View
3.756
Download
2
Category
Preview:
Citation preview
U N I V E R S I T E T I I P R I SH T I N Ë S
Fakulteti i Shkencave Teknike të Aplikuara
Ferizaj
Fatmir Çerkini
Ferizaj
2004
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
3
PËRMBAJTJA faqe
Hyrje. Njohuri të përgjithshme ........................................................................................................ 5
1.0. UJI ............................................................................................................................................ 5
1.1. Kuptimet themelore mbi ujin .................................................................................................... 5
Fortësia e ujit ............................................................................................................................ 7
1.2. Përpunimi i ujit ......................................................................................................................... 9
1.2.1. Distilimi i uji .......................................................................................................................... 9
1.2.2. Filtrimi i ujit ........................................................................................................................ 10
1.2.3. Deferizimi i ujit .................................................................................................................... 13
1.2.4. Deklorinimi i ujit dhe largimi i erës së keqe ....................................................................... 13
1.2.5. Zbutja e ujit ......................................................................................................................... 14
1.2.5.a. Zbutja e ujit me metodat termike ...................................................................................... 14
1.2.5.b. Zbutja e ujit me metodat kimike ....................................................................................... 14
a) Zbutja e ujit me gëlqere ............................................................................................................ 15
b) Zbutja e ujit me baza ................................................................................................................. 15
c) Zbutja e ujit me fosfate .............................................................................................................. 16
1.2.5.c. Zbutja e ujit me këmbyes jonik ......................................................................................... 17
Zbutësi i dyfishtë jonik i ujit .......................................................................................................... 19
1.2.6. Dekarbonizimi i ujit ............................................................................................................. 20
1.2.7. Denitratizimi i ujit ............................................................................................................... 20
1.2.8. Degazimi i ujit ..................................................................................................................... 21
1.2.8.a. Metodat fizike të degazimit të ujit .................................................................................... 21
1.2.8.b. Metodat kimike për degazimin e ujit ................................................................................ 22
1.2.9. Demineralizimi i ujit ............................................................................................................ 23
Metodat tjera për demineralizimin e plotë të ujit .......................................................................... 27
1.2.10. Dezinfektimi dhe dekontaminimi i ujit ............................................................................... 27
1.3. AVULLI I UJIT ...................................................................................................................... 29
2.0. AJRI ........................................................................................................................................ 31
2.1. Ngjeshja izotermike ................................................................................................................ 32
2.2. Ngjeshja adiabatike ................................................................................................................ 32
2.3. Ngjeshja politropike ............................................................................................................... 33
2.4. Prodhimi i ajrit të komprimuar .............................................................................................. 33
2.4.1. Përcaktimi i madhësisë (kapacitetit) të kompresorit ........................................................... 35
2.4.2. Montimi i kompresorit dhe rregullimi automatic ................................................................ 37
Rregullimi me ndërprerje i kompresorit ........................................................................................ 37
a) Rregullimi me ecje të zbrazët ............................................................................................... 37
b) Rregullimi i numrit të rrotullimeve ....................................................................................... 37
2.4.3. Rezervoarët e ajrit të komprimuar ...................................................................................... 37
2.5. VAKUMI ................................................................................................................................. 38
2.5.1. Paisjet për vakum ................................................................................................................ 38
3. KARBURANTET(LËNDËT DJEGËSE) ................................................................................... 39
3.1. KLASIFIKIMI DHE LLOJET E LËNDËVE DJEGËSE ......................................................... 39
3.2. KARAKTERISTIKAT E LËNDËVE DJEGËSE ...................................................................... 40
Sasia e nevojshme e ajrit ............................................................................................................... 40
Aftësia termike e lëndës djegëse .................................................................................................... 40
Temperatura e djegies ................................................................................................................... 40
Temperatura e ndezjes .......................................................................................................... 40
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
4
Temperatura e ngurtësimit ............................................................................................................ 41
4. KARBURANTET E NGURTA .................................................................................................... 41
4.1. Lëndët djegëse të ngurta natyrore .......................................................................................... 41
4.1.1. Qymyri,prejardhja dhe llojet e tij ........................................................................................ 43
4.1.2. Përpunimi fiziko-mekanik i qymyreve ................................................................................ 44
4.1.3. Teknologjia e përpunimit kimik të qymyreve ....................................................................... 45
Koksifikimi në temperatura të larta ..................................................................................... 45
Gjysmëkoksimi i qymyrit ............................................................................................................... 46
Destilimi i thatë i drurit ........................................................................................................ 47
Gazifikimi i qymyreve .................................................................................................................... 47
5. KARBURANTET E LËNGËTA .................................................................................................. 50
5.1. Nafta ....................................................................................................................................... 50
5.1.1. Prejardhja e naftës .............................................................................................................. 51
5.1.2. Trajtimi fillestar i naftës ...................................................................................................... 52
5.1.3. Destilimi i naftës .................................................................................................................. 53
a. Destilimi atmosferik ............................................................................................... 53
b. Destilimi në vakum ................................................................................................. 55
5.1.4. Produktet e naftës ................................................................................................................ 55
5.1.5. Proqesi i krekingimit të naftës ............................................................................................. 59
a. Krekingu termik ......................................................................................................................... 59
b. Krekingu katalitik ...................................................................................................................... 60
5.1.6. Polimerizimi ........................................................................................................................ 62
5.1.7. Hidrimi ................................................................................................................................ 62
5.1.8. Gazolinimi ........................................................................................................................... 62
5.1.9. Sintetizimi. .......................................................................................................................... 62
5.2. NUMRI OKTANIK ................................................................................................................. 62
5.3. NUMRI CETANIK .................................................................................................................. 64
5.4. BENZINA MOTORIKE .......................................................................................................... 64
5.5. VAJI GAZOR-DIZEL KARBURANTI ..................................................................................... 65
6. KARBURANTET E GAZTA ....................................................................................................... 66
6.1. Gazi ndriçues .......................................................................................................................... 66
6.2. Gazi tokësor ............................................................................................................................ 67
6.3. Gazi rafinerik ........................................................................................................................ 67
6.4. Gazi gjeneratorik .................................................................................................................... 67
6.5. Gazi ujor ................................................................................................................................. 67
6.6. Gazi nga qymyrguri ................................................................................................................ 68
6.7. Gazi nga nafta i fituar me krekingim ..................................................................................... 68
6.8. Hidrogjeni .............................................................................................................................. 69
6.9. Acetileni .................................................................................................................................. 70
6.10. Metani ................................................................................................................................... 71
7.0. MATERIALET LYRËSE(LUBRIFIKANTËT) ........................................................................ 73
7.1. Lubrifikimi .............................................................................................................................. 73
7.2. Vetitë e lubrifikantëve ............................................................................................................. 73
7.3. Ndarja dhe llojet e lubrifikantëve ........................................................................................... 74
a) Vajrat lubrifikues .................................................................................................................... 74
b) Lubrifikuesit konzistentë (yndyrnat) ...................................................................................... 75
c) Materialet tjera lubrifikuese ..................................................................................................... 77
7.4. Vetitë karakteristike të lubrifikantëve .................................................................................... 77
a. V iskoziteti i vajrave ............................................................................................................ 77
b. Numri i penetracionit të kallamazeve ........................................................................................ 79
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
5
M A T E R I A L E T E R E P A R T I T
Hyrje. Njohuri të përgjithshme
Me materiale të repartit në teknikë nënkuptohen materialet ndihmëse që përdoren
në praktikën teknike, në industri dhe në jetën e përditshme.
Këtu hyjnë të gjitha materialet me prejardhje minerale(inorganike) dhe organike
(bimore, shtazore dhe kimiko-sintetike) dhe materialet e përfituara me përpunimin e
kombinuar të tyre.
Këto materiale mund të ndahen në natyrore, që përfitohen drejtpërdrejtë nga
natyra dhe artificiale (ose sintetike ), të cilat përfitohen me anë të sintezës kimike nga
materialet natyrore me prejardhje minerale dhe organike.
Duhet theksuar se as materialet natyrore në praktikën teknike nuk përdoren të
papërpunuara,por më parë u nënshtrohen formave të ndryshme të përpunimit mekanik,
kimik, termik, kimiko-termik, elektrolitik, etj. Disa materie organike, siç janë p.sh.
thëngjilli dhe nafta, janë materie minerale megjithëse përbërjen dhe prejardhjen e kanë
organike.
Grup të posaçëm të materialeve të lartë shënuara përbëjnë: karburantët,
lubrifikuesit dhe uji të cilët shërbejnë si material energjetik dhe i konsumit.
1.0. UJI
1.1. Kuptimet themelore mbi ujin
Qarkullimin e ujit në natyrë e quajmë cikël hidrologjik. Me avullim nga sipërfaqet
e mëdha të ujit (oqeaneve, deteve, liqenjve, lumenjve e të ngj.), tokës dhe bimëve, uji
kalon në shtresat e sipërme të atmosferës ku kondensohet në formë të mjegullave, ashtu
që kthehet përsëri në tokë si të reshura atmosferike (shiu, bora).
Gjatë kalimit nëpër atmosferë uji tretë gazra të ndryshme që gjenden në ajër si që
është oksigjeni dhe dyoksidi i karbonit, si dhe disa gazra mjaft të dëmshëm si që janë
oksidet e sulfurit dhe azotit, por mbledhë edhe papastërti të ndryshme si që janë grimcat
e tymit, pluhurit, baktereve e të ngj. Në vazhdim në rrugën e tij nëpër shtresat e
ndryshme të tokës deri te ndonjë shtresë e fortë e cila nuk e lëshon ujin, uji tretë kripëra
të ndryshme si kripërat e natriumit, kalciumit, magneziumit, hekurit dhe manganit, si
dhe disa materie organike, ashtu që në natyrë nuk gjëndet asnjë herë i pastër.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
6
Fig.1- Qarkullimi i ujit në natyrë
Uji është bashkëdyzim kimik i hidrogjenit dhe oksigjenit(H2O). Është lëng pa
ngjyrë, në +4°C e ka dendësinë më të madhe (në shkencë kjo është përvetësuar si njësi).
Uji karakterizohet me kapacitet termik më të madh (nxehtësi specifike më të madhe nga
të gjitha materialet në natyrë: në +15ºC nxehtësia specifike e ujit është 1
kcal/kg=4185,8511 kJ/kg), e me avullimin e tij avulli i formuar i tej ngrohur e ka edhe
më të madhe nxehtësinë specifike(varësisht nga shtypja dhe temperatura e avullit të ujit
të tejngrohur). Uji në shtypje normale (760 mm Hg=1 atm=10,133 kN/cm2) ngrihet në
0°C, ndërsa vlon në 100°C. Nxehtësia e avullimit të ujit (e domosdoshme që 1kg ujë me
temperaturë fillestare 0°C e me shtypje 760 mm Hg të avullojë tërësisht: të shndërrohet
në të ashtuquajtur avull i thatë) është 539 kcal/kg.
Uji është tretës i mrekullueshëm për shumë acide dhe baza. Kripërat dhe
bashkëdyzimet organike, p.sh. sheqeri, acetoni, yndyrërat dhe hidrokarburet treten dobët
në ujë. Prej gazeve, në ujë treten dobët hidrogjeni, azoti, oksigjeni dhe deri diku
dyoksidi i karbonit, amoniaku, gazi klorhidrik dhe squfuror. Uji formon hidrate p.sh. me
kripëra. Shumë herë luan rolin e katalizatorit. Tretjet në ujë të shumë acideve, bazave
dhe kripërave e përcjellin rrymën elektrike, sepse në to gjenden jonet në të cilat
shkatërrohet materia e tretur në ujë.
Uji i rëndë është ujë i cili përmban përbërës të ujit me dendësi më të madhe, me
peshë molekulare 20, në përbërjen e të cilit nuk bënë pjesë hidrogjeni i zakonshëm (H2),
por izotopi i tij –hidrogjeni i rëndë ose deuteriumi (D2), me peshë atomike 2. Uji i
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
7
rëndë përfitohet me distilimin paralel të ujit, gjatë elektrolizës së tij. Temperatura e
vlimit të ujit të rëndë është 101,42°C, e ngrinë në + 3,8°C. E ka dendësinë më të madhe
jo në +4°C, por në 11,6°C. Në 5 litra ujë të zakonshëm gjenden rreth 3 mililitra ujë i
rëndë. Tani për tani uji i rëndë përdoret si ngadalësues në reaksionet nukleare në
reaktorë atomik dhe si eksploziv në bomba hidrogjenike, e parashikohet që brenda një
kohe të shfrytëzohet si karburant në pajisjet termonukleare për përfitimin e energjisë.
Uji ka rëndësi jashtëzakonisht të madhe në jetën ekonomike e komunale. Me një
fjalë, ai është shkak dhe burim i jetës. Sasi të mëdha të ujit shpenzohen në industri,
ekonomi dhe nevoja shtëpiake. Sasi mjaft e madhe e ujit shpenzohet gjatë veprimeve të
ndryshme industriale, p.sh. për prodhimin e avullit të ujit, për ftohje, për tretje, për larje
dhe operacione tjera. Gjatë fabrikimit të shumë prodhimeve, p.sh. gjatë përpunimit të
metaleve dhe shumë punimeve tjera, sasia e ujit të shpenzuar për nga pesha shumë herë
e tejkalon peshën e prodhimeve finale të fituara. Një sasi e madhe e ujit shndërrohet në
ujë të papastër me ndyrësira të ndryshme joorganike. Për shkak të kërkesave për sasi të
mëdha të ujit, si dhe për shkaqe tjera, fabrikat kimike zakonisht ngriten afër burimeve të
ujit ose kalimeve tjera të ujit. Për shkak të zhvillimit të hovshëm të industrisë,
urbanizmit dhe kërkesave për largimin e fabrikave nga vendbanimet, gjetja e burimeve
të reja të ujit gjatë kohës është duke u bërë problem serioz, si për zhvillimin e industrisë
së re, ashtu edhe për zgjerimin e asaj ekzistuese. Njëkohësisht sasi gjithnjë e më të
mëdha të ujërave të papastër e ndotin tokën dhe shkatërrojnë florën e faunën në
lumenjë e liqene.
Problemi për furnizim të industrisë me ujë në kohën e sotme po bëhet gjithnjë e
më serioz edhe për arsye se industria bënë kërkesa për sasi edhe më të mëdha të ujit sa
më të pastër. Meqenëse ujërat natyrore nga lumenjtë dhe burimet nuk i plotësojnë çdo
herë kërkesat, uji para shfrytëzimit në industri në shumicën e rasteve përgatitet dhe
përpunohet me anë të pastrimit
Fortësia e ujit
Dukja e jashtme e ujit, gjegjësisht ngjyra, era, shija si dhe gjendja bakteriologjike
në rregull, mundësojnë shfrytëzimin e ujit për pije. Ndërsa mundësia e përdorimit të ujit
në industri varet në rend të parë nga fortësia e ujit.
Fortësia e ujit paraqet përmbajtjen e magneziumit dhe kripërave të
kalciumit në ujë. Fortësia e tërë është masë për përbërjen e tërësishme të të gjitha
kripërave alkalike dhe shprehet në gradë gjermane, franceze, angleze, amerikane.
Fortësia e ujit shprehet me shkallë të fortësisë. Kështu p.sh. një shkallë gjermane
të fortësisë e ka uji, një litër i të cilit përmban 10 mg kalcium-oksid (gëlqere e pashuar,
CaO) dhe shënohet me 1°d.
Ndërsa një shkallë franceze të fortësisë e ka uji, një litër i të cilit përmban 10 mg
kalcium- karbonat (CaCO3), pastaj një shkallë angleze të fortësisë e ka uji, 0,7 litër i të
cilit përmban 10 mg kalcium-karbonat (CaCO3). Dhe në fund një shkallë amerikane të
fortësisë e ka uji, 1 litër i të cilit përmban 17 mg kalcium-karbonat. Prandaj raporti në
mes këtyre shkallëve të fortësisë do të jetë:
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
8
1 shkallë franceze e fortësisë është e njëjtë me 0,56°d,
1 shkallë angleze e fortësisë 0,80°d,
1 shkallë amerikane e fortësisë 0,96°d
gjegjësisht 1°d (gjermane)=1,79° franceze =1,25° angleze =1,05° amerikane.
Kryesisht, fortësia e ujit mund të jetë: e përkohshme (karbonate), e cila shënohet
me K° d, dhe e përhershme (jo karbonate), e cila shënohet me N° d.
Kështu që fortësia e tërë mund të tregohet si:
H° d = K° d + N° d
Nëse uji përmban:
0° - 4° d, quhet shumë i butë,
4° - 8° d, quhet i butë,
8° - 16° d, quhet mesatarisht i fortë ,
16° - 30° d, quhet i fortë ,
mbi 30° d, quhet shumë i fortë,
Në shumë procese teknologjike fortësia e ujit bënë pengesa, p.sh:
Te pajisjet termoenergjetike fortësia karbonate shkakton shtresimin e gurit
në muret e rezervuarëve, gypave dhe kazanëve, kështu që shkakton
probleme të mëdha në punën e tyre.
Sapunët dhe detergjentet p.sh. reagojnë me kripëra të cilat e përbëjnë
fortësinë e ujit dhe i shtresojnë ato duke formuar sapunë të patretshme dhe
vetëm kur të arrijnë me i tretë ato mund të fillojnë funksionin e tyre të
pastrimit. Për këtë shkak te pastrimi në ujë të fortë harxhohen pa nevojë
sasi të mëdha të sapunëve dhe detergjenteve.
Te prodhimi i lëngjeve të pemëve, kripërat e fortësisë së ujit mund të
reagojnë me thartirat e pemëve dhe kështu të prishin shijen dhe erën.
Këta janë vetëm disa shembuj të zakonshëm të cilët na tregojnë për nevojën e
përpunimit të ujit për përdorime të veçanta.
Për të përgatitur ujë të pastër, uji natyror i nënshtrohet distilimit ose metodave
tjera të mënjanimit të kripërave të tretura ose bashkëdyzimeve organike të tretura nga uji
natyror. Kjo d.t.th. zvogëlimi i fortësisë së ujit, para përdorimit të tij te kazanët e avullit
apo te aparatet tjera dhe për agregate të pajisjeve industriale sidomos për industrinë
kimike, të tekstilit, ushqimore dhe pastrimi i ujit të ujësjellësit për furnizimin e
vendbanimeve.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
9
1.2. Përpunimi i ujit
Metodat më të shpeshta që shfrytëzohen për përpunimin e ujit për pije ose për
nevoja të proceseve të caktuara teknologjike janë:
Distilimi i ujit
Filtrimi i ujit
Deferizimi i ujit
Deklorinimi dhe largimi i erës dhe shijes së keqe
Zbutja e ujit
Dekarbonizimi i ujit
Denitratizimi i ujit
Degazimi i ujit
Demineralizimi i ujit
Dezinfektimi dhe dekontaminimi i ujit
Sterilizimi UV i ujit
1.2.1. Destilimi i ujit
Pastrimi i ujërave mund të kryhet edhe me anë të distilimit të tyre d.m.th. me anë
të avullimit të ujërave dhe kondenzimit të pastajmë. Kështu pra distilimi i ujit përbëhet
nga nxehja e ujit deri në vlim, kur uji avullohet në pajisje speciale për këtë punë që
pastaj ti nënshtrohet ftohjes dhe kondenzimit. Me distilim fitohet ujë plotësisht i pastër,
pa kripëra të gurit të kazanit, d.t.th. uji lirohet nga të gjitha kripërat dhe përbërësit.
Fig.2- Skema e aparaturës për destilimin e ujit
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
10
Kjo metodë mundëson përdorimin edhe të ujit të detit për furnizim të kazanëve të
anijeve, si dhe kazanëve tjerë të instaluar në brigje të detit. Përdorimi i kësaj metode
vjen në shprehje shumë herë kur nevojitet të plotësohet humbja e ujit për shkak të
mbyllësve jo hermetik të turbinave, lidhjeve në gypa etj. Në sistemin e nxehjes (kazani-
turbina-kondenzatori-kazani). Megjithatë, metoda e distilimit zgjatë shumë kohë dhe
është mjaft më e shtrenjtë se metodat kimike të pastrimit të ujit, gjegjësisht mënyrave të
zbutjes.
1.2.2. Filtrimi i ujit
Filtrimi i ujit është operacion themelor qëllimi i të cilit është që nga uji të
largohen të gjitha grimcat mekanike që gjinden në te.
Pastrimi i ujit nga materiet në formë të tretësirave koloidale, përkatësisht kullimi i
plotë i ujit bëhet nëpërmjet koagulimit. Për këtë qëllim tretet në ujë sulfati kristalor i
aluminit (Al2(SO4)3 . 18H2O) e më rrallë edhe sulfati i hekurit (FeSO4 . 7H2O), të cilët
duke vepruar me bikarbonatet e kalciumit dhe magneziumit sipas reaksionit:
Al2(SO4)3+3(Ca,Mg)(HCO3)2=3(Ca,Mg)SO4+2Al(OH)3+6CO2
formojnë tretësirën koloidale të hidroksidit të aluminit, grimcat e të cilit, pasi që janë të
ngarkuara me elektricitet pozitiv, bëjnë neutralizimin e grimcave koloidale negative të
tretura në ujë dhe shkaktojnë fundërrimin e tyre.
Largimi i grimcave koloidale të tretura në ujë bëhet zakonisht krahas me kullimin
dhe me filtrimin e grimcave të suspenduara. Pastrimi i ujit nga materiet e suspenduara
dhe koloidale mund të jetë:
a) i plotë, dhe
b) i pjesshëm.
Pastrimi i plotë i materieve të suspenduara dhe koloidale nënkupton largimin e
tyre deri në përmbajtjen 2 mg/l, ndërsa pastrimi i pjesshëm ose i trashë-deri në
përmbajtjen 50-100 mg/l.
Pastrimi i plotë i ujit nga materiet e suspenduara dhe koloidale është operacion i
zakonshëm i përgatitjes së ujit për pije dhe për shumë qëllime industriale.
Mënyra e filtrimit zgjidhet varësisht nga lloji dhe madhësia e grimcave. Kryesisht
përdoren shtëpiza të ndryshme filtrash me filtrues adekuat të porozitetit të ndryshëm.
Filtrat për filtrim të shpejtë mund të jenë të hapur apo të mbyllur. Filtri i hapur,
më i thjeshtë (fig. 3) është një rezervuar me prerje në formë të katërkëndëshit, në fundin
e të cilit janë të vendosur gypat e drenazhit, të lidhur me gypin për largimin e ujit të
filtruar. Në pjesën e poshtme të filtrit vendoset shtresa e zhavorrit dhe mbi të shtresa
filtruese, zakonisht rëra e kuarcit. Trashësia e shtresës filtruese është zakonisht 0,7 deri
në 0,9 m.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
11
Fig. 3- Filtri i shpejtë i hapur
1-Hyrja e ujit për filtrim, 2-Xhepi për shpërndarjen e ujit, 3-Kanalet, 4-Shtresa fibruese, 5-Shtresa e
zhavorrit, 6-Gypat e drenazhit
Uji që do të filtrohet futet në filtër nëpërmjet xhepit(2) dhe pastaj me ndihmën e
ulluqeve shpërndahet në mënyrë të barabartë mbi sipërfaqen e shtresës filtruese. Aftësia
e filtrit për filtrim zvogëlohet me fundërrimin e ndyrësirave mbi sipërfaqen e grimcave
filtruese, kështu që pas një kohe të caktuar të funksionimit të tij duhet të bëhet pastrimi.
Operacioni i pastrimit të filtrit bëhet duke lëshuar ujin nëpër filtër në drejtim të
kundërt të filtrimit dhe me shpejtësi të përshtatshme të rrymimit.
Në stacionet për pastrimin e ujit përdoren zakonisht skemat e vazhdueshme.
Lëvizja e ujit në këto skema mund të bëhet në bazë të rënies së lirë ose mund të jetë e
detyrueshme.
