View
5
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
REPOR RESUMESED 012 0313COCHABAMBA READER.
LASTRA, YOLANDACORNELL UNIV., ITHACA, N.Y.REPORT NUMBER BR5-I231...7CONTRACT OEC- SAE -9513
EDRS PRICE MF--$0.18 HC-$3.16 79P.
'AL 000 524
PUS DATE 30 AUG 64
DESCRIPTORS-.. *QUECHUA, *DIALECT STUDIES, *INSTRUCTIONAL
MATERIALS, *READING MATERIALS, *FOLK CULTURE, *LANGUAGES,
COCHABAMBA, BOLIVIA, ITHACA
INTENDED AS FOLLOWUP MATERIAL AFTER THE COV'LETION OF
THE TWO- VOLUME SPOKEN COCHABAMBA COURSE, THIS READER CONSISTS
OF A SINGLE LONG STORY, "JUANITO," WRITTEN BY OSCAR TERAN. IT
HAS BEEN USED AS A RADIO SCRIPT FOR A SERIES OF BROADCASTS
FROM A COCHABAMBA STATION WHICH SERVES THE SURROUNDINGINDIGENOUS POPULATION. THE MATERIAL IS PRESENTED ON FACING
PAGES IN COCHASAMEA QUECHUA AND SPANISH TRANSLATION. (JD)
COCHABAMBA READER
.1..i..1...11,111M....,PIR.
.01G-415-13
5-/2-31
U.S. DEPARTMENT OF HEALTH, EDUCATION & WELFARE
OFFICE OF EDUCATION
THIS DOCUME9T HAS BEEN REPRODUCED EXACTLY AS RECEIVED FROM THE
PERSON OP ORGANIZATION ORIGINATING IT. POINTS OF VIEW OR OPINIONS
STATED DO NOT NECESSARILY REPRESENT OFFICIAL OFFICE OF EDUCATION
POSITION OR POLICY.
4
*01111171.14110.11.0.1
COCHABAMBA READER-
r taArlack. L.09M-ra]J 4-
Cornell University
August 30, 1964
Quechua Language Materials Project
These materials were prepared under
Office of Education Contract No.
SAE-9513; US Department of Health,
Education, and Welfare, authorized
by PL 85-864, Title VI, Part A,
Section 602.
f1.
Cochabamba Header
HUWANITU
Huwanitu nisqa indiumenta, piCus tukuynehte purisparah
Tahtanmen Cayamusganmanta.
Kunanqe wiTerisqaykiCah uh indiu masinCahmanta, pitaCus
Huwanitu nispatasutiCesun,, imaraykuCus ionyIatah manan rehsiCi-kuyta
munanCu. WirasqaykiCah imaynateCus Huwanitu sutiyoh, wah lahtesta
rikuy munaspa, halap'asninte, memente, tatanta sagerparispa,
puriy-kaCah riscianmanta, wiresqaykiCah kutimusurmenta, imeynataCus
Cay paCapireh harpign muna-kusqanmanta, imatatehCus kunen
yuyasganmenta Cay hina q'epah lahtasmanta manan rehtanCchmenta
k?rupiCu tiyan uh hue"uy markita. Ceyey-kusganCahmanta paCa:
seClakunasnin q'omeryerisqeh, poqoykunasninte q'apariCimusgan.
SaC'es Cawpitapi Cay komerkitaqe, tawa klulku yanstusra,
wist'u yansitus, halplale, rumiia, t'eciaresgen ura tepe wasisninta.
Nirah Cayey-kusvPitah, piCiwkunasnin uy-riCiwescianCchile
miskei takiykunesninta, k'a.whlemanta ktewhia p''away-kaCarispa...
amaiamh kay wileyninte kAatiCisaspa, tarurly munaykiCah: qarkunari
rehsinkiCahCu Cay q'omeriapi waytarisqah komarkitataqa...ari,
noqa yaCani rehsispaykiCehta; meneCu rikusgenCah tukuynehpi
q'omeryarisqah rehtanCahta, manaCu qankunapis q'omer CPwpiiapi
kawserisqankiCeh. Tukuy Iehtds ,)ureh!.una ninku mf-na ni maypi
key TahtanCah hina t.ari-kusoenta: seCla kurahia, moqley, moq'eyie
poqoykunesnin, yakumpis tukuynehte, kusi rit'i takiyniman,
usqayrata puriy-kaC-kusqan. Sapa plunCey cru c.o5,-nCThta
yupey6Pkuna kerye tukuy sonqo kay bine, q raTah h.;/0-rsi
CurayascianCehrayku.
2.
.4"
JUANITO
DE UN INDIO LLAMADO JUANITO, DE COO SOLO DE61TES DE
HABER ANDADO LARGAilETE LLEGO A SU PUEBLO.
