Mövzu 12. Euascomycetes sinfi göbələklər inin dig ər qrupları haqqında

Aqronomluq ixtisasının “Bitki mühafizəsi” ixtisaslaşması üzrə

“Ümumi fitopatologiya” kursu

Mövzu 12. Euascomycetes sinfi göbələklərinin digər qrupları haqqında

P L A N:

12.1 Erysiphales sırası göbələkləri

12.2 Hypocrales, Sphaeriales, Diaportales, Clavicipitales sırasına

daxil olan göbələklərin səciyyəvi xüsusiyyətləri

ƏDƏBİYYAT

1. Cəfərov İ. Ümumi fitopatologiya. Bakı: Elm, 2007, 392 s.2. M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Hüseyn Zengin Fitopatoloji. Erzurum: 2010, 256 s.3. Общая и сельскохозяйственная фитопатология / Ю.Т.Дьяков, М.И.Дементьева и др. М.: «Колос», 1984, 495 с. 4. Попкова К. Общая фитопатология. М.: Агропромиздат, 1989, 362 с.5. Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия, 2003, 496 с.6. Чикин Ю.А. Общая фитопатология (часть 1). Учебное пособие - Томск: ТГУ, 2001, 170 с.www. google.ruwww.dic.academic.ruwww.hortnet.co.nz/www.flickr.com

Bu sıraya daxil olan göbələklər üçün qapalı meyvə bədəni-kleystotesi xarakterikdir, kisə kleystotesidə dəstə halında yerləşir, meyvə bədənindən yetişmiş askosporların atılması fəal gedir. Sıranın nümayəndələri ali bitkilər üçün obliqat parazitlər olub, «unlu şeh» xəstəliyini törədirlər. Mitsel yaxşı inkişaf etmişdir, ekzogen mən-şəlidir, özünəməxsus «əmziklər» -apressoriyalar vasitəsilə substrata möhkəmlənir. Apressoriyaların əsasından nazik hiflər çıxır, epider-mis toxumasına daxil olur, şarşəkilli qausstoriyalara çevrilir. Qausto-riyaların köməyi ilə göbələk qidalanmasını təmin edir. Sıraya yalnız bir fəsilə – Erysiphaceae daxildir. Lakin fəsilənin tərkibində kleystotesilərin çıxıntılarının quruluşuna, meyvə bədəni daxilində olan askların sayına görə müxtəlif olan cinslər mövcuddur.

Erysiphales sırası

Erysiphales sırası

Erysiphaceae fəsiləsi

Sphaerotheca cinsi

Podosphaera cinsi

Erysiphe cinsi

Leveillula cinsi

Microsphaera cinsi

Uncinula cinsi

Phyllactinia cinsi

Unlu şeh göbələklərinin kleystotesiləri: a –sfaeroteka (Sphaerotheca); b –erizife (Erysiphe); c – mikrosfaera (Mycrosphaera); ç – podosfaera (Podosphaera);

d – unsinula (Uncinula); e – fillaktiniya (Phyllactinia)

Sphaerotheca cinsinə daxil olan növlərin kreystotesi çıxıntıları

vegetativ hifləri xatırladır. Sphaerotheca pannosa f. persicae

şaftalı bitkisinin zoğ, yarpaq və meyvələrini yoluxaraq unlu şeh

xəstəliyini törədir. Xüsusilə yoluxmuş meyvələrdə yetişmə

gecikir, meyvələr əmtəəlik qabiliyyətini itirirlər.

Sphaerotheca pannosa f. rosae

Sphaerotheca pannosa f. persicae

Sphaerotheca mors-uvae

Sphaerotheca mors-uvae

Podosphaera cinsinə daxil olan növlərin kleystotesilərində

çıxıntılar sapşəkillidir. Ən əhəmiyyətli növ- almada unlu şeh xəstə-

liyinin törədicisi Podosphaera leucotricha Salm. cavan yarpaq və

saplaqları yoluxur. Örtük çox vaxt yarpağın alt hissəsində bükülür,

deformasiyaya uğrayır. Sirayətlənmiş zoğlarda əmələ gələn kleysto-

tesilərə görə unlu ağ örtük çirkli- boz rəng alır.

Podosphaera leucotricha

Podosphaera leucotricha

Podosphaera tridactyla

Podosphaera tridactyla

Erysiphe cinsinə daxil olan göbələklərin çıxıntıları sadədir,

asklar kleystotesidə bir neçədir. Bu cinsin əksər növlərinin ixtisaslaş-

mış formaları mövcuddur ki, onlar da yalnız müəyyən bitkiləri yolu-

xurlar. Morfoloji ixtisaslaşmış formalar çətin seçilir.