Fig. 4-Skema teknologjike e stabilimentit për pastrimin e ujit nga grimcat e suspenduara dhe
koloidale:1-Hyrja e ujit, 2-Përzierësi, 3-Dhoma e koagulimit, 4-Fundërruesi, 5-Filtri, 6-Rezervuari i
ujit të pastruar, 7-Ena për përgatitjen e reagjentëve
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
12
Në fig. 4 është paraqitë skema teknologjike e një stabilimenti për pastrimin e ujit
me veprim të vazhdueshëm dhe me lëvizje të lirë të ujit. Uji që do të pastrohet, me anë
të pompës futet në përzierësin, ku vendos kontakt me reagjentët që vijnë nga ena për
përgatitjen e tyre. Proceset fiziko-kimike të koagulimit të tretësirave koloidale dhe
aglomerimi i grimcave, bëhen në dhomën e koagulimit, prej nga uji dërgohet në filtrin e
rërës, në të cilin bëhet veçimi i grimcave që nuk janë fundërruar në agregatin e
mëparshëm. Shpejtësia e filtrimit në një stabiliment të tillë është 5- 10 m3/h.
Ndërsa përdoren edhe filtrues të ndryshëm gjysmë automatik dhe automatik, të
cilët pastrohen gjatë punës, ashtu që nuk ka ndërprerje gjatë punës. Te ujërat e ndyta
shumë, mund të përdoren filtrat klasik të rërës me mbushje silikate shumështresëshe të
granulitetit të ndryshëm.
Largimi kryhet me filtrim nëpër rërë të kuarcit me madhësi të kokrrizave prej 0,8
deri 3,0 mm. Uji i pastruar kalon nëpër gypin kryesor dhe nëpërmjet kokës shpërndarëse
del nga kolona.
Sistemet të cilat mekanikisht e pastrojnë ujin, njëkohësisht bëjnë edhe deferizimin
e ujit (zvogëlimin e nivelit të hekurit në ujë) dhe s’klorinimin (largimin e klorit nga uji i
ujësjellësit). Principi i punës së tyre mund të jetë automatike dhe manuale dhe është e
njëjtë për këto tri veprime, ndryshon vetëm lloji i mbushjes në kolonat filtruese, (fig. 5).
Fig. 5-Skema e një sistemi për filtrim mekanik, deferizim dhe sklorinim të ujit
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
13
1.2.3. Deferizimi i ujit
Në shumë raste te uji me përbërje më të madhe të hekurit paraqitet nevoja që
përbërja e tillë të zvogëlohet në minimum. Te uji për pije përbërja e rritur e hekurit i jep
ujit erë shumë të pa këndshme, e gjithashtu në te formohet dhe shtresohet fero-
hidroksidi, i cili nëpër gypa mund të formon edhe probleme mikrobiologjike. Gjithashtu
edhe në shumë procese prodhuese, sidomos në industrinë e tekstilit, të letrës dhe
ushqimore, përbërja e hekurit duhet të zvogëlohet në minimum.
Deferizatorët janë pajisje që përbëhen nga kolonat e mbushura me masë speciale
katalitike-filtruese MnO2, e cila me anë të katalizës e shndërron hekurin nga forma
tretëse në formë të patretshme dhe e mbanë në vehte. Hekuri i shtresuar kështu kohë pas
kohe zbrazet nga pajisja me larje me rrymim nga ana e kundërt, gjë që ka efikasitet të
lartë dhe shpenzime të ulëta eksploatuese.
Gjatë punës filtri nuk shfrytëzon kemikalie ndihmëse. Materiali katalitik MnO2 ka
qëndrueshmëri të madhe kohore dhe mund të dezinfektohet me klor aktiv të
koncentrimit deri në 2%.
1.2.4. Deklorinimi i ujit dhe largimi i shijes dhe erës së keqe
Për të mirëmbajt gjendjen mikrobiologjike në rregull të ujit për pije, uji para
distribuimit në rrjetin e ujit të qytetit duhet patjetër të klorinohet dhe atë me një sasi pak
më të madhe të klorit, në mënyrë që ti mbahet steriliteti shtesë. Pikërisht kjo tepricë e
klorit, mundet me ndikua shumë keq në vetitë e ujit për pije (erë dhe shije), ndërsa në
kontakt me substancat organike mund të formojë kompozime mjaft të rrezikshme për
njeriun (disa nga to janë edhe kancerogjene). Për sklorinim të ujit sot kryesisht përdoren
filtrat me karbon aktiv.
Ky sistem më së shpeshti përdoret për sklorinim dhe dezodorim të ujit për pije, si
dhe në teknologjitë ushqimore të cilat përdorin ujin nga rrjeti.
Largimi i shijes dhe erës së pakëndshme të ujit të pijshëm dhe ujit për nevoja të
sintezës, në shumë raste është proces i domosdoshëm gjatë përgatitjes së tij për
përdorim. Ky proces quhet dezodorim që nënkupton përmirësimin e kualitetit të ujit,
gjegjës. mënjanimin nga uji i substancave të cilat mund ti japin shije të keqe, erë, e në
disa raste edhe ngjyrë.
Metoda më efikase dhe më e përhapur për largimin e shijes së ujit është metoda e
përpunimit të tij me karbon aktiv në aparatin për filtrim, në të cilin vendoset në mes të
shtresës së rërës së kuarcit dhe zhavorrit shtresa e karbonit aktiv. D.m.th. edhe këtu si
edhe te deklorinimi dhe filtrimi shfrytëzohen filtrat me karbon aktiv (fig. 5). Karboni
aktiv si absorbues i fortë që është, i absorbon këto materie. Pas konsumimit të aftësisë
absorbuese të karbonit ai zëvendësohet me të ri. Të metat kryesore të kësaj metode të
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
14
dezodorimit të ujit janë nevoja për shpëlarjen e shpeshtë të filtrit, dezaktivizimi i shpejtë
i tij dhe korrozioni i pjesëve metalike të aparaturës.
1.2.5. Zbutja e ujit
Uji që përdoret për furnizimin e kazanëve të avullit duhet patjetër të zbutet.
Shtresa e gurit në muret e kazanëve të avullit është e dëmshme për kazan, sepse pengon
përcjelljen e nxehtësisë në ujë të kazanit, për çka gjatë harxhimeve të njëjta të lëndës
djegëse kazani prodhon dukshëm sasi më të vogël të avullit. Pastaj mjaft e pengon ujin
të ftohë muret e kazanit, të cilat nga jashtë nxehen nga gazrat e nxehtë, prej nga
llamarinat nxehen së tepërmi. Kjo nxehje e madhe e llamarinave të kazanit shkakton
ndryshimin e dukshëm të vetive mekanike të metalit, zvogëlon afatin e qëndrueshmërisë
së materialit, gjegjësisht ndërrimin e shpeshtë të pjesëve të kazanit.
Gjithashtu, guri i kazanit e ka edhe një veti shumë të dëmshme që gjatë punës së
kazanit, për shkak të koeficientëve të ndryshëm të zgjerimit, shumë herë pëlcet. Në këtë
rast uji që është në kazan vjen në kontakt me llamarinat e nxehta së tepërmi, ftohë
përnjëherë dhe në to shkakton dëmtime të ndryshme, në disa raste edhe eksplodimin e
kazanit.
Zbutja e ujit ose procesi teknologjik i largimit të plotë të kripërave të tretura në
ujë është një nga proceset më delikate në teknologjinë e ujit, proces i cili ndikon në
mënyrë vendimtare në cilësitë e ujit dhe në përdorimin e tij. Për zbutjen e ujit përdoren:
a) metodat termike
b) metodat kimike dhe
c) metodat e këmbimit jonik.
1. 2. 5. a. Zbutja e ujit me metodat termike
Kjo metodë bazohet në zbërthimin e bikarbonateve të kalciumit dhe të
magneziumit nën ndikimin e nxehtësisë sipas reaksioneve të shënuara më sipër (1) dhe
(2) me ç’rast bëhet fundërrimi i tyre në formë të karbonateve.
Metoda termike e zbutjes së ujit është e përshtatshme për ujërat që kanë fortësi të
përkohshme të lartë dhe fortësi të përhershme të ulët, që janë raste të rralla. Kjo metodë
është metodë e shtrenjtë dhe e ngadalshme, kështu që përdoret rrallë.
1. 2. 5. b. Zbutja e ujit me metodat kimike
Metodat kimike për zbutjen e ujit janë më të përhapura në praktikën industriale.
Varësisht nga reagjentët që përdoren, metoda kimike e zbutjes së ujit zbatohet në tri
variante:
a) zbutja e ujit me gëlqere,
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
15
b) zbutja e ujit me baza dhe
c) zbutja e ujit me fosfate.
a) Zbutja e ujit me gëlqere
Zbutja e ujit me metodën kimike, duke përdorur si reagjent gëlqeren është një nga
metodat më të përhapura dhe më të lira të zbutjes. Si reagjent përdoret sherbeti i
gëlqeres- tretësira ujore e hidroksidit të kalciumit. Me përdorimin e gëlqeres si reagjent
për zbutje arrihet fundërrimi i plotë i tërë sasisë së magnezit dhe fundërrimi i kalciumit
që gjendet në formë të bikarbonatit, sipas reaksioneve:
Ca (HCO3)2 + Ca (OH)2 = 2CaCO3 + 2H2O
Mg (HCO3)2 + Ca (OH)2 = Mg (OH)2 + 2CaCo3 + 2H2O
Me gëlqeren si reagjent fundërrohet njëkohësisht edhe hekuri, i cili ndihmon edhe
koagulimin e tretësirave koloidale.
b) Zbutja e ujit me baza
Kjo metodë si reagjent përdorë hidroksidin e natriumit. Ashtu si edhe hidroksidi i
kalciumit, hidroksidi i natriumit ndikon në veçimin e bikarbonatit të kalciumit dhe tërë
sasisë së magneziumit. Kalciumi fundërrohet si karbonat, ndërsa magneziumi si
hidroksid. Si produkt i reaksionit në tretësirë paraqitet karbonati i natriumit. Veprimi i
hidroksidit të natriumit bëhet sipas reaksioneve:
Ca(HCO3)2 + 2NaOH = CaCO3 + Na2CO3 + 2H2O
Mg(HCO3)2 + 4NaOH = Mg(OH)2 + 2Na2CO3 + 2H2O
MgCl2 + 2NaOH = Mg(OH)2 + 2NaCl
Teprica e hidroksideve të kalciumit dhe të natriumit që mbetet pas zbutjes
neutralizohet, duke fryrë nëpër masën e ujit dyoksidin e karbonit, me ç’rast formohen
karbonati i kalciumit si komponent i patretshëm ose si karbonat i natriumit.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
16
c) Zbutja e ujit me fosfate
Është metoda më e përsosur e zbutjes së ujit me përdorimin e reagjentëve. Metoda
siguron largimin e fortësisë së përhershme dhe të përkohshme të ujit. Procesi bazohet në
reaksionet:
3Ca(HCO3)2 + 2Na3PO4 = Ca3(PO4)2 + 3Na2CO3 + 3CO2 + 3H2O
3CaCl2(MgCl2) + 2Na3PO4 = (Ca, Mg)3(PO4)2 + 3Na2SO4(6NaCl)
Reagjenti kryesor i metodës fosfatike të zbutjes së ujit është fosfati terciar i natriumit.
Metoda është shumë efikase, mirëpo përdorimi i saj është i kufizuar për shkak të çmimit
të lartë të reagjentëve.
Në shumë raste skemat parimore të metodave të zbutjes së ujit me përdorimin e
reagjentëve kimik u ngjajnë mjaft skemave teknologjike të pastrimit të ujit nga grimcat e
suspenduara dhe koloidale. Stabilimentet për zbutjen e ujit me metodat kimike përbëhen
prej aparateve për tretjen, përzierjen dhe dozimin e reagjentëve, përzierësve, dhomave të
fundërrimit dhe zmadhimit të grimcave, aparateve për fundërrim dhe filtrave. Duke
pasur parasysh faktin se kemi të bëjmë me një skemë teknologjike mjaft të komplikuar
dhe të përbërë prej një numri të madh aparatesh me përmasa të mëdha, janë krejt të
logjikshme përpjekjet për zvogëlimin e numrit dhe përmasave të aparateve. Si rezultat i
përpjekjeve të tilla lindi i ashtuquajturi ”reaktor turbulent” (fig. 6), i cili aparat
zëvendëson aparatet prej përzierësit e deri te fundërruesi.
Fig. 6 - Reaktori turbulent
1-trupi i reaktorit
2-ventili i sigurimit
3-hyrja e ujit
4-hyrja e reagjentit
5-dalja e ujit të zbutur
6-hyrja për ndërrimin e masës
7-gypi për largimin e fundërresës
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
17
Reaktori turbulent është një enë konike e mbushur deri diku me një sasi të
caktuar të shtresës filtruese, të përbërë prej grimcave të rërës së kuarcit, antracitit ose
mermerit me madhësi rreth 0,25 mm. Reagjentët dhe uji futen në reaktor me shpejtësi të
zmadhuar, duke mundësuar lëvizje turbulluese dhe përzierje më të mirë të reagjentëve
me ujin, me ç’rast fundërrinat shtresohen mbi sipërfaqen e grimcave, të cilat zmadhojnë
përmasat e tyre. Kur përmasat e grimcave arrijnë kufirin 1,5-2 mm ato fillojnë të
fundërrohen dhe ky është tregues se masa duhet të zëvendësohet me një masë të re.
1. 2. 5. c. Zbutja e ujit me këmbyes jonik
Kjo metodë mbështetet në vetinë e disa substancave të ngurta që të absorbojnë
jonet e tretura në ujë, duke lëshuar njëkohësisht në ujë jonet nga struktura e tyre.
Substancat e tilla quhen këmbyes jonik, sorbentë jono këmbyes, ose jono këmbyes. Këto
materie gjejnë sot përdorim të gjerë në praktikën industriale të pastrimit të ujit nga
kripërat e tretura, në radhë të parë për shkak të shpejtësisë dhe efikasitetit të veprimit.
Përveç për zbutje, jonet përdoren edhe për demineralizimin (shkripëzimin) e plotë të
ujit.
Gjatë procesit fiziko-kimik të këmbimit të joneve mund të bëhet këmbimi i
anioneve dhe kationeve. Jonet që kanë veti për këmbimin e kationeve quhen kationite,
ndërsa jonet që bëjnë këmbimin e anioneve- anionite. Kationitet me aftësi të lëshimit të
joneve të hidrogjenit quhen H-kationite, ndërsa anionitet me aftësi të lëshimit të joneve
hidrokside quhen OH-anionite.
Sipas origjinës dallojmë këmbyes jonik me origjinë minerale ose inorganike
dhe këmbyes jonik me origjinë organike. Këmbyesit jonik me origjinë minerale mund të
jenë komponime natyrore ose artificiale (sintetike). Këmbyesit jonik me origjinë
organike janë kryesisht komponime sintetike. Si sorbent jonik sintetik mund të përdoren
silikageli dhe oksidi i aluminit. Ndërsa grupit të joniteve inorganike sintetike i takon
edhe permutiti-si produkt me strukturë amorfe, i cili përfitohet nga veprimi në mes të
silikatit të natriumit dhe aluminatit të natriumit. Sorbent jon shkëmbyes sintetik të
njohur janë edhe fosfati i bariumit dhe hidroksidi i zirkoniumit.
Sot për zbutjen e ujit kryesisht përdoren filterët jon shkëmbyes, të cilët
përbëhen nga kolonat jon shkëmbyese të mbushura me sasi të konsiderueshme të masës
jon shkëmbyese e cila i absorbon jonet e kalciumit dhe të magneziumit, të cilat i
zëvendëson me jone të natriumit, me ç’rast fortësia e ujit mënjanohet.
Këta filtra jon shkëmbyes janë aparate cilindrike (fig. 7 ). Në pjesën e poshtme
të aparaturës është vendosur një pllakë metalike me vrima dhe mbi te shtresa e jonitit.
Nën këtë pllakë gjendet shtresa e zhavorrit dhe në të sistemi i gypave të drenazhit për
largimin e ujit të zbutur.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
18
Fig. 7 - Filtri jonik
1-masa e kationitit,
2-shtresa e rërës-zhavorrit
3, 4-hyrja e tretësirës së rigjenerimit
5-shpërndarësi i ujit
6-sistemi i drenazhit për daljen e ujit
të zbutur
Nëse në filtrin jonik gjendet masa e kationitit, me lëshimin e ujit nëpër të, bëhet
këmbimi i joneve të kalciumit dhe magnezit nga uji me jonet aktive të kationitit (jonet e
natriumit) sipas reaksioneve:
2[R1] Na + Ca2+
[R1]2Ca + 2 Na+
2[R1] Na + Mg2+
[R1]2Mg + 2 Na+
Në këtë mënyrë në tretësirë-në ujë, në vend të bikarbonateve, sulfateve,
klorureve dhe kripërave tjera të kalciumit dhe të magneziumit mbesin kripërat përkatëse
të natriumit, të cilat nuk shkaktojnë fortësi.
Procesi i këmbimit vazhdon deri sa të bëhet ngopja e masës së kationitit. Me
këtë rast futja e ujit në aparat ndërpritet dhe fillon procesi i rigjenerimit (i përtërirjes ) së
jonitit, duke lëshuar me rrymim nga ana e kundërt nëpër masën e jonitit tretësirën për
rigjenerim. Si tretësirë për rigjenerim zakonisht përdoret tretësira e klorurit ose
hidroksidit të natriumit (NaCl) me ç’rast jonet e kalciumit dhe magneziumit përsëri
zëvendësohen me jone të natriumit. Rigjenerimi bëhet sipas reaksioneve:
[R1]2 (Ca, Mg) + 2NaCl 2 [R1] Na + (Ca, Mg) Cl2
Me procesin e zbutjes, siç theksuam më sipër, bëhet këmbimi i joneve të
kalciumit dhe magneziumit me jonet e natriumit, të cilat nuk shkaktojnë fortësi.
Si veti negative e zbutjes së ujit është rritja e vetive korrozive të tij. Kështu që
në shumë raste uji i zbutur duhet të neutralizohet me acid fosforik apo sulfurik.
Në krahasim me metodat kimike të zbutjes së ujit, metodat jono këmbyese
janë më të përshtatshme dhe më elegante, por janë më të shtrenjta. Përdorimi i tyre është
më i levërdishëm për ujërat me fortësi të vogël.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
19
Zbutësit përdoren për përgatitjen e ujit për kazana të presionit të ulët, te
sistemet e ndryshme nxehëse dhe ftohëse, në spitale, hotele për larjen e rrobave, si dhe
te të gjitha rastet ku pengon fortësia e rritur e ujit.
Një filtër automatik për zbutjen e ujit është treguar në fig. 8.
Fig. 8 –Filtri automatik për zbutjen e ujit
KAV- koka automatike me valvola, ZK- zbutësi katjonik ,ER- ena për reagjent, M- manometri,
V-valvolat,
Prodhimin e ujit të zbutur e drejton koka automatike me valvola. Koka
automatike e kontrollon punën e zbutësit të ujit dhe mund të rregullojë fillimin e
rigjenerimit në kohë (p.sh. çdo të dytën ditë) ose në bazë të vëllimit të ujit të prodhuar të
zbutur (p.sh. pas 20 m3), por në të dy rastet rigjenerimi, i cili zgjatë rreth tre orë, duhet të
kryhet herët në mëngjes rreth orës 2 kur mendohet që nuk ka kërkesa për ujë të zbutur.
Rigjenerimi mund të startohet edhe me dorë në çfarëdo kohe.
Zbutësi i dyfishtë jonik i ujit dallohet nga zbutësi i mësipërm sepse është në
gjendje të prodhojë ujë të zbutur pa ndërpre (kontinuale). Në këtë version shfrytëzohen
dy kolona identike nga të cilat njëra është në punë deri sa tjetra bënë rigjenerimin dhe
është në pritje për punë.
Rrjedhja e ujit nëpër kolonën që është në punë matet dhe kur të arrihet sasia e
definuar që më parë e ujit të prodhuar të zbutur, koka automatike me valvola e lëshon në
punë kolonën tjetër. Masa e ngopur jonike në kolonën e parë rigjenerohet dhe është në
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
20
pritje deri sa të mbushet kolona e dytë, kur koka automatike me valvola përsëri e kthen
procesin në kolonën e parë.
Fig. 9- Pamja e një vije të trajtimit të ujit në stacion me kapacitet
1200 l/h me zbutës të dyfishtë të ujit (dy kolonat e kaltërta)
1.2.6. Dekarbonizimi i ujit
Dekarbonizimi është veprim me të cilin nga uji largohet fortësia karbonate.
Bëhet fjalë për pajisjen jon këmbyese të mbushur me masë speciale jon këmbyese, e cila
masë jonet e kalciumit dhe të magneziumit të fortësisë karbonate i zëvendëson me jonet
e hidrogjenit. Kështu në vend të kripërave me fortësi karbonate formohet sasia
ekuivalente e acidit karbonik, i cili nëse pengon, mund të ç’ajroset. Kripërat me fortësi
jo karbonate gjatë këtij procesi kalojnë pa ndryshime. Masa jon këmbyese pas
konsumimit të kapacitetit të vet rigjenerohet me lëshimin e tretjes së dobët të acidit
klorhidrik (HCl), pas të cilës përsëri është e gatshme për punë.
Dekarbonizimi i ujit është veçanërisht i nevojshëm gjatë prodhimit të pijeve
freskuese të gazuara, për shkak të problemeve që shkaktojnë kripërat e fortësisë
karbonate (gazimi i vështirësuar, zvogëlimi i thartirës për shkak të reaksioneve me
thartirë të pemëve, zvogëlimi i ëmbëlsisë për shkak të reaksioneve me sheqerna , etj. ).
1.2.7. Denitratizimi i ujit
Përmbajtja e nitratit mbi kufirin e lejuar, përveç ndikimeve mjaft të dëmshme
në shëndetin e njeriut, më së shpeshti është një shenjë e ndotjes së ujit me substanca
organike të cilat mund të jenë me prejardhje fekale.
Për mënjanimin e nitratit prodhohen pajisje me bazë të masave jon
shkëmbyese me jon-selektiv special me të cilat joni nitrat konvertohet në jon klorid të
padëmshëm. Pas ngopjes denitratizatori rigjenerohet me tretje të kripës së kuzhinës.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
21
1.2.8. Degazimi i ujit
Me degazim të ujit kuptojmë largimin e gazrave të tretura në ujë. Në ujërat
natyror janë të pranishme gazrat: ajri, dyoksidi i karbonit dhe në sasi më të vogël edhe
gaze tjera. Në ujërat industrial të rikthimit- ujërat qarkulluese, në sasi relativisht të
mëdha gjinden gazet si dyoksidi i karbonit, sulfuri i hidrogjenit, oksigjeni etj.
Gazrat në ujë ndikojnë në rritjen e vetive agresive të ujit ndaj materialeve
konstruktive. Dyoksidi i karbonit i tretur në ujë tregon veprim agresiv ndaj betonit,
ndërsa gazet e tjera si oksigjeni, sulfuri i hidrogjenit dhe dyoksidi i karbonit, tregojnë
veti agresive ndaj metaleve, sidomos hekurit dhe bakrit. Përmbajtja e gazeve të tretura
në ujë është sidomos e rrezikshme për ujin që përdoret për prodhimin e avullit.
1. 2. 8. a. Metodat fizike të degazimit të ujit
Këto metoda mbështeten në kontaktin e ujit me ajrin, që do të thotë se kemi të
bëjmë në të vërtetë me ajrosje të ujit. Kalimi i gazeve të tretura prej ujit në ajrin për
degazim është pasojë e presionit parcial të zvogëluar të ajrit në krahasim me presionin e
gazit që largohet. Degazimi i ujit me ajrosje bëhet me anë të stërpikjes së tij në formë të
shiut ose në formë të fontanës.
Fig. 10- Skema e degazimit të ujit me stërpikje në formë të fontanës
Pajisja më e përsosur për degazimin e ujit është kulla për ftohjen (freskimin) e
ujit (fig. 11). Kullat për freskim mund të kenë forma të ndryshme, si: cilindrike,
prizmatike, të kupës apo të piramidës së cunguar. Ato ndërtohen prej druri ose betoni
dhe brenda janë të mbushura me fletë në formë rrjetash, të cilat sigurojnë kontakt më të
mirë të ujit me ajrin për ftohje. Si material mbushës mund të përdoret koksi, druri, etj.