Hoy les voy a contar de un indio como nosotros, a quien
por nombre le daremos Juanito, ya que el mismo no quiere darse
a conocer. Les contare como, este llamado Juanito, por su deseo
de saber de otras ciudades, abandonando su tierra y sus padres,
se puso a viajar. Les contare de su vuelta, de como, recien
entonces, am6 su tierra y de lo que ahora piensa acerca de esas
ciudades grandes. No..lejos de nuestra ciudad hay un pequeno
pueblecito. Desde que a el llegamos, verdeantes arboles perfu-
man con si's frutos toda aquella comarquita que ester en medio de
arboles, cuatro angostas callejas, pedregosas y polvorientas,
separan sus pequeilas casas de adobe. Peru, ya antes de llegar
a este pueblito, sus pajarillos nos dejan oir dulces canciones,
revoloteando alegremente de rama en rama....antes de seguir con
este mi cuento, quiero hacerles una preguntita: ..CJIonoc:en uste-
des esa comarquita que nada en verdor ?...Si, yo se que ustedes
la conocen, 6acaso no estamos viendo nuestra ciudad plena de
verdor? Ustedes mismos, 4no estan viviendo en medio de verdor?
Los grandes viajadores dicen que en parte alguna se encuentra una
ciudad como la nuestra: llena de arboles con frutos tentadores,
por todas partes, con alegre y clara voz sus aguas corren... He-
mos de agradecer todos los dias a Dios, por haberncs puesto en
tan hermosa tierra.
r11030:==
3.
Ca y k' trh rih T:etentinte pisipahZu y!...koo.? m:-:rPyku6us
Cey komErkitamenta Tohser qoyiapierha tun rit meyu 5impasnirroi
k'umuy-kuso9s q' omer racu sPwsisniyoh kasqan.
Nymenta keh rune stah mAnCeyt,c1 rehsialmkusqanku sunah t iu
orq-odoresmanta ; nagerimusaFnmant9 r)aCat7.h, Cisiyananknmaqa
moyu a impala pi t' lute orq ospa kah kanku.
Cay hina komarkitapi kawsa-kusarqa man6ay -uhrlskiri roo97. .ta,
kfuwr, nitu sutiyoh; sohta 1.,IFtitayoh, manCay k' ita-k ite ,
paqaPimusecnmanta paCe tisiyanankama orqospi 6ahrespi
p"inkiy-ke6aspala sumah puhlaskiri Cay Ioqatitaqa.
"Huwanitu, Huwanitu,'" wayra , sinai siminwan, doria Asunta,
maman, rit pern: a:- w nta orqo skama uyariCenqa
"Huwenitu, hay, aay Togarei-.1e , ehnarata7,uni noqtytg ruw9wen,
nih memankutepis kunan Toqarasqa kasunkumenrie6u." Huwanitu
TouritanCahri, orqo patamanta: "flan hamaaniria." K'ita
qowi hina , aygesgah, orqo pa tamanta kaCay-ka-kemonqa ; doria
Asunte, Huwanitch mamanta.h , key hina simil^pipuni Togetitpnta
rimancra : usqamuy, Toqala , usqamuy, maneau ril7unki pe
intipis kasq.p.nta Coycia t 'uru Cuwa 17.)a tamempis
terparlytFw-n, usay CiriyaCiy, usc^yte mik'uy-kuy. "4
toqatitanCahtah mF ran pPtemen usaayte k ur,uy-kuytawen ,
uhre to lawgn 6ink9rpPriCenqe arreykuCus Huw?nitoqa tukuy
kay a tinman keraa , nitPh un-ip u, ni.teh q eir toafitaqa ;
Ceyne_iykuteh , lawn sim5 siture , help 'amsnta ruwasqa
p"awELsqah, t manki. tante ayseriy-kuytcli.lan, apanaa lawn mik-unrta
tata FlovAenumen, t' iu orq oh runaman. lean mayuman Caya.y-kuspetah,
"Huy, tatny iori3h.nu" uhn_in Cim,)ern,nta q .aperirparenqa.
4.
Y en el lugar aquel no faltaba el agua por todo el anal
porque hacia la salida de la comarquita, un rice grande y claro,
con viejos y encorvados sauces, en sus hordes esta.
Y los hombres de alla Bien conocidos eran coma excelentes
"areneros" y desde que clareaba hasta que anochecia, al borde
del rio, extrayendo arena solian estar.
En una comarquita asi, vivia un rapaz muy juguet6n, llamado
Juanito, tenia seis "afiitos", era muy montaraz; desde que ama-
necia hasta que anochecia, por 'erros y campos, brincando iba
Nuy juguetOn era este muchachito.
"Juanito, Juanita", con su voz de fuexte viento, dona Asun-
ta, su madre, desde una pampa grita hacia el cerro.