Erysiphe pisi

Erysiphe pisi

Erysiphe

Leveillula cinsinin növləri inkişafın əvvəlində endogen, sonra

ekzogen mitsel formalaşdırırlar. Kleystotesi təpə hissədən basıqdır.

Bu cinsin göbələklərinin xüsusiyyətləri, mitselin yayılmasının xa-

rakterində özünü göstərir. Mitsel bitkinin toxuması daxilində inkişaf

edir və az-az ağızcıq vasitəsilə onun səthinə çıxır. Bu cinsin növləri

adətən quru, isti iqlim rayonlarında kətan, yonca bitkilərində unlu

şeh xəstəliyini törədirlər.

Leveillula taurica

Leveillula taurica

Microsphaera cinsinin göbələklərinin çıxıntıları meyvə bədənin

təpə hissəsində yerləşmişdir. Burada ən təhlükəli növ palıdda unlu

şeh xəstəliyinin törədicisi M.alphitoides göbələyidir.

Microsphaera alphitoides

Microsphaera alphitoides

Microsphaera alphitoides

Uncinula cinsinə daxil olan nümayəndələr də unlu şeh xəstə-

liyinin törədicilərdir. Ən təhlükəli növ üzüm bitkisində unlu şeh və

ya oidium xəstəliyinin törədicisi U.necator bitkinin yarpaq, zoğ,

gilələrini yoluxaraq məhsuldarlığa kəskin zərbə vururlar.

Uncinula necator

Uncinula necator

Uncinula necator

Uncinula necator

Phyllactinia cinsi göbələklərində iki tip çıxıntılar əmələ gəlir:

kleystotesinin təpəsində- nazik, zərif budaqlanan hif, selik ayırır və

onun mərkəzində şar formasında. P.suffulta çəkil, fındıq, tozağacı və

başqa ağac cinslərində parazitlik edir.

Phyllactinia populi

Phyllactinia fraxini

Phyllactinia populi - askosporlar

Bu sıranın göbələkləri üçün ətli və ya yumşaq, şəffaf və ya açıq rəngli peritesilər xarakterikdir. Peritesi mitselin səthində və ya substratın daxilində əmələ gəlirlər. Bu göbələklərin inkişaf tsiklində konidi mərhələsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu mərhələ növün yaylmasında əsas rol oynayır. Konidi cinsi mərhələni tamamilə əvəz edir. Bir çox nümayəndələ-rində pleomorfizim məlumdur: onların inkişaf tsiklində çox zaman iki konidi tipi formalaşır. Bu mərhələdə onları anamorf göbələklərə aid edirlər (misal üçün fuzarium cinsində makro və mikro konidilər). Fitopatoloji baxımdan –Hypocreaceae fəsiləsi maraqlıdır. Hypocrea cinsinin nümayəndələri saprotrof olaraq oduncaqda, bitki qalıqlarında, qov göbələklərinin meyvə bədənlərində saprotrofluq edirlər. Nectriaceae fəsiləsinə daxil olan bəzi cinslər– Nectria, Calo-nectria, Gibberella müəyyən maraq doğururlar.

Hypocreales sırası

Nectria galligena

Nectria peziza –peritesilər

Nectria galligena –peritesilər

Sporodoxi konidilərlə

Sıraya daxil olan göbələklər saprotrofdurlar, onlar üçün bardaq formalı, sancaq şəkilli və ya silindrik asklarla tünd peritesilər xarak-terikdir. Peritesilər tək-tək mitsel və stromalarda müxtəlif quruluş-larda əmələ gəlirlər. Asklar adətən rəngsiz parafizlərlə növbələşirlər. Bitkilərdə xəstəlik törədən növlər içərisində gavalıda polistiqmoz və ya qırmızı ləkəlik xəstəliyinin törədicisi Polystigma rubrum ma-raq kəsb edir. Bu patogenin inkişaf tsiklində qeyri-cinsi çoxalma yoxdur. Meyvə bədəni-peritesi yarpaq toxumasına oturmuş stroma-larda inkişaf edir. Zərərliliyinə görə daha bir cins Phyllachora və onun nüma-yəndələri, məsələn, P.graminis- dənlilərdə qara ləkəlik xəstəliyinin törədicisi fitopatoloji baxımdan maraqlıdır.

Sphaeriales sırası

Polystigma rubrum

Polystigma rubrum

Sıranın göbələklərinin peritesiləri xarici görkəmcə Sphaeriales sırası nümayəndələrinin peritesiləri ilə oxşardırlar. Bu sıraya daxil olan bir neçə fəsilənin nümayəndələri praktik cəhətdən əhəmiy-yətlidir. Valsa cinsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu cinsin göbələkləri müxtəlif ağac cinslərinin gövdələrində inkişaf edirlər. Onların konidi mərhələsi Cytospora cinsinə aiddilər və ağaclarda tufeyli quruma və ya sitosporoz xəstəliyinin əmələ gəlməsinə səbəb olurlar. Diaporthaceae fəsiləsinin cinsləri əsasən fitopatogen növlərdir. Glomerella cinsinə daxil olan nümayəndələr bir sıra bitkilərdə antrak-noz xəstəliyini törədən göbələklərin çanta mərhələsidir.

