jteklume va’anbi
jnaklometik, tsobol ta jun j
jvu’eletik ta jujun parajeeti
jech k’u x-elan chal ti tsats
elan chal li komon chapbil m
jvu’el ta jteklumetike xchi’uk
no’ox jocha xtok ti jtunel jvu
Ti jtunel jvu’eletik ta jteklum
ti buch’utik xchabi stak’in jt
tuk’ t’ujbil ta skotol naklom
� �
ech k’ucha’al ti jtunel jvu’el yu’un jnaklome
-elan chal ti xbuluchibal svakvikin mantale.
a ilel bai’ k’usitik sk’an xk’ot ta pasel xchab
x x-elane xchi’uk ti k’usitik chk’ot ta pasele x
elolal ti yoxibal xch’akalul sbalunebal sva
sel o smakel mi to jtsots skoplale li k’u sjal
SVO’KOJAL SBI yu’un yosilal Mejiko xchi’uk ta o’lol yosi
ntal (Art. 115). Li juju sep lume ta stsakbeik
yutil, ti k’u x-elan stalel ti jtunel jvu’el ta yas
skotol, jech k’ucha’al sts’akaliltak yosilal xc
el skuxlejal jnalometik xchi’uk xchabiel s
al li’e:
il jun jtunel jvu’el ta sk’elel spasel abtel t’
jtunel jvu’el yu’un jteklum xchi’uk ti jayvo’
k (regidores) xchi’uk ti buch’utik xchabi st
al mantale (síndico). Li k’usi sk’an xich’ pa
muk’ ta mantal yu’un yosilal Mejiko ja’ sba s
k mu’yuk buch’u xu’ stik’sba mi mu’yuk yabt
u’el ta ju sep lume.
metike, jech k’ucha’al ti bu t’ujbilik ta jujun p
eklume (regidores y síndicos), t’ujbil ta sko
etik, mu xu’ stak’ xkom ta yan yabtel ta ya
�
����
etike ti me oy
biel ti abtelale
xchi’uk smakel
kvinik mantal.
il baie mu’yuk
lal Mejiko
k stalel, sventa
silal Mejiko, ja’
chi’uk ti k’u x-
kolemal jujun
’ujbil ta skotol
t’ujbilik jtunel
ak’in jteklume
sel jech k’u x-
sk’elel ti jtunel
tele xchi’uk ja’
parajetik chi’uk
tol naklometik
an velta ta anil
�
�
no’ox. Li jch’iel jk’opojele
jnaklometik o t’ujbil yu’un
sbae, k’usiuk no’ox abtelal
ti j-abteletik li xa o no’ox al
xich’ t’ujel ta anil ti jech k
xich’ik t’ujel ta anil no’ox
chkoltavanbatel ta abtele.
Ti jvu’eletik jchap lo’iletik ta
ta oxib, xu’ smakik ti jtune
xchi’uk ti k’usi k’otem ta ma
x-abtejike, ja’ ti k’usi k’otem
mantal ta ju sep lume, jech
ta ilel ti k’usi pasbile xchi’uk
Mi oy buch’u junukal sko
jkoltabaneje, o ja’ chich’ tsa
Ti mi oy la jyich’ alel ti c
skomtsanoj stuk o skoj ti m
tsatsal mantal sventa mu x
mu’yuk ta xich’ t’ujel yan
xchi’uk xchi’iltakik sventa ti
sjalil ak’bil yabtele; ti j-ak
tsatsal mantale, ja’ no’ox ti
jvu’el va’anbil yu’un jnaklom
II.Ti jtelumetike ta me xich
sk’elebatel ti k’usitik oy yu’u
� �
etik mu’yuk bu t’ujbil lek ta smelolal,o v
jtunel jvu’el sventa spaselbatel abtel ti k’u
xu’ xich’ akbeel, mu xu’ xich’ t’ujel ta anil n
bile, k’alaluk ojtakinbil xa k’ucha’al jun j-abt
k’ucha’al jkoltavanej, ti buch’u o no’ox jko
jech k’ucha’al jun j-abtel ja’ to lek mi t
a jusep lumetik, jech k’u yelan snopojik ta xc
l jvu’eletike sventa ti yabtelike, ta xal ti oy
akel ta sventa mantaletike ta jun chib no’ox
mik tsots’ ta pasel jech k’u x-elan chak’ ta
h xchi’uk k’alaluk ti xchi’iltake oy akbat jal s
k sabeel sk’oplal ja’ ti k’u sba lek xk’ot o ta c
mtsan ti yabtel akbile, xu’ la ja’ kajal xk
akel ta muk’ ti k’usi chal ti tsatsal mantale.
ch’ayem jun jtunel jvu’el yu’un jnaklomet
mu’yuk lek yich’kolta’el ta xchi’iltak, ti mi j
xu’ x-och’ ta abtel ti buch’u te o no’ox chkolt
j-abtele, li jvu’el jchap lo’iletik ta jusep lu
i j-ak’ mataletik ta jujun jteklumetik buch’u
k’ mantaletike chapbilikla ta jayvoik jech k
buch’u oy svunik sventa xu’ xich’ t’ujel ak’b
metik;
h’ik akbeel jtunel jvu’el ta sk’elel tsatsal k’
un jech k’usba chal ti tsatsal mantale.
�
����
va’anbil yu’un
usi kajanbil ta
no’ox. Skotolik
tel, mu me xu’
oltabaneje xu’
e xa o no’ox
chibal ch’akbil
k’usi ch’ayeb
ti buch’utik te
a’yel ti tsatsal
venta xu’ xak’
chapanele .
kom ta sba ti
tik o me jech
a’ jech chal ti
tavane xchi’uk
metik ta xalik
xu’ sneles k’u
k’usba chal ti
bil yu’un jtunel
opetik xchi’uk
�
�
Li jtunel jvu’eletik yu’un j
mantaletike ti buch’utik te s
jvok’ mayoletike xchi’uk jtu
xkoltavan ta xchabiel ta s
k’opetik, ti bu jmoj stsoboli
oye, k’ux-elan xlok’batel, k’
ti oy tsalbail yu’unik xchi’u
xchi’ilta ta jnaklej.
Ti k’usitik sk’an ti tsatsal ma
a)Ta slikeb skotolik ti buch
k’utisba tsk’elikbatel, jech k
loek skoplal ta jujun sk’elo
muk’, yak’el ta ilel, ya’iejal x
b)Ti kusitik sk’an oyuk ko’o
sk’elel xchapanel ti k’usi m
yan lumetik ta yutil jteklume
sjalil kajanbil ta sba j-abtele
c)Li tsatsal mantaletike ta
xch’akalul xchi’uk xchaniba
cholalal xch’akalul ta svuku
chapbil muk’ta mantal k’op
d)Ti k’ux-elan xkechet ta sk
k’usitik sk’an ta jteklume k
snopojik, li jvu’el jchap lo’ile
chal ti li’e mu la smakik ja’
sk’an xich’ k’anel jutuk ta jt
xch’akalul xchi’uk ti jayibik;
� �
jnaklometik xu’ me chak’ ye’ik ti k’usi c
sk’elike ti abtele, ja’ xu’ xak’ik ye’ik ti ta juj
unel jvu’el, ti tsatsal mantal, ta xpuklij ba
sk’elel ta skotol tey ta yutilal ti k’usi cha
k ta xcha’biel ta skotol ti jteklume, ja’ smel
ux-elan stunesik batel xchi’uk ti buch’utik te
uk oyuk lek skoltasbaik ti jch’iel jk’opejele
anteletik ja’ jech k’ucha’al chal ta bayel no’o
h’u yich’ojik ta muk’ skotol jnaklometik ta jt
k’ucha’al tsakal sventa ilbajinel xchi’uk ti k
obilbatel xchi’uk ta jujuntal, bu tsakal ta mu
xchi’uk slekilal;
ol snopobil ti ta xchibal yoxibal ti buch’utik
mu’yuk lek sk’el batel ti k’usitik oy mu stak’
etik o sventa spasik jun vun ti bu xu’ xal ta s
etik ta jteklumetik;
a chich’ tunesel ta skotol sventa smeltsa
al ti li’ chal vaklajuneb vakvinik mantal, jec
ubal ya’yejal (VII) ta vaklajuneb mantal (116
yu’un yosilal mejiko;
k’elel yu’un jtunel jvu’el ta jsep lum ja’ kajal x
k’alaluk, mi mu’yuk pasbil junuk vun ta sv
etik ta jusep lum ja’ la stsakbe ta muk’ ti js
k’ucha’al smuk’ubtasik o xch’amunik, ti k’us
tunel jvu’el ta jsep lum, jelavemuk jutuk ta x
xchi’uk
�
����
chal ti tsatsal
u sep lume, ti
atel xchi’uk ta
pbil ta sk’elel
ltsan ti k’usitik
e oy ta skotolik
etike xchi’uk ti
oxe te a’kbil o:
teklum xchi’uk
k’usitik mu’yuk
uk’ ta ich’el ta
kajal ta sbaik
’ ich’elbatel ta
spasbatel ti k’u
anel ti yoxibal
ch xal ta xcha’
6) li’ ta komom
xkom ta sba ti
venta bu ko’ol
ep lum ti k’usi
sitik li’e ja’ me
xchibal yoxibal
�
�
e)Ti k’usi chak’e yu’un me
stsobilansbaik o k’usitik ma
Ti jvu’el jchap lo’iletik ta jus
stunesik o xchapanel k’op
lum, o jech k’ucha’alike, j
k’ucha’al ta baie.
III.Ti jteklumetike ja’ me o
slumaltak jech k’ucha’al li’e
a)Nitbil vo’ ta jujun naetik, t
b)Sak jaman nichimal vo’ ta
c)Lek mesbil, lek tsombil k’
d)Snail ch’ivit bu ta xjul sko
e)Mukenaletik.
f)Smilobil vakax.
g)Xoraletik, amak’il xchi’uk
h)Oyuk xcha’biel ti jnaklo
xcha’vinik li’ ta komon cha
xchi’uk ti jk’elvanej ta svent
i)Jech li yantik jvu’el jchap
xchi’uk lekil kuxlejal ta jtek
sk’ulejal.
Mu’yuk buch’u k’usi chopol
sk’elel o ti buch’u chak’ sk’o
ta sventa ti tsatsal mantalet
� �
e ta xich’ pasel ti ta jujun jteklum ja’ to jec
antaletik ta xich’ ch’unel.
sep lum ta me xak’ik ta a’yel ti tsatsal manta
mi oy k’ot yu’un ta pasel ti jteklum xchi’uk t
jech k’ucha’al albil ta ya’yejal c) xchi’uk
oy ta sk’ob ti abtel xchi’uk k’usitik sk’an p
e:
sa’nebal, sbe balak vo’, smuk’ ta snail saku
a xoral.
aep, sjelumtasel, sk’elel xchi’uk yabil k’aepe
otol k’usitik stak’ lajesel.
snichimal xchi’uk oyuk k’ustik yu’un;
ometike, jech k’u x-elan chal ti tsatsal m
apbil mukta mantal k’op, ti jcha’bivanej ma
ta chitom tak’in; xchi’uk
p lo’iletik ta juju tsop lum sventa tsk’elikb
klumetik, ja’ jech k’ucha’al yich’oj ta muk’ x
l ti li’ ta komon muk’ta chapbil k’op, ti buch’
opik ta sk’elel, ti jteklumetike ta sk’elik lek t
tik ta yosilal Mejiko xchi’uk ta ju sep lumetik
�
����
ch mu’yuk buy
al k’ux-elan ta
ti jvu’el ta jsep
ta ya’yejal d)
pasel ta jujun
btasobil vo’;
etik;
mantal ta jun
ayol ta jteklum
batel ti yosilal
xchabiel stak’n
’u kajal ta sba
i bu chapbilxa
.
�
�
Ti jteklumetike, ko’ol ti k’u
stsobsbaik xchi’uk ko’ol
jnaklometik o me ta xleku
xchi’uk ta xchi’insbaik ta lo
xjelab ta yu’un jvu’el jchap
k’ucha’al, k’alaluk ja’ sk’el t
jun vun ja’ k’ucha’al xu’ jm
albilike ja’ me ta sk’elik ja
tspasikbatel ta jsep lum xch
Ti jnaklometik ta jujun paraj
ta skotolik xchi’uk sventa ts
IV.Ti jteklumetike ja’ xchab
yu’unik ti k’usitik oy yu’unik
oy yantik k’usitik jech ti li’ jv
a)La staik ta k’elel ti spatan
ta sventa yu’un stukik k’u
smuk’ubtas, sjelubtasel, xc
oye.
Ti jteklumetike xu’ me spas
k’usitik spasike jmoj tsoboli
b)Ti buch’utik te oyik ta yos
xchi’uk no’ox ti jteklumetik
xchi’uk k’u sjalil abtelal ta ju
lumetik.
� �
usi sk’anike xchi’uk ti jtunel jvu’el ta jtek
tsk’elikbatel sventa lek ch-abtejikbatel
b batel ti yabtelik k’utiksba k’anbile. Jech
o’il jteklumetik ta chib o ta oxib lumetik, j
lo’iletik ta Juju sep lum ko’ol chich’ sbaik ta
ti jvu’el ta jteklum mi ja jech tsk’an pasele,
moj x-abtejik ti ta jsep lume, tuk’ no’ox o j
a’yibuk no’ox k’ak’al ti ja’yibuk no’oxe, o
hi’uk jteklum.
jetik, ta yosilal jteklum, xu’ jmoj ch-abtejik xc
scha’bi k’usitik lekik ti tsatsal mantale.
biik stukik ti k’uyepal oy stak’inike, ja’ te sk’e
ke, ja’ jech k’ucha’al ti butikuk oy stojel spat
vu’el jchap lo’iletik ja’ xkom ta sbaik k’ucha’a
nil, jech no’oxtok ti smantalile te oy, te xkom
usi mu xu’ slok’esik, li’ ta xch’akalule, jch
chi’uk ja’ me jech xu’ xlekub batel oyuk s
sik vunetik xchi’uk ti jsep lume ja’ xu kajal x
k ta xchabiel ti k’usitik oye.
silal Mejikoe, te x-ilatik ta yu’un abteletik ta
k te xchapanojik k’usi xu’ lek spasik, k’u y
un ja’bile ta sventa sk’elik ti jvu’el jchap lo’ile
�
���
klum, xu’ jmoj
yu’un skotol
h k’ucha’al li’e
ja’ xu xalik te
muk’. Ja’ jech
xu’ me spasik
ja’ li jvu’eletik
mi k’ot o lek
chi’uk tsobolik
elik me x-epaj
tan xch’uk me
al li’e:
m ta jusep lum
h’akel, ja’ xu’
slekil ti k’usitik
xkom ta sba ti
yosilal Mejiko
yepal stak’inal
etik ta jun sep
�
�
c)Ti k’usitik te staojik ta ch’a
Ti tsatsal mantaletik ta yosi
lumetike sventa chich’ik ak
ya’yejal a) xchi’uk ya’yeja
mantaletik ta juju sep lume
ti jnaklom o yantik snail a
buch’u oy k’usi lek yu’unik
jteklumetik, ti jech o ti k’usit
ta jujuntal, k’usiuk no’ox s
xchapojik ta jutos ja’ ti k’usi
Ti jtunel jvu’eltik yu’un jna
jchap lo’iletik ta jusep lum
spatanile, ti yich’el ta muk’,
jech k’ucha’al ti banamile x
k’anbel jutuk spatanil yavilta
Ti jtunel jvu’el jchap lo’ileti
tsatsal mantaletik ta sventa
sk’elik xchi’uk yak’el ta na’e
jech tey xtun o yu’unik ti jtu
oy.
Ti tak’inetike x-ochanuk tale
jteklumetike, me lek, ja’ ta
tsatsal mantale.
V.Ti jteklumetike, te sk’elbe
sep lumetik, ja’ me ak’bilik t
� �
amunel yu’unik ta sventa skotol jnaklometik
ilal Mejiko mu’yuk bu chich’ makel ti k’usi sk
k’bel ak’o stojik ti spatan k’usitike ja’ jech
l c), ja’ xu’ ta chak’ stsobsbaik stukik no
mu’yuk bu ta xak’ mantal ta stojel ti spatan
abtelal ta stojel patanetuk. Ja’ no’ox mu’yu
k ta skotol ta yosilal Mejiko, ti ju sep lume
tik oy lek ja’ no’ox tunesbil yu’un ti jnaklom
sbi, ja’ no’ox xu’ stsuses ta xchabiel ta sk
sk’elbil o ta skotol.
aklometik, ti k’u sjamlej bu oye, ta xak’ ta
ti yak’el jutuk tak’ine xchi’uk yak’el ti k’uxi
slekikil spataniltak ja’ k’ucha’al xlekub ti k’u
xchi’uk ti k’usi pasbil lek xtun ta jun k’elob
ak ti k’usitik mu stak’ jelele.
k ta ju sep lumetike tey la yak’ yeik ak’o x
a ti k’usitik x-ochanuktalel ta jujun jteklumeti
el ta skotol yu’un jnaklometik. Ti k’usi chapb
unel jvu’el ta jteklum ja’ o no’ox jech ti k’uy
ele ta sventa jteklume ja’ me xmuk’ibanuk b
a sventa yu’unik ti buch’u xu’ xale, jech k’u
e k’usi chal ti tsatsal mantal ta yosilal Mejik
ta sk’elel sventa:
�
���
k ja’ sk’elik
k’anik ti ju sep
ta xal ti li’ ta
o’ox. Ti tsatal
ne ja’ ta skolta
uk bu stojik ti
etike o xchi’uk
ta jujutsobik o
’elel o ti k’usi
na’el ti jvu’el
i stojol xk’ot ti
usitik oy stojol
b osil xu’ xich’
xich’ tunesel ti
k, ja’ xa no’ox
bil ta x-oche ja’
yepal yalojik te
batel yu’unik ti
ucha’al chal ti
o xchi’uk ta ju
�
�
a)Pasel, sjelubtasel xchi’uk
batel ta jteklum;
b)Stiksba ta abteleuk xchi’u
c)Koltavanel ta smeltsanel
abtel jech k’u x-elan tsk’ane
k’ucha’al lek xlok’ ti abtelale
d)Ja’ chak’ ye, spajes, xchi
spasel, ti jk’el tsatsal manta
e)Xchap k’op ja’ k’ucha’al x
f)Oyuk lek svunal ja’ k’ucha
g)Tik’ilik ta sk’elel ta spase
xch’unel ti k’usi chal ti li’e.
h)Tik’ilik ta xchapanel xc
k’alaluk oy k’usi chk’ot ta pa
i)Xu’ chich’ pasel vunetik
yosilal Mejiko.