Uji hyn në krye të kullës dhe me ndihmën e aparateve të posaçme stërpiket në mënyrë të
barabartë mbi tërë sipërfaqen e kullës. Ajri për ftohje lëviz në drejtim të kundërt me
ventilim natyror ose të detyruar.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
22
Përveç efektit të degazimit arrihen edhe efekte të ftohjes për shkak të avullimit
të pjesshëm të ujit. Kullat për ftohje janë stabilimente që kanë përdorim të gjerë si për
degazim, ashtu edhe për freskim të ujit, sidomos të ujërave të rikthimit.
Fig. 11- Kulla për ftohje
1-Trupi i kullës, 2- Mbushja, 3-Hyrja e ajrit, 4- Dalja e ajrit, 5- Pompa, 6- Pajisja për ftohje ose
absorbim me ndihmë të ujit.
1. 2. 8. b. Metodat kimike për degazim të ujit
Metodat kimike për degazim të ujit janë më të shtrenjta dhe shpeshherë kanë
si pasojë ndotjen shtesë të ujit. Ky është edhe shkaku kryesor që këto metoda kanë
përdorim të kufizuar, megjithëse janë mjaft efikase. Bazohen në përdorimin e
reagjentëve me të cilët reagojnë me gazet e tretura në ujë.
Largimi i oksigjenit të tretur në ujë mund të bëhet, p.sh. duke bërë filtrimin e
ujit nëpër masën e ashklave(zdrukthave) të hekurit, me ç rast ndodhë reaksioni:
4 Fe + 3 O2 2 Fe2O3
Oksigjeni po ashtu mund të largohet duke bërë përpunimin e ujit me sulfit të natriumit,
sipas reaksionit:
2 Na2SO3 + O2 2 Na2SO4 , etj.
Si mjet për lidhjen e oksigjenit mund të përdoret edhe hidrazimi. Sulfuri i hidrogjenit
(H2S) largohet nga uji duke bërë oksidimin e tij me oksigjenin e ajrit ose me klor.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
23
1.2.9. De mineralizimi i ujit
De mineralizimi apo shkripëzimi i plotë i ujit bëhet për nevoja të ndryshme.
Shumë herë për nevoja medicinale, farmaceutike, laboratorike, kozmetike ose proceseve
tjera teknologjike, kërkohet në kuptimin kimik ujë absolutisht i pastër, i liruar nga të
gjitha kripërat e tretura. Kësi uji fitohet me anë të demineralizimit.
Demineralizatori është aparaturë e cila, varësisht nga kualiteti i ujit që
përpunon, përbëhet nga dy ose më shumë kolona jon shkëmbyese me mbushje të
ndryshme të lidhura në seri. Duke kalua nëpër këtë sistem uji lirohet nga të gjitha
kripërat e tretura. Masat jon shkëmbyese në këto kolona rigjenerohen me tretësirat e
acidit klorhidrik(HCl) dhe të hidroksidit të natriumit (NaOH).
Demineralizatorët shërbejnë për prodhimin e ujit të demineralizuar me
përcjellshmëri elektrike specifike nga 0 deri në 10 μS/cm(mikroSiemens/cm).
Prodhohen të formës manuale dhe automatike në dy versione të ndërtimit të aparaturës:
të thjeshtuar dhe të zgjeruar. Për demineralizimin e plotë të ujit përdoren:
a) metoda e këmbimit jonik,
b) metoda elektrokimike
c) metoda e ajrosjes dhe
d) metoda e distilimit.
Për shkripëzimin e plotë të ujit përdoret sistemi i aparaturës i ngjashëm me
sistemet për zbutjen e thjeshtë të ujit (fig. 12). Aparatet kryesore të këtij sistemi janë
filtrat kationik dhe anionik, degazuesi dhe filtri i përzier. Uji së pari futet në filtrin
kationik, në të cilin gjendet masa e H- kationitit e cila e bënë absorbimin e joneve të
kalciumit dhe magneziumit, kështu që pas kësaj mbeten në ujë vetëm anionet sulfate,
klorure, silikate dhe karbonate. Reaksioni i procesit mund të shprehet me ekuacionin
kimik:
2 [R] H + Ca2+
+ Mg2+
[R2] ( Ca, Mg ) + Cl -1
+ SO4 2 -
+ SiO3 2 -
+ CO3 2 -
Pas filtrit kationik, uji dërgohet në filtrin e parë anionik me masë të anionit të dobët
bazik që bën këmbimin e anioneve sulfate dhe klorure, sipas reaksionit:
3 [R’] OH + Cl - + SO4
2 - [R’2] SO4 + [R’] Cl + 3 OH
-
Uji që del nga filtri i parë anionik përmban tash vetëm anionet silikate dhe
karbonate. Anionet karbonate (dyoksidi i karbonit ) veçohet në degazuesin që gjendet
pas filtrit të parë anionik. Uji pas kësaj dërgohet në filtrin e dytë anionik me masë të
anionit të fortë bazik, me të cilin bëhet veçimi i anioneve silikate, sipas reaksionit :
2 [ R”] OH + SiO3 2 -
[R”]2 SiO3 + 2 OH -
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
24
Fig. 12-Skema teknologjike e sistemit të aparateve për demineralizimin e plotë të ujit
1-Hyrja e ujit natyral, 2-Filtri kationik, 3-Filtri i dobët anionik, 4-Degazuesi, 5- Filtri anionik i fortë,
6-Filtri i përzier, 7-Dalja e ujit të demineralizuar
Në skemë shihet se rigjenerimi i joniteve bëhet me përdorimin e tretësirave të
acidit klorhidrik dhe hidroksidit të natriumit.
Në fund të sistemit të aparateve gjendet edhe filtri i përzier që shërben si
korrektor i gabimeve dhe i lëshimeve në fazat e mëparshme të procesit të
demineralizimit.
Demineralizatori manual në version të thjeshtuar përbëhet nga:
dy kolona, të punuara me material polimeri, nga jashtë të forcuara me fije të
tekstilit të zhytura në epokside, të cilat përmbushin kriteret për përdorim në trajtimin
e ujit në industrinë kimike, farmaceutike dhe ushqimore. Kolonat janë rrezistente nga
ndikimi i presioneve të larta (deri në 10 bar), nga korrozioni dhe nga ndikimi i
acideve dhe bazave.
ujëmatësi
filtri mekanik në hyrje prej 25μm dhe në dalje prej 5μm
konduktometri procesor i atestuar
dy rezervuarë nga PP për përgatitjen e tretësirave për rigjenerim
sistemi i gypave dhe lidhjeve nga PVC i fortë
valvolat sferike dhe dy injektor vakumor.
Rigjenerimi i sistemit, që zgjatë rreth tri orë bëhet pas stër ngopjes së tij ( që
vërtetohet në treguesin e konduktometrit).
Në figurën 13, janë paraqitë skemat teknologjike të dy versioneve të
mundshme të Demineralizatorit (a-versioni i thjeshtuar dhe b-versioni i zgjeruar).
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
25
Fig. 13 a-Skema teknologjike e demineralizimit të ujit (versioni i thjeshtuar)
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
26
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
27
Metodat tjera për demineralizimin e plotë të ujit
Ndër to është metoda elektro kimike e shkripëzimit të ujit e cila mbështetet në
veçimin e anioneve dhe kationeve të tretura në ujë nëpërmjet fundërrimit të tyre mbi
sipërfaqet e katodave dhe të anodave, të vendosura në banja të posaçme të elektrolizës.
Kjo metodë është mjaft efikase por edhe e shtrenjtë, kështu që përdoret rrallë.
Produktet kryesore të saj janë oksigjeni, si produkt i anodës dhe hidrogjeni, si produkt i
katodës.
Mënyra më e përsosur për shkripëzimin e ujit është distilimi. Përdorimi i tij në
përmasa më të mëdha është i kufizuar me shpenzime të larta të energjisë termike.
1.2.10. Dezinfektimi dhe dekontaminimi i ujit
Me dezinfektim dhe dekontaminim kuptojmë mbytjen e baktereve të cilat
shkaktojnë sëmundje të ndryshme. Për dezinfektim dhe dekontaminim të ujit përdoren
metoda të ndryshme.
Metodat me reagjent përdoren më së tepërmi në praktikë, prej të cilave më të
rëndësishmet janë metoda e klorinimit dhe metoda e ozonimit.
Klorinimi i ujit, është metoda më e përhapur për dezinfektimin e ujit, përkatësisht
për mbytjen e baktereve të ndryshme.
Në fillim si reagjent përdorej kloruri i gëlqeres, kurse prej vitit 1910 përdoret edhe
përpunimi i ujit me klorin e gaztë. Përveç tyre, sot për klorinimin e ujit përdoren edhe
hipokritet dhe aminat e klorit.
Veprimi i klorit shpjegohet me faktin se ai bën oksidimin e substancës organike të
protoplazmës së baktereve, sidomos bacileve të tifos së zorrëve dhe dizenterisë, të
vibrioneve të kolerës etj. Përveç këtyre veprimeve, klori reagon edhe me një varg
komponimesh dhe përbërësish organik dhe inorganik të ujit, kështu që efektet e veprimit
të tij nuk qëndrojnë vetëm në dezinfektim, por edhe në çngjyrosje, largimin e erës dhe të
shijes dhe në lehtësimin e proceseve të koagulimit dhe të fundërrimit.
Në rastet kur uji përmban fenole, përdorimi i procesit të klorinimit për
dezinfektim dhe dekontaminim, ka si pasojë keqësimin e shijes dhe erës së ujit. Ky efekt
i padëshiruar mund të evitohet me përdorimin e dozave më të mëdha të klorit (10 mg/l).
Dozat më të mëdha të klorit ndikojnë edhe në shndërrimin e fortësisë karbonate në atë jo
karbonate, sipas këtij reaksioni:
Ca(HCO3)2 + 2HCl = CaCl2 + 2H2O + 2CO2
Aparati më i përdorur për klorinim me klor të gaztë është klorinatori vakumor
(fig. 14) i cili për nga konstruksioni dhe mënyra e funksionimit i përngjanë mjaft
pompës së ujit.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
28
Fig.14- Klorinatori vakumor
1-Hyrja e ujit, 2-Hyrja e klorit, 3-Dhoma e thithjes, 4-Difuzori, 5-Dhoma e përzierjes
Procesi i dezinfektimit dhe i dekontaminimit me ozon, megjithëse i zbuluar në
fillim të këtij shekulli, përdorim më të gjerë gjeti viteve të fundit. Sipas të dhënave nga
praktika, ozoni i zhduk bakteret deri në 15 herë më shpejtë se klori. Përveç kësaj
manipulimi me të është më i lehtë dhe më i parrezikshëm dhe nuk len asnjë pasojë në
shijen dhe në erën e ujit. Efektet e zhdukjes së baktereve me përdorimin e ozonit janë
mjaft të larta (98-99%). Epërsitë e përdorimit të ozonit qëndrojnë në faktin se ai
zëvendëson të tre proceset e përdorura gjerë më tani: largimin e ndyrësirave organike (të
gjalla dhe jo të gjalla), përpunimin e ujit me karbon aktiv dhe klorinimin.
Metodat pa reagjent të dezinfektimit dhe të dekontaminimit të ujit janë: rrezatimi
me rrezet ultra-vjollcë, përpunimi me valët e ultratingujve dhe përpunimi termik i ujit.
Këto metoda janë mjaft efikase, por përdorimi i tyre është i shtrenjtë.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
29
1.3. AVULLI I UJIT
Avulli i ujit është avull i cili formohet nga avullimi i ujit dhe paraqet ujin në
gjendje agregate të gazët. Avulli i ujit bënë pjesë në të ashtuquajturat gaze reale, sepse
te ai prodhimi i shtypjes së tij (p) dhe vëllimit (V), pra prodhimi p∙V edhe në
temperaturë të njëjtë nuk mbetet konstant (i pandryshueshëm) si te gazet ideale të cilat i
nënshtrohen ekuacionit të Klapejronit (barazimit të gjendjes së gazit: p∙V=R∙T, ku R
është konstante e gazit, e T-temperatura absolute). Për këtë arsye, gjendja e avullit të ujit
karakterizohet edhe me shtypje e temperaturë, të cilat përcaktojnë sasinë e nxehtësisë së
domosdoshme për përfitimin e avullit gjatë ngrohjes së ujit deri në temperaturën e vlimit
(e cila varet nga shtypja dhe anasjelltas) dhe më tutje deri në avullimin e plotë, e pastaj
edhe deri në tej ngrohjen e avullit të ujit. Në shtypje atmosferike (760 mm Hg=1 atm)
avulli i ujit zë një vëllim afërsisht 1600 herë më të madh nga vëllimi i ujit prej të cilit
është prodhuar avulli. Avulli i cili fitohet në shtypje më të lartë, zë vëllim më të madh,
p.sh., në 100 ata (atmosfera absolute: 1 ata= 1 kp/cm2 = 9,81 kN/cm
2) vetëm 12,7 herë
më të madh se sa vëllimi i ujit nga i cili është formuar. Më në fund, në ndonjë shtypje të
caktuar avulli ka vëllim të njejtë sa edhe uji nga i cili është formuar. Kjo gjendje quhet
gjendje kritike dhe është karakteristike për çdo lloj materie. Për ujin dhe avullin e ujit
gjendja kritike formohet në shtypje pk=225,5 ata, në temperaturë tk=374,4 °C dhe në të
cilën çdo kilogram avull (respektivisht ujë) zë vëllimin specifik Vk =0,003 m3/kg=3
dm3/kg.
Siç dihet, uji kalon nga gjendja e lëngët agregate në gjendje të avullit apo të gazët
në dy forma: me avullim dhe me vlim.
Avullimi i ujit kryhet në çdo temperaturë. Sipas teorisë kinetike të fluideve,
molekulat e ujit vazhdimisht janë në lëvizje. Një pjesë e molekulave të ujit, gjatë
lëvizjes së tyre të pandërprerë dhe të parregullt, që posedojnë shpejtësi mjaft të madhe të
lëvizjes, arrijnë të zotërojnë forcat kohezione gjatë kalimit nëpër sipërfaqen e lirë të
lëngut dhe kalojnë në hapësirën mbi lëng. Te kjo mënyrë, kalimi i ujit nga gjendja e
lëngët në gjendje të avullit bëhet vetëm në sipërfaqe të lëngut. Molekulat e ujit në pika të
imëta iu nënshtrohen forcave të vogla kohezione gjatë kalimit nëpër sipërfaqe të lirë pasi
që domeni i tyre tërheqës përmban numër më të vogël të molekulave të lëngut se sa
molekulat e ujit te pikat më të mëdha ose te sipërfaqet e rrafshëta të ujit.
Për këtë arsye avullimi më i shpejtë do të bëhet te rasti i parë se sa te i dyti. Mbi lëng
molekulat e avullit të formuar gjenden në lëvizje të vazhdueshme të parregullt, gjatë së
cilës disa nga to, tërhiqen prapa në lëng. Me qëndrim më të gjatë të ujit në enë të hapur,
ai i tëri do të avullohet. Mirëpo, në enë të mbyllur gjatë avullimit të ujit në çdo moment
më shumë molekula të ujit kalojnë nga gjendja e lëngët në gjendje avulli, se sa që
kthehen nga avulli në lëng dhe ky avullim zgjatë gjithnjë deri sa të arrij i ashtuquajturi
drejtpeshim dinamik. Gjatë kësaj me shprehjen drejtpeshim dinamik nënkuptojmë rastin
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
30
kur numri i molekulave që e lëshojnë lëngun barazohet me numrin e molekulave të cilat
kthehen prapa në lëng në të njëjtën kohë. Në këtë rast hapësira mbi lëng në enë të
mbyllur është e ngopur me avull, sepse e njëjta nuk mundet në atë temperaturë me
pranua më shumë molekule të ujit në vehte.
Vlimi i ujit . Me nxehjen e ujit në enë të hapur rritet temperatura e tij dhe shtohet
avullimi. Pas një kohe të nxehjes fillojnë të lajmërohen fluskat e avullit në brendi të
lëngut ose në mure të enës. Fluskat e avullit, të cilat formohen me shpejtësi, tregojnë
paraqitjen e dukurisë e cila quhet vlim, ndërsa temperatura në të cilën kryhet vlimi quhet
temperatura e vlimit ose pika e vlimit.
Për ujin në shtypje normale kjo e ka vlerën 100˚C dhe mbetet e pandryshuar gjatë
tërë kohës së vlimit. Arsyeja pse nxehtësia e cila harxhohet për të ndërrua gjendjen
agregate të lëngut, nuk ndikon në treguesin e termometrit, quhet nxehtësi latente (e
mëshehur) e avullimit dhe shënohet me r[kcal/kp] dhe është funksion i shtypjes. Gjatë
presionit normal të jashtëm 1 [At] vlera e saj është 538,7 [kcal] ≈ 539 [kcal] për 1 [kp]
uji.
Nëse ena ku e nxejmë ujin deri në pikën e vlimit është e mbyllur, atëherë pika e
vlimit varet nga presioni në të cilin bëhet vlimi. P.sh. temperatura e vlimit ka vlerën:
për presion 1[at] = 1 [kp/cm2] = 735,6 [mmHg]......................tv = 99,1 ˚C
për presion 1[At] = 1,033[kp/cm2] = 760,0[mmHg]................tv = 100 ˚C
për presion 50 [at]....................................................................tv = 262,7 ˚C
për presion 100 [at] .................................................................tv = 309,5 ˚C
Gjatë nxehjes së ujit në një enë të mbyllur me presion të vazhdueshëm do të vërejmë se
temperatura vazhdimisht do të rritet. Në vendin ku bëhet nxehja e enës nga ndonjë burim
nxehtësie fillojnë të formohen fluskat e avullit, të cilat posa të formohen ngrihen lart kah
sipërfaqja e lëngut, mirëpo para se të arrijnë në sipërfaqe, ato zhduken nga se në rrugë e
sipër, gjatë takimit me shtresat e ftohta të ujit, ato kondenzohen. Kjo do të ndodhë
gjithnjë deri sa uji të mos arrijë temperaturën e vlimit, gjegjësisht kur fluskat e avullit të
ujit të fillojnë me shpejtësi të formohen në tërë vëllimin e lëngut dhe pa u kondenzua të
formojnë vëllim gjithnjë e më të madh, veçanërisht për rreth mureve të enës dhe në
vendet e nxehjes së enës. Fluskat e tilla të formuara të avullit të ujit ngrihen si më të
lehta kah sipërfaqja e lëngut, ku me shpejtësi pëlcasin dhe shkojnë në hapësirën mbi
lëng.
Avulli i ujit përdoret në industri, ekonomi, në ekonominë komunale dhe në
ndërtesa për ngrohje dhe për përfitimin e energjisë mekanike në pajisjet industriale dhe
reparte, ku shërben si trup punues (bartës i energjisë termike e cila në makinat me avull
ose në turbinat e avullit transformohet në energji mekanike ).
Për ngrohje më së shpeshti përdoret avulli i ujit i ngopur me presion 1,2 deri 15
ata. Për përfitimin e energjisë mekanike zakonisht përdoret avulli i ujit i tej ngrohur me
presion edhe deri në 170 ata dhe me temperaturë të tej ngrohjes deri 550 °C.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
31
Avulli i ujit shërben si trup punues në makinat me avull dhe turbinat me avull dhe
gjithnjë e më shumë po përdoret për prodhimin e energjisë elektrike në termoelektrana
me ndihmën e turbinave (afër 65 % e prodhimit botëror të rrymës elektrike). Gjithashtu
avulli i ujit, paraqet trupin e vetëm punues në termoenergjetikën atomike, etj.
2. AJRI
Hyrje
Ajri si përzierje e shumë gazrave ka fitua të drejtën në teknikë të jetë si gaz me
prioritet dhe të përdoret më së tepërmi si gaz teknik. Përdorimi i tij në shumicën e
rasteve bëhet në presione të rritura. Ajri i komprimuar, si fluid energjetik, në teknikë ka
rol të rëndësishëm. Përsosja e kompresorëve dhe pajisjeve për ajër të komprimuar, e me
te edhe e materialeve që përdoren, ka bë që aparaturat për ajër të komprimuar të
aplikohen në lëmi të reja të ndryshme, në industri dhe në teknikën procesore. Fushat e
përdorimin janë aq të gjëra, sa që është vështirë të përshkruhen të gjitha.
Vetitë fiziko-kimike
Masa molekulare Majr = 28,95[kg/kmol]
Dendësia në 1,033 bar dhe 0oC ρ= 1,293 kg/m
3
Konstanta gazore R = 287 J/(kgK)
Kapaciteti specifik i nxehtësisë në 20oC dhe1,033 bar cp = 1,00 kJ/(kgK)
cv = 0,72 kJ/(kgK)
Raporti cp/cv = 1,4
Viskoziteti në 0˚C dhe 1,033 bar 173 ·106 P
Temperatura e vlimit 78 deri 81 K
Nxehtësia e avullimit gjatë 1 bar r = 197 kJ/kg
Dendësia e ajrit të lëngësht gjatë -195˚C ρ = 861 kg/m3
Koeficienti i përcjellësh. së nxehtësisë gjatë 0˚C dhe 1 bar λ = 0,0245 W/(mK)
Parametrat kritik: temperatura 132,25 K
shtypja 37,74 bar
dendësia 310 deri 350 kg/m3
Siç është theksua në hyrje, për ajrin është shkrua mjaft dhe është analizua, qoftë
nëse janë dhënë shënime si për gaz ose i analizuar si ajër i lagësht në disa procese të
këmbimit të nxehtësisë dhe materies (lëngështimi, klimatizimi, tharja e të ngjashme.),
në të cilin rast ai është materie punuese.
Në kushte normale ajri është në gjendje gazi dhe sillet sipas ekuacionit të gjendjes
së gazrave ideale, dhe në funksion të temperaturës dhe presionit. Meqenëse ajri shpesh
përdoret si i komprimuar, do të jepet pamja e disa ndërrimeve karakteristike të gjendjes,
të cilat hasen më së shumti në praktikë.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
32
2.1. Ngjeshja izotermike
Ngjeshja izotermike kryhet gjatë temperaturës normale, ndërsa nxehtësia e krijuar
gjatë ngjeshjes largohet me ndihmën e ndonjë mjeti ftohës. Vlen ekuacioni i izotermës
sipas ligjit të Bojl-Mariotit.
p·v = const. gjegjësisht 2
112
p
pvv ,
ku janë,
p1, bar, presioni në gjendjen 1,
p2, bar, presioni në gjendjen 2,
v1, m3/kg, vëllimi specifik në gjendjen 1,
v2, m3/kg, vëllimi specifik në gjendjen 2.
2.2. Ngjeshja adiabatike
Ngjeshja adiabatike është ndërrimi i gjendjes pa shkëmbim nxehtësie. Gjatë
ngjeshjes bëhet nxehja ndërsa gjatë zgjerimit ftohja e ajrit. Vlen ekuacioni i adiabatës
sipas ligjit të Gej-Lusakut
.,constvp
Gjegjësisht duke shfrytëzua relacionet tjera nga ekuacioni i gjendjes
,2
112
v
vpp bar, ,
2
112
v
vTT K, ,
1
1
212
p
pTT K,
Ku janë
T1, K, temperatura e ajrit në gjendjen 1,
T2, K, temperatura e ajrit në gjendjen 2,
χ= cp/cv, eksponent i adiabatës (për ajër ka vlerën 1,4).
Praktikisht ngjeshja e ajrit, për shkak të shpejtësisë së madhe të zhvillimit kryhet
në mënyrë adiabatike. Por edhe në këtë rast bëhet një rritje e madhe e temperaturës së
ajrit të ngjeshur.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
33
Shembull
Ajri duhet të ngjishet sipas adiabatës nga presioni 1 bar deri në presionin prej 10 bar.
Temperatura e fillimin të ajrit është 20˚C. Sa do të jetë temperatura në fund të procesit
të shtypjes?
Në bazë të ekuacionit 5681
10293
4,1
14,11
1
212
p
pTT K, gjegjësisht t2=295˚C.
T1=20+273=293 K (nga 0˚C=273K)
Temperatura prej 295˚C është shumë e lartë dhe e padurueshme për kompresor. Në këtë
temperaturë vaji për lyerje ndizet, e mund të vjen edhe deri te eksplodimi i gazrave të
vajit. Këto temperatura të larta mënjanohen me masa të caktuara konstruktive. Në
princip nuk guxon të kalohet temperatura e ajrit mbi 200˚C.