"Juanitoway, ese rapaz, asi no mas siempre me hace a mi,
los chicos de ahora ya ni a sus madres quieren pacer caso". Y
nuestro pequeno Juanito, desde aquel cerro, "Ya vengo..." Como
silvestre conejo al escape, se larga del cerro y dafia Asunta,
la madre de Juanito, con estas mismas palabras le hablaba a su
pequefio: "Apura Juanito, apuralLno ves que ya el sal esta so-
bre nosotros? Ahi tienes el plato de barro, vacialo, si posible,
sabre el batan, enfrialo pronto, cOmetelo ya...".
Y nuestro pequeno inclinandose hacia el batan, hace desa-
parecer en un santiamen su lagua. torque Juanito pudo haber
sido cualquier cosa, pero nunca un muchacho flojo y por eso, con
la Boca untada de lagua, hecho de tierra, volando el pequefio,
lleva la comida de lagua tirando de su ollita de barro, a don
Floriano, el arenero, cuando ya llega al rio,.."hal6...Floriano,
mi padre...", desde una orilla se pone a gritar.
5,
-Kayqe manka, tatgy, kaysitunehlaman Curay-kapusq9yki. Riiani
tet4y, p'ulter-qa-kamugeh ragas uranehpi."
6Huwenitu ToqaTa, ame CinkankiCu, Cay uranehpimin rind
ueyu riscian, apaai-kuwahtah.'
"Imata, tatgy, monaCu rikunki q"ari kasgaytafla, imate key
mayu apawa5anciari."
"Ha, he, hey, Toopla, korey, riy, kunitan kutirimuwanki."
P"awPsqah Logan, mayuman p'ulti-koh riponqa; manCay
kusisoaras yakuwan puhlaspa, tuytura-kamonqa. Sayk'unmantahauri..?
"Huwenitu, Huweritu, epuray logaIa, memayki
hasutliy-kusonqa, Coy mankitata maylar -qoy; pahtah klukustarah
paia -kapoh riwah, apuray TogeTe, memaykeqa
pateneykipeh suya-kusgasunki.-
PuhIaskiri Toqplari, maymantatah wasin Ceqara ripunm &n
kasoari, ToqaTa masinwan tinkunay-ku-kuspa, 'Huy, huy, Salustieru,
puhIay-kuykis n; Sus aswan usclaylapi orqo pet9kama wiCarirparehte."
nmana, mana, mamay kaCesawn dofia Sakakehman, usqayta
niwarqa rinayta."
"Oh qiewa Salu,9tianu, manaCu q"ari kankiri, uh hasut'isnari
ninunitahCd wariurperiCisonqaCu.'
"Mane, ma qiewamanta6u,kaqi3sqawanakuf aynik-M1h CinCerkoma
t'ikata dofia Sakakahmanta; i-i/ayku onqoyku imamanteCd, umeTanta
hapily-kaCa-kuspe ka5an.
. "Oh qlewa salustienu, hinelapuni oar kenki, wemputah,
qiewatah, manaau yaCenki 'day orgo, 1, tiatu5r.C-lh Z-h t'ika
masklasqayki kesgente, ayni-kamunaykitace, mamsyki kusincla
Caymenta apamohtinCeh; kuriten kuteraamusunaeh, haku rineTa,
6.
"Aqui esta la olla, mi padre,no mAs por aqui te la dejo. Voy
padre, por alli abajo ire a zambullirme".
"Juanito, rapaz, no te pierdas, por ahi abajo el rio est.a
iuerte, cuidado que te vaya a llevar".
"Nue cosa, padre!, Lacaso,no Yes que ya soy un hombre,1,,
que va a estar llevandome'este rio?"
"Ja...je...ja...rapazuelo, corre, ye, yuelve pronto".
Volando el muchacho va a zambullirse al rio, muy alegremen-
te juega con el aqua, nada en el....Lacaso podra cansarse?
"Juanito, Juanito, apura muchacho, tu madre te azotara, la-
va esa ollita, cuidado que antes te vayas a recojer duraznos
verdes, apura muchacho,seguro que ya tu madre estara esperando-
te para que reunas lefla".
Y el muchacho juguet6n, cuando ha de it derecho a su. casa
... al encontrarse con un muchacho de su clase:
"Oye, oye Salustiano, te juego a quien llega mas pronto a la
punta del cerro".
. "No, c.o, mi madre me ha mandado donde data Sacaca, me dijo
que fuera pronto".
"i0h! cobarde Salustiano, no eres hombre acaso ... de
una paliza no ha de matarte ".
'Tio, no es por cobarde, me mandan a fiarme flores de Chin-
chercoma donde doh's. Sacaca; nuestra muchacha ha enfermado no se
de que, nada cogiendose la cabeza no mas".