Ti buch’u yajvale xchi’uk le
yoxibal ya’yejal tey ta vuku
tsatsal mantaletike xchi’uk t
VI.K’alaluk mi oy ech’em ta
ta chib o yan lum ta yosilal
sep lumetik xchi’uk ti jteklu
smeltsanik jutuk ta skotolik
o’lol yu’un tsatsal mantal ta
VII.Ti mayole ja’ me jpasel
elan ti tsatsal mantaletike
� �
k xchabiel ti jubok’ jnaklometike xchi’uk k’u
uk xchabiel ti k’usitik k’ejbil ta ts’aketike;
slekubtasel jujun lumetik, ja’ no’ox ti lek sk
e. K’alaluk ta yosilal ti Mejiko o ta jujusep lum
e sk’an lek ich’el ta muk’ ti jteklumetik;
’uk xchabi k’ux-elan ta tunesel ti balumile, ti
aletik ta sts’akil;
xlekub batel jutuk spatan ti sbalumilal teklum
a’al xu’ x-abtej xchi’uk sva’an ti k’usike;
el xchi’uk ta xchabiel ti a’mnaltik xchi’uk ta s
chi’uk sk’elbeel smelolal sventa skuchob
asel ta sts’akik; xchi’uk
sventa xchabielik xchi’uk oy buch’u va’a
ekukme ya’ik ti k’usitik akbil sna’e ta xcho
ub xchavinik ta komon chapbil multa mant
ta xchapanik xchabiel k’usitik tsots’ sk’oplal
a chib o ep yo’lolal jteklumetik te’oyik ta slum
Mejiko te la jyak’ ak’o stsobsbaik, li yosilal
metike, ti k’u smuk’ul ti oy yu’unike, te xcha
k xchi’uk ta stsobsbaik ta smeltsanel batel
a yosilal Mejiko ti bu oy abtejebale.
ta mantal yu’un ti jtunel jvu’el ta jteklume ja
ti ja’ jcha’bivanej ta skotol yu’un jsep lu
�
����
uyelan xlekub
’an tsobolik ta
metik spasik ti
i k’u sjamlej ta
me;
spasel xchi’uk
bil jnaklometik
l ta sk’elel ta
olobil yu’un ta
tal, ta xak’ik ti
.
mal jteklumetik
Mejiko, li juju
apik xchi’uk te
ti xu’ chalbeik
a’ sk’el ti k’ux-
um. Ti le’e ja’
�
�
jch’unej k’opetik ta yu’un jt
sk’el jech k’ucha’al jun bank
Jvu’el sk’elel jchap lo’il ta
steklume ti buytikuk xk’ot ta
VIII.Ti tsatal mantaletik ta j
lok’ svinik ti jtunel jvu’eletik
Ti tsobolik ta spasel yabteli
mantal jech k’u x-elan ti ts
lumetik ja’ me jpasbanej ta
ta mantal k’op, xchi’uk ti ya
IX.(Tubemxa).
X.(Tubemxa).
Svaklajunebal svakvinik mlume ta me xch’ak sbaik,
tsatsal mantal (Poder Ejecu
jvu’el jtunesej tsatsal mant
yan ti jvu’eletik k’ucha’al li’
jvu’el jchap lo’iletik ta jun no
Li yoxibal vu’elal ta juju sep
chapbil muk’ ta mantal k’op
elan li’ cholol smantaliltake:
I.Li jtunel jvu’eletik ta juju se
II.Ta st’ujel li jtunel jvu’eleti
sep lumetike ko’ol no’oxme
sventa st’ujel jtunel jvu’eleti
� �
tunel jvu’el ta jsep lum ja’ stani batel ti k’us
kilal o mukta jchabivanej ta skotol yu’un jtek
a yosilal Mejiko xu’ me spas mantal ta sk
a jelavele.
juju sep lumetik ta me chak’ ta k’elel ta ko
ta skotol jteklumtike.
k ta sventa yu’un jteklum xchi’uk ti yaj a-bte
satsal mantale ja’ chak’ik ti jvu’el jchap lo’i
a mantal vun tey ta oxib svukvinik ta komon
k’el ti mantaletike.
mantal (Art. 116). Li jvu’el sventa jnaklome
sventa spasel batel ti abtele, ta jvu’el st
utivo), ta jvu’el jchap lo’iletik (Poder Legislat
tal (Poder Judicial), xchi’uk mu stak’ tsobs
e ta stuk jun jchi’el jkopojel, mu ja’uk sk’ot
o’ox jchi’el jk’opojel.
p lumetike ta me snop sk’opik jech k’ux-elan
p yu’un yosilal Mejiko ta jujunike, jech chic
:
ep lumetike mu me xu’ xjalijik ep ta vakib ja
k ta juju sep lumetike xchi’uk li jvu’el jchap
e xchi’uk jech chich’ pasel k’u x-elan chal li
ike.
�
����
sitike ti le’e ja’
klum.
k’elel skotol ti
’ol ti k’u yepal
elike, ta spasik
letik ta ju sep
n chapbil muk’
etik ta juju sep
takel ta pasel
tivo) xchi’uk ta
baik ta chib o
t stuk ta sba li
chal li komon
ch’ pasel k’ux-
bil ta yabtelik.
lo’iletik ta juju
tsatsal mantal
�
�
III.Li jtunel jvu’eletik ta juju
lek stalel skuxlej o mu xjel
stak’ spas ti abtelal ta jtu
xkoltavan ta abtel k’uk no’o
abtelal.
Mu me stak’ xich’ik t’ujel ta
a)Li jtunel jvu’el buch’u chk
ja’ ti buch’u albil ak’o snele
k’alaluk oy ep k’usba ta ale
b)Li jtunel jvu’el jkoltavanej
albil, spasbe ti yabtel jtune
k’usi to’ox kajal ta sba ta xc
I.Ja’ no’ox me xu’ xkom ta
sep lum jun jch’iel jk’opojel
ta vo’ob jabil ti bu nakal k’a
II.Li k’u yepal chich’ t’ujel
lumetike ja’ ti k’u yepal jch
jtunel jvu’eletik ta juju sep l
baluneb, ti me oy bu jtsop
bok’ yepale, xchi’uk ta sbu
albil xae.
Li jvu’el jchap lo’iletik ta juj
chtal. Li jvu’el jchap lo’iletik
sventa li ja’bile jech k’ucha
� �
sep lumetike, li k’usba sk’ane ja’ ti t’ujbil ta
lav ta tsatsal mantal, mu me junuk velta x
nel jvu’el mi ma’uk jech stamojbee, mu m
ox sjalil, mu me stak’ ta koltavanej o xchabi
yan jabil.
koltavan ta abtel ta komon chapbil muk’ ta m
s yu’un mu’yuk te’oy ti buch’u to’ox kajal ta
l.
e, li mu’yuk bu jal yabtele o ti jch’iel jk’opoje
el jvu’el k’u sjalil mu’yuk te’oye, ja’ to ti me
chibal slajeb jabil ti k’u sjalile.
jtunel jvu’el ta komon chapbil muk’ ta mant
mi li’ vok’em ta Mejikoe xchi’uk ja’ slumale
laluk jutuk xa sk’an ta t’ujel ti buch’u chkom
l jtunel jvu’eletik ta snail xchapobil lo’ileti
h’iel jk’opjel ta jujune; a li’, mu me stak’ ju
lumetik ti me li yepal jch’iel jk’opojeletik mu
jnaklometik jelavik jech k’u yepal li’e xchi’u
uluchibal juju sep lumetike mi ja’ jelavik jec
u sep lumetike mu me stak’ xich’in t’ujel sv
k buch’utik chkoltavanik ta abtele xu’ xich’ik
a’al yu’un li abtele, ja’ to ti mi mu’yuk oche
�
����
jnaklometike,
xchi’uk mu me
me ja’uk stak’
el jlikelul snail
mantal k’ope, o
sbae, ak’o mi
el, k’ux-elanuk
la jyabtelan ti
tal k’op ta juju
e, o mu olonuk
ta yabtele.
ik ta juju sep
utuk ta vukub
u sta jbok’e; ta
uk mu sta cha
ch k’ucha’al li’
venta yan jabil
k t’ujel ta abtel
em o no’ox ta
�
�
abtele, ali’ li jvu’eletik ta ch
t’ujel ta abtel mi ja’ sventa n
Li jvu’el jchap lo’iletik ta juju
epal jnaklometik xchi’uk ja
smelolal ti stsatsal mantale
Li jvu’el jchap lo’iletike ta
yabtelik ta st’unel mulil, va
lek spaselbatel ti k’usi abte
tsobol chich’ pasel batel t
batel, ja’ jech k’u x-elan ch
mulile ta xich abtelanel bat
xchi’uk spatob o’onal.
Li buch’u tsots yabtel ta jse
Mejikoe ja’ me ta xich’ik t’
jvu’el jchap lo’iletik ta ju se
xojtakinoj xa’o no’ox ta vo’
tak’in xchi’uk k’usitik kajal ta
IV.Li jvu’el jtunesej tsatsal
snail xchapanobil k’opetik j
yu’un yosilal Mejiko.
Li skolemalik ti bankilaletik
spasel batel ti yabtelike sk’
ta mantal k’op yu’un yosil
me xu’ xalbeik smelolal k
� �
hap lo’iletik buch’u o no’ox te’oyike mu me
no’ox jkoltavanej ta abtele.
u sep lumetike ta xchi’in sbaik xchi’uk jvu’e
a’ jtunel jvu’el ta yabtel ak’bil, ja’ jech k’u
tike;
staik koltael xchi’uk juju sep lumetik ja’ik
’i un ja’ ikme tsobol j-abteletik bu oy lek ko
elal kajanbil ta sbae xchi’uk xu’ snop ti k’u x
i abtele, k’u x-elan slekubtasel batel xchi’
halbe smelolal ti stsatsal mantaletike. Li a
tel sventa lekilal, ta jabil, ta smelolal, yak’e
ep lum sventa li st’unel mulil ta juju sep lum
’ujel ta xchibal yepal ta yoxtsopal yepal te
p lumetike, li sja’lile mu xkom ta vukub jabi
ob jabil sjalil sventa k’u x-elan ta abtelane
a bail.
mantal ta juju sep lumetike ta xich’ yabte
ech k’u x-elan albil ta komon chapbil muk’ t
k ta sk’elel muliletike xchi’uk ti jchap k’ope
an jech k’u x-elan chalbe smelolal ti komon
Mekiko xchi’uk tsatsal mantaletik ta juju se
k’u x-elan xu’ xich’ pasel batel, xchapel
�
����
stak’ik xich’ik
letik t’ujbilik ta
x-elan chalbe
k buch’utik oy
olemal xchi’uk
x-elan lek jmoj
’uk xchapanel
btel ta st’unel
el ta na’el bai’
metik ta yosilal
e’oyik ta snail
l xchi’uk sk’an
l batel, sk’elel
elanel batel ta
ta mantal k’op
etike ta sventa
n chapbil muk’
ep lumetik, ja’
batel xchi’uk
�
�
buch’utik chkomik sventa x
lumetike.
Li bankilal ta sk’elel mulilet
ta juju sep lumetik, sk’an
xch’akalultak ta vo’lajuneb
yu’un yosilal Mejiko. Mu me
ta ts’ibe o k’usi k’ol no’ox j
yu’un jnaklometik ta jujun j
albile.
Li sva’anel bankilaletik ta s
jvu’el jtunesej tsatsal man
abtejemik lek xa’ o no’oxe
xich’ ak’beel yu’un lek spa
tsatsal k’opetike.
Li bankilal ta sk’elel mulile
chapbil muk’ ta mantal k’o
cha komesel ti ta yabtelike
yabtelik mi ja’ jech chal ti k
xchi’uk ti tsatsal mantaletik
Li bankilaletik ta sk’elel mul
skomtsanik li yabtelik ak’b
abtele.
IV.Li komon chapbil muk’ ta
lumetik sventa st’ujel j-abte
� �
xtun yu’unik ti jvu’el jtunesej tsatsal mantale
tik buch’utik ochemik ta jvu’el jtunesej tsat
me oy yu’unik ti k’usitik k’anbil ta sba ja
svo’vinik mantal li’ ta komon chapbil muk’ t
e stak’ ti me ja’ ti bankilal ta sk’elel mulil ja’
jech k’ucha’al li’e, xchapanel k’op o jtunel
jteklumetik, ta juju sep lumetik, ta jabil x-oc
sk’elel muliletik xchi’uk jchapanej k’opetik
tal ta juju sep lumetik ta xich’ t’ujel xchi’u
e xchi’uk jelavem ta xchapanel k’opetik o j
soj, xtojob o spasoj xa’ o no’ox ta yan sve
etike ta xjalijik ta yabtelik jech k’u sjalil c
op yu’un yosilal Mejiko ta juju sep lumetike
, xchi’uk mi ja’ jech komike, ja’ no’ox xu’ xi
komon chapbil muk’ ta mantal k’op yu’un y
bu kajal ta sbaik sk’elel j-abteletik ta juju se
liletik xchi’uk li jchap k’opetik ta xich’ik tojel
ilike, ja’ no jech xtok mu stak’ tsulbeel k’a
a mantal k’opetike xchi’uk li tsatsal mantale
eletike sk’an pasel k’ucha’al:
�
����
etik ta juju sep
sal mantaletik
a’ to ta vo’ob
ta mantal k’op
’ la sta ti abtel
jvu’el va’anbil
ch ta sk’ak’alil
jech k’ucha’al
uk ti buch’utik
ja’ jech tsk’an
enta ti abtel ta
chal ti komon
e, stak’ xich’ik
ch’ik makbeel
yosilal Mejikoe
ep lumetik.
lek sventa mu
alaluk yakal ta
etik ta juju sep
�
�
a)Li ta st’ujel jtunel jvu’ele
buch’utik oyik ta abtel ta
jnaklometik, ta kolemal, t
jvu’eletike ta xich’ malael ta
ta juju sep lumetike k’alaluk
pasel k’alaluk jech lok’em s
pasel ta sjunul yosilal Mejik
albile;
b)K’alaluk yakal st’ujel li jt
st’ujele, ja’ bai’ chak’ik ta ile
oy lek smelolal xchi’uk oy k
c)Li jtunel jvu’eletik buch’u
xchapanikbatel ti k’usitik ch
xchi’uk stuk no’ox tsnopik;
d)Li jtunel jvu’eletik buch’u
xich’ik koltael ta snail xcha
sventa k’usba chich’ pasel b
e)Li juju chop tsk’anik ta s
jkopojeletik mu xu’ stiksba
mu’yuk bu nitil. Ja’ no jec
chtajin ta sael yabtele, ja’ j
A, yoxibal xch’akalul xchi’u
k’op yu’un yosilal Mejikoe;
f)Li jtunel jvu’eletik kajal ta
xak’ yeik k’alaluk oy skopla
albile;
g)Li sk’elel xkuxlej jnaklom
sventa ti k’usitik abtel ta sp
� �
etik ta juju sep lumetike, li buch’utik xchi’ilt
jujun jteklumetike ta xich’ik va’anel ta t’
ta mukul xchi’uk stuk’il; k’alaluk ta xich
a sba sk’ak’alil rominko ta yu’al julio sventa t
k tslikesbeik skoplal ti st’ujel jtunel jvu’eletik
sk’oplal ta sjabilale xchi’uk mu mojuk xk’ot k
koe, mu’yuk me ta xich’ik sujel jech k’ucha
tunel jvu’eletike, ta sbaik ti buch’utik oy ya
el lek stalelik, yak’el ta na’el bai’, mu’yuk bu
k’usi tsna’;
utik kajal ta sbaik st’ujel j-abteletike xchi’u
hopolik ta yabtelanele, tsk’upinik kolemal t
utik kajal ta sbaik sael smelolal ta t’ujel jtun
apanel sventa st’ujel j-abtel ja’ bu chkom t
batel ta jujun st’ujel jtunel jvu’el.
sk’elel xkuxlej jnaklometike ja’ no’ox stak
buch’u oy lek yabtele, o ta k’usi yan yabtel
ch no’ox tok sk’an ojtakinbil sventa stak t
ech k’u x-elan ta xalbe smelolal ti xchibal m
k svu’kubal xch’akalul li ta komon chapbil m
sbaik sk’elel sventa st’ujel jtunel jvu’eletike
al ta yut no’ox li sk’elel xkuxlej jnaklometik
metike ta xich’ik, ta ko’ol no’ox, tak’in sven
asike xchi’uk ja’ sventa staik o ti koltael k’al
�
����
take xchi’uk ti
’ujel ta skotol
h’ t’ujel jtunel
ti yan jabile. Li
ke ja’ o ta xich’
’alaluk ta xich’
’al li’ ta slajeb
abtelik sventa
u tsakalik yan,
uk li buch’utik
ta spaselbatel
nel jvu’el stak’
ta sba stsobel
xchi’uk jch’iel
l xchi’uk sk’an
sakbeel sbi ti
mantale tey ta
muk’ ta mantal
e ja’ no’ox xu’
ke ja’ ti k’usba
nta xu’ xtajinik
aluk sta yorail
�
�
ti st’ujel jtunel jvu’ele. Ja’ n
me ch’ayike xchi’uk bu ta
chkome;
h)Ta xich akbeel smelolal s
slekil xkuxlej jnaklometik k
buch’u chkome, jech k’u ye
ti k’uyepal xu’ stae mu sje
tunesel k’alaluk ta xich’ tu’j
lek xbate xchi’uk xchabiel ta
akbeel ti buch’u chtajine; x
jech ta xich’ túnesele jech k
i)Li sk’elel xkuxlejal jnaklom
ilele, jech k’usba lbil ta tsat
ta chanib yoxvinik mantal
Mejiko;
j)Ta xich’ ak’el ta na’el k
jnaklometike xchi’uk k’alalu
jnaklometike, jech k’ucha’a
jech xtok, li k’u sjalil xu’ x
k’ak’al sventa st’ujel ti jtun
jtunel jvu’el va’anbil ta juj
yabtelanel;
k)Ta xich’ ak’el k’usi tsots t
snail sk’elelbeel smelolal t
sventa st’ujel jtunel jvu’el t
stunesik ti tak’in li buch’u
chalbe smelolal ta xcha’ch
chapbil muk’ ta mantal k’op
� �
no jech xtok ta xich’ albeel k’u x-elan smelo
xich’ ak’elbatel ti k’ustikuk oy yu’une xchi
sventa chich’ albeel k’u sjalil xu’ spuk li buc
k’alaluk ta sa’ svinike xchi’uk k’alaluk yak
epal tak’in ta xich’ tunesel sventa ti k’u sjalil
elav ta jaluneb % sventa stunesel jech k’uc
el jtunel jvu’el ta jsep lum; li k’usitik ta xich
a sliklejal xchi’uk stunesel skotol li tak’in k’u
xchi’uk ta xich’ ak’el ta ilel sventa stojobil m
k’u x-elan li albile;
metike xu’ stunesik ti stani’obil k’ope xchi’u
tsal mantaletik tey ta sch’akalul B ta xoxkoja
li ta komon chapbil muk’ ta mantal k’op
k’utik x-elan smantalil ta xich’ likesel li sa
uk ta xa xich’ t’ujel jtunel jvu’el sventa sk’ele
al stojel mulil buch’u mu stunes ti tsatsal m
xich’ tsobel ti vinikile mu xu’ xjelav ta laju
nel jvu’ele, mi ja’uk ta oxvinik k’ak’al k’ala
un jteklumetike; li stsobel vinikile mu xje
ta sk’oplal ta pasel sventa skoltael buch’uti
ti st’ujel jtunel jvu’eletike xchi’uk ti buch’ut
ta juju sep lumetik ta sventa st’unel mulil m
utik tsk’an skelbe xkuxlej jnaklometike, ja
holal ta slajeb tey ta jun yoxvinik mantal
p;
�
����
olal ta stojik ti
’uk ti k’usi oy
ch’u ta sk’elbe
kal xa ta t’ujel
ta sa’ svinike,
cha’al ta xich’
’ pasel sventa
u yepal ta xich’
mulil mu ma’uk
k ti yak’obil ta
al yak’el ta ilel
yu’un yosilal
a’el koltael ta
l stalel xkuxlej
antale. Ja’ no
uneb svo’vinik
aluk ja’ sventa
elav ta chib u
k ch-abtejik ta
tik oy yabtelik
mi ma’uk jech
a’ jech k’usba
l li’ ta komon
�
�
l)Ta xich’ ak’el k’usi xu’ xic
xchi’uk lek chlok’ ta pasel
lekike. Ja’ no jech xtok, ta
spaselbatel, ta jujun xcha’b
batel sventa buch’utik ta st’
m)Ta xich’ ak’el ta ilel ti k’u
ta juju jteklumetik xchi’uk j-
xu’ slok’esik lek ta smeltsa
lik yich’ sa’el ti vinikil sventa
n)Ta xich’ cholel k’usitik mu
ja’ jech k’ucha’al ta stoj smu
V. Li komon chapbil mant
xabtelanik ti me ma’uk jec
k’usitik mu xtune, ti k’usi xu
xcha’biel yu’un jnaklometik
tsatsal mantaletik sventa
yelan chbat xchi’uk stak’ina
VI. Li k’utiksba nitil abtelal
abtejik jech k’usba chal tsa
ta ju sep lum ja’ jech k’u x
muk’ ta mantal k’op xchi’uk
VII.Li yosilal Mejikoe xchi
mantaletike, xu’ mu lek cha
xchi’uk yabtelanel batel xc
sventa tak’in xchi’uk jnaklom
Li ju sep lume oy me yich
no’ox venta mi lek tspasbat
� �
ch’ tunesel sventa stsak’el ti buch’u mu ja’
li st’ujel jtunel jvu’eletik mi chich’ tuneselb
a xich’ alel ti k’usitik xchi’uk li tsatsal man
biel batel xchi’uk xchapanelbatel, ti k’u yep
ujik jtunel jvu’el;
usitik chich’ tubel sventa ti st’ujel jtunel jvu’e
-abteletik, ja’ jech k’ucha’al k’u sjalil xu’ x-a
anel ti butik mu xtun abtelanbile, tsakbil ta
a ti yabtele, xchi’uk
ulil xchi’uk ta xich’ k’elbeel k’u yepal mu’yu
ul ti k’u x-elan ta xich’ ak’beele.
taletike xchi’uk tsatsal mantaletik ta jujun
ch chabtelan xchabibatel oy no’ox skolem
u’ xcha’yes ti mi ma’uk jeche ja’ tsk’an sme
k ta juju sep lume chi’uk li bu ta jun chib
lek snopel ta yabtelanel, lek chich’ abtel
al sventa xchapaneltak.
ta juju sep lumetike xchi’uk ti buch’utik ch-
atsal mantaletike jech k’u x-elan chal jvu’el
x-elan albil ta oxib xvukvinik mantal li’ ta k
ti k’utiksba albil ta jujun tsatsal mantaletike
i’uk li ju sep lumetike, jech k’u x-elan c
a’i ik k’alaluk yakal ch-abtejike, k’alaluk chi
chi’uk abtel yu’un jnaklometik, k’alaluk sle
metik ja’ jech tsk’anike.
h’elik ta muk’ sventa tsnup sk’opik xchi’uk
tel ti yabtelik jech k’u x-elan chal ti ta kajal lo
�
����
’uk jech tspas
batel ti k’usitik
ntaletik sventa
pal chich’ tael
el, jtunel jvu’el
abtejik sventa
venta k’alaluk
k jech spasoj,
lume xu’ me
mal ta yalel ti
ltsanel sventa
no’oxe, yak’el
anelbatel, k’u
-abtejike, ta x-
jchap lo’iletik
komon chapbil
.
chal li tsatsal
ch’ paselbatel
ekubtaselbatel
steklumik, ja’
o’ile.