2.3. Ngjeshja politropike
Gjendet në mes ngjeshjes izotermike dhe adiabatike. Kjo mund të quhet “ngjeshje
reale”. Ekuacioni i adiabatës vlenë njësoj edhe për politropën (ndërrimi politropik i
gjendjes), kur eksponenti χ të zëvendësohet me eksponentin e politropës n. Eksponenti i
politropës varet nga kushtet dhe rrjedhimi i ekspansionit gjegjësisht kompresionit. Me
prova është përcaktua dhe gjendet për ajër në kufinjë prej 1 deri 1,4. Vlejnë të njëjtat
relacione si për izotermë dhe adiabatë kur të merret
n=1 p·v = const. (izoterma),
n= χ .constvp (adiabata).
2.4. Prodhimi i ajrit të komprimuar
Kompresorët shërbejnë për ngjeshjen dhe transportimin e ajrit, gazrave dhe avujve
në përgjithësi. Në përdorim janë kompresorët me piston, rrotacion, me vida ose turbo
kompresorët.
Principi i shtypjes te makinat pistonike është mënyra më e vjetër e ngjeshjes.
Shtypja arrihet përmes ndryshimit të vëllimit. Dukuria e masave inerciale kushtëzon
numër të vogël të rrotullimeve gjatë punës. Me vendosjen në rend të cilindrave
relativisht të vegjël, praktikisht mund të arrihet rritje e pakufishme e shtypjes. Arrihen
shtypje deri në 1000 bar dhe kapacitete deri në 25000 m3/h. Kërkesat për hapësirën
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
34
montuese dhe të masave të makinave janë relativisht të mëdha dhe varen nga tipi dhe
kapaciteti i kompresorëve.
Kompresorët rotacional punojnë në principin e kompresorëve me pistona. Shtypja
arrihet gjithashtu përmes ndryshimit të vëllimit. Masat inerciale, të cilat lajmërohen,
janë kryesisht të vogla dhe për këtë mund të arrihen rrotullime më të mëdha. Kapaciteti i
këtyre kompresorëve sillet nga 100-8000 m3/h. Hapësira montuese që zënë këta
kompresor është më e vogël se te kompresorët pistonik.
Kompresorët filetorë punojnë me dy akse, praktikisht me dy kërmij të ingranuar
të cilët rrotullohen në cilindrin e përbashkët. Ajri shtypet aksialisht. Shtypja për një
shkallë arrin deri në 4 bar, ndërsa kapaciteti nga 900-15000 m3/h. Numri i rrotullimeve
sillet brenda kufinjëve 5000 deri 25000 o/min.
Turbokompresorët janë krejtësisht ndryshe dhe për përdorime tjera. Ekziston
raport krejtësisht i ndryshueshëm në mes kapacitetit, presionit dhe numrit të
rrotullimeve.
Për të zgjedhë llojin e kompresorit për përdorim vlejnë:
Kompresorët pistonik për presione të larta,
kapacitet të vogël dhe të mesëm
Kompresorët rrotacional presione të mesme, kapacitet të vogël
dhe të mesëm
Kompresorët filetor presione të mesme, kapacitet të mesëm
Turbokompresorët presione të ulëta dhe të mesme,
kapacitet të mesëm dhe të madh
Kompresorët pistonik punojnë me proces të njohur rrethor. Gjatë procesit të
ngjeshjes lirohet sasi e nxehtësisë. Për shkak të kohës shumë të shkurtë të ngjeshjes (1/4
e sekondës dhe më pak) nuk është e mundur me largu në moment sasinë e nxehtësisë e
cila krijohet gjatë ngjeshjes. Për këtë arsye për arritjen e presioneve më të larta
shfrytëzohet ngjeshja shumë shkallëzore dhe ftohja e ajrit në mes shkallëve.
Mënyra më efikase për me iu largua temperaturave të larta është ngjeshja
shkallëzore. Në këtë rast ajri do të ngjishet në cilindër gjithnjë deri sa të arrihen
temperaturat e lejuara. Pas kësaj ajri i tillë i ngjeshur në temperaturë të lartë përcillet
nëpër ftohës. Ajri kështu i ftohur, futet në shkallën e dytë për ngjeshje të mëtutjeshme.
Pas secilës ngjeshje mund të vendoset mes ftohësi (p.sh. për ngjeshje tre shkallëzore ose
më shum shkallëshe).
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
35
Përveç rritjes së shkallës së shfrytëzimit dhe shfrytëzimit më të mirë të energjisë
për punë të kompresorëve pistonik, gjatë ngjeshjes shumë shkallëzore lajmërohet edhe
kursimi në punë.
2. 4. 1. Përcaktimi i madhësisë (kapacitetit) të kompresorit
Harxhimi i ajrit në disa vende pune, ose vendet ku merret është masë për të
përcaktua kapacitetin e kompresorit. Tabela I në vazhdim përmban shënime orientuese
për harxhimet e ajrit dhe për presionet në vende të ndryshme të punës gjegjësisht për
vegla. Nga përvoja dhe nga shënimet e marrura gjatë eksploatimit, shihet se nuk janë të
gjitha veglat, gjegjësisht harxhuesit, njëkohësisht në punë.
Tab.I
Harxhuesit Rrjedhja Presioni
punues
bar m
3n /min dm
3 /s
Retifika 0,3-1,3 5-22 7
Vegla për prerje 0,3-0,9 5-15 7
Presat e mëdha - - 9
Platforma për automobila - - 11
Ajër për laborator 0,01-0,02 0,17-0,33 4-5
Vegla për bluarje 1,0-8,0 17-133 1,5-5
Vendi për mbushje dhe
kontroll të auto gomave
- - 16
Te aparaturat e mëdha kompresorike është e këshillueshme që kapaciteti i caktuar
(rrjedhja) të ndahet në dy kompresor. Ndarja e kapaciteteve ka përparësi sepse në rast të
defektit në njërin kompresor, ka mundësi të punohet me kompresorin tjetër me kapacitet
të zvogëluar.
Për kapacitete të mëdha çdo zgjërim i aparaturës duhet të kalkulohet mirë, ngase
nuk ka llogari të bëhet ndonjë rekonstruktim apo zgjërim për më pak se 50% të
kapacitetit ekzistues. Humbjet e pashmangshme janë në rrjetin e gypave, në rezervoar
dhe në kompresor dhe sillen rreth 10%.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
36
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
37
2.4.2. Montimi i kompresorit dhe rregullimi automatik
Hapësira në të cilën vendoset kompresori ose më shumë kompresor (stacioni i
kompresorëve), duhet të jetë mirë dhe përherë e ajrosur. Puna e kompresorëve dhe
motorëve ngasës e nxehë ajrin në atë lokal. Për atë duhet të sigurohet që ajri i nxehtë të
ketë dalje në pjesën e sipërme të lokalit ashtu që ajri i nxehtë të del në atmosferë, dhe në
pjesën më të poshtme të lokalit të ketë hyrje për ajër të freskët.
2.4.2.1. Rregullimi me ndërprerje
Ky rregullim përbëhet në atë që kompresori kohë pas kohe pushon. Elektro
ndërprerësi ndërpret elektromotorin kur të arrihet presioni më parë i rregulluar. Me
gjithat elektromotori edhe më tej rrotullohet i pangarkuar ashtu që harxhon dukshëm më
pak energji elektrike, me të cilën rast zvogëlohen shpenzimet e repartit.
a) Rregullimi me ecje të zbrazët
Ky lloj i rregullimit është metoda më e shpeshtë dhe më e preferuar. Kompresori
pajiset me ndërprerës automatik të presionit i cili e kalon punën e kompresorit në ecje të
zbrazët, ndërsa ajri i komprimuar merret nga rezervuari. Kur të arrihet, gjegjësisht të
bjerë presioni deri në kufirin e poshtëm, kompresori aktivizohet dhe fillon ngjeshja e
ajrit.
b) Rregullimi i numrit të rrotullimeve
Gjatë mbushjes së pandërprerë të rezervuarit ndërron numri i rrotullimeve. Ky lloj
i rregullimit haset shpesh te kompresorët e fuçive të mëdha.
2.4.3. Rezervuarët e ajrit të komprimuar
Prodhimi dhe përgatitja e rezervuarëve për ajër të komprimuar duhet të bëhet në
pajtim me rregullat për enët nën presion. Në përgjithësi rezervuari i ajrit të komprimuar
duhet të shërbejë si rezervë për shpenzime të ndryshme të ajrit, si dhe pranues i ajrit nga
kompresori. Rezervuari i ajrit të komprimuar duhet të jetë rrjedhës dhe kurrsesi të jetë i
lidhur me ndonjë përfundim të rrjetit të gypave. Më shumë rezervuar të ajrit të
komprimuar duhet të lidhen njëri pas tjetrit (lidhja në rend). Me qëllim që të zënë më
pak hapësirë te aparaturat e mëdha, zakonisht rezervuarët vendosen vertikalisht. Pjesët
lidhëse, rregullatorët e presionit dhe valvolat siguruese, pastaj manometrat si dhe
ndarësit e ujit nga vaji vendosen sipas rregullave për ato pajisje.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
38
2.5. VAKUMI
Në kuptimin termodinamik vakuumi mund të konsiderohet ajri i shpërndarë, dhe
si i tillë sillet sipas ligjeve të njëjta të sjelljes së ajrit. Por për disa specifika gjatë
përdorimit, prodhimit dhe eksploatimit vakuumi analizohet ndryshe nga ajri, bile është
zhvillua lëmia teknike e quajtur teknika vakumore. Aplikimi është mjaft i gjerë dhe atë
nga fusha e teknikës procesore, termoteknika dhe termo energjetika deri te medicina.
2.5.1. Pajisjet për vakum
Për kërkesa të veçanta, siç janë kërkesat në sallat e operacioneve, është e nevojshme të
arrihet vakum për afërsisht 0,2 bar për aparaturë. Për nevoja të drenazheve në mjekësi
kërkohet vakum prej rreth 0,9 bar.
Në objektet medicinale zakonisht instalohen aparatura për të ashtuquajturin vakum të
lartë. Vakum pak më i ulët mund të arrihet me valvola rregulluese dhe nuk ka nevojë
për pajisje shtesë.
Aparaturat për vakum për nga konstruksioni dhe puna janë shumë të ngjashme me
pajisjet për ajër të komprimuar. Për shkaqe sigurie të repartit është e nevojshme që
çdoherë të instalohen dy vakum pompa. Vendosja e ndërprerësit vakumor siguron
kyçjen dhe ç’kyçjen e pompës vakumore. Pompat vakumore punohen fabrikisht me
rezervuarët vakumor ose montohen pastaj afër tyre. Ftohja e pompës vakumore bëhet me
ajër të rrethinës. Për këtë pompat vakumore montohen në hapësirat me temperatura të
ulëta. Ajri të cilin e thithë pompa vakumore përcillet me gypa në atmosferë. Vëllimi i
rezervuarëve vakumor të zakonshëm të montuar me pompa ajër-vaj është kryesisht nga
20,40,100,150,250 dhe 350 litra.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
39
3. KARBURANTET (LËNDËT DJEGËSE)
Hyrje
Historia e përdorimit të lëndëve djegëse është e lashtë, që nga koha kur njeriu futi
në jetën e tij zjarrin. Krahas drurit ai përdori edhe shtresime qymyrore të dalura
rastësisht në sipërfaqe. Me kalimin e kohës u kuptua që këto lëndë nuk përmbanin vetëm
potencial energjetik, por mund të shërbenin edhe si burim i lëndëve të para. Kthesë në
vlerësimin e tyre shënoi revolucioni industrial. Zhvillimi i metalurgjisë, i transportit,
kimizimi i industrisë etj. gjetën te lëndët djegëse burimin e energjisë termike dhe
njëkohësisht bazën e pazëvëndësueshme të fitimit të lëndëve të para, duke filluar nga
koksi i metalurgjisë e prodhimeve tjera.
Duke u nisur nga këto rrethana, është e kuptueshme që nocioni ,,lëndë djegëse’’ e
ka humbur përmbajtjen e dikurshme, është i pjesshëm. Teknologjia e lëndëve djegëse
studion qymyrin, naftën dhe gazin në funksion të gjetjes së rrugëve më të përshtatshme
për nxjerrjen prej tyre të energjisë termike dhe produkteve të gatshme apo gjysmë të
gatshme të nevojshme për sinteza të mëtejshme.
3.1. KLASIFIKIMI DHE LLOJET E LËNDËVE DJEGËSE
Karburantet janë materie djegëse me prejardhje organike dhe minerale që janë të
afta për djegie në kontakt me ajrin, që shërbejnë si burim nxehtësie të domosdoshme për
agregate termike industriale, transport dhe qëllime tjera, si dhe për nevoja shtëpiake dhe
për nevoja të standardit shoqëror.
Dallohen karburantet e ngurta, të lëngëta dhe të gazëta. Të gjitha këto grupe
ndahen në natyrore të cilat përdoren ashtu siç gjenden në natyrë pasi të lirohen nga
papastërtitë që i përcjellin, dhe artificiale të përpunuara nga karburantet natyrore.
Karburanti është i përbërë nga pjesa që digjet dhe pjesa që nuk digjet. Pjesa e
karburantit që digjet përbëhet prej karbonit, hidrogjenit dhe squfurit.
Ndërsa elementet që nuk digjen janë: hiri, lagështia, azoti dhe oksigjeni.
Karboni. Është komponenti më i rëndësishëm i lëndëve djegëse. Në lëndët
djegëse asnjëherë nuk gjendet i lirë, por i bashkëdyzuar me elementet tjera. Këto
bashkëdyzime gjatë djegies zbërthehen, me ç’rast karboni i lirë lidhet me oksigjenin dhe
digjet. Djegia e plotë e karbonit bëhet nëse ka sasi të mjaftueshme të oksigjenit, ku si
rezultat i kësaj djegie shfaqet dyoksidi i karbonit (C+O2→CO2). Nëse djegia bëhet në
mungesë të oksigjenit, atëherë djegia do të jetë jo e plotë dhe do të shfaqet monoksidi i
karbonit (2C+O2→2CO). Me djegien e 1 kg mase karboni lirohet 33829 kJ/kg të
energjisë termike, me temperature maksimale të djegies prej 2573 °K. Pjesëmarrja e
karbonit në lëndët djegëse sillet prej 50 deri 95%, varësisht nga lloji i lëndës djegëse.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
40
Hidrogjeni. Krahas karbonit, hidrogjeni është element bazë i lëndëve djegëse.
Pjesëmarrja e tij në lëndët djegëse sillet prej 5 deri 15%. Pas djegies lidhet me
oksigjenin dhe kalon në avull uji (2H2+O2→2H2O ). Djegia e 1 kg hidrogjen liron
142014 kJ/kg energji termike, me temperaturë maksimale të djegies 2508°K.
Oksigjeni. Është element i padjegshëm dhe i padëshirueshëm në lëndët djegëse.
Përmbajtja e oksigjenit sillet prej 5 deri 45%. Oksigjeni e zvogëlon sasinë e karbonit
dhe hidrogjenit në lëndët djegëse, sepse lidhet me hidrogjenin dhe formon ujin, ose me
hidrogjenin dhe karbonin ku formon lidhje shumë të ndërlikuara organike.
3.2. KARAKTERISTIKAT E LËNDËVE DJEGËSE
Sasia e nevojshme e ajrit, është ajo sasi e ajrit, e cila nevojitet për djegien e
plotë të 1 kg të lëndës së ngurtë apo të lëngët, gjegjësisht 1m3 të lëndës djegëse të gazët.
Sasia e oksigjenit llogaritet në bazë të përbërjes kimike të lëndës djegëse ose në bazë të
formulave të djegies kimike. Sasia e vërtetë duhet të jetë më e madhe për 1,2 deri
2 herë se sasia e llogaritur. Nëse sasia e ajrit është e vogël, do të kemi djegie jo të plotë.
Nëse sasia e ajrit është e madhe do të kemi humbje të nxehtësisë.
Aftësia termike e lëndës djegëse, është karakteristika kryesore e lëndës djegëse.
Paraqet sasinë e nxehtësisë, e cila fitohet me djegien e plotë të një njësie të lëndës
djegëse. Njësi matëse për lëndë të ngurta dhe të lëngëta është kilogrami ndërsa për lëndë
djegëse të gazëta metri kub.
Sasia e nxehtësisë që lirohet me djegien e masës së lëndës djegëse prej 1 kg,
gjegjësisht të gazit prej 1m3, quhet fuqi termike e lëndës djegëse.
Temperatura e djegies, është temperaturë e zhvilluar gjatë procesit të djegies së
plotë kur nuk ka kurrfarë humbjesh të nxehtësisë. Pasi që kjo temperaturë zhvillohet në
flakë, atëherë edhe quhet temperaturë e flakës. Prej dy lëndëve djegëse me aftësi termike
të njëjtë, nga aspekti tekniko-ekonomik më e mirë është ajo e cila ka temperature më të
lartë të djegies.
Temperatura e ndezjes,është temperatura më e ulët në të cilën lënda djegëse
ndezet kur të bie në kontakt me ajrin. Temperatura e ndezjes varet nga shumë faktorë:
shtypja, kapaciteti i nxehtësisë, etj. Temperatura e djegies së disa lëndëve djegëse është
dhënë në tabelën 2.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
41
Tab. 2. Temperatura e ndezjes së lëndëve djegëse në ajër
Lënda djegëse Temperatura e
ndezjes (°C)
Lënda djegëse Temperatura e
ndezjes (°C)
Benzina 350 -:-520 Thëngjillguri-pluhur
-copa
-antracit
150-:-200
rreth 250
rreth 485 Benzoli 520-:-600
Butani rreth 430
Druri 300-:-425 Thëngjill i murrmë 200-:-240
Gazi i rrjetit të qytetit rreth 450 Propani rreth 500
Gazi tokësor rreth 650 Shkrepëse e drurit 170
Koksi 550-:-600 Vaji për djegie 340-:-360
Bloza 500-:-600 Rreshpet 225
Temperatura e ngurtësimit të lëndëve djegëse paraqet temperaturën më të
madhe në të cilën lënda djegëse e lëngët ngurtësohet deri në atë shkallë sa nuk mund të
rrjedhë. Kjo karakteristikë është e rëndësishme sidomos te karburantet për motor me
djegie të brendshme. Benzina motorike e ka temperaturën e ngurtësimit nën -60°C,
ndërsa nafta mbi -15°C dhe -20°C, gjë që vështirëson ndezjen e motorit gjatë dimrit.
4. KARBURANTET E NGURTA
Siç mësuam edhe më sipër edhe lëndët djegëse të ngurta ndahen në natyrore dhe
artificiale.
4.1. Lëndët djegëse të ngurta natyrore
Në këtë grup bëjnë pjesë:druri, torva (treseti), ligniti, qymyri i murrmë dhe i
gurit, antraciti, etj.
Druri-Shfrytëzimi i drurit si lëndë djegëse nuk është i arsyeshëm, prandaj
përdorimin e tij duhet gjetur në proceset tjera teknologjike, si p.sh. në industrinë për
përpunimin e celulozës, të mobileve etj. Druri gjithashtu përdoret edhe në makineri, ku
me shumë sukses në shumë vende zëvendëson materialet metalike. Në këtë aspekt për
drurin do të mësojmë më vonë.
Torva-paraqet fazën e parë të transformimit të materies bimore në thëngjill. Është
materie me ngjyrë të hirtë të mbyllët. Gjendet kryesisht në rajonet moçalike. Digjet me
flakë të gjatë dhe është e përshtatshme të përdoret në vendet ku nxirret. Mund të
përpunohet dhe pastaj të shfrytëzohet në formë briketi.
Ligniti-sipas përbërjes së vet mund të jetë drunor, tokësor dhe humusor. Në
vendin tonë është kryesisht humusor dhe zakonisht gjendet në thellësi të vogla prej disa
dhjetëra metra, ashtu që shfrytëzohet në mihje sipërfaqësore.
Qymyri-krijohet prej bimëve dhe drunjëve të mbuluara në dhe, ku nën shtypje
dhe temperaturë të rritur pa prezencën e ajrit, bëhet karbonizimi. Mbetjen e materies
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
42
bimore, në ujë apo në tokë të terur, e sulmojnë bakteret me veprimin e të cilave krijohet
torva. Torvën e formuar në këtë mënyrë e mbulon rëra dhe lymi. Meqenëse këto shtresa
rriten, rritet shtypja dhe kështu bëhet ndarja e gazrave dhe përmbajtja e karbonit rritet.
Kjo masë nën shtypje lëvizë gjithnjë e më poshtë në thellësi, ku temperatura dhe shtypja
rriten edhe më tepër, duke formuar kështu qymyrin. Ky proces ka zgjatë shumë sepse
për 1 metër shtresë të materies nevoiten 3000 vjet. Lloji i qymyrit varet nga përmbajtja e
elementeve organike. Sipas shkallës së karbonizimit, qymyri ndahet në disa grupe
Qymyri i murrmë- Ka ngjyrë më të mbyllët se torva si dhe dendësi më të madhe,
mirëpo është më pak hidroskopik. Në varësi nga shkalla e karbonizimit mund të ketë
strukturë ligniti, toke apo rrëshire. Digjet me flakë të gjatë.
Qymyrguri- Është lëndë djegëse mjaft cilësore. Ka përqindje të madhe të
karbonit, ndërsa përmban pak lagështi dhe hi. Lloji më cilësor i qymyrgurit quhet
antracit. Qymyrguri përdoret si lëndë djegëse në pajisjet për kaldaja dhe furra
industriale, për distilim të thatë gjatë të cilit fitohet koksi, për përfitimin e masave
plastike dhe lëndëve djegëse të lëngëta. Procesi i distilimit të thatë është proces themelor
sekondar i përpunimit të qymyrit që bën të mundshëm shpërbërjen e qymyrit pa praninë
e ajrit.
Koksi- Është lëndë djegëse e cila përfitohet me distilim të thatë të qymyrgurit në
temperaturë të lartë (prej 1100 deri 1200 °C). Përdoret si lëndë djegëse në furrë larta dhe
në furra për prodhimin e hekurit të derdhur.
Pluhuri i qymyrit- Formohet gjatë mihjes dhe përpunimit të qymyrgurit. Mund të
përdoret vetëm në vatra speciale dhe pas bluarjes në pluhur të imët.
Rreshpet djegëse-krijohen nga lymi organik me shpërbërjen e organizmave
bimorë dhe shtazor, më së shpeshti në mungesë të ajrit. Në të vërtetë, janë shkëmbinj të
tejshkuar me masë organike.
Përbërja dhe aftësia e ulët termike për disa lëndë djegëse të ngurta është dhënë në
tab.3.
Tab.3. Përbërja dhe aftësia termike për disa lëndë djegëse të ngurta
Lënda
djegëse
Përbërja në % Aftësia e ulët
Termike kJ/kg C H S O N Hiri Lagështia
Dru i terur 50 6 0 44 0,1 0,5 10-20 14700-16700
Qymyri i murrmë 70 7 2 20 1 2-10 12-60 8400-20100
Qymyrguri 85 5 1 8 1 1-2 0-10 27000-34000
Antracit 96 2 0,9 1 1 2-10 1-5 29000-30770
Koks 97 0,5 0,8 0,7 1 8-10 1-7 28000-30000
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
43
4.1.1. Qymyri, prejardhja dhe llojet e tij
Karboni është një nga elementet më të rëndësishëm të kores së tokës, ndonëse nuk
është aq i përhapur. Përmbajtja e tij sillet rreth 0,4-0,5 %. Me vetitë e veçanta fiziko-
kimike të tij, ai luan një rol të rëndësishëm në botën e gjallë. Organizmat e gjallë
shkëmbejnë me botën inorganike karbon nëpërmjet të një cikli me anë të dyoksidit të
karbonit. Ky shkëmbim nuk është plotësisht i kthyeshëm. Një pjesë e
karbonit(nëpërmjet CO2) që përvehtësohet nga bimët, del përkohësisht nga
rrethqarkullimi.
Sasia e gazit karbonik që del nga qarkullimi me anë të bimësisë nuk është e lartë,
por me kalimin e epokave gjeologjike kjo sasi CO2 e akumuluar rritet në trajtë të
shtresimeve të naftës, të gazit dhe të qymyreve të llojeve të ndryshme.