10h! cobarde Salustiano, asi siempre eres tu, tonto
y cobarde,Zacaso no sabes que en aquel cerro kay grandotas de
las flores que buscas? En lugar de que te fies, tu madre se
7.
haku, haku.n
huk'utasninkuwen halpid oq"arispe, Toq9Ies p awasqeh
Cinkeriwsq9nku. Orgo patapitah, keyneh k'ite qowis, 6eyneh
qori q'entis, pantay-ka6a6ispa p"inklykiy-kaCesqanku.
oUsclay, Salustianu, etipasaaykiiia, haclay Datamenta
q"awerimusunCah wesikunanCahta." an 3ays6qankuna pate
oroomampis, Huwanitu ToqaTa: 'Haku kaynintarah, haqaynehpi
tiyanhatun rit'i eoCa, elita yakumpis p'ulter-qakemusun."
Ahnarapirah, Ban inti tatenCah nurerparergaiia Cinkariy
munespa, aay t'ikasmantari yuyarenqankuCu...tukuy Cay orqopa
kinraynimpi kawsahkunari, fien yaCahlia kanku imayna q'otilu
logalaCus. Huwanitu kasgenta. Cay paCaritahri mana sumahau
reqa Huwanitu TocialanaahtNe. Huwanitu, puhTaskiri
TooaTita, Selustianu, q' ewe 6'itisituwan ,CAnksnkuman kerqa,
imeraykaus Cay orqoman risunkupeqe, lak"ayerpariCV.kuspa
nih hampuy etisciankaaau. Salustianuh maman, Huwanituh
mamanwantah tukuyta tapuy-kaCa-kusargenlidia Locantrakutia
mask'espa, imeraykaus indiukunapipis mana pisipanau milay
runakuna, pikuneCus wehpah wewasninta apa-kapuy yeCanku,
miCih ToqaTitespah nispe. Manus Wayratipah sutiyoh, yang
u` ina alqo Toqatitasninaahta taripanqa manapuniC4 kutimunkumenau
karqe. K'ite roga..Iasri wagarisunkurla mana yanta rikuy atispa,
aswantahri Salustianoh q"aperiscian: "Qampuni Huwenaku kay
C"ika keruman Ioa'aCimuwanki.hukumariswampis tinkusunman
6eyri, kunanri, kunanri, maynintatah risun, maytatah purisun?
C'isiyayietPEa, alqota q-atispa, fiek'aymanta kutimuy atisaanku.
Dofie Asunteteh Huwanitu waw'nte rikuspe, kay hinementa rimAscle:
07'7M-ar'g-'17:XrfrZr.;;;T%,7-277M71-.
8.
alegrarA si las traemos de all6; ahora mismo volveremos, vamos
nomAs, vamos, vamos".
Con las abarcas levantando polvo, volando los mocosos van
perdiendose. Y ya sobre el cerro, por aqui conejos, por alli
picaflores, andan brincoteamtpespantAndolas.
"Apura, Salustiano, ya to estoy ganando, desde alla arriba
miraremos nuestro caserioU Ya van llegando a la punta y Juanito
sigue: 'Vamos an por aqui, hay mas al16. grande y claro lago, de
agua muy heladita, nos zambulliremos ".
Yno Inas en eso, ya nuestro Padre el Sol anduvo su camino,
queriendo esconderse; y4acaso se acordarAn de esas flores? To-
dos los que habitaban la tierra de aquel cerro ya sabian cOmo
de traviezo era este Juanito, pero aquella vez no le fue biers
a nuestro rapaz; probablemente Juanito, el muchacho juguetOn
y Salustiano, el timiducho rapaz hubieranse extraviado, porque
en esa su ida al Cerro, habiendo ingresado ellos a la oscuridad
no podian volver y las madres de Salustiano y Juanito ya andaban
preguntando a todos acerca de sus hijos, porque entre los indios
no son raros los perversos, quienes saben llevarse a los hijos
ajenos, "para 9astores", diciendo. Sino hubiese sido por
"wayratipah", un negro y bravo perro, que les pudo alcanzar, qui-
zA no habrian vuelto Y los muchachos montarases ya empezaban
a llorar al no dar con el camino, sobre todo Salustiano que anda
gritando:"Has sido to siempre, Juan, quien hasta acAl tan lejos
me hizo subir; 6si nos encontrase alen duende? Ahora, por dOn-
de andaremos, por dOnde iremos".. Ya muy entrada la noche y muy
de apenas habian podido volver y doila Asunta al ver a su hijo,
9.
"Supaykuna indiu, meypitah Cinkenki, msymsntah kaCe-korririt
wahCe wawa hive muneyniTanwanile kawsah, kunanoa, tetayki
sipirparisonqa, t"askiy, riy wasita!
rogera q'oti/u, Dflawasqah wasinmen Cayasqa, mamantah kay
hine nisqa: "4ayqa q'onCe pataia-oirall mik"unayki, mik-uy
usqayta puBumuy, tataykita maskfamunay kascon, qantetaripah
rispa maypiag kunitan maaa-kusganD amapunitah riVesqata
taripasuCunau, imaraykaus manaey pilifiasqa kasqan qampah.