�
�
Vuklajuneb svakvinik mabu:
I.Smukubtas sbaik, tsnop
yipikno’ox ta yan lumetik.
II.(Tubemxa)
III.Slok’esel tak’in, yak’el ti v
IV.Yak’el ta ilel ti bu xu’ x-e
V.Mu me stak’ ch’amel a’y
slok’embatel, mu junuk bolm
VI.Yak’el ta ilel sjelumtasel
namal lumetike, xchi’uk sp
tsakel k’u yepal o yak’el ta
bolmalile.
VII.Yak’el mu stunesel ts
spataniltake o k’usitik sk’an
Mejiko o namal lumetik, ja’
abtelaletik butikuk likemikta
VIII.Sk’aneltalel o sujeltale
tsobol j-abteletik o ta jujun
lumetik o ma’ukxa ta yosila
Ti ju sep lumetik xchi’uk ti
k’alaluk chtun yu’unik sven
abtelal, jech k’ucha’al oy m
jech k’ucha’al xchapojbeik
ti k’usi sk’an xal xchi’uk ti
buch’utik tsk’elikbatele ta m
� �
antal (artículo 117). Li ju jsep lumetike mu
pik o tskoltasbaik xchi’uk yantik lumetik
vunal tak’ine, bajbilik o mu’yuk akbil sme’ k’
ch’ik ti jnaklometike o k’usitk chjelav ta yosi
yej ta stuk’il o ma’uk ta stuk’il ta sti’il yosila
malil ta yosilal Mejiko o ta namal lum.
l mu ja’uk slajesel ti k’usitik tslok’esik ti yos
pataniltak o yich’el ta muk’ ta butik xchon
a ilel jaybej o sk’an k’anbel svu’nal sventa
satsal mantaletik o yabtelanel st’unel m
n k’alaluk ta xich’ jelubtasel ti bolmaletik ta
no’ox mi jelel tiu sat abtelal ta jsep lume,
alele.
el o xch’amunbeel jtunel jvu’el ta namal lu
tal namal lumetik, o k’alaluk chich’ tojel ta
l Mejiko.
i jtelumetike mu xu’ xch’unik sujelal o xch
nta yabtelanel yu’un skotol jnaklometik ta
mu’yuk tsobolik ta abtel xchi’uk snail abtelale
skoplal ti jpas tsatsal mantaletik ta tsatsal m
i k’u yepal chalik ta jujun jabile ti k’u yep
me xak’ik ta a’yel ta stekel jnaklometik.
�
���
stak’, mu’yuk
mu ja’uk ta
abal vun.
l mejiko.
al, mi ja’uk ta
silal Mejikoe o
nobiltak, sk’an
xchi’inbatel ti
mulil mi jelel
slumal yosilal
o jlok’esej sat
metik, xchi’uk
stak’in namal
’amunel ja’ to
a slok’esel sat
etik ta komon,
mantal xchi’uk
pal chlok’e. Li
�
�
IX.Yak’el ta k’elel ti sat abt
ep tojbil jech k’u x-elan yalo
Li komon tsobojel ta xchap
juju sep lumetike ta xalik, ta
yakubele.
Svaxaklajuneb mantal (Asnopbenal yu’un ti snail sts
I.Yak’el epal ich’el ta muk’
stojel o ich’el ta muk’ ta slok
II.Oy me, mu junuk k’ak’al,
III.Ta spasel k’op ta stuk bu
chich’ nutsel ech’ele xchi’uk
sna’ ta anil li jtunel jvu’el ta
Balun lajuneb vakvinik msba xcha’biel li ju sep lume
ilbajinel o sokesel ta yutile,
albil ta jvu’el jchap lo’il ta j
albile mu’yuk te tsobole.
Ta ju sep lum xchi’uk o’lol y
lek ta xil sba xchi’uke, xc
lekilal xchi’uk yak’el k’usitik
jtunel jvu’el ta buyuk lumal
chanel bai, ja’ ta sjak’ik ti
k’uch’al, mi ja’ jeche, ta spa
� �
telale, ti stsobel o xchonel sk’obtak moyetik
oj ti komo tsobojele.
panel lo’iletike xchi’uk li smeltsanel tsatsal
a anil no’ox tsatsal mantaletik sventa k’usba
Art. 118). Mu xu’ spasik, ti mi mu’yuk
obombailik jpas tsatsal mantaletike:
’, mu junuk ta xich’ ak’el buyuk no’ox, mu
k’eselbatel k’usitikuk o yich’eltalel.
bu tsobol jcha’bivanejetik mu ja’uk ti jsa’ k’o
u junukal namal lum kuchem yu’un cha’i, mu
k mu’yuk tsatsal xi’el, mu jaluk. Mi ja’ jech k
yosilal Mejikoe.
mantal (Art. 119). Li svu’elal jmoj jnopbil k’
etik mi ta staik nutsele o ilbajinel ta yan lu
ta xich’ik ch’amunbeel ko’ol cha’biel, ja’ no
ju sep lum o ta snail jvu’el jchap lo’il, ja’ t
yosilal Mejikoe oy me sujelalik mu ja’luk ti b
chapanelbatel o xchukelal, ja’ jech k’ucha’
kuk, obtejebaletik o k’usi tabil ta mulil, xcha
l la jyich’ tael mi ja’ jech tsk’ane. Li xchabie
snail ta skotol xchapanel lekilal, ja’ jech
asik ti juju sep lumetike. Ja’ no’ox ko’ol k’usi
�
���
ke, ta jel tos o
mantaletik ta
a stak’ iktael ti
k yak’o slekil
’yuk sujelal ta
opetike.
u’yuk ti buch’u
k’ucha’al li’e ta
op ja’ kajal ta
m. Ta juju koj
o’ox mi ja’ jech
to ti me li bai’
buch’u mu’yuk
’al ta xchanel
apanel yu’un ti
eltake ta xich’
k’usba nopbil
ta xtun o, li ju
�
�
sep lumetike xchi’uk li o’lo
xchi’uk ti jtunel jvu’el ta jse
skotol xchapel lekilal ta yos
Li k’usitik ta xich’ k’anel sve
jvu’el jchap lo’il ta yosilal M
ja’ jech k’usba albil li ta ko
yantik namal lumetik li ts’ib
juju koje, li k’usi chal li jch
ya’yejal sventa stsakel ta ox
Vakvinik mantal (Art. 120muk spukinel xchi’uk yabte
Jun Svu’kvinik mantal (Axchi’uk slekil k’usitik xich’ p
tsatsal mantal ta skotola
mantaletik, ja’me yich’oj ta
chich’ paselbatel, xchi’uk k
li’e ja’ ta xalbe smelolal li’ ta
I.Li tsatsal mantaletik ta js
ja’no jech xtok, mu stak suj
II. Li k’usitik oy yu’un stak’ o
ak’el.
III. Li stojel mulil albil jun sn
sventa k’usi bu yan lum, ja’
smelolal li tsatsal mantaletik
� �
ol yosilal Mejikoe xu snop sk’opik sventa
ep yosilal Mejikoe ja’ik tu buch’utik ta x-abte
silal Mejiko.
enta ta jsep namal lume ta xich’ pasbeel s
Mejiko, xchi’uk ta skolta sba ta sjak’el li mayo
omon chapbil muk’ ta mantal k’op, li k’usit
abilike xchi’uk li tsatsal mantaletik cholbilik
hapanej k’ope k’alaluk chal ak’o yich’ pas
xvinik k’ak’al no’ox.
0). Li jtunel jvu’eletik ta ju sep lumetike sk’a
lanel lek li tsatsal mantaletik ta yosilal Mejik
Art. 121). Ta Jusep lum ta yosilal Mejiko
asel yu’un skotol jnaklometik, tsakalik xchi’u
l yantik. Li snail stsobombaike, tsakal
a muk’ k’usitik chich’ pasel, stsakel xchi’
’usitik chak’ na’el batel, tsakal k’u x-elan ch
a pek’ele:
ep lume ja’ no’ox xu’ k’usi spas ta yutil yo
el mi mu’yuk te’oy ta yosilale.
o mu stak k’uchel oyme stsatsal mantalil ti b
nail xchapanobil k’op ta jsep lum sventa ic
’ no’ox stsak xak’ yipal ta chapanel, k’alaluk
k.
�
����
skoltaelsbaik
ejik ta snail ta
k’oplal xchi’uk
ol xchi’uk stuk
ik albil sventa
smelolale. Ta
sele oy xa ep
nme xich’ik ta
koe.
chak’ ta na’el
uk spaselbatel
skotol tsatsal
uk k’u x-elan
halbe smelolal
osilal, xchi’uk,
u yavil ta xich’
h’el ta muk’ o
k jech ta xalbe
�
�
Li stojel mulil sventa ich’e
lum, k’alaluk li jnaklom buc
xchapanel albil, xchi’uk chic
IV.Li k’usitik xu’ spas li jcha
jsep lum.
V.Li bijiletik ta bijilal abtele
tsatsal mantaletik, ta me xic
Chib svukvinik mantal (amantal lis venta chapanel
bankilaletik jvu’el ta yosilal
jchap lo’il xchi’uk yoletik ta j
Ja’ jtunel jvu’eletik ta jusep
jchap lo’iletike, ti bakilal
jchapanvanej.
Ti jtsobajeletike yu’un jvu’e
k’ucha’al jk’el tsatsal mam
k’uyepal tsakal ta vun buch
ti muk’ta mantal vun li’i xchi
Ti bankilal jvu’el ta o’lol yo
xchi’uk buch’utik yich’ojik ta
sba jun jch’iel kuxlej, t’ujbilm
� �
l tamuk’ jun jnaklome ja’no’oxme stak’ cha
ch’u jyich’ tabeel smul taxalbe smelolal ta sk
ch’ tael ta ik’el sventa xchapanel.
apanvaneje ja’me ta sk’elbe smelol ti tsatsa
tik ak’bilikme ta jtunel jvu’eletik ta jsep lum
ch’ ich’el ta muk’ ta yantik.
artículo 122) cholbil lek smelolal li’ ta ch
li’ o’lol yosilal majiko, ti jvu’elal oyta sba
Mejiko xchi’uk k’uyepali tsobolik ti jvuel (Eje
jsep lum, ja’ k’ucha’al yaloj li jkoj mantal li’e
p lum teyta yo’lolil yosilal ti Mejikol, ti jtsob
jtunel jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko xc
l jchap lo’iletik ta o’lol yosilal Mejiko te tsobo
mtaletik t’ujbilik talel ja’ ti buch’u ep taet
h’u t’ujvan ta jchop jvu’eletik ta ju lum, ja’ ti
i’uk ti muk’ta jvu’el.
osilal Mejiko ja’me yich’oj ta muk’ jk’el tsats
a muk’ ti tak’inrtik ta jusep lum xchi’uk xtok
me ta skotol jnaklometik, ja’ti buch’u stsk’an
�
���
apanel ta yan
koj, chich’ lekil
l mantaletik ta
m, tsakalme ta
hanib yoxvinik
sk’elel ti yipal
ecutivo), jvu’el
.
bajeletik jvu’el
hi’uk bankilal
olik jech yepal
-o ta t’ujel, ti
k’uyelan yaloj
sal mantaletik
ja’ no’ox oyta
e, sna’oj stuk.
�
�
Ti smuk’ta nail jchapan
jchapanvanejetike ta juchoj
xchapanel teyta yo’lolil ya y
K’uyelan xch’akoj sbaik ti
jvu’eletik ta yo’lolil yosilal M
A.Ja’me sk’el ti jtsobajeletik
I.ja’me ta sk’elbik batel sm
k’usi lok’em xchapanobil ta
II.Slok’esel slo’ilal k’usi xu’
III.Ja’ me ta sk’elbik batel s
IV.Chich’ alel slo’ilal ta sko
jvu’eletik ta;
V.Ti yantik lo’iletike ja’uk ya
B.Ja’ oy ta sba ti muk’ta jvu
I.Slikes tsatsal mantaletike
Mejiko;
II.Chak’ik’ ta na’el ta snail t
bankilal jvu’el ta o’olol yosil
III.Chich’ takel batel ta Jujun
jlik’el tak’in ta o’lol yosilal M
Mejikko ta me stakbatel sv
k’usi yaloj li tsatsal mantal;
IV.Ta me xalbeik lek smelola
mantal k’usitik ta stakik bate
k’ucha’al ta o’lol yosilal Mej
� �
nvanej xchi’uk ti buch’u yich’oj ta m
j snail chapanel, ta me spasik ta yabtelik s
yosilal Mejiko.
buch’utik snabeik smelol spasel jvu’elal t
Mejiko ja’me yipalik ti k’usitik chal li’ ta pek’el
k ta (Congreso de la Unión):
melolal teyta yo’lolil yosilal Mejiko ti k’usitik
komon tsobajel,
spas ti jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko;
melolal ti ilil yu’un ta o’lol yosilal Mejiko;
otol k’uyepal oy ti ililal, sventa lekuk abtejuk
albe smelolal ti komon chapbil mantal.
u’el ta sjunul yopsilal Mejiko:
e tey ta sanil stsobombailik jech k’ucha’al t
tsobajel (Senado) buch’u xu’ xk’exolin, ja’ n
al Mejiko;
n Ja’bil ta snail tsobajel, ti k’usi albil k’uyepa
Mejiko. Ti k’usi chich’ alele, ti bankilal jvu’el
venta ta snop ti jvu’el ta slumal Mejiko ti k
al ti buch’u yich’oj ta muk’lek xchi’uk sk’elik
el ta smuk’ta nail tsobombail (Congreso de
iko; xchi'
�
���
muk’, yanatik
sventa stabeik
ta stekelno’ox
e:
ta xabtelalnik
k batel ti yipal
a o’olo yosilal
no’ox mi jel, ti
l chtun sventa
ta o’lol yosilal
’usi albil, ja’ ti
batel ti tsatsal
la Unión) jech
�
�
V.Ti yantik k’usi chich’ pas
mantal, ti k’usi xu’ spas ti m
C.Ti k’usi xu’ spas ti jvu’el
pek’ele.
SBA SK’ELEL.- Sventa tso
I.Ti jk’el tsatsal mantaletik
t’ujel ta ox-ox ja’vil ta stkel
ti tsatsal mantal, ti k’usiesk’
svunal sventa xu’ spas ti jvu
xchi’uk 99 li’ ta komon chap
II.Ti k’usi ta xtun sventa chk
ti k’usi stk’an sventa jk’el
tsobbombail jpas tsatsal m
mantal 51, 59, 61,62,64 xc
mantal;
III.Ti jk’el jch’iel kuxlej mi la
xcha’ vinik (%) ta xich’ik t’uj
xkomik sventa staik ti buch’
IV.Chich’ alel k’usi k’ak’alil ta
k’u sjalil ta skuxik. Ti svuna
buc’utik eppik tey tsobolike
V.Ti tsobajel yu’un jpas tsats
chal ta jlikele:
a)Slok’esel smantalil stuk, j
Mejiko sventa spuki batel;
� �
sele ja’ me ta xalbe smelolal ti komon c
muk’ta jvu’el xchi’uk ti tsatsal mantaletike.
l ta o’lol yosilal Mejiko ja’me ta xch’un ti k
obajel yu’un jpas tsatsal mantaletik:
sventa tsobajelyu’un sk’el tsatsal mantale
jnaklometik mu stak’ik sujel, ta stukik jech
’anme stsakta muk’, sventa stsobsbaik ta st
u’elal k’ucha’al li’e, jech k’ucha’al yaloj li ma
pbil muk’ta mantal;
kom ta jk’el tsatsal mantale mume stak’ mi m
tsatsal mantal ta yosilal Mejiko. Tame stu
antaletik xchi’uk ti k’uyepalik snai’k, jech k’
chi’uk77, ta xchan xch’akalul li’ ta komon c
a sta stuk ep svunal ep svinik ja’to me mi
jel teyta o’lol yosilal Mejiko, ta me xich’ ak’b
’utik tey oyik ta tsobajele;
a xich’ pasel ti chakoj tsobajel ta ja’bil ta juju
al yak’obil ta ilele k’u sjalikil ta x-abtejike ja’
o mi ja’ ti bankilal jvu’el ta o’lol yosilal Mejik
sal mantaletik, ja’ ti k’usi yaloj ti jvu’el, ja’ yi
ja’me chich’ takbeel batel ti bankilal jvu’el ta
�
���
chapbil muk’ta
k’usi chal li’ ta
etik tame xich’
k’ucha’al yaloj
t’ujel, yak’beel
antaletik 41,60
mu’yuk chapel
unesik ti snail
ucha’al yaloj t
chapbil muk’ta
la sta lajuneb
beel ti jayvo’ ta
uvok’ jvu’eletik
me yaloj jtsop
ko;
palik ti k’usi li’
a o’olol yosilal
�
�
b)K’elbil smelolal, skomun
smantalik j-ochel tak’in ta o
sventa chalik k’uyepal xu’ x
Ti smantalil j-ochel tak’in m
snail tsobajel sventa chalik
Ti slikeb spasbel smantale
ja’me ta xabtelan ti jvu’el t
stsuts ta lajuneb xcha’ vinik
k’alal yakal st’ujel ti jvu’el
k’alalto ta jtob yu’al diciemb
Ti jtsobajeletike yu’un jpas
k’uyepal stojol ta stakbeik b
yu’un chabtelan.