Diaportales sırası

Cytospora sp.

Cytospora sp.

Cytospora sp.

Cytospora sp. – konidilər

Glomerella cingulata – antraknozun kisə mərhələsi

Glomerella cingulata – antraknozun kisə mərhələsi

Sıranın göbələkləri ağ və ya açıq, nadir hallarda tünd rəngli peri-tesilərə malikdirlər. Onlar şəffaf rəngli yumşaq və ya ətli konsis-tensiyalı açıq stromalara yüklənmiş olurlar. Askosporlar həmişə sap-şəkillidir, asklarda paralel topa şəkilində yığılmış və növbəli surətdə çölə atılırlar. Sıranın nümayəndələrinin əksəriyyəti çiçəkli bitkilərin parazitləridir. Claviceps purpurea çovdar və digər dənlilərdə xəstəlik törədi-cisidir. Bu xəstəlik inkişaf edən zaman yetişmiş dənlərin üzərində iri, bənövşəyi-qara sklerosiyalar əmələ gəlir. Onlar göbələyin qışlama mərhələsidir. Məhsul toplanışı zamanı həmin sklerosiyaların bir his-səsi dənin üzərinə düşür, digər hissəsi torpağa tökülür. Yazda sklero-siyalar qırmızı rəngli başcıqlı stromalara cücərirlər. Hər bir sklero-siyadan bir neçə stroma inkişaf edir. Asklar dartılı vəziyyətdə, askosporlar sapvaridir.

Clavicipitales sırası

Claviceps purpurea

Claviceps purpurea

Claviceps purpurea - sklerosiyalar

1. Kleystotesi tipli qapalı meyvə bədəni hansı göbələklər üçün xarakterikdir?

a) Erysiphales sırası göbələkləri üçün

b) Chytridiales sırası göbələkləri üçün

c) Penosporales sırası göbələkləri üçün

d) Microascales sırası göbələkləri üçün

e) Diaportales sırası göbələkləri üçün

Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları

2. Erysiphales sırasına mənsub göbələklər mədəni və yabanı bitkilərdə

hansı xəstəlikləri törədir ?

a) peronosporoz

b) dəmgil

c) unlu şeh

d) sürmə

e) deformasiya

3. Erysiphaceae fəsiləsinə mənsub olan cinslər bir-birindən nə ilə

fərqlənirlər ?

a) meyvə bədəninin quruluşu

b) mitselin və onun şəkildəyişmələrinin sayı

c) mitsel üzərində konididaşıyanların düzülüşü

d) kleystotesilərin çıxıntılarının quruluşu və meyvə

bədəni daxilində kisələrin sayı

e) kleystotesilərin rəngi və forması

4. Göbələyin inkişaf tsiklində kleystotesilərin rolu nədən

ibarətdir ?

a) əsasən göbələyin qışlamasını təmin edir

b) vegetasiya dövrü xəstəliyi yayır

c) II infeksiyanı törədir

d) göbələyin qeyri- cinsi çoxalmasında iştirak edir

e) vegetativ çoxalmanı təmin edir

5. Unlu şeh xəstəliklərinin inkişafında konidilərin başlıca rolu nədən

ibarətdir ?

a) göbələklərin qışlamasını təmin edir

b) göbələklərin qidalanmasını təmin edir

c) vegetasiya dövrü xəstəliyin təkrar yoluxmalarını

təmin edir

d) göbələklərin çoxalmasını təmin edir

e) xəstəliyin yayılmasında və qidalnmasında iştirak edir

6. Hypocreales sırasına mənsub olan göbələklərin peritesiləri harada

əmələ gəlir ?

a) mitsel buğumlarında

b) stromalarda

c) apotesilərdə

d) mitselin səthində və substratın daxilində

e) yalnız substratın daxilində

7. Hypocreales sırasına mənsub olan göbələklər qidalanma xarakterinə görə

hansı qrupa daxildir ?

a) biotrof

b) hemibiotrof

c) obliqat parazit

d) nekrotrof, biotrof

e) saprotrof

8. Antraknoz xəstəliyini törədən göbələklərin kisə mərhələsi Diaportales

sırasında hansı cinsə mənsubdur?

a) Valsa

b) Cytospora

c) Colletotrichum

d) Gloesporium

e) Glomerella