Në bazë të vrojtimeve kimike dhe gjeokimike mund të jepet pamja e përmbledhur
e prejardhjes dhe evoluimit të shtresimeve qymyrore. Nga vrojtimi i qymyreve duket se
zanafilla e tyre është materiali bimor. Shumë lignite janë të murrme dhe të buta dhe me
sy të lirë në to vërehen fragmente bimore; te antracitet, si qymyre më të vjetra, mbetjet
bimore shihen me vështirësi, më e qartë është pamja te torvat, ku këto mbetje janë
makroskopike.
Përveç bimësisë, në sasi më të paktë, në shtresimet fillestare marrin pjesë edhe
mbeturinat shtazore.
Periudha biokimike e formimit të qymyrit është stad vijues. Tashmë pranohet që
shtresimet e mbetjeve bimore kanë qenë fillesat e formimit të qymyrit. Torva formohet
në moçalishte me bimësi të zhvilluar. Me rrëzimin e bimësisë fillon edhe zbërthimi i
lëndës bimore nga mikroorganizmat në prani të ajrit dhe lagështisë. Ndërkohë shtresa
më të reja mbulojnë të vjetrat, që tashmë zhyten nën nivelin e ujit, organizmat aerobë
ndërpresin atje veprimtarinë e tyre dhe shpërbërja vazhdon ngadalë në mungesë të ajrit.
Strukturave kimike bazë gjatë kësaj periudhe u largohen grupet anësore në trajtë të
molekulave të H2O, CO2, CH4 .
Më komplekse është periudha kimiko-dinamike e formimit të qymyreve. Faktorët
kryesor ndikues janë:
-prania e formacioneve eruptive, nxehtësia e të cilave u transmetohet
akumulimeve organike të fazës së parë;
-zhytja, për shkaqe të ndryshme, në thellësi të tokës. Kjo sjellë jo vetëm
veprimin e trysnive të mëdha mbi materialin gjenetik por edhe ndikimin e nxehtësisë.
Vetëm për shkak të gradientit gjeotermik, temperatura mesatare e shtresave tokësore
rritet 1°C çdo 33 m zhytje.
Ndryshimet kimike që ndodhin nuk janë vetëm zvogëlimi i përmbajtjes së ujit,
por edhe largimi i gazit karbonik dhe i metanit, gjë që sjellë rritjen e përmbajtjes së
karbonit në shtresime. Ndryshime të tilla për të shndërruar torvën në qymyr të murrmë,
lignit, qymyrguri dhe antracit kanë kërkuar miliona vite. Kohëzgjatja e veprimit të
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
44
faktorëve fizik, kimik dhe natyra e shtresimit fillestar përcaktojnë llojin përfundimtar të
qymyrit që gjendet sot. Mendohet që këto procese kanë ndodhur në temperatura 100 deri
600°C dhe në trysni deri në 1500 atmosfera. Lëndët organike të ndodhura në këto kushte
janë varfëruar me oksigjen dhe në një masë më të vogël me hidrogjen, por janë pasuruar
me karbon (largimi i CO2 dhe H2O nga acidet humike) si rezultat i reaksionit të
kondensimit.
4.1.2. Përpunimi fiziko-mekanik i qymyreve
-Briketimi-Gjatë nxjerrjes së qymyrit, pasurimit dhe përdorimit të tij, mbesin
sasi të mëdha pluhurash qymyrore; këtu bëhet fjalë për pluhura dhe copa nën 10 mm.
Një pjesë e kësaj sasie mund të përdoret në impiantet termike, të cilat sistemin e djegies
e kanë të ndërtuar për qymyre pluhuri. Përdorimi i pluhurave në konsumator tjerë është i
vështirë dhe pa levërdi, prandaj bëhet briketimi i tyre, që i shndërron ato në copëza me
cilësi më të mirë se lënda e fillimit. Kur briketimi realizohet me lidhës organik,
nxehtësia e djegies rritet, sepse një sasi pluhuri (së bashku me materialin inorganik që
përmban) zëvendësohet nga e njëjta sasi lidhësi, zakonisht me shumë pak hi.
Briketimi bëhet me, dhe pa lidhës. Zakonisht briketohen, pa përdorur materiale
lidhës, pluhurat që formohen nga qymyre të reja, torva dhe qymyre të murrme me
pamje dheu. Në këto qymyre lagështia është më e lartë.
Teknologjia e briketimit me lidhës është teknologjia më e përhapur e briketimit të
pluhurave, sepse përfshin llojllojshmëri më të madhe të qymyreve dhe jep briketa më të
qëndrueshme. Më së shumti si lidhës për briketim përdoren mbetjet e distilimit të naftës,
rrëshirat e produkteve të koksimit të qymyreve etj. Sasia e lidhësit (5-13 %) përcaktohet
nga lloji i pluhurave (qymyret e reja apo të vjetra), nga fortësia që pritet të arrihet etj.
Ideja teknologjike e briketimit të pluhurave, siç mund të shihet në fig. 1, është e
thjeshtë. Lidhësi nxehet deri në temperaturë 20-30 °C mbi pikën e shkrirjes së tij. Në
këtë gjendje filtrohet dhe, me anë të një pompe me presion, hidhet në formë dushi mbi
pluhurat. Në vazhdim bëhet përzierja e pluhurave me lidhësin në një cilindër rrotullues
dhe në një përzierës. Me anë të një transportuesi me fletë, përzierja pak e ftohur,
dërgohet në presë, ku nën veprimin e shtypjes (deri në 30 MPa) merr formë dhe me
anë të transportuesit dërgohet në ruajtje. Briketave u jepet zakonisht formë vezake sepse,
duke pasur sipërfaqen më të vogël për një vëllim të caktuar, janë më të qëndrueshme.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
45
Fig. 15. Skema e nyjeve kryesore teknologjike të prodhimit të briketave nga pluhuri i qymyrit
4.1.3. Teknologjia e përpunimit kimik të qymyreve
-Koksifikimi në temperatura të larta
Vlera kalorike e një qymyri siç kemi përmend çmohet nga shkalla e karbonizimit
të tij. Rritja e shkallës së karbonizimit bëhej gjatë evoluimit fiziko-kimik të qymyrit
pas një periudhe të gjatë. Lënda fillestare ,,lehtësohej’’ nga grupet atomike anësore dhe
përqendrohej gjithnjë e më shumë rreth një bërthame të kondenzuar. Kështu kalohej nga
torva në antracit.
Ky kalim mund të realizohet edhe në kushte artificiale, duke imituar proceset
natyrore për të cilat janë dashur epoka të tëra gjeologjike. Kjo mund të arrihet gjatë
koksifikimit të qymyreve, që në thelb është procesi i ngrohjes së tyre në temperatura të
larta 900-1050°C, pa prezencë të ajrit.
Qysh në shekullin XVII, në vitin 1745 Karon (Skoci) zbuloi se me ngrohje
qymyri mund të shndërrohej në një masë të fortë, në koks, që e zëvendësonte shumë
më mirë qymyrin e drurit në furrnaltë. Kështu filloi përdorimi teknologjik i qymyreve
natyrore. Sot më se 35 % e qymyreve i nënshtrohet përpunimeve kimike, me zanafillë
koksifikimin, për të përfituar koks, gaze dhe nënprodukte tjera.
Gjatë ngrohjes së qymyreve në furrë, ndodhin disa procese fiziko-kimike. Në
temperaturën deri në 200°C, krahas largimit të ujit sipërfaqësor dhe të brendshëm, prej
qymyrit largohen edhe gazet siç janë (ajri, CO2, CH4 ). Mbi 300°C fillon zbërthimi
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
46
intensiv i qymyreve. Përveç ujit dhe dyoksidit të karbonit, del hidrogjeni i squfuruar dhe
squfuri organik. Në 400°C çlirohen sasi të mëdha metani dhe homologe të tij, olefina,
vajra dhe më kryesorja në këtë periudhë, qymyri mund të kalojë në gjendje plastike.
Ngrohja e mëtejshme (në 500°C) e thellon zbërthimin në dalje të avujve, të rrëshirës
dhe të hidrokarbureve të gazta, gjithashtu, shfaqen sasitë e para të hidrogjenit, masa
plastike fillon ngurtësimin dhe struktura e koksit fitohet brenda kufirit të 600°C. Ngritja
e mëtejshme e temperaturës ndikon më shumë mbi produktet e lëngëta dhe të gazta të
përfituara deri në 500°C sesa mbi mbetjen e ngurtë. Në intervalin 500-700°C, përveç
krekingut të gazeve, mbetja e ngurtë pëson ndryshime kryesisht fizike, por edhe kimike
të lëndës organike të saj. Në 700°C hidrogjeni çlirohet me vrull. Kur temperatura
përfundimtare arrin 900-1050°C formohet një mbetje e fortë, poroze që përdoret si koks
metalurgjik.
Procesi i koksifikimit përfundon kur temperatura në mesin e dhomës arrin
1000°C; kohëzgjatja e procesit është 14-16 orë. Më tej koksi shkarkohet nga dhoma në
një vagon të veshur me material zjarrdurues. Koksi i skuqur transportohet shpejt në
kullën e shuarjes, ku ftohet me një sasi të madhe të ujit që e lagë atë në formë shiu.
Procesi përfundimtar lidhet me tharjen dhe ndarjen e koksit në përmasa të ndryshme
sipas kërkesave të përdoruesve.
Produkti kryesor i procesit të koksifikimit është koksi. Në masën e djegshme
(organike) të tij, 85-87 % zë karboni, kurse mbetja është hidrogjen, oksigjen, azot dhe
squfur. Ndërsa lagështia lejohet 2-4 % dhe hiri 10-11 %, squfuri duhet të jetë në sasi të
vogël. Kjo kërkesë është më e dukshme kur koksi do të përdoret në metalurgjinë e zezë.
Përmbajtja e squfurit në këto kokse është rreth 1 %. Mbi 75 % e koksit përdoret në
metalurgjinë e zezë si lëndë djegëse në furrë larta.
-Gjysmëkoksimi i qymyrit
Piroliza e qymyreve mund të ndërpritet edhe në temperatura 500-600°C,
temperaturë e krahasuar me temperaturat më të larta të koksifikimit. Ka disa shkaqe që
detyrojnë zhvillimin e gjysmëkoksimit. Përdorimi për djegie i qymyreve me përmbajtje
të lartë lëndësh volatile nuk është i përshtatshëm, sepse me tymra largohet edhe një pjesë
e tyre, rritet ndotja, ulet shkalla e shfrytëzimit të lëndës së djegshme etj. Me mbetjen e
ngurtë, si nënprodukte dalin edhe gazi e rrëshira, në sasi që varen nga natyra e lëndës së
parë dhe kushtet e zhvillimit të procesit. Sasia e rrëshirës së gjysmëkoksimit është më e
madhe se ajo që merret gjatë pirolizës së plotë.
Si lëndë nistore për këtë proces mund të përdoret çdo lloj qymyri, por meqenëse
kërkohet sasi e madhe gazi dhe rrëshire, parapëlqehen qymyre me moshë të re.
Gjysmë koksi zakonisht është i shkrifët, ka pak lëndë volatile dhe është mjaft
reaktiv. Gazi që del (rreth 100-120 m3 për çdo ton qymyr) përmban metan, hidrogjen,
etj. dhe ka nxehtësi të djegies nga 14000-36000 kJ/m3.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
47
-Distilimi i thatë i drurit
Ngrohja e drurit në mungesë të ajrit është proces i njohur prej shekujsh. Në ditët
tona ai nuk e ka humbur rëndësinë, sepse prej tij përfitohen një seri nënproduktesh. Si
lëndë të para përdoren fletë druri të llojeve të ndryshme, por edhe ashkla që mbeten nga
industria e përpunimit të drurit.
Ky proces është i ngjashëm me gjysmëkoksimin e qymyrit dhe gjatë zhvillimit të
tij dallohen disa etapa:
Ngrohja fillestare largon nga druri lagështinë, kurse në temperaturat 170-270°C
lirohen gazet CO dhe CO2 si dhe sasi të vogla të acidit etanolik të metanolit. Në
intervalin e temperaturave 280-400°C përfundon dalja e lëndëve volatile, që ndërkohë
të formohet edhe qymyr druri. Veç fazës së ngurtë, pas ftohjes merren: rrëshirë, ujë dhe
gaze në sasi që kushtëzohen prej shumë faktorësh.
Cilësitë e qymyrit të prodhuar nga druri janë shumë të mira, sepse ai ka
reaktivitet të lartë, pak hi(pa fosfor dhe squfur). Për këto arsye ky qymyr përdoret në
metalurgji për të prodhuar çeliqe speciale. Mirëpo përfitimi i qymyrdrurit kërkon sasi të
konsiderueshme të drurit, p.sh. për një dru ahu dalja në qymyrdruri është afërsisht 35%
e masës fillestare.
-Gazifikimi i qymyreve
Gazifikimi është proces teknologjik me anë të të cilit zhvillohen reaksionet e
shndërrimit të masës organike të lëndëve djegëse të ngurta me ajrin, oksigjenin, avullin e
ujit, dyoksidin e karbonit ose me përzierjet e tyre për të prodhuar produkte të gazta të
përshtatshme për përdorime energjetike.
Më herët procesi i gazifikimit është zhvilluar për nevoja të prodhimit të gazeve
djegëse, që përdoreshin për ndriçimin e rrugëve. Me zhvillimin shkencor dhe
teknologjik, gazifikimi u zgjerua. Rriten kërkesat për lëndë djegëse të gazta. U kalua në
shfrytëzimin e qymyreve të cilësisë së dobët me shumë hi e squfur.
Përveç tjerash, që është shumë me rëndësi, gazifikimi pranë vendburimeve
shmang ndotjen e zonave industriale të populluara dhe kjo rënie e ndotjes zbret më tej në
gazifikimin nëntokësor. Por në ditët tona gazifikimi ende zë një vend modest në bilancin
e përgjithshëm të lëndëve djegëse pas naftës dhe gazit natyror.
Zgjedhja e një teknike gazifikimi kushtëzohet nga parametrat e lëndës së parë, si
dhe nga cilësitë e kërkuara për produktin. Përcaktuese janë përmbajtja e hirit dhe
temperatura e shkrirjes së tij, lagështia, etj.
Thelbi i një procesi gazifikues mund të përcaktohet nga veprimi i masës organike
të qymyrit me gaze, sipas reaksioneve të mëposhtme:
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
48
a)gazifikim me oksigjen ose ajër (djegia e pjesshme ):
C+ ½ O2 = CO ΔH = -123,1 kJ/mol
b) djegie me oksigjen:
C + O2 =CO2 ΔH = - 405,9 kJ/mol
c) gazifikimi me dyoksid karboni:
C+CO2 = 2CO ΔH = 159,7 kJ/mol
d) gazifikimi me avull uji:
C+ H2O = CO + H2 ΔH = 118,9 kJ/mol
e) gazifikimi me hidrogjen (reaksioni i hidrogjenizimit ) :
C + 2H2 = CH4 ΔH = -87,4 kJ/mol
Metodat e gazifikimit dhe impiantet përkatëse në të cilat ekuilibrohen proceset e
gazifikimit janë të shumta, duke filluar nga gazogjenet me ajër deri te ato të kombinuarat
me centralet bërthamore. Përshkruajmë një rast të thjeshtë të lidhur me gazin e ajrit. Si
punon gjeneratori i gazit të ajrit?
Si agjent gazifikues merret ajri me 79% N2 dhe 21% O2. Qymyri futet nga pjesa e
sipërme, kurse ajri fryhet nga poshtë. Të dyja rrymat, lënda e parë dhe ajri janë të
pandërprera. Nga pjesa fundore vazhdimisht zbrazet hiri, kurse nga sipër merren
produktet e reaksionit. Mund të dallohen katër zona në gjenerator: zona e oksidimit me
temperaturë të lartë dhe sipër saj zonën e reduktimit. Në këtë zonë qymyri i skuqur
redukton CO2 deri në CO, dhe temperatura e shtresës bie. Gazet e nxehta vazhdojnë të
ngjiten lart, drejt zonës së degazimit dhe të tharjes, ku ndodh largimi i pjesshëm i
lëndëve volatile dhe i lagështisë. Në dalje do të kemi CO, CO2, N2, O2, avuj uji,
hidrokarbure të lehta por edhe sasi të vogla rrëshire (fig.16).
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
49
Fig.16-Skema e një gazogjeni klasik
1,2,3,4, zonat e tharjes,degazimit,reduktimit dhe
oksidimit
5-dalja e hirit
Në përbërjen e gazit të ajrit ndikojnë shumë parametra. Temperatura ndikon në kah të
kundërt në baraspeshën e reaksioneve (a) dhe (b). Përfitimi i hidrogjenit, i gazit të
sintezës dhe gazeve reduktuese me anë të gazifikimit të lëndëve djegëse të ngurta ka
perspektiva të mëdha.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
50
5. KARBURANTET E LËNGËTA
Karburante të lëngëta janë materiet në gjendje agregate të lëngët të cilat janë të
afta që të digjen në mënyrë kontinuale në prani të ajrit, të cilat gjinden në sasi të
mjaftueshme dhe të cilat, në krahasim me llojet tjera të karburanteve nuk janë shumë
shtrenjtë. Në krahasim me lëndët e ngurta kanë disa përparësi: nuk kanë hi dhe lagështi,
aftësinë termike e kanë më të madhe, lehtë shndërrohen në gjendje të gaztë, lehtë dhe
plotësisht përzihen me ajrin, kanë djegien më të mirë, etj.
Karburanti themelor i lëngët është nafta (vaji tokësor) dhe derivatet e saja të lehta
që përfitohen me distilimin fraksional direkt dhe me rafinimin e saj si dhe karburantet e
lëngëta të përfituara me zbërthimin piezotermik të derivateve të rënda të naftës me anë
të krekingimit.
5.1. N a f t a
Nafta është karburanti kryesor i lëngët që nxirret nga toka me anë të shpimit,
prandaj edhe quhet vaj tokësor.
Nafta mendohet se është njohur që në lashtësi, më se 3000 vjet më parë në
Mesopotami dhe në Kinë, por vetëm pas vitit 1859, kur ajo u zbulua nga një shpim prej
30 metrash, filloi historia e vërtetë e saj. U fillua me nxjerrjen e vajgurit ndriçues;
kurse sot me naftën mbulohen mbi gjysma e nevojave energjetike botërore. Nga 21 x 106
tonë që nxirreshin më 1900, sot nxirren rreth 3 x 109 tonë. Në fillim përdorej vetëm
vajguri ndërsa pjesa tjetër hidhej, kurse sot përdoret e tëra dhe gjithashtu 5% e naftës që
nxirret në botë, plotëson më shumë se 75% të kërkesave për lëndë të industrisë së
sintezës organike.
Sipas përbërjes është përzierje e shumë hidrokarbureve me përbërje kimike të
ndryshme të squfurit, oksigjenit dhe azotit. Masën organike e përbëjnë: karboni 83-87%,
hidrogjeni 11-14%, azoti 0,05-1,5%, oksigjeni 0,1-1%, squfuri 0,1-0,5%.
Përmbajtja e papastërtive minerale është 0,1-0,3%, ndërsa e lagështisë deri në 2%.
Aftësia termike (nxehtësia e djegies) e naftës është 42000-45000 kJ/kg. Nafta nuk
shfrytëzohet në gjendje në të cilën nxirret në natyrë, por përpunohet në shumë lloje
lëndësh djegëse dhe në vajra lubrifikues.
Nafta e papërpunuar është lëng me aromë karakteristike, më e lehtë se uji, me
dendësi prej 800-1000 kg/m3. Ka ngjyrë nga e verdha në kafe të errët e në të zezë,
varësisht nga llojet e naftës. Nafta nxirret nga brendia e tokës me anë të shpimeve që
arrijnë edhe deri në 5000 m thellësi.
Nga vend shpimet nafta del me presion, i cili ekziston në thellësi si pasojë e
gazrave të tretur në naftë. Pas një kohe gjatë nxjerrjes presioni në vend shpim
zvogëlohet dhe nafta shtyhet me pompa ose duke futur gazra dhe ujë me presion në to.
Përmes shpimeve të veçanta futet gazi mbi shtresën e naftës, ndërsa uji nën te (fig. 17).
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
51
Gyp
i nën
pre
sion
Gyp
i nën
pre
sion
NaftaNaftaGaziGazi UjiUji
Fig. 17-Futja e gazit dhe ujit me presion
Pas nxjerrjes transportohet në rafineri ku përpunohet në produkte dhe derivate të
ndryshme.
5.1.1. Prejardhja e naftës
Ekzistojnë teori për origjinën si organike ashtu edhe inorganike të naftës. Teoria
për origjinën organike të saj sot është e pranuar dhe shumica e shkencëtarëve përkrahë
tezën për formimin e naftës nga mbeturinat e organizmave të gjallë dhe të bimëve gjatë
një procesi të gjatë e të ndërlikuar në kushte gjeologjike të posaçme.
Duke pranuar që nafta është formuar nga mbetjet organike të bimëve dhe
organizmave shtazore të shtresuara në tokë e më shumë nën ujë, evolucioni i tyre mund
të shihet si shndërrim në shkallë të ndryshme i familjeve kryesore molekulare që i
përbëjnë ato: ligninës, hidrokarbureve, proteinave, yndyrave, acideve rrëshinore etj.
Me shtresimet nën ujë të këtyre mbetjeve, pas një periudhe të gjatë filloi krijimi i naftës.
Kjo ka ndodhur miliona vjet më parë kur u formua një masë bakterore dhe komponime
të ngjashme me proteinat, aminoacidet e lira, hidrokarburet etj. Duke u zhytur në
thellësi, temperatura dhe trysnia rriten, shfaqet këputja (krekingu) e lidhjeve
heteroatomike dhe lirohen ujëra, dyoksid karboni, hidrogjen i sulfuruar, amoniak, metan,
kurse në mbetje rritet përmbajtja e karbonit dhe hidrogjenit. Zhytja e mëtejshme në
thellësi 2000-3500 m dhe rritja e temperaturës 80-170°C, sjell shpërbërjen e vrullshme
të masës kryesore të kerogjenit, në të cilin përmbahet praktikisht kompleksi i
hidrokarbureve që përbëjnë naftën. Kështu mbaron faza kryesore e formimit të naftës.
Reaksionet e formimit të saj janë shumë të ngadalshme. Kjo ngadalësi shpjegohet me
shpejtësitë e vogla të zhytjes së shtresimeve organike, (dhjetra metra për miliona
vjet) që shoqërohet me rritje të temperaturës prej 30°C për 1000 m.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
52
Faza përfundimtare me shumë rëndësi është migrimi i naftës nga shtresa e
padepërtueshme, argjilore, drejt rezervuarëve nëntokësor. Kjo lëvizje bëhet, sepse
ndërmjet këtyre dy zonave ka një rënje të trysnisë, pastaj janë tretësit, uji ose gazi që
bëjnë përthithjen e lëndës organike nga strukturat poroze.
5.1.2. Trajtimi fillestar i naftës
Si çdo lëndë e parë edhe nafta i nënshtrohet një trajtimi fillestar përpara se të futet
në distilimin atmosferik. Ky trajtim bëhet për disa arsye; të shohim disa prej tyre:
Në naftën e sapo nxjerrur nga vendburimi, varësisht nga kushtet dhe shtypja në dalje të
pusit, janë të tretura gaze hidrokarburore, gjithashtu edhe ujë. Pastaj naftën e shoqërojnë
papastërti mekanike të ndryshme, një pjesë e tyre në formë kripërash janë të tretura në
ujin e naftës. Me cilësi të tilla nafta brut(e papërpunuar) nuk mund të përpunohet në
rafineri ngase mund të vjen deri te zënia e tubacioneve, humbja e gazit shoqërues, etj.
Thelbi i përpunimit të naftës natyrore në lëndë djegëse të lëngëta të përpunuara
mbështetet në procesin e ndarjes dhe zbërthimit fizik të naftës në një varg
komponentesh, fakt ky që bëhet i mundshëm nga vetë përbërja e naftës nga
hidrokarburet e shumta. Meqenëse secili hidrokarbur ka temperaturën e vet të
„avullimit“, ata gradualisht ndahen një nga një. Çdo grup të hidrokarbureve të ndara e
quajmë fraksion, e vet procesin fraksionim. Me ftohjen e hidrokarbureve të ndara
fitohen produktet e kërkuara-lëndët djegëse, ato lubrifikuese dhe mazuti.