Ta me xich’ tunesel ta snai
pasel ti k’usi tsotsik sventa
xchakojal lo’il ta yalobil c) t
komon chapbil mantal;
c)Chich’ k’elel k’uyepal laj
batel ti tak’in xchi’uk sk’elbe
cha’iik buch’u tey tsobolik,
chan vinik mantal ja’ ti k’us
tunesel.
� �
n xchapik xchi’uk ta xalik ti k’usi yepal ta
o’lol yosilal Mejiko, taxal ye ba’yuk ti k’usima
xtun.
mume stak’ stsakik ta muk’ ti ilil epik ja’ ti k’uy
k’uyepal xu’ xlok’ ti tak’in ta o’lol yosilal Mej
etik j-ochel tak’in xchi’uk ti k’uyepal ta stu
ta o’lol yosilal Mejiko. k’u sjalil xu spas ta
k yual noviembre, ja’ no’ox mu jechuk ta spa
ta o’lol yosilal Mejiko,ti k’usi li’e ja’ no’ox
bre.
s tsatsal mantaletik ta me spasik ta jujun ja
batel ti jvu’el ta o’lol yosilal Mejiko sventa ta
l stojobil patanel ta o’lol yosilal Mejiko, ja’ ti
a jtunel jvu’el, ti k’usi stak pasel jech k’uc
ta xchanch’akalul li’ ta vo’lajuneb svak vini
ti tak’in ech’ ja’vil sventa, cha’iik ti jusep
ebatel smelolal k’uyepal xtun ta o’lol yosilal
, jech k’ucha’al yaloj ta svak ch’akalul ta
si stak’ tunesel ta (fración VI del Art. 74) ja
�
���
a xlok’ xchi’uk
as stsots chtun
yepal yalojik ti
jiko.
unesik ti tak’in
a xak’ta ilel ja’
asik ta sja’vilal
x stak’ spasik
abil ti yabtelik
tsob ta skotol
k’usi mu stak
cha’al yaloj ta
ik mantal li’ ta
lum buy xlok’
Mejiko sventa
xchanlajuneb
a’ ti k’usi stak’
�
�
Ja’ ti k’uyepal laj ti tak’in
tsatsal mantal ta slikeb yua
chich’ ak’el ta ilel yu’un sma
ja’ no’ox xu’ xepajesik k’ala
ta o’lol yosilal Mejiko stak’ a
Ti buch’u yich’oj ta muk sk
t’ujbiluk ta epic ti buch’utik
abtejemukxame vo’ob ja’bi
lekuk sna’ x-abtej.
d)Chich’ va’anel buch’u sk
Mejiko;
e)Chik’ch’ ak’el ta ilel ti k’
k’uyepal xchtun, ti buch’u
Mejiko, xchi’uk ti snail sk’e
yu’un lek sk’el batel ti abte
abtejik batel, xtun batel xc
k’ux-elan ta spas k’uyelan
xchi’uk oy stunel.
f)Sk’anel k’usitik xu’ yak’el t
jech k’ucha’al stunel ta sko
ta smantalil yaloj jtunel j
smantaliltal ak’bilik ta ya’ye
vinik mantal li’ ta komon ch
xchi’uk m) spasik jtunel jv
jvu’eletik, ja’ no’ox jech bat
tsobajel, jpas tsatsal manta
� �
ti ech’ jabil sk’anme stakik batel ta snail
al junio. Ti k’u sjalil, jech k’ucha’al la jyich’xa
antalil j-ochel tak’il xchi’uk ti abtelaletik yu’u
aluk mi oy buch’u la stat a k’anel junuk jk’el
albeel smelolal ta komon tsobajel;
k’elel jusep lum tey ta o’lol yosilal Mejiko ja
tey tsobolik mume stak’ mimu jelav ta vuku
il sk’an ti k’usi sna’e, sna’uk st’uk’ulan tak
k’exolin mi lok’ ta j-ich’el, ti bankilal jvu’el t
usi lek sventa chich’ abtelanel lek ti stojo
yich’oj ta muk’ ti k’uyepal chlaj ti tak’in t
elbel smelolal ja’ me ta stuk ta sk’elbe bate
elal k’usi ta spas, xchi’uk ta snop k’u x-ela
chi’uk xchapan batel. Li yabtel jtunel jvu’el
n ta slikeb, ta jujun jabil, tsots mantalil, l
ta o’lol yosilal Mejiko ta kolemal st’ujelk xch
tol, kolem ta stujel xchi’uk ta stuk’il; jech k’u
jvu’el, ja’ ti buy ta xich’ ch’unel ta slik
ejal b) k’alalto n) ta xchanib xch’akalul ta va
apbil muk’ta mantal, jech k’ucha’al tey tsaka
vu’el, jk’el tsatsal mantaletik ta jteklumetik
tel, sventa bankilal jtunel jvu’el, jk’el tsatsal
al, xchi’uk bankilal jvu’eletik ta jteklumetik.
�
���
tsobajel jpas
a alele sventa
n jlok’el tak’in,
tsatsal mantal
a’ no’ox sk’an
ub jabil xchi’uk
k’inetik xchi’uk
ta o’lol yosilal
bil patanile, ti
ta o’lol yosilal
el lek smelolal
an tsobol ta x-
le ja’ me jech
lek no’ox sba
hiuk jmojno’ox,
u x-elan tsakal
klejtak xchi’uk
aklajuneb svak
al ta ya’yejal j)
xchi’uk jtunel
l mantaletik ta
�
�
g)Sk’elbeel batel smelolal l
abtej xchi’uk k’utik x-elan ch
h)Sk’elbeel batel smelolal
smantalil yich’elik ta muk
jk’opojeletik, spojelik ta vun
xchi’uk sbolmalik;
i)Ak’beel smantalil xcha’bie
xchi’uk lekil j-abtel jtunel jv
smakel xchi’uk xcha’ k’ane
ta skotol jnaklometik; xch
jnaklometik;
j)Sk’elel batel yabtelanel s
stunesel balumil; xcha’bie
sva’aneltak xchi’ik smeltsan
tak’inetik; sk’aneltak xchi’u
abtel, sytunesel xchi’uk sk’u
k)Chich’ no’ox k’elel k’usiti
yu’un jnaklometik; sk’elel b
smesel k’aepetik, jxanvileti
muk’tik ch’ivitetik, xchi’uk m
l)Slok’esel smantalil svent
jch’iesej choyetik; smelts
xch’ayobil yo’on skotol jnak
stunesel chanob vun jech k
ta komon chapbil muk’ta ma
m)Slok’esel bats’i tsatsal m
chkom ta komon ta o’lol yo
lumetik ti k’usitik albilxae;
� �
i yich’el ta muk’ jnaklometik ta jusep lum, k
hich’ batel ta muk’;
yich’el ta muk’ jnaklometik xchi’uk muli
k’ jnaklometik, sklotayich’el ta muk’ snop
netik, tsakbilik xchi’uk tsakbilikuk ta vun k’us
el jnaklometik; sabe-el sk’oplal mi sk’an j-a
vu’el; spasel abtel ch’amunbil ta stuk no’ox
el abtel yu’un jnaklometik; lekuk bek’talil xch
hi’uk smakel k’usitik mu xtun xk’ot ta pa
sventa xlekub batel; slekil jteklumetik, stuk
el a’mnaltik xchi’uk sk’uxubinel chon bolo
neltak; beetik ta skotol, jchabivanej xchi’uk
uk abtelal yu’un skotol jnaklometik; xchi’u
upinel k’usitik xlok’ x-ayan ta yosilal Mejiko;
k chich’ ch’amunel xchi’uk snopel ta komo
batel smelolal skuchobil jnaklometik (transp
k xchi’uk vayebaletik, ch’ivitetik, milon vaka
mukenaletik;
ta x-ayan tak’in xchi’uk xcha’bil j-abteletik
sanel xchonobil bolmaletik; xcha’biel c
klometin; yak’el ta ilel talel kuxlejal xchi’uk ta
k’ucha’al chal ta xch’akalul vaxakib, ta yoxib
antal;
mantal ta jujun xchapobil k’op sventa chich’
osilal Mejiko, te ich’bil ta muk’ stunelik j-abte
�
���
’ux-elan xu’ x-
iletik; spasbel
pbenik xch’iel
sitik oy yu’unik
btel mayoletik
x snail abtelal;
hi’uk k’anbiluk
asel ta stekle
no’ox sventa
ometik; naetik
skotleb chiton
uk ilbajinel ta
n k’usitik xtun
porte urbano),
axetek xchi’uk
k; slekubtasel
honbolometik;
ajimol; xchi’uk
bal mantal. Li’
k’elelk’u sjalil
eletik ta stekel
�
�
n)Slok’esel bats’I tsatsal m
sventa yosilal Mejoko;
ñ)Yak’el ta ilel slikeb tsats
muk’ta tsobajel ta komon, x
o)Li k’usitik yantik ja’ chalbe
XCHIBAL YAK’EL TA ILEL
I.Ta me spas ti k’usi kajal t
diciembre ta st’ujel, ja’ je
sventa t’ujelal.
Sventa stael bankilal jtune
xk’an bat sventa xk’ot ta ba
yosilal Mejiko xchi’uk sk’up
sk’anto’ox t’ujelal mi ja’ono
yan namal lum; oyukxame
xchi’uk mu’yukbu spasoj ab
x-elanuk no’ox stalel.li bu n
ta yosilal Mejiko o ta yan lu
K’alaluk ta xjel yabtel ti jt
sk’exol, ja’me chal ba’yuk
stsutses li k’usi kechele. T
buch’u ono’ox te oy ta abt
ech’ele, la jyikta komel o
buch’u chiktaik sventa stsu
yosilal Mejiko ja’ no’ox stak
ta sk’el stukik k’u x-elan sm
� �
mantal ta snail xcapanobil k’op ja; k’ux-elan
sal mantaletik o spukinel batel ta yosilal M
xchi’uk
e smelolal li’ ta komon chapbil muk’ta manta
L- Sventa bankilal jtunel jvu’el ta yosilal Mej
ta sbae, ta xjalij vakib jabil, ta xlik ta vo’ob
ch ta xich’ pasel k’ux-elan chapbil ta ko
el jvu’el ta yosilal Mejiko sk’anme oyuk yu
ankilal jtunel jvu’el, ja’ik ti buch’utik xu’ x-oc
pin yich’el ta muk’ mi texa o’no’ox nakal oxib
’ox tey likem ta yosilal Mejiko o vo’oj jabil lo
lajuneb xcha’ vinik sjabilal staok k’alaluk t
btel k’ucha’al bankilal jtunel jvu’el ta yosilal
nakale mu stak’ sjel k’alaluk x-och ta sk’ele
m bu x-abtej.
unel jvu’el ta yosilal Mejiko, ti jchap lo’ile
k li muk’ta jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko,
Ti mi oy buch’u skechanoj li yabtele, ta xk
tel xchi’uk ti jtunel jvu’ele ta yosilal Mejiko
k’usi yan k’ot yu’un ta pasel, ta tsobajel
utsesel ti abtelale. Mi lok’ batel ti bankilal j
k’ jelel mi tsots sk’oplale. Ti svunaltak sven
mantalile.
�
���
yich’ik ta muk
Mejiko, xchi’uk
al k’op.
jiko:
sk’ak’alil yual
mon smelolal
u’un ti k’usitik
hik: vok’em ta
b jabil k’alaluk
ok’em batel ta
a xich’ t’ujele,
l Mejiko ta k’u
el stalel kuxlej
e tame st’ujbe
ti k’exolile ta
kom ta sk’elel
o. Mi lok’ ta j-
ta xchapanik
jtunel jvu’el ta
nta xkus ja’me
�
�
II.Li bankilal jtunel jvu’el ta
li’ cholol smelolale:
a)Xch’unel xchi’uk spasel t
jech’ k’u x-elan sk’an li bu
spasel batel abtel mi oy ta s
b)Yak’el, spukinel xchi’uk
lo’iletike sk’elel batel yich
smantaliltak, slok’esel xchi’
tsatsal mantaletik ak’bil yu
k’ak’al. Li Abtelal k’elbile
jvu’eletik mi ja’ te oyike, s
Mejiko;
c)Yak’el ta ilel slikeb tsats
jchap lo’iletik;
d)Sva’anel xchi’uk sjeltael t
ta abtel ta jsep lum, ti stake
komon chapbil muk’ta mant
e)Spasel ti k’usitik abtelal
cha’i-ik xchi’uk skotol j-abte
f)Li k’usitik yantike ja’ta xal
k’u x-elan xu’ x-abtej batel j
�
YOXIBAL SK’ELEL- K’uy
yosilal Mejiko:
I.Ja’ stsuses ta sk’elel sko
stobolik ta yibeltak ta o’lol, m
� �
yosilal Mejiko xu’ me yu’un xchi’uk sujelal
tsatsal mantaletik jech k’ucha’al oy ta o’lol
uch’utik xchapik ta komon tsobojel, ja’ ti bu
sbae o ta jujun snail abtelal;
stunesel tsatsal mantaletik k’u x-elan s
’el ta muk’ sventa lek chabibil, jech k’uc
’uk komon snopik. Ja’ no’ox jech xtok xu’ m
’un jchap lo’iletik sven ta stunesik, mu xje
komesbil ta epik jk’el tsatsal mantaletik
sk’an me chak’ ta na’el ti bankilal jtunel jv
sal mantaletik o k’usitik snopik ta komon t
ta kolemal ti j-abteletik yu’un jnaklometik mi
el batele o buy chich’ takel batel mu’yuk jele
tal o tsatsal mantaletik jech yalojbe sk’oplalt
oy sventa xcha’biel skotol jnaklometik ja’
eletik yu’un jtunel jvu’el; xchi’uk
be smelolal li komon chapbil muk’ta manta
jtunel jvu’el xchi’uk tsatsal mantaletik.
yelan tsobolik ta yich’el ta muk’ skotol jte
otol ta sventa bu stanijesbatel ja’ xu’ spa
mu’yuk tsobolik xchi’uk ta jujuntal;
�
��
jech k’ucha’al
yosilal Mejiko
uch’u lek sna’
sk’an ti jchap
cha’al sk’anel
me xich’ k’elel
lav ta lajuneb
ta olon jtunel
vu’el ta yosilal
tsobojel yu’un
i ja’ te tsakalik
el ta k’elel li’ ta
tak;
ti k’u sba lek
l k’op, xchi’ulk
eklumetik o’lol
as ti buch’utik
�
�
II.Ta me sk’elbel yibeltak x
Mejiko ta o’lol yosilal Mejiko
Ja’ jech noxtok , sk’el ti k’
sventa o’lol yosilal Mejiko,
muk’ ti bu tspasike, li k’us
sliklej ti bu albil ta ba’i ta sv
Ti buch’u va’al ta sk’elel sli
ta xich’ik t’ujelik ta sjunlej,
tsatsal mantale.
XCHANIBAL SK’ELEL- Je
jk’el muliletik:
I.Sventa chkom ta bankilal
elan chal ti komon chapb
jchapanvanej; ja’ me tsk’an
ja’me jech k’ucha’al ta o’lo
skolik k’usba yaloj ti tsatsal
Sventa tsmak ti abtel svent
ta me x-och sk’elel ti k’u
jchapanvanej k’op ta me s
jeche, ja’no’ox me xu’ xich
komon chapbil muk’ta mant
II.Ta yich’el ta muk’ sk’ele
yantik jk’el tsatsal k’opetik,
� �
xkuxlejal jnaklometik yich’elik ta muk’ ta ju
o.
usi chale ta sventa sk’elel ta xch’akel bu
xu’ me yu’unik sk’el sliklej xkuxlej jnaklome
sba tstsobsbaike ti k’usba ch-abtejike, jec
venta bankilal jtunel jvu’el ta o’lol Mejiko.
klejal jnaklometik yich’elik ta muk’ ta sjunul
kolemik, mukul xchi’uk tuk’ no’ox, jech k’u
ech k’ucha’al snail xchapanobil k’op xchi’u
l jchapanvanel mantal sk’anme stsob ti sv
bil muk’ta mantal k’op ti k’usba tsk’an y
n, jech nox tok, ojtikinbilme ta yabtel k’usi sp
ol Mejiko. Ti snail xchapanobil k’op ta me
mantal jech k’ucha’al li’i.
ta xchapanobil k’op, li bankilal jtunel jvu’el
si k’ot ta chapanel ta skotolik ti jvu’eleti
spas yabtel vakib ja’bil xchi’uk tsk’elbatel ta
’ pojbeel ti yantelik ti li’ tsakal ta xchaniba
tal k’op.
el, xcha’biel xchi’uk slekil snail xchapanob
ja’ me kajal ta sba sk’elel ta o’lol Mejiko. L
�
��
ujun ta yosilal
oy ti ts’ake ta
etik yich’elik ta
h k’ucha’al ta
yosilal Mejiko
ucha’al chal ti
k yantik jvu’el
vuntak ti k’ux-
yu’un bankilal
pasoj ta mayol
tstsosbaik ta
ta o’lol Mejiko
ke. li xchi’bal
a skotol; ti me
l xcha’kalul ta
bil k’opetik, ta
Li buch’u kajal
�
�
ta sbae chapalikme ta vak
xchapanel k’op, jech noxt
xchibal xchapanel k’op, jun
lekilal, t’ujbilikme ta komo
Mejiko xchi’uk li chibe t’uj
sk’anme oyuk ti svunik sve
chjalijik job ja’bil ta yabtel;
t’ujel ta yan ja’bil.
Li j-almantaletike ja’me st’u
o’lol Mejiko, jech k’ucha’al c
III.Ta me’ xak’ta ilel xchi’uk
sba sk’elel, tsakbil ta vent
k’op;
IV.Ta me xich’ik k’elel bate
xchi’uk chach’ubtas li j-btele
V.Ta me xich’k ak’beel
jchapanvanejetik xchi’uk yo
stojel mulil k’ucha’al albil l
mantal k’op;
VI.Li jk’el k’opetike ta me s
stak batel ti bankilal jtunel j
stojolal ti abtele chlok’e ti ch
SVO’OBAL SK’ELEL- Oy
ti k’usitik chk’ot ta chapel y
skotol ta jujuntal ta o’lol Mej
� �
kib jchi’el jk’opejel, li june ja’me bankilal
tok te me nap’altal bankilal j-almantal. L
n yoxibal jchapanej k’op xchi’uk jun jchapa
n; li june ja’me t’ujbil ta bankilal jtunel jv
jbilik ta snail jvu’el jchap lo’iletik. Skotol
enta ch-ochik ta xchibal bankilal jchapane
sa’bilme xk’exolik ta skojol kojol xchi’uk mu
uj ti jchapanej k’opetik ta anil no’ox xchi’uk l
chal li’i li ta svunal tsatsal mantal;
tsk’elbebatel smelolal k’ux-elan ch-abtej li b
ta jech k’ucha’al chal vo’vinik mantal li’i k
el jech k’ucha’al chal tsatsal mantal sventa
etike, jech k’ucha’al xlekubatel li yabtel may
l ti jk’el k’opetik, jech k’ucha’al xch
oxibal jchapanvanej, li k’usi mu xu’e stak’ k
li’ ta jun svakvinik smantalil li’ ta komon c
spasbe svunal tak’in ta jujun snail jchapan
vu’el ta o’lol Mejiko sventa chich’ tsakel ta v
hlok’ ta alel ta komon.ta snail xchapanel k’o
me jun snail bu yich’elik ta muk’, xu’ me sk
yu’unik ta yantik xchi’uk jtunel jvu’el j-ich’va
ejiko.
�
���
jvu’el ta snail
Li yantike: jun
nvanej sventa
vu’el ta o’lolm
j-almantaletik
ej k’op xchi’uk
u me xu’ xich’
i ta yantik li ta
buch’u kajal ta
komon chapbil
a chchanubtas
yol;
i’bal bankilal
k’anele xchi’uk
chapbil muk’ta
nej k’op ta me
venta k’uyepal
op.
k’elbatel stukik
nej ta muk’ ta
�
�
Ta me xich’ k’elel batel x
mantal.