Huwanitu logalatah, sayklusqa, lergasqa, mik "oh Cura-kusqa
manCay-manCasvia. "Vomits, memita, sumah eyCitesniyohtd
waykturisciankeqa." "tohsiy logale q'otitu, ima ayCitasniyohtatah
weykiai-kuwPrqankiri, meneCu ya6anki tsteykeh golq4 epamuwesgen(7ah
pisile kascante?"
"Kayqa a mamay, eyCitasniyohtah kesqPqe." "He Ioqata,
huk1uCat6 khamuy-kusasciankeqa, logeTa huk'uaa mik"u, lawa
mankanaahmanC4 yaykunkuman karqa,
"Ay, ay9 mamay, f legahtah kunanri, ispamugah5u, lansamugahCu,
imanagehtah kunenri?"
Art, mana CSay paCapeqa sumahau rerqa Huwanitu Toceran6ehtaqe,
tukuy tutatah ni pui5uy atisqaau huk'uaa yuyayra, tatamra
p"i&lynimpi yuyaywantah...a...loqeTa, pitaCus mans yuyaCinmanau
kayninmanta. Lankuneri manaCu hayk'ahpis, Huwanitu
Tocialanaah hina keroankiCah? Ha...Toga/a...
Ahramanta ahnalamen, Huwanitu TooalanCehqa hetunyasarcialla.
Ran yeCay wEsitapis sageroarisgefia, arf manerah sohte wetata
hunt'aCisasperPh. Kunen wilarisqeykiCah imaraykaus aey yaCay
wasita, escuela sutiyoh wasita, sagerperisqenm9nta. Yea9nCehila
.3r
10.
le hablo de esta manera: 'Indio del demonio, dOnde te perdiste,
dOnde te mantle, como nifio huerfano que vive en su voluntad;
ahora si veras, tu padre te ahorcara, anda, ve a casa u,
El muchacho picar6n, volando liege) a su casa, alli su madre
le dijo: "Ahi esta, todavia sobre el fog6n tu comida, come, pronto
ve a dormir; tengo que it a buscar a tu padre, como fue a buscar-
te no se donde ahora debe estar emborrachandose, que no te halle
despierto porque esta muy enojado para voe
Y Juanito, el rapaz, cansado y hambriento, se puso a comer
sumamente asustado hamita mamita, con que Buenas carnes
has cocinado hoyl 'Sal de aqui, mocoso bandido, que carnes me dis-
te para cocinar, acaso no sabes que es muy poca la plata que nos
trae tu padre:'
"Pero aqui esta,mi madre, si esto lleva carries:
"Ikh bandido! como te esters comiendo ratOn; mocoso come
como ratOn, seguro que a nuestra olla de lagua se entr6 alguno".
"IlAy ay, madre mia! 4que hago ahora, voy a defecar o voy
a devolver, que hago ahora ...?"
Si ... aquella vez no le fue bien a nuestro rapaz Juanito y
Coda la noche, con el pensamiento del ratOn y con la idea de su
enojado padre, no pudo dormir ..."Ah muchacho a quien no le
recordara de su nihez 4Y ustedes alguna vez no fueron como
este rapaz de Juanito? ikh Juanito!".
De asi por asi (insensiblemente) Juanito, nuestro rapaz,
ya estaba creciendo; ya incluso dej6 la escuela, claro que sin si-
quiera completar los seis afios Ahora les contare por que nues
tro muchacho dej6 esa casa del saber, llamada escuela. Ya sabemos
'tt,srotwo
11.
mangy puhlaskirl kesqenmenta, ni uh CliTmiyte hinelapi ka-kuy
atisgenmenta: Eareh Cahraspi phinkly-kaCarispe, Earah orgo
patasman wicarispa, meymentstah hinala ka-kunmen kehri.
Tin piunCayteh Cay escuela sutiyoh wasiman eParpuku;
aswantarah yaneyerisarqe yurah p'eCen ukaure71 loaaTitanaaho.
Tukuy Cay k'uCumante kah rogaraspis, yurahkamera 6syay-kamorgarku
yaCay wesimanqa.
Aswan usaeypeqa, mana munahau Cay escuela sutiyohpi kayta
imeraykuCus paC- sut'iyayta sayerinen kah misk'i puEuymanta,
weTpaspa, wakaspa mik'uyninta qoh; Caymantatah, Cewni-Cewpileta
q'oEi yakunta uhyay-kuspa, usqey-usqeylepi rinan kanqa karu
escuelarnan, 6iri kilaspitah IoqaTitanCahqa aswantarah muCuh
say purinenmanta; hinanis rehpuni. Kinse wateta rerqe hamorqatah
Cay yaCay wasi yanlata; manafia saps munerispe orqo pataman
wiCeriy eteh5u, nitah saps p'unCayla meyunehman riy atehEetahCu.