Fraksioni bëhet në atë mënyrë që nafta nxehet deri në temperaturën 377°C. Gjatë
procesit të nxehjes elementet përbërëse të naftës kalojnë në gjendje të avullit. Avulli më
pas ftohet duke kaluar nëpër këmbyes të ndryshëm të nxehtësisë që kanë temperatura të
ndryshme. Në temperatura të caktuara fraksionet e naftës kalojnë në gjendje të lëngët
(kondenzohen ) dhe mbeten në kondenzator përkatës.
Prodhimet e fraksionit të naftës (distilimi fraksional) që paraqesin derivatet e
naftës kondenzojnë, përkatësisht avullojnë në fushën e temperaturave:
-benzina 40-220°C
-vajguri 220-280°C
-dizeli 280-350°C
-vajrat e rënda mbi 350°C .
Mbetja e naftës pas distilimit fraksional quhet mazut. Mazuti mund të përdoret si
lëndë djegëse për nxehje dhe për përpunimin e fraksioneve të lehta të naftës.
Procesi më i vjetër për përfitimin e këtyre produkteve është distilimi fraksional i
naftës.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
53
5.1.3. Distilimi i naftës
Nga shumë procese të përpunimit të parë të naftës, distilimi është më kryesori. Ai
është përpunuar dhe përsosur që nga impiantet më të vjetra, pa ndërpre. Thelbi i këtij
procesi është në nxehjen graduale të naftës,avullimin dhe kondenzimin e saj. Nafta që
më parë është liruar nga uji,kripa dhe papastërtitë tjera shtyhet dhe vihet në lëvizje me
pompa.
Skema e distilimit,që kryhet në shtypje të zakonshme dhe pastaj në
vakum,përcaktohet varësisht nga lloji i naftës brut. Nafta e lehtë,me përmbajtje të
konsiderueshme të benzinës, distilohet me dy avullime. Në fazën e parë bëhet veçimi i
masës më të madhe të benzinës. Kjo e liron impiantin nga ngarkesat e mëdha,zvogëlon
përmasat në tërësi etj. Pas fazës së parë vazhdohet me distilimin e sasisë së mbetur.
a) Distilimi atmosferik
Aparatet kryesore për përpunimin e parë të naftës janë: furra, kolona, shkëmbyes,
ftohës, ndarës, pompa shtytëse dhe pajisje për vakum.
Furra me tuba është një dhomë e veshur me material zjarrdurues. Prej nxehtësisë
së liruar nga djegia e gazit ose e lëndës djegëse të lëngët,nafta ngrohet deri në
temperaturë rreth 330-350 °C,ndërkohë që në tubat e furrës ajo ka hyrë e para ngrohur
(me temperaturë 150-180 °C).Në furrë nafta brut ndahet në dy kalime dhe përshkon
zonën e rrezatimit ku merr nxehtësitë nga rryma e gazeve të djegies dhe nga rrezatimi
dritor i flakës. Gjatë kësaj lëvizjeje, edhe për shkak të temperaturës në rritje, nafta hasë
në rezistencë, prandaj shtypja nga 10-12 at në hyrje të furrës, në dalje zbret pothuaj në
presionin atmosferik.
Kolona është një hapësirë cilindrike prej çeliku me diametër 4-5 m, me lartësi 35-
45 m, e veshur nga jashtë me material izolues termik. Në distilimin në vakum meqenëse
nuk nevojitet veçim i saktë i destilateve vajore, kolonat bëhen më të shkurtra (vendosen
më pak pjata), por njëkohësisht diametri i tyre është më i madh, sepse duke iu nënshtruar
distilimit në vakum, avujt e hidrokarbureve zgjerohen më tepër, se në shtypje
atmosferike.
Elementet bazë të një kolone distilimi janë pjatat me gota. Një kolonë e
zakonshme mund të ketë deri në 40 nivele(kate) me pjata të hapura, që mbulohen nga
sipër me gota. Këto kate nxehen në temperatura të ndryshme,ashtu që kati më i ulët
është më i nxehuri. Për të kuptuar procesin e punës këtu vështrojmë një pjatë, në një
lartësi çfarëdo të kolonës, ku është grumbulluar një sasi lëngu në një temperaturë
përkatëse. Nisemi nga një gjendje ku as lëngu në pjatë dhe as avujt që përshkojnë atë
nuk janë fraksionuar mirë, pra kanë më shumë se një përbërës teknik
.Avujt gurgullojnë nëpër lëngun e pjatës, shkëmbejnë masë dhe energji termike me të.
Gjatë këtij procesi, avulli pasurohet me përbërësin më volativ me temperaturë vlimi më
të ulët dhe varfërohet me përbërësin me temperaturë vlimi më të lartë. Në të njëjtën kohë
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
54
një „ndreqje“ (rektifikim) ngjet edhe në fazën e lëngët: prej saj largohet përbërësi me
temperaturë vlimi më të ulët dhe në të mbetet (nga avulli ) përbërësi me temperaturë më
të lartë.
Fig.18-Skema e ndërtimit të një kolone me
pjata
Sa më i madh të jetë numri i këtyre elementeve, aq më e mirë do të jetë ndarja e
destilateve në pjata sipas temperaturave të vlimit: destilatet e lehta, me temperatura
vlimi më të ulëta do të kalojnë në pjesën e sipërme të kolonës dhe hyjnë nëpër një
kondenzator. Kurse të rëndat, në formë të lëngët, më poshtë, deri në pjesën fundore. Siç
kuptohet në tërë gjatësinë e kolonës vendosen destilatet sipas pikave të vlimit. Marrja e
tyre realizohet në pjesën anësore të kolonës në lartësitë e pjatave ku destilatet kalojnë në
gjendje të lëngët.
Në distilimin atmosferik nafta e papërpunuar futet në kolonë, pak mbi fundin e
saj,në hapësirën avulluese dhe nga poshtë gurgullohet avull uji i tejnxehur. Arsyet e
ftohjes së avullit të ujit janë disa: largimi nga mazuti i lëndëve volatile, zvogëlimi i
temperaturës së vlimit të hidrokarbureve ( që nuk përzihen me ujin), rritja e sipërfaqes së
takimit lëng-avull në kalimin nëpër pjata, etj. Me vendosjen e regjimit në baraspeshë
merren destilatet: benzinë, vajguri dhe gazoil. Produktet e përfituara-benzina,vajguri dhe
gazoili (nëse prej tyre dëshirojmë destilate me intervale vlimi më të ngushta), trajtohen
në vazhdim në kolona më të vogla me nga 6-8 pjata secila.
Së bashku me benzinën merret edhe uji, që veçohet prej saj për shkak të
ndryshimeve të dendësive që kanë. Nga pjesa fundore e kolonës nxirret mazuti(fig. 19).
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
55
Fig. 19-Skema e impiantit të distilimit atmosferik të naftës
b) Distilimi në vakum
Meqenëse disa hidrokarbure mund të shpërbëhen vetëm në temperatura më të larta
se 400°C. Atëherë përbërësit që nuk avullojnë në distilimin atmosferik, dërgohen për
përpunim të mëtutjeshëm në kolonën tjetër distiluese, distilimi në vakum. Në këtë
kolonë në 400°C vlojnë edhe ata përbërës të cilët në shtypje normale do të vlonin tek në
595°C, por atëherë do të mund të vinte deri te ndryshimi i strukturës molekulare të disa
përbërësve në formë të pakontrolluar. Por nëse këto mbetje të distilimit të parë,
vazhdojnë distilimin në vakum, fitohen fraksione tjera.
Me qëllim që distilimi të shpejtohet në pjesën e poshtme të kolonës, sillet avulli i
ujit i nxehtë i cili ngrihet dhe merr me vehte hidrokarburet e lehta; ato i thithë pompa
me vakum. Procesi është i ngjashëm si te distilimi atmosferik. Me distilimin në vakum
fitohen fraksionet e vajit për ndezje dhe për lyerje të cilat pastaj rafinohen ose
reformohen në krekingimin katalitik. Nga mbetjet fitohen lloje të ndryshme të vajrave
për ndezje dhe asfalti.
5.1.4. Produktet e naftës
Sasia më e madhe e prodhimit botëror të naftës 80-85%, përdoret si lëndë djegëse
në forma të ndryshme. Sasia tjetër 15-20% përpunohet me qëllim të përfitimit
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
56
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
57
të tretësve, vajrave për lyerje, parafinës, asfaltit dhe prodhimeve tjera që paraqesin
lëndën themelore të industrisë kimike.
Destilatet e naftës me pikë vlimi të ulët quhen fraksione të lehta, ato me pikë
vlimi të lartë fraksione të rënda, sepse me rritjen e pikës së vlimit rritet edhe dendësia.
Me anë të distilimit fraksional nafta ndahet në produkte me veti dhe me përdorime të
caktuara,siç janë:
Eteri petroleik (distilohet prej 20-100°C), përdoret si tretës i lyrësve,
rrëshirave dhe kauçukut.
Benzina (distilohet prej 35-200°C). Është lëng pa ngjyrë ose ka ngjyrë të
verdhë- të zbehtë. Varësisht nga temperaturat e përfitimit dhe përdorimi benzina mund
të ndahet në këto lloje:
-Benzina e lehtë (me pikë vlimi prej 60-110°C), shërben si tretës në
pastrimin kimik, si ekstraktuese e vajrave në industrinë e lyrësve, si karburant në
motorët me djegie të brendshme dhe si lëndë djegëse.
-Benzina e rëndë ose ligroina (me pikë vlimi prej 100-200°C). Përdoret si
karburant për motor dhe si tretës (p.sh. në prodhimin e llakut dhe si tretës i asfaltit), etj.
Në bazë të vetive të saj ndodhet në mes të benzinës dhe kerozinit. Përfitohet me distilim
direkt fraksional të naftës, nuk përzihet me ujë, ka dendësinë më të vogël se uji.
Dendësinë specifike e ka 0,77-0,90, përbërja fraksionale: 12 % avullon deri në 150°C,
30 % deri në 200°C dhe 58% deri në 230°C. Në temperaturë të zakonshme benzina
formon avuj që ndizen lehtë. Prandaj,duhet pasur kujdes kur punohet me benzinë, sepse
ajo paraqet rrezik zjarri. Enët e benzinës nuk duhet të hapen kurrë pranë flakës edhe
kur ato janë të zbrazëta.
-Aviobenzina (benzina për aviacion ) e ka numrin o k t a n i k 70-100 dhe
pothuaj çdo herë përmban në vete anti detonatorë (substanca të cilat pengojnë djegien
eksplozive të karburanteve të lëngëta). Aviobenzinës, si dhe llojeve tjera të benzinës të
cilat shërbejnë si karburante për motorë, të përfituara me distilimin direkt fraksional të
naftës, shpesh u shtohen pirobenzoli,izooktani, si dhe përbërës tjerë me numër të lartë
oktanik.
-Benzina e gaztë është benzinë e cila nxirret nga gazi naftor. Përmban
fraksione të lehta të benzinës dhe gjatë përzierjes me benzinë të rëndë, të përfituar me
anë të distilimit direkt dhe gjatë përzierjes me ligroinin paraqet një artikull konsumues
tregëtar.
Një lloj të veçantë të benzinës gazore paraqet benzina e pastruar e cila vlon në
intervalin temperatural 80-120°C dhe e cila nuk përmban më shumë se 15 %
hidrokarbure aromatike; përdoren, kryesisht për fitimin e zamkeve për ngjitjen e
prodhimeve të gomës.
-Vajguri (me pikë vlimi 150-300°C) përdoret si lëndë djegëse për ndriçim
(llamba dhe fanar), për ngrohje (stufa për ngrohje) dhe për motorë reaktiv. Ndizet pa
tym ose gazra që kanë erë të pakëndshme.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
58
-Vaji solar ose gazoili (me pikë vlimi 300-350°C) shërben si karburant për
motorët Diesel dhe si lëndë djegëse për ngrohje.
-Kerozini (me pikë të vlimit 200-300°C) më së shumti përdoret si lëndë
djegëse në fabrikat e përpunimit të çelikut. Përmban shumë hidrokarbure aromatike që
avullojnë deri në temperaturën 270°C dhe ka numrin oktanik të lartë. Ka ngjyrë të
verdhë-të çelët dhe aromë karakteristike. Temperaturën e ndezjes e ka 28°C. Kerozini i
cili përfitohet me anë të procesit kreking quhet k e r o z i n –k r e k i n g .
Kerozini pironaftor, përdoret për djegie për llambat me gaz në lokale me
temperatura të rritura, si dhe kerozin për sinjale me drita në det. Temperaturën e ndezjes
e ka të lartë (rreth 100°C).
-Mazuti është lëng i trashë, ka ngjyrë të murrme-të mbyllët, paraqet
mbeturinën nga distilimi direkt fraksional i naftës.
Ndërsa fraksionet që nxirren nga mazuti me distilim në vakum përbëhen
veçanërisht nga vajra lyrëse-lubrifikante. Sipas viskozitetit ,vajrat lyrëse ndahen në
vajra të holla për boshte, p.sh. për makinat qepëse; vajra të trasha, p.sh. vajrat e
makinave, vajra të cilindrave, që në temperaturë të zakonshme, janë lëngje shumë
viskoze. Këto vajra durojnë nxehtësinë dhe reagjensat kimik, përdoren për lyerjen e
pjesëve të makinave, për ftohjen e tyre, për zvogëlimin e fërkimit, për mbrojtjen nga
brejtja etj.
Përveç për lyerje mazuti përdoret edhe si lëndë djegëse që digjet me anë të
injektorëve në vatra dhe cilindra të motorëve.
-Parafina është një përzierje hidrokarburesh të ngurta, e bardhë, e butë si
dyllë, pa erë, e patretshme në ujë, tretet në tretës organik, p.sh. në benzinë. Ajo përdoret
si izolator, si lyrëse, në industrinë e qirinjve, të luleve artificiale, në kozmetikë etj.
-Vazelina . Është një përzierje gjysmë e ngurtë hidrokarburesh të ngurta e
të lëngëta, që përdoret në teknikë si lyerëse e llojit të pomadës dhe në industrinë
farmaceutike, në gjendje të pastër, si bazë për pomada e kreme.
-Asfalti ose zifti .Përfitohet si mbetje nga distilimi në vakum i naftës.
Varësisht nga kohë zgjatja e procesit, fitohen lloje të buta ose të forta të asfaltit. Si veti
me rëndësi të asfaltit janë aftësia për tu shkri, aftësia e depërtimit dhe elasticiteti. Nën
ndikimin e ajrit asfalti oksidohet. Gjatë kësaj fitohen prodhime që për nga struktura janë
të ngjashme me gomën, kanë pikë të lartë të shkrirjes dhe shkallë të caktuar të
elasticitetit. Ky lloj asfalti quhet asfalt i rrjedhshëm ose asfalt oksidues.
Shumica e llojeve të asfalteve ka gjetë përdorim në ndërtimin e rrugëve, pastaj për
lyerjen e barkave dhe anijeve të ndërtuara prej druri. Në industri përpunohen për të fitua
letra izoluese për kulme, etj.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
59
5.1.5. Procesi i krekingimit të naftës
Prodhimi i benzinës me distilimin e naftës nuk i plotëson nevojat e mëdha të
ekonomisë moderne. Prandaj, lindi mendimi nëse mund të shndërrohen në benzinë
hidrokarburet e naftës me pikë vlimi të lartë, që nuk vlejnë si lyerëse. Me eksperimente
u vërtetua se në temperatura të larta dhe nën trysni të përshtatshme këto hidrokarbure me
pikë vlimi të lartë, d.m.th. me varg të gjatë, copëtohen në molekula hidrokarburesh me
varg më të shkurtër dhe me pikë vlimi më të ulët, d. t. th. në benzinë. Ky proces u quajt
„kreking―, që do të thotë copëtim.
Me proces të krekingut 60-70 % e naftës përpunohet në benzinë, përderisa me
distilim të thjeshtë nga nafta mund të përfitohet vetëm 5-30 % benzinë. Benzina e
përfituar me kreking quhet benzinë e krekinguar dhe ka numër oktanik më të madh se
benzina e përfituar me distilim. Përveç benzinës, me procesin e krekingut mund të
përfitohen edhe: vajguri, vaji gazor, karbohidratet e gazta e karbohidratet tjera. Të gjitha
këto produkte kryhen në kolonën e fraksionimit, njësoj sikurse nafta.
Copëtimi apo krekingu mund të kryhet në dy mënyra: me kreking termik dhe
me kreking katalitik.
a) Krekingu termik. Në teknologjinë e përpunimit të thellë të naftës krekingu
termik është realizuar i pari, sepse aparatura është e thjeshtë dhe s’ka nevojë për
katalizatorë. Proceset teknologjike ku zbatohet krekingu termik janë të shumta: ai
zbatohet në fazë të gaztë në temperatura të larta dhe shtypje atmosferike të lartë mbi atë
të benzinës ose edhe mbi gaze të naftës. Lënda e parë, vajrat e trasha, p.sh. mazuti,
nxehen në temperaturë prej 430-600°C dhe në shtypje të lartë (7-18 MPa). Në këto
kushte ndodhin një seri reaksionesh kimike, si rezultat i të cilëve lind një përzierje
hidrokarburesh të ngopura me vargje molekulare si ato të benzinës, hidrokarbure të
pangopura (alkene), alkane të gaztë (kryesisht metan) dhe karboni. Procesi që vazhdon
të ruajë vlera edhe sot është koksimi i mbetjeve të rënda të naftës, që ndryshe emërtohet
kreking termik deri në koks.
Qëllimi i këtij procesi është përfitimi i koksit të naftës dhe i disa
destilateve, duke u nisur nga një lëndë e parë, me cilësi teknike të kufizuara. Kështu nga
mazuti që mbetet prej distilimit të parë, me anë të krekingut termik deri në koks, merren
gaze, benzinë, gazoil i lehtë si dhe koks.
Skema teknologjike e krekingut termik deri në koks ka disa veçori. Lënda e
parë, mazuti, nuk mund të ngrohet drejtpërdrejt në furrë në rreth 510°C, sepse ndodhë
përpara kohe formimi i koksit i cili do të shkaktonte zënien e tubave të saj, si dhe
probleme tjera. Prandaj në furrë kalon pjesa më e lehtë e saj. Kjo realizohet në këtë
mënyrë: Mazuti në fillim futet në kolonën e distilimit të produkteve. Aty jo vetëm që
para ngrohet, por edhe veçohet në një pjesë vajore më të lehtë dhe në mbetje më të
rëndë, që merret nga fundi i kolonës. Destilati vajor kalon në furrë, më tej bashkohet me
mbetjen e rëndë dhe me temperaturë rreth 510°C hyjnë në dhomën e koksimit.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
60
Temperatura e lartë në dhomën e koksit me përmasa të mëdha (lartësi 30 m, diametër 5-
6 m) mbahet edhe nga masa e nxehtë që hyn në të, por edhe nga nxehtësia e reaksioneve
ekzotermike të polikondenzimit etj. Lënda e parë në dhomë futet nga poshtë. Mbushja
vazhdon deri në njëfarë lartësie duke vazhduar njëkohësisht dalja e gazeve nga ana e
epërme. Procesi pastaj vazhdon në kolonën e dytë, derisa e para ftohet, pastaj ajo zbrazet
nga koksi. Kolona e distilimit, që ndan produktet e dala në gjendje të gaztë nga dhomat,
punon vazhdimisht. Prej saj merren gaze, benzinë, gazoil i lehtë, por edhe vaj e
mbetje e rëndë nga lënda e parë që futet për koksim (fig. 20).
11 benzinë
mazut
gazoil
shkarkimi i koksit
3 2
vaj
gazeprodukti
Fig. 20-Skema e thjeshtuar e krekingut termik deri në koks:
1.dhomat e koksimit
2.kolona destiluese
3.furra
Nga koksimi i mazutit përfitohen 15-25 % koks dhe deri në 70 % produkte
të bardha e gaze. Koksi ka nxehtësi të djegies të lartë, sepse është praktikisht pa hi, por
përmbajtja e squfurit në të rritet varësisht nga sasia e lëndës së parë. Ai është i
përshtatshëm për përdorim në metalurgjinë me ngjyra si lëndë djegëse dhe për prodhim
elektrodash grafiti.
b) Krekingu katalitik. Edhe pse ka kosto më të lartë, ka epërsi ndaj krekingut
termik: formohet më pak qymyr, metan dhe etan; prandaj rendimenti i benzinës rritet
dhe cilësia e saj është më e mirë se ajo që del nga procesi termik. Derisa te krekingu
termik fitohet benzinë me numër oktanik më të vogël se 70, këtu te krekingu katalitik,
benzina e fituar ka numër oktanik më të madh se 70 dhe ka veti kundër shpërthyese
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
61
(antidetonuese) të mirë. Përveç kësaj, në reformimin katalitik zgjidhen edhe dy detyra të
tjera kryesore : prodhimi i hidrokarbureve aromatike dhe i hidrogjenit.
Krekingu katalitik kryhet duke i dërguar avujt e distilimit të naftës të përzier me
pluhur të imët katalizatori nëpër një reaktor. Si katalizator përdoren: kloruri i aluminit,
aluminosilikatet artificiale (10-30%Al2O3 dhe 70-90%SiO2), silikatet e magnezit dhe të
molibdenit, komponimet e fluorit, oksidet e kobaltit dhe të nikelit, nikeli, paladi dhe
platini metalik etj.
Lënda e parë e ngrohtë bashkohet me katalizatorin e riaftësuar (600°C) që
njëkohësisht luan rolin e bartësit termik. Përzierja katalizator-avuj gazoili futet në
reaktor. Ajo mbahet në gjendje vlimi me anë të avullit të tejnxehur. Temperatura 470-
500°C dhe shtypja 0,15 MPa janë parametrat që zbatohen më shpesh. Produktet e
reaksionit, në gjendje të gaztë, veçohen prej grimcave të katalizatorit në ciklonin e
vendosur në pjesën e sipërme dhe vazhdojnë më tej procesin e rektifikimit, sipas
skemave tashmë të njohura për ne. Ndërkohë katalizatori i këtij çasti të procesit
teknologjik është veshur me koks, prandaj kalon nga pjesa anësore e reaktorit bie në
fund dhe mbartet nga rryma e ajrit të nxehtë për në rigjenerator. Këtu kryhet djegia e
kontrolluar e koksit dhe, njëlloj si në reaktor, gazet e djegies veçohen nga grimcat e
riaftësuara të katalizatorit nëpërmjet të ciklonit. Duke iu shtuar një sasi e freskët,
katalizatori futet përsëri
në proces (fig. 21).
Fig. 21- Krekingu katalitik
Benzin ose hidro-
karbure të gazta
Prurja e
lëndës së parë
Kat
aliz
atori
i ri
gje
ner
uar
Kthimi i
hidroka-
rbureve
të rënda
Ajri i
nxehtë
Vaj i rëndë
për djegie
Vaj i lehtë
për djegieReaktori
RigjeneratoriKOLONA EFRAKSIONIMIT
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
62
Krekingu katalitik,është proces delikat dhe kërkon kujdes në kontroll në të gjitha
fazat. Dalja jashtë regjimit shkakton humbje të katalizatorit.
Edhe produktet e këtij krekingu distilohen pastaj në kolonën e fraksionimit dhe
ato paraqesin sasinë më të madhe të benzinës motorike.
5.1.6. Polimerizimi (formimi i hidrokarbureve) është proces i kundërt me
krekingun, me të cilin nga më shumë molekula të lehta formohet një molekulë e shkallës
më të lartë. Si lëndë e parë shfrytëzohen hidrokarburet e gazta, ndërsa qëllimi i fundit
është fitimi i fraksionit të benzinës dhe hidrokarbureve tjera. Procesi i polimerizimit
bëhet me nxehjen e gazrave që shfaqen gjatë krekingut dhe distilimit të naftës. Pas
nxehjes në temperaturën 430°C, për shkak të pranisë së katalizatorëve dhe trysnisë prej
200-300 bar, bëhet polimerizimi i hidrokarbureve të gazta dhe fitohet benzina me
numër të madh oktanik.