D.Li snail xchapanel k’op ta
skoj mulil, va’anbilme ti k’ux
elan chapbile xchi’uk ti tsa
yu’un x-abtejbatel xchi’uk le
E.Ta o’lol Mejiko ja’ me ta x
xch’akalul sjukubal ta vo’la
yak’el xchi’uk lek chk’ot ta
sba li yalel mantal ta tsats
jsep lum.
F.Ta ak’ol snail tsobomba
yo’onik, li j-al mantal te’oy
tsots k’ot ta pasel yu’un jtun
sventa chlok’ ta abtele ta x
jpas tsatsal mantal bu te’oy
G.Sventa lek x-abtejikbat
jteklumetik ja’ik no’ox, chi’u
xchapanojik xchi’uk sk’elel
vo’lajuneb mantal, ta vakib
nakalik jch’iel jk’ojeletik; x
lekuk ti osilale; xkuchobil
vo’etik; stsobel sk’elel xc
jnaklometik, xchi’uk yaj vu’
k’usi stak’ pasel ta muk’tik
stsatsal mantalik.
� �
xchapel xchi’uk yak’el, jech k’ucha’al pas
a komon ta o’lol Mejiko oy me jun muk’ta jch
x elan albil yu’un bankilal jtunel jvu’el ta jse
atsal mantal tskeltalel ti lekuk li tsobojele,
ekuk smelol xbat.
xak’ li jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, jech k’u
ajuneb mantal li’ ta komon chapbil muk’ta m
pasel li buch’utik tsk’elik xkuxlejal jnaklome
sal jnaklometik ta xich’ alel ti k’usi chal ti b
il jtunel jvu’eletik ta pas tsatsal mantal, k
oe,xu’ me sjel ti bankilal jvu’el ta o’lol Meji
nel jvu’eletik o yu’un jnaklometik ta o’lol Me
xich’ ak’beel ya’i ti o’lol snail tsbombailik jt
y oe, jech k’ucha’al.
tel ti yantik jpas mantaletik ta bik’it lu
uk ta sjunul yosilal Mejiko xchi’uk o’lol Mejik
ta jujuntal bu stsa’k ta o’lol Mejiko, jech k
b xch’alalul li’ ta komon chapbil muk’ta man
xcha’biel osiltik; xk’uxubinel xchi’uk sleku
jchi’el k’opojel, nitbil vo’etil ta naettik, xch
hi’uk lekuk sk’elel ti k’usi mu xk’aile xc
eletik ta jusep lum xu’ me stsibtael k’usi ts
k lumetik.ti bu chk’otike xchi’uk chkoltavani
�
���
sbil ta tsatsal
hapanvanej ta
ep lum; ti k’ux-
k’ux-elan xu’
ucha’al albil ta
mantal k’op. Li
etik ti ja’ oy ta
bakila jvu’el ta
k’alaluk xkuxel
ko mi oy k’usi
ejiko. Li svunal
tunel jvu’eletik
metik xchi’uk
ko ti k’ux-elan
k’ucha’al yaloj
ntal k’op, ti bu
btasel sventa
hi’uk sbe ik’al
chi’uk jchabiej
sk’anik sventa
ik k’usba chal
�
�
Li j-almantaletike chapbilik
me sk’el ti k’ux-elan chapal
Jech k’usba cha j-almantale
a)Ti slikleb k’usitik chich’
chapem slo’ilik k’us smuk’
chi’uk spasel batel abtelilet
cha ta ba’I xch’akalul li’ ta s
b)Ti slikeb sventa spasele,
ta jujun tal ti k’usi sk’anojike
jchi’el jk’ojel xchi’uk sk’elel
c)Ti yantik smantaliltak sve
slekubtasel batel ti janklom
k’usi snopojik li jtakel j-abte
H.Li smakeltak xchi’uk bu
mantal kop yu’un ju sep l
Mejiko.
Sventa
Oxib svukvinik mantal (Asventa jun lekil abtel xchi’u
ep abtel xchi’uk stsoblej jn
mantal.
� �
kme ta komon ti k’uyepalike. Li abtelale m
ike k’usba tsakal chabtelanik ech’el.
etik.
k’anele, ja k’u smuk’ul smakoj j-almant
’ul yosilik xchi’uk yich’oj sbaik ta muk’ ch
tik, abtel sventa jnaklometik o abtelal k’cha’
svunale,
, lekme k’elbiltal yu’un li j-almantaletike, li k
e, jech k’ucha’al spasel ti stak’inal ti k’usi c
tak’inetik; xchi’uk
enta lek no’ox sk’elelbatel ta jmoj xchi’uk le
metik ta parajeetik, koltael ta abtel xchi’uk
eletik.
no ox k’al jech k’u x-elan chal li komon c
lumetik ta xich’ tunesel yu’un jtunel jvu’el
SVAKIBAL SBI abtel xchi’uk xcha’biel jnaklometik
Art. 123). Skotol jch’iel jkopojeletik oy yic
k jtunel yu’un skotol jnaklometik; ja’ no jech
naklometik sventa abtel, jech k’u x-elan a
�
���
eltsanbilike ta
taletik, k’usba
h-abtejik batel
al chal k’usba
k’usitik tspasik
hich’ tojele, ta
ek k’elbil batel
k spasel abtel
chapbil muk’ta
etik ta yosilal
ch’elik ta muk’
h xtok, ta x-oyi
albil ta tsatsal
�
�
Li muk’ ta tsobojel ta komo
xak’ tsatsal mantaletik sven
A.Jech k’ucha’al jsa’ abtele
k’usitik yan, skotol k’usiuk a
I.Li k’u sjalil xu’ xjalij li abtel
II.Li k’u sjalil xu’ xjalij li abte
ta makel, li abteletik k’usiti
xchi’uk yantik abteletik mi
vaklajuneb sjabilal ti j-abtele
III.Ta me xkom ta make
chanlajuneb jabile. Li buch
svaklajuneb sja’bilale vakib
IV.Ta juju vakoj k’ak’al sja
yu’un ja’ jech sk’an.
V.Li antsetik k’alaluk xchi’u
sventa sbek’tal k’alaluk yak
vakib xemana k’alaluk mu’
k’alaluk vok’ebxa’oxe, ta xi
yich’el ta muk’ k’u sjalik st
ak’beel chakoj skuxob yo’
yalabtake;
VI.Li stojolik j-abteletike x
k’usitik baie ta xich’ k’elel
xich’ koltael ta jujun abtel b
ja’ ti k’usiuk abtel xich’ pase
� �
ne, mu’yuk ti mu xtun chilik li sliklejtak k’uch
nta abtel, ti butik chich’ tunesel batel:
etik, jpas kanaletik, j-abteletik ta naetik, jolo
abtel xich’ tael:
le ja’ no’oxme vaxakib ora sjalil.
el ta ak’ubale ja’ no’oxme vukub ora sjalile
ik xi’elsbaike, li abtel ta ak’ubal sventa sva
jelavem xa ta lajuneb ora ak’ubale, ti m
e;
el stunesel ta abtel ti buch’utik olon to
h’utik oyxa sja’bilale xchi’uk li buch’utik oy
b ora sjalil xu’ x-abtejik.
alil abtele sk’an skux yo’on junuk k’ak’al l
uk yolike mu xu’ spasik tsatsal abtel xchi’u
kal chmuk’imbatel li yol ta yut xch’ute; ta m
’yuk to staoj yu’ual svok’ele xchi’uk vakib
ch’ulan tojel xchi’uk mu’yuk chich’ pojbeel
taoj ta yabtele. K’alaluk yakal ta chu’unel l
onton ta k’ak’al, o’lokil ora sjalil sventa x
xu’ sk’upinik skotol o buch’utik oy lek xch
ta skotol lumetik mi ja’ jech tsk’ane; li ta x
butik tojbilike o ta buch’utik yakin ta chan vu
ele.
�
���
ha’al li’e sk’an
ometik xchi’uk
. Ta me xkom
a’anel naetike
me olon to ta
o sjabilalik ta
y to ta olon ta
li jun j-abtele,
uk mi xi’elsba
me skux yo’on
xemana skux
yabtel xchi’uk
li yole ta xich’
xu’ smak’lan li
hanoj jvun. Li
xchibaltake ta
un, pas abtel o
�
�
Li stojol j-abteletik ta skoto
ta yutil snaike, k’usitik ch
xkuxlej, ja’ jech xtok stak’ x
ti buch’u oy lek xchanoj vu
pasel k’u yepal tojolil.
Li stojol j-abteletike ta xic
abteletik, ta yajval abtel xch
xchi’uk li jtunel vu’eletik li xa
VII.K’alaluk k’ol li abtele sk
o mi vinik xchi’uk ti bu likem
VIII.Li k’u yepal tojolile mu’
ta xich’ tojel mulil o chich’ ts
IX.Li j-abteletike oy me yic
snail abtelal, lek t’unbil sme
a)Li jtunel jvu’eletik va’anbi
j-abteletik, ta yajval abtel xc
xtun chil sventa stak’ xch’ak
b)Li jtunel jvu’el va’anbil ta
sk’elbe smelolal mi ja’ jec
yosilal Mejikoe. Ta stsak ja
abtel ta yosilal Mejikoe, li ya
tak’ine xchi’uk sk’an sutese
c)Ja’ no stuk li jtunel jvu’el
sjak’el xchi’uk st’unel mi ja’
d)Li tsatsal mantaletike xu
yu’un jujun snail bijikil ab
� �
le sk’an lek no’ox sba sventa xu’ smanik ti
htun jech k’ucha’al abtejebaletik, slumal
ich’ sujel yalab snich’on sventa sbat ta chan
une ta xich’ ak’el ta na’el, ja’ to ti k’usi abte
ch’ ak’el ta na’el xchi’uk jtunel jvu’eletik v
hi’uk jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, ja’ bu stak
a albile sventa lek xanavbatel li k’usitik chab
’an ko’ol xich’ tojel, mu stak’ xich’ tsakel ta
me.
’yuk me ta xich’ tunesel ta chopol pas abte
sulel tojolil.
ch’elik ta muk’ sventa xu’ xich’ik smoton ta
elolal jech k’ucha’al li ta xal tsatsal mantaleti
lik ta sjunul yosilal Mejikoe, tsakal xchi’uk jv
chi’uk jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, ja’ ta xa
kbe sbaik li j-abteletike;
a sk’ele abtel ta yosilal Mejikoe ja’ xu’ st
ch tsk’ane sventa xu’ xich’ ilel k’uyelan oy
’ no jech xtok li k’usitik sk’an sventa chleku
ak’el ta o’onal xchi’uk lek smelolal sventa xu
el li tak’inetike;
l va’anbil ta k’el abtel xu’ sk’el k’u yepal k’a
jech ti oy smelolale.
u me sujvan ta pasel sventa xich’ ch’akel
telal mi ja’ to la jyich’ik ak’el ta ilele k’u
�
���
k’usitik tsk’an
xchi’uk stalel
n vun. Li stojol
elal yakal xich’
va’anbilik ta j-
k sk’an koltael
btelanbatele.
venta mi ants
elal, mi mo’oje
ak’inik ta jujun
ike:
valejetik yu’un
al k’u yepal xu’
t’un xchi’uk ta
yik ta tak’in li
mbatel li bijikil
u snak’ li snail
alaluk oy ach’
k’usitik chtun
u yepal jch’iel
�
�
jkopojeletik tey tsakalik xc
k’usitikuk xchi’uk ta yantik
xich’ abtelanel;
e)Sventa yak’el ta ilel k’u y
tsakel ta muk’ sliklej mi xu
sventa stojel ti ch’amunbi
sk’elobil buch’utik yakik ta
xalbeik smelolal, tsakal ta v
f)Li yich’el ta muk’ abteletik
yak’ik’ ta xcha’biel o sk’elelb
X.Li tojolile sk’an xich’ik toj
mi ja’uk xchi’uk jun vun, b
setset tak’inetike.
XI.K’alaluk, oy k’ucha’ale
abtele yu’un ja’ ti chjalij jec
sjalil o no’xe mu xu’ xjelav
stsakojsba. Li buch’utik o’lo
k’ucha’al li’e.
XII.Skotol snail pas abtel t
k’usiuk yan abtel, oy me su
sventa ti j-abteletike ta xic
sujelal li’e ta xich’ pasel k’a
sventa skoltael li skaj abtel
yalem no’ox jutuke xchi’uk u
Ta xich’ tsakel ta muk’ stu
sventa yak’el jun tsombil n
yosilal Mejiko, buch’utik x-a
� �
chi’uk k’u sjalil jabil, jech k’ucha’al abtel s
abtel k’alaluk ta xich’ ak’el ta na’el xchi’uk
yepal tak’in chtun ta jujun snail bijikil abtela
’ cha’ibeik smelolal jech k’u x-elan chal ti t
il tak’ine. Li j-abteletike xu’ sjak’beik sme
abtel xchi’uk k’u yepal te tsakal li jnaklome
venta ti k’u x-elan ta xal ti tsatsal mantale;
k sventa k’usi chtun yu’unike mu sk’an xal ti
batel bijikil abteletik ta jujun snail.
jelk ta bats’i tak’in, ja’ ti mu stak’ ak’el xchi’
biktal vunetik o k’usiuk yan jelubtasvanej s
xu’ smuy li k’u sjalil abtele, ta xich’ tojel
ch k’u sjalil abtel albil o’o no’oxe. Mu xu’ xj
v oxib ora sjalil k’ucha’ale, mu oxibuk velta
onto yich’oj ta vaklajuneb jabile mu stak’ akb
ta osiltik, muk’tikil snail bijil abtelal, sk’ulej
ujelal, ja’ ti k’u x-elan chalbe smelolal li tsat
ch’ik akbeel lek bu xvayik xchi’uk mu’yuk
alaluk li yajval abtel ta sabe sk’oplal tak’in
le xchi’uk yak’el jun bu xu’ xlok’ tak’in bu xu
utstiksba sventa stak’ u’uninel bu stak’ vaye
unel yu’un jnaklometik sventa sk’anel jun t
nopben ta jtunel jvu’eletik yu’un bankilal jp
abtejik xchi’uk jpas mantal sventa abteletik
�
���
sventa st’unel
k k’u x-elan ta
aletike ta xich’
tsatsal mantal
elolal ta snail
etik sventa xu’
yu’un ak’o ba
’uk k’ustikuke,
sventa sjelel li
vo’vinik sjalil
jelav abtel k’u
a nopol no’ox
beel abtel jech
al ch’enetik o
tsal mantaletik
kme k’aep. Li
sventa snailik
u xich’ tunesel
ebinel.
tsatsal mantal
pas mantal ta
k, sventa ja’ ta
�
�
sk’elbatel stak’inal li naeti
abtejbatel xchi’uk k’u x-ela
jech k’u x-elan albilxae.
Li sabeel smelolal jech k’u
k’ejel tey ta slumal jnaklom
xcha’nobil poxtavanej xchi
jnaklometik.
Jech noxtok, tey no’ox ta y
lajunvinik yepal jch’iel jk’op
sjamlej, sventa ch’ivit yu’u
jnaklometik ta jteklumetik xc
Ta me xkom ta makel ta
joviutik o xchi’uk snail t’ujbil
XIII.Li snail bijikil abtelalet
abteletik, xchanubtasel o b
smelolal, k’utik x-elan xchi’u
ja’ sa’ik skotol.
XIV.Li yajval bijikil abteletik
xchi’uk mi oy buch’u x-ipaj
ja’ yu’un, li yajvaltak abte
abteletike, ja’ to ti me yu’un
o mu xa xu’ x-abtej, ja’ jec
k’usi kajal ta sba li yajval a
abtele.
� �
ke. Li tsatsal mantale ja’ ta sk’elbatel k’u
n ta xich’ paselbatel sventa li j-abteletike x
u x-elan chalbe sk’oplal ta sba xch’akalul l
metike, oy me sujelal sventa sva’anel cha
’uk k’usitik yantik abtelaletik sk’an pasel t
yutil abtele, k’alaluk li yepal buch’u tey naka
pojeletik, sk’an iktael jset’uk osil, mu olonu
un jnaklometik, sva’anobil naetik sventa s
chi’uk snailtak bu oy k’usi stak’ chanel.
skotol butik oy abtel, xchonel o yak’el po
l tajimoletik.
tik, k’usiuk abtelal, oy me sujelal sventa c
bu xkomik sventa ti abtele. Li tsatsal man
uk k’utiksba ta pasel ja’ yu’un li yajvaltak ab
ke ja’ me kajal ta sbaik ti me oy k’usi ji ju’
tey ta abtele, mi la snuptan chamel skoj ti
eltake ja’ sk’an stojbeik ti kusi slajes o ti
n to jtsots xa ja’ jech k’ucha’al oy buch’u xc
ch k’utik x-elan chalbe smelolal li tsatsal m
btele ja’ jech ta xich’ pasel ok’o mi oy buch
�
���
u x-elan ta x-
xu’ staik snaik
i’e, pasbilik ta
anob vu’netik,
ta yutil slumal
alik xjelavto ta
k ta vo’ob job
stunesel yu’un
ox o k’usitik xi
chak’beik skaj
ntale ta xalbe
bteletike sk’an
’ tey ta abtele
i abtel tspase;
stak’inik li j-
cham ta yabtel
mantaletike. Li
h’u sk’ubanoj li
�
�
XV.Li yajval abtele oy me
smelolal k’u x-elan ta pas
k’usitik chich’ tunesele xc
pajesel yaijemal k’alaluk
xchapanel lek li’e, sventa le
xchi’uk li k’usi xhich’ lok’es
Li tsatsal mantaletike oy m
pasele;
XVI.Jech k’ucha’al j-abtelet
stak’ xalik k’usi lek ta pasel
jvu’eletik, jmoj tsobol bijikil j
XVII.Li tsatsal mantaletike t
li yajvaltak abtele, li pas k’o
XVIII.Li sa’ k’ope mu’yuk
abteltak’e, sventa ak’o leku
Li j-abteletik yu’un skotol jn
bai’, ta tsobojel xchi’uk li bu
k’opetike ja’ no’xme ilbil k’u
chopol ta spasik xchi’uk y
k’op, k’alaluk li jpas kopetik
XIX.Li spajesel abtele mu’y
pajesel sventa ko’oltajesel
xchapanel k’usitik sk’ane xc
XX.Li k’usitik jeleltose o pa
sventa lek xmelolin xchi’u
buch’utik ch-abtejike xchi’uk
XXI.Ti me li yajval abtel ta
spasoje albil ta tsobojele, ta
abtele xchi’uk tsots me sk’
� �
sujelal sventa tsk’el li abtele, ja’ jech k’u x
sel li abtele, li k’usitik tsots sk’oplal svent
chi’uk lek cha’bibil ti bu’uye, xchi’uk sk’el
ta xich’ tunesel li abtejebal tak’inetike, j
ek no’ox ta sventa jbektaltik xchi’uk xkuxle
ele, k’alaluk chi jkopojutik ta antsetik buch’
me, sventa lekilal, ta yak’el tojel mulil mi o
tik xchi’uk yajval abteletik oy me yich’elik ta
l sventa xkuxlejik, sa’el buch’utik ch-abtejik
j-abteletik, o k’usi yan.
ta me xojtakinik li ich’el ta muk’ yu’un j-abte
ope xchi’uk li spajesele.
smulilal k’alaluk ja’ sventa ti ak’o ko’oluk
ubukbatel li yich’eltak ta muk’ j-abteletik sve
aklometike oy me sujelal ta yak’el ta na’el, l
uch’u tsk’el li abtele, ti yu’un oy spajesel li
ucha’al mulil k’alaluk mi ep ti buch’u tspasik
yantik jch’iel jk’opojeletik o ta yan osiletik,
k tsakalik ta jtunel jvu’el yu’un yosilal Mejiko.
yuk smulilal ti ja’ no’ox li yepal sat abtel chj
li stojole, ja’ to ti me jech la jyich alel ta ts
chi’uk ti buch’u tsk’elbatel li abtele.
s k’op ta tak’in xchi’uk abtel, ta xich’ chapa
k sk’elelbatel, chapbil ta ko’ol yu’un jch’ie
k li yajvaltak abtele, xchi’uk jun jtunel jvu’el.
a smuk ti k’usi kajal ta sbae o ta xch’an
a me xich’ alel ti te no’ox k’alal k’u sjalil yak’
’oplal ta xkom ti oy sujelal sventa sutes k’
�
���
x-elan yalojbe
ta lek sakik ti
lel lek sventa
jech k’ucha’al
k li abteletike,
utik oy yolike.
oy k’usi kot ta
a muk’ sventa
k’uch’al jtunel
eletike xchi’uk
k ti jeltos pas
enta stak’inike.
lajuneb k’ak’al
abtele. Li pas
k k’op oy k’usi
o tsatsal pas
.
jelavxae sk’an
sobojel sventa
nel ta tsobojel
el jk’opojeletik
ti k’usi chopl
oj ye sventa ti
usitik sk’an ta
�
�
oxib u stojol, ja’ no jech ti k
mu me stak’ tunesel jech
tspasik li j-abteletike, ta xich
XXII.Li yajval abtel buch’u s
skoj yu’un la stiksba ta y
stik’sba ta pas k’op ta leki
batel li abtele o ta jech
smeltsanbe sk’oplal sventa
k’uyepal ta xich’ k’anel mi j
ma’uk jech la spase xu’ ta
tey ta abtele yu’un mu’yuk
stot, xnichnam o sbankilta
k’alaluk li k’usitik chopol ta
smalael chai’.