Intl yeykuylateEe, manCey sayk'usqa, wesinman Cayamoh, Cuwe
lewitanta nik-uy4cuspa,mamenwen tumpata rimaner-qo-kuspa,
puEupunan kah. Caymantetah, niykiashfie, pa5a sutsiyeyta hatarinan
kah, estamonqatsh, uh p'unCey hana'ite, wahpi sarata, menCeyri
t'ikite, q"orata, papa qaritaste qowisitusnimpah, wakaspah,
walpaspah. Mamantah saps pegariTan ninenEa kasenqa Huwanu
Ioq-raman: "Hpwanitu usqamuy, puriy escuelman, rispa
yeaa-kamuy, ema r"ifiaCiyau yaCaCehkunata, kayqa rut'isitu,
kayqe hank'itayki, usaeyta puewariy!"
°Mane mamitey,qanTeEeCe: escuelaman ripunayki kanqa, nih
Eoaaqa Cay escuels sutiyohman ripuykimenBeCu."
12.
que era muy juguet6n, que ni un instante permanecia quieto: ya
brincando por los sembradios, o ya subiendose a los cerros
COmo ha de estarse tranquilo.
Un dia a esa casa llamada escuela, llevaron a Juanito; nues-
tro muchachito parecia mas negro dentro su ropa Blanca; todos los
muchachos de aquella rinconada con sendas ropas blancas vinieron
a la escuela.
nas que todo, no queria permanecer en la escuela porque muy
de madrugada, de lo mas dulce de su sueft, debia levantarse para
dar la comida a las gallinas o a las vacas; luego de eso, tomando
a medias su agua caliente, a paso ligero, debia ir a la lejana
escuela y en los meses frios el muchachito sufria mas por la ca-
minata; pero, aunque fuese asi, el siempre iba. Tres anos, de ..
alla para aca, anduvo a la escuela; ya no podia subir al cerro
cuando le placia, ni tampoco iba ya al rio todos los Bias
Ya hacia el crepdsculo, muy cansado, llegaba a su casa; comiendo
su plato de lagua, conversando un poco con su madre, iba a acos-
tarse Luego, ya les he dicho, muy de madrugada tenia que le-
vantarse y acarrear un dia "hanCti", otro dia maiz o sino "t'iki ",
yerba, cascaras de papa para sus coneOtos, para las vacas, para
las gallinas. Pero ya su madre tenia que decirle cada manana:
"Apura Juanito, anda a la escuela, anda y aprende; no causes el
enojo de los que enseilan, aqui tienes motecito, aqui esta to tos-
tadito, pronto, vuela
"No, mamita mia, to nomas ya tendras que ir a la escuela, yo
ya no to lo voy a esa llamada escuela".
mocoso rebelde,les para nosotros estas aprendiendo?
I13.
,WIT,I,II'?,,,p-,.
He logara p"ifia song°, Eoclayku)ah6u yaCenuwasqayku,
noqaykucu eepanehman liiyta, iscribiyta ya5asaayku. Rinayki
tiyan, mana6u rikusganki tataykita, pagarimusganmante
C'isiyanankama, wampu, mana yaCayniyuh kasunrayku, buf.0
Nina lanklesqanta; usqay riy, yeaamuy, EogeTaykupiEa tuku-kapuaun
kay ump"u kayniyku."
Ahnamanta qaIerisamaiia Huwanitu Toqata yaCeyte mana kay
kawsPypi munasqalanCahta ruway atisgan6ahtaqa; t"utun t"utuntahpis
6eyraykuteh, rinampuni kah yaCay wasimenqa.
Mama Asunta, sumah, sumah mama, pitah yaasn Eakiey
kawseyniykimanta, C'impi p"utisqaykimanta. Mama Asunta,
mane sonqo kanmanau, may C"ika hatun kaynimpi, oanta yuyerinapshqa.
Tukuy sumah mamas bine, mama Asunta wawcImpah munanqa hatun
kayninta, yaCayninta, alin kawsayninta: "Eltah w9wayqa Boqayku
hinaTepuniCu kenqa, C-ypah k'ata wawey, Eoqah kawsnCisqay,
Eocie ama mik'usehau, Boqa wampe ka5ah, Eoqe Eakla-kuah,
wewayri maymante, ca Yeah maman kawsan, Caypah to tan kewsan."
Art, mama Asunta rikuy munan wewempi mana nay kay atisoanta,
Cayla huntleCenqa tukuy p"utiscianta, tukuy Takisgante.