5.1.7. Hidrimi është proces i shtimit të hidrogjenit në thëngjill, me ç´rast
formohet hidrokarburi dhe bëhet shndërrimi i thëngjillit në gjendje të lëngët. Procesi i
hidrimit (proqesi i Berginsit) bëhet në temperaturë 430-500°C, nën presion 200-300 bar
dhe në praninë e katalizatorëve. Shembull me hidrim të 1000 kg thëngjilli fitohen: 150
kg benzinë, 200 kg vaj gazor, 60 kg vaj për lubrifikim dhe 80 kg vaj i rëndë për djegie.
Benzina e fituar me hidrim quhet benzinë e hidruar.
5.1.8. Gazolinimi është proces i përfitimit të benzinës nga gazrat tokësor të
cilët dalin nga vend shpimet e naftës. Këto gazra kanë në vehte pika dhe avuj të
benzinës. Benzina ndahet nga gazi kur ai kalon nëpër kolona të mbushura me thëngjill
aktiv, në poret e të cilit mbesin avujt dhe pikat e benzinës. Benzina e fituar në këtë
mënyrë quhet gazolin ose benzinë e gazit. Për përmirësimin e numrit oktanik i shtohet
benzina e distiluar.
5.1.9. Sintetizimi është proces i fitimit të benzinës sintetike dhe vajit gazor.
Benzina dhe dizeli sintetik fitohen me lidhjen e hidrogjenit dhe monoksidit të karbonit.
Kjo bëhet në temperaturë rreth 200°C dhe nën trysni deri në 10 bar, në prani të
domosdoshme të katalizatorëve (metoda e Fisher-Tropshit).
5.2. NUMRI OKTANIK
Numri oktanik është tregues i cili i karakterizon vetitë anti detonuese të
karburanteve të lëngëta për motorët me djegie të brendshme me karburatorë. Me qëllim
të rritjes së fuqisë së motorit me benzinë për shpenzim të njëjtë të karburantit,
përkatësisht për të shfrytëzuar sa më mirë energjinë është e nevojshme të rritet shkalla e
kompresionit. Mirëpo me rritjen e shkallës së kompresionit mund të shkaktohet
çrregullimi i djegies së përzierjes së benzinës me ajrin. Në kushte normale të punës,
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
63
përzierja duhet të digjet në mënyrë graduale me shpejtësi të shpërndarjes së flakës 30
m/s. Me ngjeshje të madhe të përzierjes bëhet vetëndezja e saj dhe rritja e shpejtësisë së
djegies deri në 300 m/s. Si rezultat i kësaj është shfaqja e shtypjes shumë të madhe dhe
djegia e vrullshme e përzierjes, e cila e rritë temperaturën në cilindër. Kjo dukuri e
djegies së vrullshme në cilindër quhet detonim. Për shkak të detonimit shfaqen goditje
të mëdha, të cilat shkaktojnë dëmtimin e motorit.
Me qëllim që të eliminohet detonimi dhe ndikimi negativ i tij kërkohet që
benzina të ketë rezistencë sa më të madhe ndaj vetëndezjes dhe djegies së vrullshme.
Benzina është përzierje e karbohidrateve që kanë më së paku 5 e më së shumti 12 atome
karboni në molekulën e tyre dhe temperatura e avullimit të të cilave sillet prej 40-220°C.
Numri oktanik tregon se sa është pjesëmarrja në përqindje e izooktanit (C8H18)
në përzierje me heptanin (C7H16). Izooktani ka veti të larta antidetonuese, kështu që
merret si masë cilësie me vlerë 100, ndërsa heptani ka veti të ulëta antidetonuese ( ka
prirje për djegie detonative ) dhe vlerësohet me 0.
CH3—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH3 Heptan normal (me numër oktonor O )
CH3
l
CH3--C –-CH2 –-CH –-CH3
l l
CH3 CH3
Trimetilpentan (izooktan) me numër oktanor 100
Përbërja në përqindje e izooktanit që përmban përzierja e karburanteve masë
(izooktanit dhe heptanit ) e cila i ka vetitë antidetonuese të njëjta me ato të karburantit të
provuar jep numrin oktanik të karburantit.
Rritja e numrit oktanik të benzinës mund të arrihet:
-me përzierjen e benzinës me numër të vogël oktanik me benzinën me numër të
madh oktanik,
-me shtimin e benzolit dhe alkoolit në benzinë dhe
-me shtimin e komponimeve kimike të ashtuquajtura antidetonatorë në benzinë.
Si antidetonatorë më të njohur janë tetraetili i plumbit Pb(C2H5)4 dhe
tetrametili i plumbit Pb(CH3)4. Këto substanca janë helmuese, prandaj benzina që
përmban këto duhet të ngjyroset me qëllim të identifikimit (kaltër dhe ngjyrë trëndafili).
Për shkak të veprimit helmues dhe të ndotjes së ambientit gjatë djegies së benzinës, sasia
e tetraalkileve të përmendura të plumbit përkufizohet me standarde (maksimum deri në
0,6 % Pb /dm3).
Numri oktanik i benzinës motorike sillet prej 80—100 oktan.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
64
5.3. NUMRI CETANIK
Te motorat dizel gjithashtu mund të shfaqet detonimi. Shkaktar kryesor i
shfaqjes së detonimit te motorat dizel është vonesa e ndezjes, d.m.th. koha që kalon prej
momentit të injektimit të karburantit në cilindrin e motorit ( ku gjendet ajri i nxehur i
komprimuar) deri në momentin e ndezjes së karburantit. Te motorat e tillë, djegia duhet
të fillojë menjëherë pas injektimit të grimcave të para të karburantit në cilindër. Nëse
ndezja vonohet, përkatësisht nëse ajo bëhet pas injektimit të tërë sasisë së karburantit në
cilindër, atëherë bëhet djegia e vrullshme e cila shkakton goditje, që si pasojë ka
dëmtimin e motorit.
Për të eliminuar detonimin te motorat dizel është e domosdoshme që karburantet
për këta motorë të kenë afinitet (prirje) për vetëndezje. Aftësia e vetëndezjes së
karburantit varet nga përbërja e tij dhe shprehet me numrin cetanik.
Cetani (C16H34) është karbohidrat, i cili ka afinitet të madh për vetëndezje
(d.m.th. ka vonesë minimale në ndezje). Për këtë cetanit i është caktuar me marrëveshje
vlera 100. Ndërsa numri cetanik 0, është paraparë për metilnaftalinën (CH3C10H2) e
cila vështirë ndizet (ka vonesë të madhe në ndezje).
Numri cetanik tregon se sa është përbërja e cetanit në përzierje me
metilnaftalinën në vajin gazor. Sa më i madh të jetë numri cetanik, aq më kualitativ
është karburanti ( më e mirë është ndezja). Rritja e numrit cetanik te karburantet për
dizel motorë mund të arrihet :
-me përzierjen e karburantit me numër të vogël cetanik me karburant me numër
të madh cetanik.
-me shtimin e etil-nitratit në vajin gazor.
Për dizel motorë numri cetanik sillet prej 40-60.
5.4. BENZINA MOTORIKE
Benzina është karburant, përkatësisht lëndë djegëse, e cila më së tepërmi
përdoret për ngasjen e motorëve, sidomos atyre për automobila.
Sipas mënyrës së përfitimit, benzina ndahet në: benzinë e destiluar, benzinë e
krekinguar, benzinë e gazit(gazolin), benzinë e hidruar, benzinë e polimerizuar dhe
benzinë sintetike.
Në treg gjendet benzina motorike me numër të ndryshëm oktanik dhe me emra
të ndryshëm.
Benzina e thjeshtë me numër oktanik 86-93, përdoret për motor me shkallë të
vogël kompresioni.
Benzina super ka numër oktanik 98-100 dhe përdoret për motor me shkallë të
madhe të kompresionit.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
65
Benzina super mund të përdoret në motorët e paraparë për benzinë të thjeshtë, kurse
benzina e thjeshtë nuk mund të përdoret në motorët për benzinë super.
Prodhuesit e automobilave preferojnë vlerën e numrit oktanik të benzinës, të
cilës duhet t’i përmbahemi.
Vetitë e benzinës janë:
-dendësia 0,7-0,78 kg/dm3,
-temperatura e vetëndezjes rreth 500°C,
-temperatura e ngurtësimit -60 deri -80°C,
-numri oktanik : 80-100 oktan
5.5. VAJI GAZOR-DIZEL KARBURANTI
Dizel karburanti përdoret për motorët dizel, të cilët përdoren në anije, traktorë,
automjete të rënda transportuese dhe ndërtimore, në automjete për udhëtarë, etj.
Edhe ky karburant, varësisht nga konstruksioni i motorëve dhe destinimi i dizel
motorëve, në treg gjendet me emra të ndryshëm:
-dizel karburant shumë i lehtë, D-1,
-dizel karburant i lehtë, D-2,
-dizel karburant i mesëm, D-3 dhe
-dizel karburant i rëndë, D-4.
Dizel karburanti D-1 përdoret për dizel motorët e shpejtë të automobilave për
udhëtarë. Dizel karburanti D-2, përdoret për dizel motorët e automjeteve të rënda
transportuese (kamionët, autobusët etj.). Dizel karburantët D-3 dhe D-4 përdoren për
motorët stabil të ngadalshëm (anije etj.).
Vetitë e dizel karburantit janë:
-dendësia 0,87 kg/dm3,
-temperatura e vetëndezjes rreth 397°C,
-temperatura e ngurtësimit -20°C për D-1 dhe -15°C për D-2,
-numri cetanik :40-60 cetan.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
66
6. KARBURANTET E GAZTA
Lëndët djegëse të gazta janë ato karburante të cilat në kushte normale janë përzierje
e gazeve që digjen në prezencë të oksigjenit. Me atë rast gjatë djegies së tyre lirohet sasi
e nxehtësisë. Fuqia kalorike e gazeve djegëse varet kryesisht nga përbërja kimike e tyre
dhe është e ndryshme (Tab. 4).
Tab. 4- Fuqia kalorike e lëndëve të ndryshme
Lënda djegëse Fuqia kalorike (kJ/m3)
Hidrogjeni 10.800
Metani 35.900
Etani 64.100
Propani 92.000
Butani 123.700
Acetileni (etini) 56.900
Benzoli 144.000
Toluoli 198.800
Gazi tokësor
i thatë
i lagësht
33.400
56.500
Gazi për furra të koksit 18.000
Gazi i qytetit(për ndriçim) 17.500
Gazi gjeneratorik 5.000
Gazi ujor 10.600
Propan-butan (50:50) 94.604
Lëndët djegëse të gazta janë burim gjithnjë e më i rëndësishëm energjetik
edhe në krahasim me lëndët djegëse të lëngëta edhe me ato të ngurta.
Me këto punohet më lehtë,digjen plotësisht dhe shumë me pak komponente
helmuese. Kanë pak mbeturina (lagështi dhe hi),por janë më të ndezshme shpërthyese
dhe kërkojnë kujdes maksimal gjatë bartjes dhe veprimit me to.
6.1. Gazi ndriçues (gazi i qytetit)- Është quajt gaz ndriçues sepse është
përdorë vetëm për ndriçim. Ky gaz për dallim prej lëndëve të ngurta dhe të lëngëta,gjatë
djegies len vetëm mbetje të gazta dhe ka vlerë të madhe kalorike, pastaj është burim i
lirë i energjisë e cila njëkohësisht përcillet lehtë.
Gazi i qytetit është një përzierje e gazrave,përbërja e të cilit varet nga
lëndët e para prej nga është prodhuar. Zakonisht gazi i qytetit është përzierje e gazrave
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
67
që fitohen nga qymyri i gurit dhe krekingut të naftës. Përbërja e gazit të qytetit
përcakton vetitë e tij, siç janë fuqia kalorike dhe dendësia. Sipas tyre edhe punohen
ndezësit në pajisjet me gaz p.sh. në furrat me gaz.
Llojet e ndryshme të gazrave që mund të gjenden në gazin e qytetit,janë:
gazi i qymyrit, gazi gjeneratorik(gazi nga krekingu), gazi tokësor, gazi rafinerik, gazi i
ujit, etj.
Gazi nga qymyrguri, i cili përpara ka qenë i shpërndarë në shumë lëmi dhe gazi i fituar
me kreking të naftës, gjithnjë e më shumë janë duke u përdorur.
6.2. Gazi tokësor - gjendet së bashku me naftën, në vendburimet e naftës.
Më së shumti ka në SHBA, Rusi, Holandë, Afrikë, në Lindjen e mesme, etj. Zakonisht
përdoret i pastër, por shumë herë përzihet me gazin e qytetit.
Gazi tokësor kryesisht përbëhet nga metani, etani, hidrogjeni, dyoksidi i
karbonit dhe ka fuqi kalorike rreth 33440 kJ/m3. Si lëndë djegëse, shfrytëzohet në
shumë procese të shkrirjes së xeheve, përpunimit termokimik të metaleve, etj. Përdoret
gjithashtu si lëndë djegëse në motorat me djegie të brendshme. Në gazin tokësor mundet
me u veprua me avull të ujit në prezencë të katalizatorit me qëllim që t’ia ulim vlerën
kalorike.
6.3. Gazi rafinerik -fitohet si prodhim sekondar në rafineritë e naftës.
Përbëhet kryesisht nga komponentët e njëjtë si edhe gazi tokësor, në të njëjtën mënyrë
pastrohet dhe përdoret. Ndonjëherë nga gazi rafinerik nxirren propani dhe butani,
komprimohen në shishe (bombola) të çelikta në gjendje të lëngët dhe si të tillë përcillen
në treg (propan gaz).
6.4. Gazi gjeneratorik - përfitohet nga qymyri(koksi, qymyrguri, qymyri i
murrmë), në furra të posaçme që quhen gazgjeneratorë. Sasitë e kufizuara të ajrit
lëshohen të kalojnë nëpër shtresën e qymyrit të skuqur. Në këtë rast në vendin ku hyn
ajri, qymyri digjet plotësisht, duke dhënë dyoksid karboni, i cili më tej reduktohet nga
shtresat e sipërme të ndezura të qymyrit(në 1000°C). Në këtë mënyrë përfitohet gazi
gjeneratorik me fuqi kalorike rreth 4600 kJ/m3. Nxehtësia që lirohet gjatë djegies së
gazit gjeneratorik vjen nga reaksioni kimik i djegies së monoksidit të karbonit në
prezencë të oksigjenit të ajrit.
6.5. Gazi ujor-.Kur avulli i ujit të nxehtë lëshohet të kalojë nëpër qymyr të
skuqur, fitohet gazi ujor me fuqi kalorike rreth 11500 kJ/m3.
Gazi ujor ka fuqi kalorike më të madhe se gazi gjeneratorik, mirëpo është
më i shtrenjtë, kështu që rrallë përdoret si lëndë djegëse. Ky më tepër përdoret si lëndë e
parë për sintezën e amoniakut etj. Fuqia kalorike e gazit ujor mund të përmirësohet me
anë të karborinimit (hudhja e naftës në gaz të nxehtë) deri në 20900 kJ/m3.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
68
Në praktikë si lëndë djegëse e gaztë më shumë përdoret përzierja e gazit
gjeneratorik me atë ujor. Gazi i përzier përfitohet në gazgjeneratorë me proces të
kombinuar, ashtu që nëpër qymyrin e skuqur në të njëjtën kohë lëshohen ajri dhe avulli i
ujit, me ç’rast në mënyrë të kontrolluar zhvillohen reaksionet e përfitimit të gazeve.
Fuqia kalorike e gazit të përzier është 4200-8400 kJ/m3. Përbërja kimike e gazit të
përzier të fituar nga qymyrguri është: rreth 25%CO, 15%H2, 1%CH4,6%CO2 dhe
53%N2.
6.6. Gazi nga qymyrguri –fitohet me gazifikimin e qymyrit të gurit. Ky
proces përbëhet nga piroliza (destilimi i thatë). Qymyri nxehet në enë të mbyllura pa
prezencë të ajrit, gjatë së cilës përbërësit avullues nga qymyri lirohen në formë të gazit.
Kështu përfitohet koksi dhe njëkohësisht gazi i koksit i cili përdoret për djegie në furra
industriale.
Gazifikimi i qymyrit kryhet në furra me komora. Çdo komorë mbushet me
20 t qymyr. Një furrë përbëhet nga 15-20 komora. Këto furra nxehen me ndihmën e
gazit gjeneratorik ose gazit të qytetit i cili hyn nëpër kanale në muret e komorës ku
digjet. Komoret mbushen me qymyr të imtësuar me madhësi maksimale të kokrrave 10
mm. Gazifikimi kryhet në 1000-1300°C dhe varësisht nga temperatura zgjatë 20-40 orë.
Nga 1t qymyrguri fitohet 350 Nm3 gaz me fuqi kalorike 19230 kJ/m
3, 800 kg koks dhe
30-40 kg katran. Gjatë kohës së gazifikimit qymyri sinterohet prej nga formohet koksi në
copa më të mëdha i cili ashtu i nxehtë(skuqur) nxirret nga furra, merret me vagona dhe
dërgohet në vendin për shuarje, e cila bëhet me ujë. Koksi pastaj thyhet dhe klasifikohet
sipas madhësisë. Përdoret për përfitimin e çelikut në furrat e larta, si lëndë djegëse.
6.7. Gazi nga nafta i fituar me krekingim-Ky gaz fitohet nga nafta me
krekingun e vajrave të rënda. Ekzistojnë shumë metoda që përdoren për shndërrimin e
prodhimeve prej naftës duke filluar nga benzina e lehtë deri te vajrat e rënda, në gaz të
qytetit.
Shndërrimi bëhet me avullimin e lëndës së parë(produkteve të naftës) dhe
përzierjen, me avullin e ujit gjatë temperaturave tepër të larta dhe në prezencë të
katalizatorëve të ndryshëm (siç janë bashkëdyzimet e niklit, kalciumit, magneziumit e
aluminit). Pas një kohe të caktuar, energjia e nxehtësisë e cila është harxhua gjatë
procesit duhet të kompenzohet. Për këtë arsye procesi i gazifikimit për një kohë të
shkurtë ndërpritet dhe ajri që deri në atë moment është nxeh, lëshohet të rrymojë në kah
të kundërt. Në këtë mënyrë gjatë gazifikimit digjen në katalizatorë substancat e mbetura
të padjegura dhe katalizatori përsëri nxehet (fig. 22 ).
Këto pajisje për gazifikim për dallim nga furrat me komora, shpejtë mund
të startojnë në punë ose shpejtë të ndërpriten.
Gazi i fituar me krekingim, pastrohet në të njëjtën mënyrë sikur gazi i
qymyrgurit. Si prodhim sekondar (dytësor), këtu fitohen katrani dhe benzoli. Nga 1t e
vajit gjysmë të rëndë, fitohen rreth 1600 Nm3 gaz me fuqi kalorike 19230 kJ/m
3 dhe
100 kg katran.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
69
Fig. 22- Pajisja për gazifikim
6.8. Hidrogjeni (H2)-është gaz pa ngjyrë, pa erë pa shije. Ai ka dendësinë
më të vogël se çdo substancë tjetër kimike: 0,0899 g/dm3 në 20°C. Në kushte normale
është në gjendje të gaztë. Në temperaturë -252,8°C kalon në gjendje të lëngët, kurse në
-257,3°C në gjendje të ngurtë. Hidrogjeni digjet shumë lehtë dhe me flakë shumë pak të
dukshme. Përdoret si lëndë djegëse gjatë saldimit autogjen (me flakë) në kombinim me
oksigjenin.
Edhe hidrogjeni mund të truset në shishe të çelikta nën presion prej 150 atmosferash dhe
ashtu transportohet deri në vendin e përdorimit.
Gjendet kryesisht në shtresat e sipërme të atmosferës si dhe shoqëron gazet
që lirohen gjatë shpërthimeve vullkanike. Në sipërfaqen e tokës hidrogjeni është mjaft i
përhapur në trajtë komponimesh: ai hynë në përbërjen e ujit (11% në masë), në
përbërjen e indeve të bimëve dhe të kafshëve, është pjesë përbërëse e naftës dhe e shumë
xeherorëve, nga të cilat vetëm argjila përmban 1,5 % hidrogjen.
Përveç si gaz djegës te saldimi, hidrogjeni përdoret edhe për
hidrogjenizimin e vajrave ushqyese, me ç’rast përfitohet gjalpi bimor dhe margarina.
Në të ardhmen pritet të gjejë aplikim të madh si lëndë djegëse e gaztë e gjithashtu edhe
në motorët me djegie të brendshme, sepse gjatë djegies së tij lirohen sasi të mëdha të
nxehtësisë dhe që është më e rëndësishme, nuk ndotet ambienti jetësor.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
70
Hidrogjeni përgatitet në disa mënyra:
1. Nga veprimi i hekurit të skuqur me avullin e ujit. Hekuri dhe avulli i ujit veprojnë
në temperatura 650°C e më lartë:
3Fe +4H2O → Fe3O4 +4H2
2. Nga veprimi i qymyrit koks të skuqur me avullin e ujit, koksi dhe avulli i ujit
bashkëveprojnë në temperaturë të lartë mbi 1000°C:
C + H2O → CO + H2
Në këtë rast përfitohet një përzierje hidrogjen-oksid karboni që quhet gaz ujor.
Oksidi i karbonit CO përzihet përsëri me avull uji dhe ngrohet në prani të katalizatorit.
Oksidi i karbonit redukton avullin e ujit, duke liruar hidrogjen dhe shndërrohet në
dyoksid karboni (në temperaturë rreth 800°C):
CO + H2O → CO2 + H2
Përzierja dyoksid karboni-hidrogjen ftohet dhe dërgohet në ujë nën trysni të lartë;
dyoksidi i karbonit tretet në ujë, ndërsa hidrogjeni, largohet në gjendje të gaztë.
3. Nga elektroliza e ujit. Me këtë metodë përfitohet hidrogjen shumë i pastër dhe
njëkohësisht edhe oksigjen, por harxhohet sasi e madhe e energjisë elektrike:
2H2O elektrolizë
2H2 + O2
si elektrolit përdoret acid sulfurik (H2SO4) ose hidroksidi i natriumit (NaOH)
. . .
6.9. Acetileni C2H2 –Kur karbidi i kalciumit (CaC2) zhytet në ujë, lirohet
një gaz i pangjyrë. Është vërtetuar se ky gaz është një bashkëdyzim kimik i karbonit dhe
hidrogjenit dhe quhet acetilen ose etin.
CaC2 + 2H2O → C2H2 + Ca(OH)2 + 370 cal
Acetileni ka erë si të hudrës e cila vjen prej hidrogjenit të fosforizuar. Acetileni
përfitohet edhe me djegien e metanit në atmosferë të oksigjenit. Kur të përzihet me ujë,
acetileni është shumë eksplodues. Pika e shkrirjes është 189,6 K(-83,6°C), pika e vlimit
191,4K(-81,8°C). Është diçka më i lehtë se ajri, 1 m3 acetilen peshon 1,165 kg. Nëse
truset deri në 2 at. ekziston rreziku i eksplodimit, kurse në 6 at. eksplodon. Për këtë
shkak gjatë punës me acetilen, zbatohen presione më të vogla, më së tepërmi 1,5 at.
Përzierja e ajrit me acetilenin është eksplozive kur përzierja ka më shumë se 4%
acetilen. Meqenëse është mjaft eksplodues, nuk ruhet në gjendje të lëngët, por me
shtypje futet në aceton (si tretës) dhe si i tillë ruhet në bombola të çelikta (disu-gas).
Acetoni (CH3COCH3) është lëng i cili ka veti që të thithë acetilenin. Është vërtetuar se
një litër aceton mund të thithë, në shtypje dhe temperaturë normale, 24 litra
acetilen,kurse 380 litra nën presion prej 15 atmosferash. Kjo veti e acetonit është
shfrytëzuar në mënyrë që në shishet e posaçme, në të cilat qitet acetoni, futet acetileni, të
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
71
cilin e thithë acetoni. Acetileni i thithur në këtë mënyrë truset deri në 15 atmosfera dhe
si i tillë lehtë transportohet deri në vendin e punës.
Përdorimin kryesor acetileni e ka te saldimi autogjen. Me oksigjen të pastër
digjet me flakë të kaltër pa blozë dhe zhvillon temperaturë prej 3100-3300°C. Gjithashtu
përdoret si mes prodhues gjatë sintezës së shumë komponimeve kimike, si p.sh. tretësve
(alkoolit, eterit, acetonit, etj.), të materialeve artificiale, ngjyrave, llakeve, etj. Acetileni i
pastër kimik përdoret në mjekësi si mjet narkotik. Acetileni nuk është helmues.