XXIII.Li k’usitik lekik svent
kanal sabil ta slajeb jabil,
tsakel ta venta ta yantik ak’
XXIV.Li ililetik tabil ta j-abte
abtel, yuts yalaltak o buch’u
junuk velta xchi’uk mu’yuk k
ep li k’uyapal tspasik kanal
XXV.Li k’usi chich’ pasel ta
li’e, mi ta xich’ pasel ta sna
ta k’ejel.
Ta spasel li abtel li’e ta xich
ich’el ta muk’, ja’ ta xich’ik a
� �
k’usi kajal ta sba kom skoj ti pas k’ope. Li k’u
k’ucha’al li ta xalbe smelolale. Ti me ja
h’ pojbeel ti k’u sjalil yak’oj ye ta abtele.
spojbe yabtel jun skaj abtel bu mu’yuk k’us
yan abtel o ta sk’elbeel stalel xkuxlej jnak
ilal, oy me sujelal, sventa xu’ st’uj li j-abte
no’ox ta sk’an stojol oxib u. Li tsatsal m
li yajval abtele ta spas ti k’usi ta xich’ k’anb
a’ jeche. Ja’ no jech xtok oy me sujelal ta s
xak’be stojol oxib u li skaj abtel to’oxe, k’
lek la jyile o yu’un la jyich’ ilbajinel, ta stuk
k. Li yajval abtele mu xu’ stoysba ti k’usi
a xtal ta sba yuts yalal o buch’utik nopol x
ta j-abteletike jech k’ucha’al stojoliko k’u
xchi’uk ta stojel k’usitik chopol la jyich pa
el ta ilel bijilil o k’alaluk mu’yuk tak’in.
eletik sventa slekilal ti yajval abtele, buch’u
u tsakal xchi’uk, ja’ no’ox oy ta sba li j-abte
k’ucha’al suj yuts’ yalal, mu’yuk bu sujbilik ta
ta jun u.
a yak’el jun j-abtele ta moton me mi ja’ sv
ail abtel ta jteklumetik, smalael abtel o ta ya
h’ tsakel ta muk’ ti epal sa’ abteletike xchi’u
akbeel buch’utik ja’ no’ox te kuxulik xchi’uk y
�
��
usitik albil xae
’ chopol k’usi
si spasoje o ta
klometik, o la
ele, ta spas to
mantale ja’ ta
beele, ta stoj ti
stojel ti k’usitik
alaluk ta xlok’
o ta xchi’il, ta
kajal ta sbae,
xil o yu’un oy
yepal tspasik
asel, oy to me
utik xch’iltak ta
ele, xchi’uk mu
a yilik ti me ja’
enta k’ucha’al
n snail abtel o
uk, ko’ol no’ox
yuts’ yalalike.
�
�
XXVI.Skotol yak’el eil ta ab
jun j-abtel talem ta namal
jteklum buch’u oy yabtele
xbat, ja’ ti k’u x-elan cholbil
kajal ta xkom ta sba li yajva
XXVII.Ja’ikme ti mu’yuk k’u
chich’ik akbeel yabtelike, ak
a)Li buch’utik ma’uk jech ta
b)Li buch’utik tsa’ik stojoli
xmelolin xchi’uk lek chich’ k
c)Li buch’utik ta sk’anik jal e
d)Li buch’utik ta xak’ik ta
yakilo’, chonob pox o xcho
abteletik jech k’ucha’al li’ al
e)Li buch’utik ta xich’ik suje
bu oy k’usitik oy.
f)Li buh’utik ta xak’ik ta paje
g)Li buch’utik ta xich’ik ta m
sk’an skoj yaijel ta abtel, xc
mu’yuk lek la jyich’ pasel ti
h)Skotol ti k’usitik albil ti m
jech k’usba chal li tsatsal m
XXVIII.Ja’ik li tsatsal ma
jnaklometik, k’usitik mu sta
komesel ta yan yakval mi ja
XXIX.Toj jtunel yu’un jnak
jkopojeletik, xchi’uk li stuke
� �
btel ta jun jch’iel jk’opojel likem ta yosilal M
lum, sk’anme oy lek svun ak’bil xchi’uk j
xchi’uk k’elbil lek ta j-abtel ta yosilal Mejik
smelolale, ta xich’ alel lek ti k’u yepal ta xic
al abtele.
usi ta xich’ pasel xchi’uk mu’yuk ta xich’ik su
k’o me lek xcholbeik smelolal ta sa’el li abte
a spasik toj lek xvinaj ta jyalel, spaselbatel ta
ik bu mu xtun sventa stak’ alel ta tsoboj
k’elelbatel.
ech’emto ta jun xemana sventa stael li abte
ilel jun yabil sventa kuxob o’ontonal, va
onobil k’ustikuk sventa slajesel ti tojolile, k’a
bilike.
el sventa xu’ smanik ti k’usitik oy ta xchonob
esel stojolik yu’un oy k’usi la spasik.
muk’ yiktael yabtelike li k’usi ta xich’ akbeel
chi’uk tsatsal ipajel, k’usitik chopoj k’ot ta pa
abtele o skomesel li abtele.
e yu’un ja’ jech tsk’an komesel ich’el ta mu
mantaletik sventa xcha’biel xchi’uk skoltaob j
antaletik ta sk’elik k’usitik lekik sventa
ak’ u’uninel, mu xu’ xich’ kuchal ta melel,
a’ jech tsk’an chapanel ti k’usi k’otem ta pas
klometik li tsatsal mantal sventa xcha’biel
e ta xch’un mi ma’uk jeche, ta molal, ta k
�
��
Mejiko xchi’uk
tunel jvu’el ta
ko ja’ ti buyuk
ch’ lajesele ja’
ujel li buch’utik
ele:
a abtel.
jel sventa lek
ele.
ayebal, kajvel,
alaluk ma’uk j-
bile o ta yantik
yu’un ja’ jech
asel yu’un skoj
uk’ ta skoltaob
-abteletik.
k’usiuk yu’un
, xchi’uk stak’
sele.
skotol jch’iel
uxlejal, ma’uk
�
�
yiktael stuk li abtele, ta c
xchi’uk k’usiuk yan xanubta
j-abteletik ta chobtik, mu’yu
XXX.Ja’ no jech xtok tsakb
bu jmoj tsnop sk’opik sven
ja’ o no’ox sventa buch’u x
yabtelike.
XXXI.Li stunesel tsatsal m
jvu’eletik ta jsep lumetike,
xtojob ta yosilal Mejiko jech
a)Sk’obtak bijikil abtelaletik
1.Pok’etik;
2.Nichimal vo’;
3.Yak’el ta ilel elov;
4.J-unijel;
5.Yavil askal;
6.Sk’ulejal ch’enetik;
7.Slok’esel sk’ulejal ch’ene
ch’enetik, k’usitik tslok’es
k’ucha’al stael tsatsal tak’
jichjich j-unijel xchi’uk ti k’us
8.Ik’al ch’ailtik (hidrocarburo
9.Cha’bil balumil; (petroquím
10.Stanil chikbil ton; (cemet
11.Snail tan; (calera)
12.Chitom tak’in, kapal xch
13.Xch’uch’uliltak tak’inetik
� �
chamel xchi’uk yaijel ta abtel, abtel ta sna
asbil ta chabiel xchi’uk lek no’ox sk’an oyik
uk stojolik xchi’uk yantik bu nitilik xchi’uk yuts
bil ta venta li k’usitik tstunesik jnaklometike,
ta sva’anel naetik bu tsulul no’ox chlok’ m
xu’unin, ja’ik k’ucha’al j-abteletik buch’utik n
mantaletik sventa abteletike ja’ me kajal ta
ja’ ti k’usba xchapanbatele, ja’ ti bu ch’a
h k’ucha’al sventa:
xchi’uk k’usiuk stak’ pasel:
etik xchi’uk tsatsal tak’inetik, smakoj ta la
xchi’uk k’usitik chtun o ti jech k’ucha’al
inetik xchi’uk k’usitik tsotsik k’uk’ sbauk
sitik ja’ no’ox ko’olsbaike;
os);
mica)
tera)
i’uk stuch’uliltak o yabtelanel ta nichimal vo’
, kapal xchi’uk k’usitik jtunel xchi’uk poxiletik
�
���
ail chabivanej
li j-abteletike,
s’ yalaltak.
li jnaklometik
u’yuk chamel,
a’bilik xa ti oy
sbaik li jtunel
ak ta ilel ti lek
ajesel sk’ulejal
l li’e, ja’ jech
pasbil xchi’uk
’etik;
k;
�
�
14.Sbeiltak xchi’uk vunetik;
15.Ta xuch’aletik xchi’uk ba
16.Smeltsanel k’usitik stak’
tik’ajtik ta tsatsal tak’inetik o
17.Smeltsanobil k’usitik sta
stak ich’el ta kuchel;
18.Sbe tren;
19.Lekil te’etik, ja’ bu svent
20.Nenetik, ja’ no’ox sven
limetaetik; xchi’uk
21.Yaviltak moyetik, ja’ bu t
22.Abtel ta snail tak’in xchi’
b)Snail bijil abtelaletik:
1.Ja’ik li butik cha’bibilik ta
2.Ja’ik ti buch’utik ch-abtej
yosilal Mejiko xchi’uk bijil ab
3.Buch’utik yakik ta abtel ta
jech k’ucha’al voetik ta yos
sjunul sbalumilal Mejiko.
Ja’ no jech xtok ja’ me yak
Mejiko, li k’utiksba ta xich’
xich’ uts’intael chib o yan s
jyich’ik albeel ta chib o ya
sventa jujun nail chanobvu
xchi’uk li yich’elik ta muk’
xich’ik sa’beel bu xu’ xkom
� �
ats’i xuch’aletik;
’ lajesel, smakoj k’ucha’al k’usitik stak’ chon
o xokobtasbilik;
ak’ uch’el bu stak’ jeltabeel yavil o ta tsats
a slok’esel xch’uch’ulil te’etik xchi’uk spasel
nta bu jamjamik nenetik, ch’ulul o ch’ul
tslok’es o tsmeltsan moyetik;
uk bu chak’ik ta ch’amunel.
stukik o ch’akbilik xchi’uk jtunel jvu’el ta yos
ik chapbil no’ox k’u sjalile o chapbil yu’un j
btelal ak’bilik; xchi’uk
a yosilal Mejiko o mi oyik ta xchapanelbatel
ilal o butik osil xtun sventa slok’esobil tak’in
k’el ta ilel tsalbail yu’unik li jtunel jvu’eletik
ak’el abtel k’alaluk yakal chkaltik sventa
slumal yosilal Mejiko; stsakel ta venta skot
n yosilal Mejiko; oy sujelal ta iktael jtunel
un, ja’ jech k’u x-elan chalbe smelolal li tsa
sventa xchanubtaselik li j-abteletike ja’ no
mik ti skaj yabteltake, ja’ jech k’ucha’al xch’a
�
����
nel lek bajalik,
sal yaviltak bu
l jayal te’etik;
bil o yabiltak
silal Mejiko;
jtunel jvu’el ta
yu’un Mejiko,
n sventa yu’un
ta abtel yu’un
pas k’op buta
ol buch’utik la
jvuel ta abtel
atsal mantale;
o jech xtok ta
abielik xchi’uk
�
�
spoxtaelik ta jujun snail ab
Mejikoe oy me spojelik xch
yu’un jsep lume, ja’ jech k’u
B.Ta svu’eltak tsobojel ta k
skaj yabteltak:
I.Li k’u sjalil xu xich’ pasel a
xchi’uk vujub ora jech o. Li
xchi’uk ta stojel jech k’ucha
ts’akal abtele xu’ xjelav ta o
II.Ta juju koj vakib k’ak’al
sventa tskux yo’onton, ja’ n
III.Li j-abteletike ta sk’upini
jtob k’ak’al ta jun jabile;
IV.Li k’u yepal tspasik kan
mu’yuk bu ti ta xich’ tsulese
Mu junuk velta xu’ stsul li
abteletik ta sjunul yosilal Me
V.K’alaluk ko’ol li abtele ja’
VI.Ja’ no’ox xu’ xmak, stsul
ta muk’ li k’usi chal li tsatsa
VII.Li st’ujel buch’u xu’ x-ab
ta xich’ kelbeel k’u x-elan
xchapanbe sk’oplal sventa
VIII.Li j-abteletike ta sk’upin
batel ta muk’ buch’u yakal
� �
btel, buch’u noxtoke, li jtunel jvu’eletik ta a
hi’uk jsep lum, k’alaluk li abtel yakal ta xch
u x-elan chal ti tsatsal mantale k’ucha’al li’e.
komon, xchi’uk li jtunel jvu’el ta o’lol yosilal
abtel ta k’ak’altak xchi’uk ta ak’ubaltike ja’ m
buch’utik xjelavik to yorail ta abtele yan xa
a’al o o’nox xich’ik tojel ta k’ak’altike. Mu me
oxib ora sja’lil mi ja’uk oxib velta snitoj sba;
abtele, li buch’u yakal ta abtele ta sk’up
o’ox jech, ta sk’upin ti stojole;
k ak’beel sk’ak’alil xkuxob yo’ontonik ti bu
nale ja’ k’elbil ti k’u yepal lokeb stojol ti k’u
el k’alaluk yakal batel li abtele.
tojolil jech k’ucha’al o no’ox stak’ tojele sv
ejiko xchi’uk ta ju sep lumetik;
no’ox jech ko’ol tojolil, mu ventauk mi ja’ an
lesbeel, sbik’itubtasel o ja’ ti k’u yepal li tojo
al mantaletike;
bteje ta xich’ pasel k’usba yo’o xich’ na’el m
stalel xkuxlej li buch’u sk’an yabtele. Li jse
snail xchabiel skotolal jnaklometik;
nik kajalkaj mu’yel batel ta abtel ja’ sventa t
chojtakinbatel xchi’uk sna ti abtele, stalel x
�
����
abtel ta yosilal
hapanelbatele
Mejiko xchi’uk
me vaxakib ora
a o me stojolik
e junuk velta li
pik jun k’ak’al
mu olonuk ta
u sjalil abtele,
venta skotol j-
nts o mi vinik;
olile, ja’ tsakbil
mi sna’ xchi’uk
ep lume ja’ ta
i ta xich’ ich’el
xkuxlej xchi’uk
�
�
k’usi xchanojtalel. Ta ko’ol
xchi’uk yuts’ yalale;
IX.Li j-abteletike ja’ no’ox x
k’u x-elan ta xalbe smelolal
Ti me la skomes xchi’uk mu
abtele o yu’un oy k’ucha’
spajesel abtelale, li abteleti
ak’beel ko’ol abtel k’ucha’a
mantal;
X.Li j-abteletike oy yich’elik
no jech xtok, stunesel li ich
jech k’u x-elan chal li tsatsa
ta jujun jvu’el sventa sk
jnaklometike xchi’uk lek k’e
smelolal li ta mantale;
XI.Li xchabiel jnaklometike
a)Ta xich’ ta muk’ ti me o
xchi’uk buch’u oy yol; xchi’
xchi’uk buch’u xcham.
b)Ti me ja’ sventa yaijel o c
k’u sjalil jech albil ta tsatsal
c)Li antsetik k’alaluk oy xc
xchi’uk xi’el sba sventa sb
sventa xkuxel yo’onton k’al
u k’alaluk vok’eb xa oxe, t
xchi’uk chabibil li yabtele x
� �
no’ox, ja’ ta xich’ ich’el ta muk’ buch’u ja’
xu’ xich’ik pojbeel yabtelik k’alaluk oy k’uch
li tsatsal mantale.
u’yuk k’ucha’ale oy yich’el ta muk’ sventa xc
al, ta xich’ chapanelbatel sventa lekilal.
k buch’u ilbajinbilike oy yich’elik ta muk’ sve
al la jyich’ pojbeele o ta xbat ta chapanel x
k ta muk’ sventa xu’ stsakansbaik ti bu lek c
’el ta muk’ sventa spasel k’op mi mu’yuk yic
al mantale, jech k’ucha’al ta jun o ep snail
otol jnaklometik, k’alaluk ta xich’ uts’int
elbil smelolal ti oy ich’el ta muk’ jech k’u x-
ta xich’ chapanel jech k’u x-elan slikeb li’e:
oy buch’u yaijem o ip ta tsatsal chamel;
uk li molibele, li buch’u mu’yuk ts’akal yok
chamele, ta xich’ chabibeel li yich’el ta muk
mantale.
chi’uk yolike mu xu’ spasik abtel ti me ep
ek’tal k’alaluk yakal ta xch’ibatel li yole; ta
laluk po’ot ya ox xvok’ li yole xchi’uk ta xich
ta o no’ox xch’am stojol manchuk mu’yuk
xchi’uk li yich’eltak ta muk’ staoj k’alaluk
�
����
no’ox te kuxul
ha’ale, ja’ jech
cha och tey ta
Mi ja’ sventa
enta xu’ xich’ik
xchi’uk tsatsal
chilike. Xu’, ja’
ch’elik ta muk’
sk’elobil abtel
tael ta skotol
-elan li’ cholol
k’unil chamel
sk’ob, moletik
’ jun j-abtele ti
chak’ yipalike
sk’upin jun u
h’ ak’beel chib
yakal ta abtel
yakal to’ox ta
�
�
abtele. K’alaluk yakal ta chu
ta o’lokil ora jujun, sventa
k’uxubinel sventa poxtael
xchu’untasel li yole’ xchi’uk
d)Li yuts’ yalal li j-abteletik
snail poxil xchi’uk ak’beel p
e)Ta xich’ik ak’beel snail s
k’ucha’al snail tsulul bolmal
f)Li j-abteletike ta xich’ik a
jech k’u x-elan albil sk’opla
lume, ti k’usitik chak’ ta ile
sventa li nae sventa stak’
tak’in bu stak’ lok’esel sven
sventa ta xich’ tael naetik
xchameltsanel, smeltsanel
Li k’usitik ta xich’ alel k’ala
buch’u xchabi skotol jnaklo
k’u x-elan xchi’uk spaselba
xich’ ak’el xchi’uk ta xich’ ts
XII.Li ilbajinel ta jujun tale,
ta snail chapanobil k’op xch
yaloj li tsatsal mantale.