"Wawaypah kay wakas, wawayrah kay harp'a, paypah qolqe tantasqay,
tukuy imaytawampis golqeman pareCisah, maykamapis ke5apeyreh,
sumah rung kanampah." Mama Asunta nih yaCenCu imataus wawampah
munesqanta paytah nilan: "mane wawayqa noqeyku hinaCu, tukuypah
hasutliscian, tukuypah p'enqaCisgan runa6u kanqa, manaEa wawayqa."
Mama Asunta pitah yaCen muCusqaykimante, pitah yeaen
Eaklesqayki.manta. Pitah yaCPn, penkunspi, sumah mamas,
indyuspah kutiriynin qaIsri-kusgenta.
N
.iseremos nosotros quienes ma1s
4tarde sabremos leer, escribir?"
'Tienes que ir,.acaso no ves a tu padre, desde que amanece hasta
que anochece, porque es ignorante y sin saber, cOmo trabaja comp'
un burro? kronto, ye, aprende, que en nosotros termine la vida
de ignorantesl
Y asi Juanilco el rapaz, estaba empezando a aprender que en
esta vida no podemos hater solo lo que queremos y por eso, aun-
que sea rezongando, tenia que it a la escuela.
"Madre Asunta, buena madre, quien sabe de tu trabajosa vida,
de tu sufrir silencioso; madre Asunta, no habria corazOn, por
muy grande que el fuera para recordarte a vosu... Como today las
madres buenas, mama Asunta queria el engrandecimietto y el bien
de su hijo. "Nunca ha de ser mi hijo igual que nosotros, para eJo
es mi hijo Unico, cuya vida ha sido causada por mi. Que yo no
coma, que sea yo bruta, que yo me extermine mi hijo, por que
... Para eso vive su madre, para esu su padre vive
"Si, mama Asunta quiere ver a su hijo lo que ella no pudo ser,
solo eso ha de saldar todos sus sufrimientos, todas sus penas.
Son para mi hijo estas vacas, para el esta tierra, el d.inero jun-
tado. Todo se convertir6, en dinero, llegare hasta donde sea para
que el sea hombre: Mama Asunta, ya ni sabia que es lo que queria
.para su hijo, ella solamente dice:"Hanca mi hijo como nosotros,
azotado de todos, por todos humillado ha de ser; ya nunca mas
mi hijo
"Mama Asunta, quien sabe de tus sufrimientos, quien sabe de
tus penas; quien sabe que en ustedes, buenas madres, comienza el
resurgimiento del indio
Una casa vieja nomAs era la escuela, casa de barro, sin puer-
15.
Uh t"enta wasiTa yoC2y wesi karga, t'uru TR9Si mina
punkusniyoh, wakin pergasnimris urmasah nisarq9nkuna, Cayraykutah
peray kilespear mana reh5u kanku Coy escuelamPn, imaraykuCus
urmenanta manCeh kanku. Tukuytah ninku Coy hina miley wPsispiri
ima wawatah mana IakisqaTe kanmen5u, pitch Cqy hina t"Pnta
wasismanta mane eygenmanCu; kunantah noqa niyki6eh: mane
8aymentaCu escuela wawds ayeh kanku, mana pampapi tiyaymantaau,
nitah cionciori-kuspa moqosninku patPpi q"elqeymantaau, aswentahri
kaymanta aygeh kanku. Uh wermi yaaaaeh karcr wawasta, as
maau wermifia, ,Duriy-keCah uh k'asidita makisnimni
spay-kaCesnalapuni. "Nifios, manafia qankunaqa indyus sutiyohCu
kankiCah, nitah ToqaTasau, tukuy Caykunaqa miTay niykuna kanku.
Ni pi wawatn uyariy munaniCu q"e5wapi narlahta, Coy miTey
parlayta gonganayki6ah tiyan; aver, CAy k'uCupi k=ph ToraTa,
hamuy kaynehman, ima sutiyki."
"Huanitu kilku, mangy.'
"Mana mamayki6u kani, buru rouTa, seBoritayki kani;
imatatatah kay bolsaykipi apamusunkir
"Mut'ita, sefiorit6y.
euCi logela, 000spara oankuneqe buruyasciankiCah;
ni pita rikuy munaniCu ni ima oqonata escuelankumPn apamohta!
Hinapitah, tukuy sunCayla aswan k`aparisqan kanqa, aswan,
kiPspiwen tukuy wawasta wahtasqaTan kenqa. Kinsa watas
rinorgenku Huwanitoh kewsayninmPnta, Cay kirsa wetepitah
Beklaymenta uh C. ilata escribiyta, leeyta yaCe-kusqa; kasteIenutari
ni kunankamapis sumahta parley etisclenCu; memantah "aswenta
yaCaCiruwanqa wawayta" nispa, sapa kutila apanqa sareta, warpeta,
"X.