6.10. Metani (CH4)-është hidrokarburi më i thjeshtë në grupin e alkaneve.
Metani është gaz pa ngjyrë dhe erë. Është dy herë më i lehtë se ajri. Metani formohet në
natyrë gjatë shpërbërjes(kalbjes) së bimëve dhe mbeturinave të shtazëve në mungesë të
oksigjenit. Gjendet shpeshherë në moçale dhe në miniera të qymyrit.
Metani është komponentë kryesor i gazit natyror, përdoret si karburant në
industri dhe në shtëpi. Kjo molekulë ka katër lidhje të njëvlershme midis karbonit dhe
hidrogjenit, të shpërndara në formë tetraedri fig. 23. Çdo lidhje te metani ka të njëjtën
gjatësi (109,5 pm ) dhe secili nga këndet e lidhjes H-C-H është 109°28´( i ashtuquajturi
kënd tetraedrik).
a) b)
Fig. 23-Paraqitja e strukturës së metanit CH4 (lidhjet me gjatësi të zmadhuar në a) dhe
nën b) me përmasa të atomeve
Hidrokarburet janë komponime më të thjeshta të karbonit, por të
rëndësishme, meqë prej tyre mund të gatitet një numër shumë i madh i komponimeve
organike. Hidrokarburet ndahen në dy nëngrupe: hidrokarbure alifatike dhe hidrokarbure
aromatike. Brenda hidrokarbureve alifatike, varësisht nga numri i lidhjeve kovalente
ndërmjet atomeve të karbonit ekzistojnë: alkanet dhe alkinet me analogët e tyre ciklik.
Alkanet janë seri e hidrokarbureve të ngopura. Kjo do të thotë që molekulat
e alkaneve janë të përbëra nga atome të karbonit dhe hidrogjenit të lidhur me lidhje
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
72
kovalente njëfishe (të thjeshtë). Çdo atom i karbonit është i kapur për katër atome të
hidrogjenit. Alkanet janë komponimet më të thjeshta organike nga të cilat mund të
përfitohen shumica e komponimeve tjera. Në alkane, atomet e karbonit lidhen ndërmjet
tyre në atë mënyrë, që krijojnë vargje, të cilat mund të jenë të gjatë ose të shkurtë, të
drejtë ose të degëzuar. Po qe se analizojmë formulat e shkruara të strukturës së alkaneve
(metan, etan, propan etj.), vërejmë se rreth çdo atomi të karbonit ekzistojnë katër lidhje
të drejtuara kah kulmet e një tetraedri të rregullt. Tabela vijuese paraqet emrin, formulën
molekulare, formulën strukturale dhe gjendjen fizike në temperaturë dhome, të pesë
alkaneve të parë.
Metani
CH4
H
H C H
H
1
gaz
Etani
C2H6
H H
H C C H
H H
2
gaz
Propani
C3H8
H H H
H C C C H
H H H
3
gaz
Butani
C4H10
H H H H
H C C C C H
H H H H
4
gaz
Pentani
C5H12
H H H H H
H C C C C C H
H H H H H
5
gaz
Alkanet kanë përdorim më të gjerë se çdo komponim tjetër organik. Gazi
natyror, i cili kryesisht përbëhet nga metani, shpesh i shtohet gazit të qymyrit, e në disa
vende përdoret në vend të gazit të qymyrit për nxehje dhe ndriçim. Gazi në bombola
është përzierje e propanit, butanit dhe metilpropanit. Këto alkane ruhen si lëngje nën
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
73
presion në shishe (bombola) çeliku, ndërsa shndërrohen në gaze kur të lirohen nga
presioni. Ato përdoren për ngrohje ose për ndriçim në shtëpi, karavane, punëtori etj.
Gazi në bombola shpeshherë përdoret në vend të acetilenit për prerje dhe ngjitje të
metaleve, meqë flaka e tij është shumë e nxehtë.
7. MATERIALET LYRËSE (LUBRIFIKANTËT)
7.1. Lubrifikimi
Me lubrifikim bëjmë zvogëlimin e fërkimit të drejtpërdrejtë në mes pjesëve
makinerike të cilat rrotullohen ose rrëshqasin, e me këtë pengojmë edhe harxhimin e
sipërfaqeve të tyre.
Nëse dy sipërfaqe të lëmuara fërkohen me kontakt të drejtpërdrejtë njëra në
tjetrën, atëherë edhe në shpejtësi të vogla të fërkimit, fillon harxhimi i pjesëve sepse nga
sipërfaqet kontaktuese gjatë fërkimit shkëputen grimca të imta të materialit.
Nëse në të kundërtën, në mes të dy sipërfaqeve vendoset lyrës i përshtatshëm, formohet
shtresa lyerëse e cila pengon takimin direkt, qoftë edhe gjatë presioneve të mëdha. Pra
detyrë kryesore e lubrifikuesit është zvogëlimi i fërkimit i cili lind gjatë lëvizjes së
detaleve të makinave të bashkuara në lëvizje ndërmjet veti, zvogëlimi i konsumimit të
sipërfaqeve të tyre dhe zvogëlimi i humbjeve në energji.
Sipërfaqet që duhet të lyhen në të shumtën janë metalike, ndërsa
lubrifikantët që përdoren zakonisht janë vajrat dhe yndyrat. Disa pjesë makinerike, si
p.sh. kushinetat dhe dhëmbëzorët mund të jenë të punuar edhe nga materialet tjerë, p.sh.
nga druri ose masat artificiale. Në këto raste, shpeshherë si lubrifikant nuk përdoren
vajrat, por uji ose lëngje tjera, ndonjëherë edhe ajri.
7.2. Vetitë e lubrifikantëve
Vetitë e lubrifikantëve përcaktohen me prova: fizike, kimike dhe mekanike.
Provat e këtilla bëhen për ta përcaktuar grupin, llojin dhe përdorimin e lubrifikanteve.
Çdo material lubrifikues i ka veçoritë e veta që i shërbejnë prodhuesit dhe shpenzuesit
për kontrollimin e cilësisë së tij. Këto prova bëhen sipas kërkesës konkrete ose
standardit përkatës.
Nga pikëpamja fiziko-mekanike lubrifikanti më i mirë është ai i cili ka
aftësi më të mëdha për vetë depërtim në boshllëqe të ngushta (çarje) ndërmjet
sipërfaqeve fërkuese të cilat lubrifikohen dhe të cilat me lubrifikim të tillë më së miri
ndahen, me kusht që lubrifikanti të ketë qëndresë ndaj tejshtypjes nga boshllëku-nën
veprimin e ngarkesës e cila transmetohet ndërmjet pjesëve të lëvizshme që lubrifikohen.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
74
Për sa u përket kushteve nën të cilat punojnë, elementet e gërshetuara, siç
janë: temperatura, lagështia, pluhuri, agresiviteti kimik i ambientit të punës, shpejtësia,
shtypja dhe ndryshimet e ngarkesës që transmetojnë elementet, lubrifikantet duhet të
jenë fizikisht dhe kimikisht stabile. Stabiliteti i lubrifikanteve, varësisht nga kushtet e
punës, garantohet me disa karakteristika të lubrifikantëve.
7.3. Ndarja dhe llojet e lubrifikantëve
Nevoja për plotësimin e kërkesave që lindin për shkak të kushteve të
ndryshme të punës nën të cilat punojnë detalet e ndryshme, kanë sjellë deri te formimi i
llojeve të ndryshme të lubrifikuesve, të cilët mund të ndahen në tri grupe të mëdha:
a) Vajrat lubrifikues
b) Grasot konzistente (kallamazet)
c) Materialet tjera lubrifikuese
a) Vajrat lubrifikues
Vajrat lubrifikues janë produkte të lëngëta me prejardhje bimore, shtazore
dhe minerale, si dhe lubrifikuesit sintetik (artificial).
Vajrat lubrifikues minerale përfitohen nga mbeturinat e naftës-mazutit i cili
distilohet në fraksione: vajra solar, boshtorë, të makinave dhe cilindrike.
Vajrat lubrifikuese minerale dallohen me stabilitet të lartë ndaj veprimit
të oksigjenit nga ajri dhe ndaj veprimit të temperaturës. Stabilitetin e kanë më të madh
se vajrat me prejardhje bimore dhe shtazore. Në disa raste speciale vajrave minerale i
shtohen sasi të vogla (deri në 5%) vajra me prejardhje bimore ose yndyra shtazore.
Karakteristikë kryesore e vajrave lubrifikues është viskoziteti, pastaj
dendësia specifike, temperatura e ndezjes dhe vetëndezjes, temperatura e trashjes
(kalimit nga gjendja e lëngët në konzistente), përmbajtja e hirit, etj.
Vajrat lubrifikues ndahen në shtat grupe: industriale, për anije, të turbinave, për
kompresorë, vaj për motorë me djegie të brendshme, vaj për cilindra dhe mazuti
lyerës.
1) Vajrat lubrifikues industrial-janë vajra të cilët përdoren për
lubrifikimin e makinave vegla dhe mekanizmave të cilat punojnë në temperaturë
normale të ambientit.
Vaji industrial i lehtë për makina përdoret më së shumti (viskozitetin e ka
4-4,5 °E50). Ai përdoret për lubrifikimin e pjesëve më të mëdha të makinave vegla në
industrinë metal përpunuese, cilindrave të motorëve me naftë (përveç motorëve dizel),
etj.
2) Vajrat lubrifikues të anijeve- përbëhen prej 80 – 90 % vajra minerale
dhe 10- 20 % vajra me prejardhje bimore që nuk thahen (nuk avullojnë). Viskozitetin e
kanë 6- 9 °E.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
75
Vajrat lubrifikues të anijeve përdoren për lubrifikimin e pjesëve të
lëvizshme të anijeve detare të cilët ftohen me ujë. Vajrat lubrifikues të anijeve me ujë
formojnë një emulzion kompakt (homogjen) i cili nuk shpërlahet nga uji dhe ka veti
lubrifikuese të mira.
3) Vajrat lubrifikues të turbinave- përfitohen prej destilateve të naftës
bimore vajore dhe i nënshtrohen pastrimit të kujdesshëm me acid sulfurik dhe me
elemente për zbardhim. Përdoren për lubrifikimin e kushinetave të turbinave.
4) Vajrat lubrifikues të kompresorëve-përpunohen në katër tipa :
Vaji i lehtë për kompresorë ( 6,5 – 7°E50), vaj i mesëm për kompresorë (1,7 – 2,2 °E100),
vaj i rëndë për kompresorë ( 2,3 – 2,8 °E100) dhe vaj për frigoriferë (2,0 – 2,3 °E50).
Vajrat për kompresorë përfitohen nga destilatet më të mira të naftës dhe i
nënshtrohen filtrimit të thellë sepse, të pa pastruar mirë mund të shkaktojnë eksplodim.
5) Vajrat për lubrifikim të motorëve me djegie të brendshme –
përfshijnë: vajrat për motorë, autotraktorë, për motorë të avionëve dhe për cilindra.
Vajrat lubrifikues për motorë përdoren për lubrifikimin e motorëve të
ndryshëm me djegie të brendshme, zakonisht të motorëve stacionarë.
Vajrat lubrifikues për autotraktorë, janë vajra me karakter distilues.
Përdoren për lubrifikimin e motorëve me djegie të brendshme të automobilave dhe
traktorëve.
Vajrat për aviacion janë me viskozitet të lartë të karakterit sekondar, të
përpunuara prej llojeve speciale të naftës më të mirë. Përdoren për lubrifikimin e
motorëve të aviacionit (të motorëve me fuqi të madhe specifike ).
6) Vajrat lubrifikuese për cilindra –përdoren kryesisht për lubrifikimin e
makinave me avull.
7) Mazuti lubrifikues dhe gudroni – janë mbeturina të pa pastruara (me
përjashtim të mazutit lubrifikues dimëror) me viskozitet të ndryshëm. Përdoren për
lubrifikimin e kushinetave të akseve të vagonave, akseve të qerreve dhe për mekanizma
të ngjashme.
Një grup të veçantë të vajrave lubrifikues e formojnë vajrat detergjente të
cilët përdoren për pastrimin e motorëve me djegie të brendshme.
b) Lubrifikuesit konzistentë (yndyrat)
Lubrifikuesit konzistentë janë materie lubrifikuese të trasha të cilat janë të
përbëra prej vajrave të konzistuara(yndyrave), mineral, me lloje të ndryshme të
sapunëve. Shpesh quhen graso konzistente ose kallamaze.
Përparësia e grasove konzistente në krahasim me vajrat lubrifikues është
mundësia e ruajtjes (mbajtjes) së lubrifikuesit në çiftëzimet e detaleve të makinave që
lubrifikohen, pa nxjerrjen e tij nga sistemi që lubrifikohet dhe pa derdhjen e
lubrifikuesit.
Varësisht nga prejardhja dhe përmbajtja këta lubrifikues ndahen në:
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
76
Mineral
Sapunor dhe
Të kombinuar
Yndyrat (kallamazet) minerale. Më e rëndësishmja është vazelina.
Përfitohet nga mbeturinat e naftës së përpunuar me origjinë parafinore. Është fraksion i
vajit me dendësi më të lartë dhe i parafinës së ngurtë. Vazelina e ka pikën e shkrirjes të
ulët (afër 40°C). Për dallim nga kallamazet tjera, edhe pas shkrirjes mbetet përmbajtja e
mëparshme. Më së shumti përdoret për lubrifikimin e kushinetave të vogla rrotulluese
dhe rrëshqitëse, ku depërton uji.
Yndyrat sapunore. Janë më të rëndësishmet dhe kanë përdorim më të
gjerë. Janë një lloj tretësire koloidole e një lloj sapuni me vaj mineral dhe 1 deri në 4%
ujë. Vetitë kryesore varen nga sasia e yndyrës, ndërsa sapuni shërben si stabilizues i
tretësirës vaj-ujë. Prodhohen duke e shkrirë sapunin e terur në vaj të vluar ose duke i
neutralizuar thartirat yndyrore me bazë minerale. Më së tepërmi përdoren vajrat e
distiluara ose të rafinuara me viskozitet 3,5 deri 60°E50. Sapunet prodhohen nga dhjami
shtazor ose vaji bimor me ndonjë shtesë bazore. Dendësia e yndyrës rritet me rritjen e
sasisë së sapunit në të.
Yndyrat sapunore ndahen varësisht nga përmbajtja e sapunit në të në :
kalciumore, të natriumit, të aluminit, të litiumit, etj.
Yndyrnt e kalciumit. Përmbajnë sapune të kalciumit të ashtuquajtura
solidose ose të Shtauferit. Nuk janë stabile ndaj temperaturave të larta, sepse avullohen
dhe shkatërrohen, por janë rezistente në mese me lagështi. Përdoren më së shumti për
lubrifikimin e kushinetave rrëshqitëse jo shumë të ngarkuara e që punojnë në
temperaturë nën 50°C, ku mund të depërtojë uji e avulli.
Yndyrat e natriumit. Përmbajnë sapunë të natriumit të ashtuquajtura
konstaline. Kanë konzistencë më kompakte se solidoset dhe janë të qëndrueshme në
presione dhe temperatura të larta. Zbërthehen me ujë, sepse sapuni i natriumit tretet në
ujë. Përdoren për lubrifikimin e kushinetave rrotulluese ose rrëshqitëse me ngarkesë të
mesme dhe të lartë, në të cilat nuk depërton uji.
Yndyrnt e aluminit. Janë të qëndrueshme në ujë dhe në presione të larta,
por jo në temperatura mbi 100°C. Përdoren për lubrifikimin e mekanizmave të ndjeshëm
(ndërruesit e shpejtësive, diferencialet, etj.) dhe atyre që punojnë në ngarkesa të mëdha
dhe që janë në kontakt me ujin dhe avullin e ujit.
Yndyrat e litiumit. Janë të mirë për punë në temperatura të ulëta për çka
përdoren për lubrifikim të pjesëve në aeroplanë, për lubrifikim në lokomotiva dhe
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
77
automobila në kushte të dimrit, e sidomos për lubrifikimin e motorëve, makinave dhe
stabilimenteve në teknikën ftohëse.
c) Materialet tjera lubrifikuese
Në grupin e materialeve tjerë lubrifikuese bëjnë pjesë materiet lubrifikuese
në gjendje të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë, tretje të ndryshme koloide dhe emulzionet.
Nga materialet e ngurta që shfrytëzohen si lubrifikues, zakonisht në kombinim me
lubrifikues tjerë, përdoren grafiti, liskuni, dysulfidi i molibdenit, etj.
Lubrifikantët e ngurtë. Përdoren atëherë kur nuk mund të arrihet
lubrifikimi me vajra ose yndyra përkatëse, p.sh. kur detalet punojnë në temperatura të
larta ose tejet të ulëta, apo nën presione të larta. Në këtë grup hyjnë : grafiti, dysulfidi i
molibdenit, boraksi, sulfidi i bakrit, etj.
Të gjithë lubrifikantët e ngurtë kanë fortësi të ulët, ashtu që materiali i tillë
shpejt shndërrohet në pluhur dhe kapet mirë për sipërfaqet kontaktuese, të cilat tani
lyhen mirë.
Lubrifikantët e ngurtë përdoren për lubrifikimin e kallëpeve farkëtues dhe
presues, të cilindrave të kompresorëve, kalibrave për telëzim, kushinetave që punojnë në
temperatura të larta, etj.
7.4. Vetitë karakteristike të lubrifikuesve
Vetitë karakteristike të lubrifikuesve ndahen në veti fizike dhe kimike.
Në vetitë fizike bëjnë pjesë: pamja dhe aroma, dendësia specifike (pesha
specifike), viskoziteti, flakëzimi (temperatura e vetëndezjes dhe e djegies), pika e
konzistimit (temperatura e trashjes), etj.
Në vetitë kimike bëjnë pjesë të ashtuquajturit: numri i neutralizimit, numri i
sapunifikimit, numri jodik, përmbajtja e përgjithshme e yndyrës, përmbajtja e ujit,
përmbajtja e hirit, etj.
Më të rëndësishme janë karakteristikat eksploatuese: 1) viskoziteti i vajrave
lubrifikues dhe 2) numri i penetracionit i kallamazeve.
a) V i s k o z i t e t i i v a j r a v e
Viskoziteti i vajit është rezistenca e vajit (ose e lëngjeve në përgjithësi) ndaj
rrjedhjes; vaji më i trashë dhe më ngjitës rrjedhë më me vështirësi-ai është më
viskoz.
Viskoziteti i vajit është një nga karakteristikat më të rëndësishme të tij,
sepse nga viskoziteti varet fuqia e bartjes së sipërfaqeve fërkuese të pjesëve ndërmjet
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
78
veti, konsumimi i këtyre sipërfaqeve dhe vetë konsumimi i vajit. Megjithatë, me rritjen e
shpejtësisë së lëvizjes rritet edhe rezistenca e brendshme inter molekulare (fërkimi) në
vaj për çka nxehen dhe bëhen më të rrjedhshëm (u bie viskoziteti) prandaj, për këtë
arsye, te shpejtësitë më të mëdha përdoren vajra më të rrjedhshëm (vajra me viskozitet
më të vogël), ndërsa te shpejtësitë më të vogla vajra më viskoz (më të trashë).
Me ndryshimin e temperaturës ndërron edhe viskoziteti: me rritjen e
temperaturës ai bie, ndërsa me uljen e temperaturës viskoziteti rritet.
Viskoziteti përcaktohet me anë të viskozimetrave. Në Europë (me
përjashtim të Anglisë) matet me anë të viskozimetrit të Englerit dhe shenohet me
shkallë Engler (shenja : °E): Viskoziteti i Englerit është numër relativ i cili fitohet me
anë të krahasimit të kohës së rrjedhjes së një sasie të caktuar të vajit që provohet nga
viskoziteti standard i Englerit, me kohën e rrjedhjes së një sasie të njejtë të ujit dhe në
temperaturë të njejtë(20°C , 50°C dhe në 100°C).
Në Angli viskoziteti matet me viskozimetrin e Redvudit dhe në mënyrë
direkte shpreh kohën e rrjedhjes së një sasie të saktë të vajit që provohet, në sekonda të
Redvudit (shenja:R), ndërsa në Amerikë matet me viskozimetrin e Sajboldit dhe
shprehet me sekonda të Sajboldit (shenja: S ). Edhe në këto raste temperatura e matjes së
viskozitetit është 20°C, 50°C ose 100°C, e sipas Englerit kjo temperaturë shenohet në
shenjën e viskozitetit – si indeks: p.sh. 2°E20 (lexohet: dy shkallë të Englerit në
temperaturë 20°C), ose 5°E50 (pesë shkallë të Englerit në temperaturë 50°C), etj.
Viskozitetet e Englerit, Redvudit dhe Saiboldit janë viskozitete relative.
Krahas këtyre, me viskozimetra të posaçëm (sipas Vogelit, Osagut, Heplerit, Lavacekut,
etj.) përcaktohet viskoziteti absolut i ashtuquajtur kinematik, i cili shprehet me njësi të
cilat quhen stoike (shenja: St).
Në mes të viskoziteteve të përmendura, me kusht që të krahasohen në
temperatura të njëjta, ekziston ky raport:
1 St=0,076°E,
1 R=29,3°E,
1 S=35,5°E.
Te vajrat e mirë viskoziteti nuk guxon të ndryshojë në mënyrë të hovshme
gjatë ndërrimit të temperaturës së punës. Kjo veti te vajrat çmohet me të ashtuquajturin
indeks i viskozitetit. Indeksi i viskozitetit përcaktohet me anë të krahasimit të vajit që
provohet me përzierjen e vajrave më të mirë të Pensilvanisë të cilëve u është dhënë
indeksi i viskozitetit 100 dhe vajrave më të dobët të Teksasit të cilëve u është dhënë
indeksi i viskozitetit 0. Për auto vajra indeksi i viskozitetit nuk duhet të jetë nën 50, e për
avio vajra nën 90.
Fatmir Çerkini MATERIALET E REPARTIT
2004 .
79
b) N u m r i i p e n e t r a c i o n i t t ë k a ll a m a z e v e
Rezistenca e penetracionit është rezistenca e depërtimit të gjilpërës
standarde (të penetracionit ) në graso konzistuese. Sa më e butë që është grasoja
konzistuese, aq më thellë do të depërtoj gjilpëra konzistuese: penetracioni( depërtimi i
gjilpërës penetracione ) do të jetë më i madh, ndërsa numri i penetraciont, me të cilin
shprehet penetracioni, do të jetë më i vogël.
MATERIALET E REPARTIT Fatmir Çerkini
2004 .
80
LITERATURA
1. Prof.dr.Fatmir Agolli,TEKNOLOGJIA KIMIKE INORGANIKE, Prishtinë 1983
2. Prof.dr.Nexhat Daci,KIMIA E MJEDISIT(Ndotja industriale-parandalim),Prishtinë 1998
3. Agim Mala,Muharrem Frashëri,Hilmi Bimbashi,TEKNOLOGJIA KIMIKE 2,Tiranë 1995
4. doc.Tahir Haxhiymeri,Ali Katragjini,Qiriako Leka,Shyqeri Meta,TEKNOLOGJIA E
MATERIALEVE,Tiranë 1992
5. Fehmi Shehu,MOTORËT ME DJEGIE TË BRENDSHME I, II,Tiranë 1973
6. Dr.sc.Bajrush Bytyqi., Dr.sc.Hysni Osmani, Mr.sc. Nexhat Qehaja, MATERIALET E
MAKINERISË (për klasën e I-rë të shkollës së mesme të makinerisë),Prishtinë 1998
7. Charles E. Mortimer, KIMIA(vëllimi II), 1998
8. Focus International Book Produktion,ENCIKLOPEDIJA TEHNIKE 1,2 ,Stockholm 1982
9. Dr.Bedri A.Kamberi ,KIMIA E APLIKUAR ,Prishtinë
10..inxh.Borivoje Čurčić,TOPLOTNE MAŠINE (za IV razred maš.teh.škole),Beograd
11. Mr.S.H.Skënderi,SISTEMI NDËRKOMBËTAR I NJËSIVE (SI),ETMM i KSAK,Prishtinë 1987
Recommended