Li ilbajinel ta jvu’el jtunesej
chapanel ta xchapanobil
xchapanobil k’ope xchi’uk l
ta slajebe;
� �
u’unel li yole ta xich’ ak’beel chib velta kux o
a tsmak’lantas li yoltake. Ja’ no jech xto
xchi’uk yak’el sba ta k’elel, ta poxiletik, sk
ta snak’el li yol sventa ch’in ololetik.
ke oy yich’elik ta muk’ sventa xu’ lek xich
poxiletik, jech k’ucha’al xchi’uk albil ta tsatsa
sventa xkuxob yo’ontonik xchi’uk bu ta sts
letik sventa xk’uxubinel li j-abteletike xchi’uk
ak’beel yalel no’ox na, sventa xch’amunel
l ta a’yej lo’il ti ja’ jech xu’ xkome. Ja’ no jec
ele, ta xich’ ak’el jun stsobobil tak’in yu’un
ak’beel li j-abteletike xchi’uk pasel jun s
nta abtelale ja’ bu yalel no’ox xlok’e xchi’uk
bu yalelik no’oxe xchi’uk lek sakik, o sve
o ta xich’ tojel k’usitik ak’bil k’ucha’al li’e.
aluk ta xich’ lok’esel tak’ine ta me xich’ ak’b
ometike tsakal ta tsatsal mantal xchi’uk ti k
atel jech k’ucha’al xchabiel ti k’u yepal tak
sakel ta muk’ li butik ta xich’ lajesele;
ta skotol o ta yutil jtunel jvu’el j-abtel ta xic
hi’uk jun buch’u sk’elbatel sventa xcha’biel j
tsatsal mantal ta yosilal Mejiko xchi’uk xch
k’op yu’unik; li buch’utik ta xuts’inta s
i buch’utik ch-abtejik teye ta xich’ik xchapan
�
����
o’on ta k’ak’al,
ok, ta sk’upin
koltael sventa
h’ik ch’amel ta
al mantal.
satsubik, jech
k yuts’ yalalik.
o xchonel, ja’
ch xtok, li jsep
yosilal Mejiko
sventa stsobel
oy no’ox jutuk
enta sva’anel,
beel ta na’el li
k’usitik yu’une,
’ine xchi’uk ta
ch’ik chapanel
ech k’u x-elan
i’iltake ta xich’
sbaik ta snail
nel k’ucha’al li
�
�
XIII.Li mayoletik xchi’uk st
lumetik, jtunel jvu’eletik ta
abtejik ta snailtak mayole
mantalik.
Li jtunel jvu’eletik ta xchap
buch’utik ta x-abtejik ta s
yosilal Mejiko, ta ju sep lum
mi ma’uk jech ta spasikba
pasel ta abtele, o sokesbi
buch’u jtunel jvu’el sventa x
spojbeel, slajesel o yan k’u
smule, li jsep lume ja’ no’o
yich’el ta muk’e, bu mu ju
chapanel o la jyich’ pojel m
Li jtunel jvu’eletik ta abtel
Mejiko xchi’uk jteklumetik,
xchapanel k’ope, ta juju ts
spasel ta anil, ta skotol yut
sventa bu xu’ xich’ik lek cha
Li jsep lume ta xak’be li b
k’ucha’al mayoletik xchi’uk
smelolal li xch’akalul lajche
skolta sba li buch’u kajal ta
� �
tuk’ike, jcha’binajetik ta nab, buch’utik ch-a
xchapanel k’op, anil ta spasel xchi’uk li b
etik xchi’uk stuk’ik, ta x-abtejikbatel ta
panobil k’ope, buch’utik xtojobik spasel ta
nail mayoletik xchi’uk stuk’ik ta yosilal M
metik xchi’uk li jteklumetike, xu’ me xich’ik k’e
atele k’ucha’al albil ta tsatsal mantal sven
lik sventa mu’yuk lek tspasik batel li yabte
xchapanelbatel ta xchapanbe smelolal k’uch
si yo’o la skomtsan o mu’yuk k’usba ak’el ta
ox xu’ stoj smeltsanobil xchi’uk k’usitik xch’
unuk xa velta xu’ xcha’ och ta abtel, k’uk
i ja’ jech tsk’ane.
ak’bilik ta yosilal Mejikoe, ta ju sep lum, t
sventa lek xanavbatel li xcha’biel jch’iel j
sop mayoletik xchi’uk stuk’ik xchi’uk li buc
ts’ yalal xchi’uk buch’utik tsakalik xchi’ukik,
abiel ti jnaklometike.
buch’utik yakalik ta abtel sventa spojel jna
stuk’ik, ti k’usitik sk’an ch’amunel jech k’u x
eb mantal tey ta f li ta mantale, xko’olaj no
sba xchabiel nitil tsakal ta jujun snail sk’elo
�
����
abtejik ta yan
buch’utik ta x-
stuk stsatsal
anil xchi’uk li
Mejiko, ta o’lol
ejel ta yabtelik
nta k’usi stak’
elike. Ti me li
ha’al li lok’ele,
a ilel ti mu’yuk
amunel bu oy
sbauk lok’ ta
ta o’lol yosilal
jkopojeletik ta
ch’utik tik’ili ta
, ta xich’ ak’el
klometik, jech
x-elan ta xalbe
o’ox xchi’uk ta
obile.
�
�
XIV.Bis. Li snail tak’in ta y
Mejiko buch’utik te tsakalik
xchi’uk skaj abtelik jech k’ux
XV.Li tsatsal mantale ja’ ta
Li buch’utik ta x-abtejik tey
chabiel.
Sventa m
Chanib svukvinik mantalmuk’ ta mantal k’op sventa
ju sep lumetik.
Vo’ob svukvinik mantal yosilal Mejiko t’ujbil ta kom
mu stak’ ta jsep lum mi ja’
xu’ st’uj bu junukal sk’an xk
Vakib svukvinik mantal (sventa bu chich’ lajesel li ta
Vukub svukvinik mantalmantaletik skoj tsatsal mu
Corte de Justicia de la N
spasel mantal xchi’uk ta a
tsatsal mantal (Diputados y
yu’un o’lol Mejiko xchi’uk ti
lek tojel, mu la xu’ xiktaik k
� �
utile xchi’uk li xchabiel yu’un skotol jnaklom
k ta snail tak’in ta yosilal Mejiko ta spasik
x-elan albil li ta a’yeje.
stunbe smelolal juju chop abtel bu sk’an o
ye ta sk’upinik sventa lekuk stojolik xchi’u
SVUKUBAL SBI muk’usi xk’otanuk ta pasel ta skotol
(Art. 124). Li k’usitik mu’yuk lek albil li’ ta
j-abteletik ta sjunul yosilal Mejiko, stak’ a’ie
(Art. 125). Mu junuk jch’iel k’opojel xu’ sk
mon jnaklometik, mu junuk stak’ ta yosilal M
sventa bu t’ujbil ta komon jnaklometike; li
kom.
(Art. 126). Mu me stak’ xich’ tojel ti mi m
ak’ine o jech te tsakal ta tsatsal mantal chtal
(Art. 127). Li jtunel jvu’el ta yosil Mejiko
liletik ta sjunul yosilal Mejiko (Ministros de
Nación), li jva’lejetik t’ujbilik yu’un teklume
k’ol jvalejetik ta tsobojel yu’un jtunel jvu’el
y Senadores al Congreso de la Unión), jvale
i buch’utik ch-abtejik yu’un skotol naklomet
komel ti k’usi kajal ta sba spasel, jech k’uc
�
����
metik ta yosilal
kbatel yabtelik
oy lek k’anbail.
uk ta sk’upinik
komon chapil
el ti nak’bilik ta
k’an yabtel ta
Mejiko xchi’uk
buch’u t’ujbile
mu’yuk tik’il ta
e.
oe, li jlok’esej
e la Suprema
etik ta komon
letik ta spasel
etik ta tsobojel
tik ta la xich’ik
cha’ al abtelal,
�
�
k’usi kajal ta sba o takel, je
k’alaluk ta xich’ lok’esel ta
sep lumetik, ja ti bu sta-o.
Vaxakib svukvinik mantanaklometik, mi ja’uk junuk,
lek tspas jech k’u x-elan c
Mejiko xchi’uk li tsatsal man
Baluneb svukvinik mantajunuk la jtunel jvu’el mayole
Ja’ no’ox li jk’el xchapanel
buch’utik tsots yipalike chi’
jvu’el ta komon; o ja’ no’ox
yut jun jteklum, te la slike
k’opojel.
Lajuneb svukvinik mantalume xchi’uk li ch’ul naetike
yantik jtsoblejal ch’ulnaetik
Ja’ no’ox ta sba stuk li k
kajvaltik ta skotol xchi’uk
kajvaltik. Li tsatsal mantal
smeltsanbatel xchi’uk ta xa
a)Li ch’ulnaetike xchi’uk li
xchapan ta tsatsal mantal
� �
ch la sk’ot ta pasel ta jujun javil chi’uk ta ko
sjunul Mejiko xchi’uk ta o’lol yoxilal Mejiko
al (Art. 128). Stekel ti buch’utik x-abtejik
k’alaluk stsak ti k’usi abtelal ta xich’ akbee
chal ti komom chapbil muk’ ta mantal k’op
ntaletik te nitil tsakale.
al (Art. 129). K’alaluk ja’ sk’ak’alik slekil
etik xu’ spas ep yabtelik ja’ sk’an tey lek tsa
tsatsal k’opetik xchi’uk li buch’u te o no’ox
’uk snail yabiltak ti ja’ xtun yu’unik ta anil
ti yabiltak bu xu’ xkotik ti mayoletik, ma’uk
esobil sventa bu xk’ot ju tsop jnaklometik
l (Art. 130). Li sba a’yejal lo’il sventa xch’a
e ja’ ta xalbe smelolal li mantal li’e. Li ch’ult
tsakalil ta tsatsal mantal.
komon tsobajel ta skotol sventa yalel ti ja
ta ch’ulnaetik xchi’uk butik jmoj tsobolik
li’ cholbile, ja’ sventa yich’el ta muk’ lumeti
lbe lek smelolall jech k’ucha’al li’ cholajtike:
butik tsobajtik sventa sk’op kajvaltik oy
sventa xkom ta jtsop ya’yejal sk’op kajval
�
����
’ol no’ox tojolil
o ta stojelalik
k yu’un skotol
le ta xak’ ye ti
p yu’un yosilal
k’anbaile, mu
akal ta yabtel.
oy ta yabile, li
no’ox li jtunel
la tey xk’ot ta
k chi’uk ch’iel
akel sba li sjep
taetike xchi’uk
a’ ya’iel sk’op
sventa sk’op
ik ta skotol, ta
me buch’u ta
tik k’alaluk mi
�
�
tsakal xa sbi’ike. Li tsatsa
spas xchi’uk k’usitik sk’an p
b)Li jtunel jvu’eletike mu
cha’ibeik sk’op kajvaltik;
c)Li jch’iel jkopojeletik ta yo
Li jchi’el jk’opojeletik ta yo
spasel lek ti k’usi chal li tsa
d)Jech k’u x-elan chal li tsa
spasik yan abtel. Jech k’u
st’ujel jtunel jvu’el, ja’ mu s
jalijem xae xchi’uk ja’ jech k
e)Li j-al mantaletike mu xu’
stak’ x-it’ixaj ta spojel o ilb
kuxlejetik. Mu stak’ albeel
spukinel sk’op kajvaltik, spa
mi ja’uk sa’el k’usba, li slok
Ta xkom tsots skoplal t
jnaklometik mi yan o sbie
chapanel tsobojel ta yut ch’
Li k’usi albil no’ox ta melel
k’ucha’al buch’u tspasbatel
mantal. k’ucha’al jch’unolaje
yalojik mantal xchi’uk mu xk
Li bankilal j-alk’op ta yut ch
xchi’ilsbaik, jech k’ucha’al
komel, li jnaklometik yu’uni
yo’onton ja’to me ma’uk chi
� �
l mantale ja’ ta sk’elbatel xchi’uk ja’ ta xa
pasel sventa stsakbeel sbi.
xu’ stik’ sbaik ta xkuxlek jtsop jnaklom
osilal Mejiko xu’ xalik sk’op kajvaltik ta jujun
silal Mejiko jech k’ucha’al ta namal lum xu
tsal mantale;
atsal mantale, li j-al mantaletik ta yut ch’ul n
ucha’al jch’iel jk’opojeletike oy yich’elik ta
stak’ ta xich’ t’ujel. Li buch’utik yiktaojik al m
k’u x-elan sk’an li tsatsal mantale, xu’ xich’k
stik sbaik ta sk’elbeel slekil kuxlej jnaklome
bajinel jtunel jvu’el, junuk sbi sk’elel kuxleja
smelolal ta yut ch’ulna o ta yalel manta
asel tsatsal mantal o ta snailtak yabtel, mu
omal yosilale.
ti mu stak’ xchapanel jtsop k’usiuk sk’
e o ja’ ti k’usi albil mi sventa sk’op kajvat
’ulna mi ja’ sventa sk’elel xkuxlej jnaklometi
l xchi’uk tame xich’ ch’unel ti mantal bu tst
e, mi ja’ jech mu’yuk la xch’une, oy me smu
eletik ti bu tik’ilike, mu me stak’ xich’uk kom
ko’olaj ti k’u yelan albile.
h’ulna, li buch’utik jelavemikxa xchi’uk li buch
tsobajeletik sventa ch’ulta ti buoyike, mu s
k no’ox ti bankilal j-alk’ope manchuk skolta
i’ilsbaik no’oxe ta xchankojal k’op.
�
���
al k’uyelan xu’
etik buch’utik
ch’ul na.
u’, sventa li’e,
naetike mu xu’
a muk’ sventa
mantal xchi’uk
t’ujel.
etik xchi’uk mu
al o jtsop jk’el
l, mu ja’uk ta
stak’ sokesel,
elel xkuxlejal
tike. Mu stak’
ke.
tasbaike, jech
ulilal ta tsatsal
mel, li buch’utik
h’utik chtalike,
stak’ xu’uninik
aoj sbabatel ta
�
�
Li K’usitik tspasik li jch’iel
xcha’biel jech k’usba chal l
ta muk’ ti buch’u spasoje.
Li jtunel jvu’eletik ta yosilal
staik xchi’uk sujelalik jech k
Buluchib svukvinik mantaMejiko ta spasel xch’unel t
xanbal ta yokik ta sjunlej y
chi’uk ta smakik, sventa m
chanabik ta yut sjunul yosi
slikesbatel li sjunul yosilal
chi’uk tsatsal mantaletik t
k’ucha’al xchal vuklajuneb s
Li jvu’el sk’elel jchap lo’il
sventa smuk’ibtasel, sbik’itu
ch-ochtalel, ak’bil xchi’uk li
k’ucha’al slajesel o sventa
bolmalil xchi’uk sk’elel lek
smeltsanel lek li bolmalil ta
ta yosilal Mejiko, o ta spase
jchap lo’ile k’alaluk ta stak
jabile, ta x-och ta sjelubtase
Slachebal svukvinik masnak’obiltak k’usitikuk xchi’
� �
jk’opojeletike ja’ ti sventa tsalbail sventa j
i tsatsal mantaletike, xchi’uk oy me yipalik
Mejikoe, ta ju sep lumetik chi’uk ta jteklum
k’usba chal li tsatsal mantale.
al ( Art. 131 ). Ja’ xchapanelbatel yu’unik n
ti mantal ta stakel xchi’uk stik’el bolmalil, o
yosilal Mejiko, jech k’ucha’al slekubtasbatel
mu k’usi sta’ik ta spasel ta be ta sventa ma
lal Mejiko stekel ti k’usitik skot ta spasel; m
Mejikoe, chi’uk mu’yuk chal, li o’lol Mejiko
ti bu xchal svakibal ch’akalul chi’uk ta s
svakvinik mantal.
ta sta k’uxubinel xchi’uk li komon tsoboj
ubtasel o stubel ti k’usitik ta xich’ tojel stake
buch’utik stsobojsbaik, xchi’uk ta spasel y
a smakel li k’usitik ch-oche, li k’usi chlok
k, xchi’uk k’usitik lekik, k’alaluk sk’an ta
a yane, li stak’in yosilal Mejikoe, li slekubtas
el yan, sventa slekubtasel ti yosilal Mejikoe
kbe li bu stsobojsbaik li k’u yepal tak’in tsl
el sventa stunesel sventa ti k’usi k’elbil talele
antal (Art. 132). Ti buch’utik oy yipalik
uk k’usitik mu stak’ kuchel sventa stunel jv
�
���
jtunel jvu’el ta
xchi’uk yich’el
metik oy me xu
no’ox li yosilal
mi xjelavik ta
skotol k’ak’al
ayoletik, ti buy
mu ja’uk la xu’
o, li stojobiltak
svukubal jech
jel ta skotolal
elbatel xchi’uk
yantik; ja’ jech
k’e yich’eltalel
anile, sventa
sel sat abtelal
e. Stuk li jvu’el
ok’es ta jujun
e.
k, li yaviltak,
vu’el ta komon
�
�
ta stunesel yu’un jnaklome
xchapanel ta juju koj vu’ela
tey ta snail xchapanobil lo’l
jsep lum, tsots me sk’oplal
Oxlajuneb svukvinik manchi’uk tsatsal mantaletik ta
k’usitik ts’akal ta moj snope
xa otikinbile chi’uk spasobil
tsobombailik jtunel jvu’eletik
Tsatsal mantaletik xchi’uk
mi jala jech k’usitik oy ta ko
tsatsal mantaletik ta ju sep
Chanlajuneb svukvinik k’ulejalik li k’usi yak’o jik
teklumetike, ta o’lol Mejiko
no’ox stajik yabil ta yosila
spaselbatel, slekil xkuxleja
sventa k’usba xmuyubajik s
Li k’usi xlok’ ta spasel ta a
ta jun vun yotakinobiltak ti
yosilal Mejiko, ta ju sep b
skotael ti yojtakinobiltak s
stojolal ti bu slajem ya’loj x
pasbile jech k’ucha’al chal
balunlajuneb xchanvinik ma
� �
etik o ta stunesel ta komon, oy me yich’e
al ta yosilal Mejiko ja jech k’usba chal li ts
letik; sventa ko’ol no’ox mi oy k’usi ta xich’
li k’usi chal li jvu’el jchap lo’iletik ta ju sep lu
ntal (Art. 133). Li komon chapbil muk’ ta
snail xchapanobil lo’iletik ja tey slikebtalel c
el yu’unik, ta la spasbe’ik skinal ti bankilal ta
l sk’inal jtunel jvu’el ta yosilal Mejiko, chi’uk
k ta spasel tsatsal mantal, ja’ik li tsatsal man
k’usitik chich’ chapaneltak, manchuk ja’ ti
omon chapbil muk’ ta mantal k’op yu’un yosi
lum.
mantal (Art. 134). Li yojtakinobiltak s
k yu’unik ti yosilal Mejikoe, ti ju sep
o chi’uk ti yibeltak ta sk’elbeel xkuxlejal jlu
al Mejiko, ta la sk’elikbatel lek ti j-abtela
al ta tak’in, lek j-abtejik chi’uk muyuk’ la
stael ja’ ti buy k’otemike.
btelaletik ti albil xa ta yotakinobiltak ta la xi
i bu chal slikesel k’oplal, ja’ ti vu ko’ol no
alamiletik, chi’uk o’lol yosil Mejiko, ja’ ta s
lekil xkuxlejal ta tak’in ta xich’ ak’el ti bu
xch’akalul baie. Li baie, muyuk’ la chich’ ch
chanlajuneb xchanvinik mantal, ta vakib xc
antal.
�
����
elik ta muk’ ta
satsal mantale
k’anel ta yutil
ume.
a mantal k’op,
chi’uk skotol ti
a abtelal ti lek
la chal ti snail
ntal ta komon.
sk’elelbatel o
ilal Mejiko o ta
pasel slekilal
balamiletik, ti
maltik ja ti bu
ale, lek chich’
a x-elkajbanik
ich’ k’elelbatel
’ox k’otem, ta
sventa staobil
tik yabiltak ta
h’ayel ti bu lek
h’akalul chi’uk
�
�
Li k’usitik stak’ jtael ta abt
sk’ustikuk no’ox slekil xku
yabile chi’uk ti buy ta tsael
ta spasel k’alaluk yalel ta s
ta skotol sventa jamal no’ox
tajun vun makal, jech skot
ta alel ta spasel k’alaluk
smuk’ibtasobil tak’in, stael s
K’aluk ti k’usitik yalel stojo
sventa chich’ alelbatel ti k
sk’oplal li sliklejale, k’ux-ela
ta ch’unelbatel chi’uk yan k
tak’in, lek spas batel j-yab
chi’uk ti muyuk’ x-elk’aj ta x
Li sk’elelbatel yojtakinobilta
balamiletik, ta jteklumetik, t
buy no’ox sta’ik yabil ta y
k’ucha’al li mantal chi’uk ti
ta jun vun sventa abtelal b
k’usba x-abtejikbatel sjunul
Ti buch’utik x-abtejk yu’un
yabiltak jech k’ucha’al li’ ya
ta komon chapbil muk’ ta m
Ti buch’utik x-abtejik yu’un
chi’uk jteklumetik, jech k’uc
k’ak’al ta ch’unbatel spase
� �
tel, ta xch’amuneltak chi’uk yantik sjelumt
uxlejal x-ayan, xch’amunel j-abtelaletik, ti
abteletik sventa j-abtejik, ta la xich’ ak’el o
skotol naklometik ta komon ta slok’esik ta ju
x k’oplal xk’otik ti k’usitik yalel no’xe chi’uk le
ta jamel yu’unik ta skotol naklometik, ja k’
teoye ja jech k’ucha’al ta stojole, ti m
slekilal xkuxlejik chi’uk yan k’usitik ta tael.
ol k’usi chal ti bai xch’akalul mu’yuk ta ale
k’usi buy albilike, li tsatsal mantaletik ta la
an xbat ta spasel, slekumtasobilbatel, stek
k’usitik abtelal ta ch’unel sventa chich’ slek
btel, lek anil no’ox ta yabtel, lek ko’ol no
xal ti lek xkom yabiltak sventa ju sep balamil
ak slekil xkuxlejal stak’in yosilal Mejikoe t
a o’lol Mejiko chi’uk yibeltak sk’elbeel xkuxle
yosilal Mejiko, ta la xich’ tsakelbatel ti bu
tsatsal mantaletik ta slekumtasbatel. Ta xi
u albil ta yotakinobiltak ta xich’ spasel ti bu
yosilal Mejikoe jech k’usba xchi’bal xch’aka
ta skotol naklometik ja’ik la spasikbatel lek
a’loj ta xchanibal sbi (Título Cuarto) ja jech
mantal k’op yu’un yosilal Mejiko.
n ta skotol jnaklometik ta yosilal Mejiko, ti j
cha’al ti o’lol Mejiko chi’uk ti buch’utik kajal
el ta ko’ol no’ox lek abtel ta yojtakinobil s
�
����
asel ta skotol
buyuk no’ox
o chichi’kbatel
un vun sventa
ek spasikbatel
usba lek xk’ot
mi lek la oye,
el ti lek p’ijike
a slikesikbatel
el ti k’ustik oy
kil xkuxlejal ta
’ox x-abtejba,
l.
ta skoj ju sep
ejal jlumaltik ti
yabiltak jech
ich’ k’elelbatel
u likem yabil ti
alul mantal.
xch’unel ti bu
k’ucha’al chal
ju sep balamil
ta sbae,stekel
skotolik ja tey
�
�
komen ta sba, muyuk’ ta
xkuxlejal jnaklometik.
Li sjelumtasubil ta yalel, t
Mejiko, k’usba jech spukinb
yu’unik naklometik, ti yibelt
mantal chi’uk ti yantik k’e
yoxibal jtunel jvu’el, ta m
xchanubtasbanejetik o yalb
ts’i’btael sbi’ik, slok’olal, slo
ta yu’un skotol naklometik.
Li tsatsal mantaletik, ta juju
ts’i’babil ta ch’unel ti k’usi
chi’uk la tsakal ti muliletik ti
Xcha’meltsanel komon
Svolajuneb svukvinik mayu’un yosilal Mejiko xu mi ta
pasele ta ep li chk’o ta xch’
yoxibal ti k’u yepal te tsobo
sk’an xich’ komesel bu jtos
ju sep lumetik. Li muk’ ta t
oye, ja’ ta xchapik ti k’u ye
lumetik xchi’uk yak’el ta na’
� �
stik’el ta ko’ol no’ox ta tsalelsbaik ta ju
ti jech k’usba lok’em ti bu yak’el ta i’lel t
batel k’usba oye, li jvu’eletik buch’utik x-ab
tak abtelal li tey sk’eba’ik stukik, li buch’utik
lelbatel ta skotol naklometik chi’uk k’usi’u
me xu’ oy snail abtelaletik chi’uk ti bu s
beel mantal ta komon. Me ja’uk la jun sjelub
ok’olal, stekel k’usitik stak’ slok’esel li buch
un yabiltak bu chich’ abtejenelbatel, stuk’ula
nabilxae jech k’ucha’al ya’loj xchi’bal xcha
mi k’ot ta spasele.
SVAXAKIBAL SBI n chapbil muk’ ta mantal k’op yu’un yosi
antal (Art. 135). Li komon chopbil muk’ ta
a xich’ jelele o ta xich’ cha’pasel. Sventa li s
akalultak, sk’an li tsobojel ta komone, sk’an
olike, sventa snopik li sjelel o ja’ li xcha’ p
sukal ja’ ti bu spas kanal yu’unuk li jvu’el jc
tsobojel ta komone o ja’ ti buch’u takbil ta
epal la yak’ yeik ta st’ujel li jvu’el jchap lo’i
’el bu jtosukal kom ta sjelel o xcha’ pasel.
�
����
koj sk’elbeel
ta sjunul yosil
btejik ta skotol
k oy xch’unelik
uk no’ox la ta
tak’ alelbatel,
btasubil chich’
h’utik x-abtejik
anbatel li k’usi
a’kalul ta baie,
lal Mejiko
a mantal k’op
sjelel o li xcha’
n s’tujik chib ta
pasele, xchi’uk
hap lo’iletik ta
sk’elel ti k’usi
letik ta ju sep
�
�
Sventa mi ma’uk jech ta
Svaklajuneb svukvinik myu’un yosilal Mejiko li’e mu’
bu yakal k’op ta sok sk’elel.
ak’el jun jtunel jvu’el mi ta
kolemal, ta stak’ xch’ak’ele
k’anbile, ta xich’ t’unel li mu
k’op, xchi’uk li buch’utik la s
J-
Sba matal. Li komon cha
spukinel ta anil no’ox xchi
spasel ta skotol yosilal M
bankilaletik buch’utik oy svu
u xlik ta abtel, mu xu’ xlik t
sjabilal li’e sk’an yak’el ta
jtsobvanejetik ta komon ts
tsatsal mantal yu’un jch’ie
chabtelan tunel vu’elal ta yo
K’alaluk ja’ sventa st’ujele t
spas li ta vo’ob sch’akalul
xich’ k’anel abtelal k’uch’al
kajal oy, oy no’ox yabtelan
jtunel jvu’ele; xchi’uk mu’y
� �
SBALUNLAJUNEBAL SBI stunesel li komon chapbil muk’ ta manta
yosilal Mejiko
mantal (Art. 136). Li komon chapbil muk’ t
’yuk ta xch’ay yipal xchi’uk stunesel, manch
. Mi oy bu sokem k’ot ta pasel sk’op jnaklom
xich’ tojel li mulile, ta anil k’uch’al li jnaklo
el, xchi’uk ta xchapabel ta tsatsal mantale
ulile, ja’ ti buch’u tspas jech k’ucha’al jtune
stik’ sbaik jech k’ucha’al li’e.
-ECH’EL NO’OX MANTALETIK
apbil muk’ ta mantal k’op yu’un yosilal M
’uk ta epal jch’iel jkopojel ta xak’ yeik xch
Mejiko; ali’ xchi’uk k’ejbil ti mu xu’ yu’uni
u’elik ta yosilal Mejiko xchi’uk li ta ju sep lu
ta abtel ja’ to ti me la sta sba sk’ak’alil May
a ilel ta skotol li buch’utik kajal ta sbaik j
obojel xchi’uk yak’el ta ilel ti k’usi chkom
el jk’opojel ti me ja’ kom ta t’ujel ta yan
osilal Mejiko.
ta xich’ alel, ja’ jech k’usba chal li mantal li’e
tey ta chib svo’vinik mantal; xchi’uk ma’uk
jtunel jvu’el ta snail bu ta olol o jtunel jvu’el
nel, ja’ to me mu’yuk k’usi albil ta snail bu
uk ta xich’ makel sventa xu’ xich’ik t’ujel t
�
����
al k’op yu’un
a mantal k’op
huk k’alaluk oy
metike, ta xich’
ometike ta sta
tik mi ja’ jech
l jvu’el ta jpas
Mejiko ta xlok’
h’abiel xchi’uk
ik ta st’ujel li
metike, ja’ ti b
yo ta 1917, ta
jech k’ucha’al
jech k’ucha’al
n jabil sventa
e, ma’uk ja’ ta
k ta skoj mi ta
l ta snail bu ta
u ta xich’ t’ujel
ta yan komon
�
�
muk’ ta tsobojel, jts’ibajom
yu’un la jyiktaik yabtelik k’a
Xchibal mantal. Li buch’u
slumal Mejiko, ta anil no’o
yu’un yosilal Mejiko, ta stak
xich’ k’elelbatel sventa sp
k’alaluk chapbilxa ti k’u ye
jvu’eletik ta juju jteklum, ta
Mejiko, ja’ ti me yu’un tspas
Yoxibal mantal. Ta yan s
Mejiko xlik’ yich’ chapel, s
jvu’eletik ta ak’ol snail abt
sventa li jtunel jvu’el ta yosi
Xchanibal mantal. Li jtun
ich’elbatel ta chabchab yoto
oyike stak’ ach’ubtasel ta ya
Svo’obal mantal. Li muk’
ta sk’elel mulil ta yosilal M
komon jnaklometik sventa y
Ti li ta st’ujele mu’yuk ta xi
xich’ alel sventa st’ujel jvu
t’ujele ja’ no’ox sventa chib
� �
metik xchi’ub yantik jts’ibajometik ta jsep lum
laluk ta xlok’ skoplal ti st’ujel jtu’nel jvu’ele.
kajal ta sba jvu’el stakel ta pasel tsatsal ma
ox ta xich’ alel li ta komon chapbil muk’ ta
k’ ta alel sventa st’ujel jtunel jvu’el yu’un yos
pasel lek sventa jpas tsatsal mantaletik le
pal la jyich’ sa’el ti koltaibile ak’bilik ta juju
a xich’ alel buch’u ti kom k’uch’al jtunel jv
s jech k’usba albil ta kajal mantale.
k’oplal komon chapbil muk’ ta mantal k’op
venta li jtunel jvu’eletik ta olon snail abtel
tel, ta sba sk’ak’alil yu’al septiembre ja’
ilal Mejikoe, ja’ o lik ta sba sk’alil diciembre
el jvu’eletik ta ak’ol snail abtel ta yan st’u
olal, ja’ no’ox ta xja’lij chib ja’bil ta abtel, sve
an, ta o’lokil ta juju chib ja’bil.
ta tsobojel ta komon ja’ ta xich’ik t’ujel xch
Mejiko, ta yu’al mayo chtal sventa li li’e chk
yu’ual junio.
ch’ tunesel li lajcheb svo’vinik mantal sven
’el jchap lo’iletik ta ju sep lum; ali’ li buch
jabil jech k’usba chal li chanlajuneb svo’vin
�
����
m, ja’ to ti me
antal ta sjunul
a mantal k’op
silal Mejiko, ta
ek ta xkomik,
un snail jtunel
vu’el ta yosilal
p yu’un yosilal
xchi’uk jtunel
ti k’usba like,
ta 1916.
ujelale ta xich’
enta li bu snail
i’uk ti bankilal
kom chapal ta
ta ti k’usitik ta
’utik ta xich’ik
ik mantale.
�
�
Svakibal mantal. Li muk’
sventa xu’ xlik ta spasel ya
st’ujel, xchapel ti k’u yepal
tunel jvu’el ta yosilal Mejiko
noxtok, ta xich’ cholbel sme
xchi’uk ta yosilaltak, sventa
anil sventa st’ujel li j-abte
jk’opetik ta o’lol yosilal Meji
buch’u bankilal ta sk’elel m
ta xich’ k’anel ta skotol tsa
tsatsal mantal ta yosilal M
yosilal Mejiko, xchi’uk li bak
xchi’uk k’u smuk’ul yosilal,
xchi’ukik ti buch’utik la jyich
Mejiko.
Svu’kubal mantal: Ja’ no
jvu’eletik ta ak’ol snail abte
abteletik tey ta st’ujel j-a
xchapansbaik sventa xcha
abtele, ta xich’ alel ta tso
yak’obilik ta ilel.
Xvaxakibal mantal: Li ba
sk’oplal ti butik oy kechele,
Sbalunlajunebal mantal.muk’ ta mantal k’ope, ja’ oy
� �
ta tsobojel ta komone oy ta xich’ akbeel
abtel ta svo’lajunebal sk’ak’alil yu’al abril ta
la saik koltaele xchi’uk sjelubtasel buch’u
o, ta xcholbe smelolal ti k’utik sba kot ta p
elola li tsatsal mantal xchapanobil k’ope ta y
a li bankilal ta xchapanel k’op ta yosilal Mek
eletik ta bankilal ta sk’elel muliletik xchi
iko, xchi’uk ja’ no’ox ti muk’ ta tsobojel ta ko
mulil, bai’ jchap k’opetik ta yosilal Mejiko xch
atsal mantaletik ja’ ti bu ta stunes li jvu’el s
ejiko. Bankilal ta sk’elel mulil xchi’uk li jch
kilal ta st’unel mulil xchi’uk jchap k’opetik ta
xu’ sts’ak yabtelik ta sba sk’alil julio ta 191
h’ik t’ujel ta jvu’el stakel ta pasel tsatsal ma
o’ox li’e, li xchapel li buch’utik tujvanike sv
el ta xich’ alel ta tsobojel xchi’uk chinab tak
abteletik ta ju sep lum o ta o’lol yosil
apel k’uyepal ta skoltael li jtunel vu’eletik
obojel ti buch’utik komik ta abtele, li slok’
ankilal ta sk’elel lekilal ta yosilal Mejikoe,
tsakal ta tsatsal mantal bu ach’ to pasbile.
Li buch’u bai’ oy ta sba pas mantal li ta k
y ta sba li stakel ta pasel tsatsal mantal sve
�
����
yan k’u sjalil
1917, sventa
chkom ta sba
pasele; xchi’uk
yosilal Mejikoe
kijo ta st’un ta
’uk jchapanej
omon st’unel li
hi’uk ta yosilal;
stakel ta pasel
ap k’opetik ta
yosilal Mejiko
7, ta sjelsbaik
antal ta yosilal
venta li jtunel
k’in ta sba jk’el
al Mejiko, ta
ta o’lon snail
’obalik sventa
ja’ ta spasbe
komon chapbil
enta komon, ta
�
�
xkom sventa sk’anel li tsats
li st’ujelal sventa ich’el ta m
Slajunebal mantal. Li buc
ti buch’u ja’ o no’ox ta yos
tsa’ak’al xchi’uk stuk’ ta sk’o
komon chapbil muk’ ta man
to lok’eme, ja’ to me mu’yuk
Sbuluchibal mantal. Li m
sk’elbeik sk’oplal k’opetiK s
mantale, ta xich’ pukinel ta
Xlajchebal mantal. Li jch
sventa spojel jnaklometik,
buch’utik abtejemik sventa
x-elan chal li vukub xcha’v
elan chal li tsatsal mantalet
Yoxlajunebal mantal. Jec
jyiktaik li j-abteletike, ja’ to
k’op yu’un yosilal Mejiko, bu
Xchanlajunebal mantal. T
Svo’lajunebal mantal. Ta
tsatsal mantal ta komon s
ak’bele, xchi’uk sbaik o sm
� �
sal mantal ta t’ujobil j-abteletike, ja’ ti sk’an
muk’ li jujun jvu’eletik ta komone.
h’utik jechik k’ucha’al jtunel jvu’el pasbil ta
silal Mejikoe, te ocheb jech k’ucha’al li’e, ta
ob, o yakal ta spasel abtel bu ta xilbajin li jtu
ntal k’ope, ta xich’ chapanel ta tsatsal mant
k ilbajinbil xchi’uk li’e.
uk’ ta tsobojel ta komon xchi’uk li ta ju se
sventa osil xchi’uk j-abteletik, ja’ li’ oy slike
sjunul yosilal Mejiko.
h’iel jk’opojeletik ta yosilal Mejiko buch’u
li xch’amalike, xchi’uk me’on antsetike,
pas k’op ta yosilal Mejiko, ta xich’ik ich’el ta
inik mantale xchi’uk ich’el ta muk’ ta syales
tike.
ch ta xkom yich’el ta muk’ ti butik ilil ti bu o
ti ja’ jech xa sjalil lok’ ti komon chapbil m
utik tsakal, ta yuts’ yalal o buch’utik yan.
Ta xkom ta makel li snail xchapanel k’ope.
xich’ ich’el ta muk’ li buch’u kajal ta sba s
sventa spojbe li tsatsal mantal k’usi oy ta
mukel ta mulil pasbil ti k’usi mu stak’ li ta k
�
����
chapanel, li’e,
k’op, ilbajinbil
a spas k’op ta
unel jvu’el li ta
taletik bu ach’
ep lumetike ta
eb li’ ta tsatsal
utik abtejemik
xchi’uk yantik
a muk’ jech k’u
sel jech k’u x-
oy smelolal la
muk’ ta mantal
stakel ta pasel
a sba mi stak’
komon chapbil
�
�
muk’ ta mantale ta yu’al F
Mejiko.
Svaklajunebal lo’il. Li kom
jyich’ pasele, ta xlik tunes
skotol tsatsal mantaletik li t
to k’anbilike ja’ jech k’usb
tunesel li tsatsal mantaletik
k’ucha’al lajuneb xcha’vin
xcha’vinik, vaklajuneb xcha
ta slajeb sbuluchibal svakv
yosilal Mejiko.
Svuklajunebal mantal. Li c
ta xch’akalul sbuluchibal m
ta mantal k’op yu’un yosila
spasel ta tsatsal mantaletik
Svaxaklajunebal mantal. (
Sbalunlajunebal mantal. (
�
� �
Febrero ta 1913 xchi’uk ilbajinbil li jtunel jv
mon chapbil muk’ ta mantal k’ope ta sjab
sel ta sba sjabilal septiembre li ta jabile, t
ta komon chapbil muk’ ta mantal k’ope ti k
a chal li svakibal j-ech’el mantale, xchi’uk
k sventa ich’el ta muk’ ta jujun tal xchi’uk m
ik, lajcheb xcha’vinik, oxlajuneb xcha’vin
a’vinik, vaxaklajuneb xcha’vinik, vukub sva
vinik mantal li ta komon chapbil muk’ ta man
ch’ulnaetike xchi’uk k’usitik yantik, ja’ jech k
antal tey ta svukubal xcha’vinik li’ ta komon
al Mejiko ti ja’ jech ta xale’, ja’ yu’un slum
k.
(Tubemxa).
(Tubemxa).
�
����
vu’el ta yosilal
ilal k’alaluk la
ta xich’ k’anel
k’usitik mu’yuk
k ta xak’be ta
mantaletik jech
ik, vo’lajuneb
akvinik xchi’uk
nta k’op yu’un
k’usba chal tey
n chapbil muk’
mal Mejiko, ta
Recommended