16.
tas, algunas de susparedes ya estaban por caerse y por eso en
los' meses de lluvia no iban los muchachos a esa escuela, porque
temian que ella se cayese. Y todos dicen:"Eh tan fea casa que
niflo no estuviese triste, quien de casa tan viejas no escaparie
"Ahora, yo quiero decirles, no era de eso que los escuelinos es-
capaban,.era por sentarse en el suelo, ni porque tenian que es-
cribir sobre sus rodillas. Sobre todo, escapaban por esto"...
Una mujer ensedaba a los ninos, bastante adulta, andaba enojada
agarrando siempre un palo en sus manos. ustedes ya no
no .son los llamados indios, tampoco son "logaias",esas palabras
son malisimas. No quiero escuchar a nindin nifio hablando en
quechua, esa lengua mala tienen ustedes que olvidarla, a ver,
ese muchacho del rincOn, ven por aqui, 4cOmo 'te llamas?"
"Juanito Quilco, mi madre". .
"No soy tu madre, muchacho burro, soy tu senorita, que tie.
nes en esta bolsa".
"Note, mi senorita'
"Ha muchacho sucio, nomas comiendo ustedes se estan atontan-
do, no quiero ver a nadie ninguna clase de comida traer a la es-
cuela:
.Y'aell*era mas lo que gritaba en el dia, era mas lo que Ba-
ba de golpes a los muchachos con ague]. palo. Tres afios se fueron
de la vida de Juanito, y en esos tres alms, muy de apenas, apren-
di6 a leer y a escribir un poco, Pero el castellano ni aun
ahora puede hablar bien; y su madre "mas ha de ensedarmelo a ml
hijo" diciendo, cada vez llevaba main, sus mejores conejos a esa
llamada profesora. Pero no, Juanito no es para la escuela. Ya
rys
17.
aswen sumah qowisninte Trofesora sutiyohmen. Mena, mans
Huwanitoqa eskwelapahau, Ean Cay profesora sutiyohpis nehEepuni:
"Anaa bul'u key wawPyki, manaZa aswanta yaCenmenCu, paylarah
aste-an rimerisqeni, payrote yaaaCisciani, kunenkamatah mena
niyta at.mau sumah kasteranutapis, many builupuni key
wawaykeqa, kay kunitan qan kikin rikunki; ober, Huwenito, hemuy
kaynehman, ma:;k"ateh 050 por °Co?"
"Diyesiseis, seEoritay."
"Cayqe, Cayqa, pitch yaCe6iy atinman kay hina builustari,
imatah uh paralelespipedo, ha? manaau leenki, manaau yaaaCiyki,
rimay kay mamaykeh EawpagemPl; ma5k-a litrustah tiyan uh
ehtolitrupi, ima niytetPh munen troglodite, maynehpitah
espaEa sutiyoh halpie kasgen, meytfh dihsionerio, meyteh
kwedernospis...?"
Arf, Huwanitu rovicqe mom eskwelerehau; Cay C'isiteh,
Ean Huwanito pufiu-kapusrg.'nmentaEa, mama Asunte manaryta waqespa,
Floriyanu gosanman wilanqa tukuy Cay profesora sutiyoh
nisiganmenta. "Dehey, Asunta, imanasunteh, nipunitehad
wawaykimanta dohtorta, inhenieruta, orq"oy munasclankiau;
dehay, Eoqa IehtamPn apasah, don Seberianu kompadrenaah
kemionniyohfia, Cayman saqemusun, dehay Asunte, ?Ala waqayEaau."
Fon yaCana-hEF maymantnCus kay Huuenito sutiyoh kosunta,
imayne puhloskiriaus, imayAe kilts logelaaus k-Js.:Ianmenta,
yoaeranCehteh imemykuCus Coy ye6ey wqsi, escuela sutiyohta
sageroarisgenmente; neroaykiaahEe Cay yaCaCeh warmi, Huwanitoh
profesoran, manCay puriy-keaasqanmnnta, tukuy yaCa-koh
wawasta q aperqaCaspaIe, hqtun klespiwan wahtay-kaaasnera
la misma profesora sabia decir:"Es muy burro este tu hijo, ya no
podrA aprender m&s; hablo solo para el, solamente a el le ense-
fio y hasta no puede ni decir un buen castellano, es muy burro
este tu hijo. Ahora mismo haste ver; a ver, Juanito, ven por
aqui, 4cu&nto es ocho por echo?".
"Dieciseis, mi senorita!:
"Ahi est&, ahi est&, quien puede ensefiar a burros como estos;
4que es un paralelepipedo, ah? Acaso no to ensefio, no lees a-
caso? Habla ac& frente a tu madre; 4cuAntos litros hay en un
hectolitro, que es un troglodita, por dOnde est& la Naci6n Espa-
fiola, dOnde est& el diccionario, dOndel los cuadernos tambien
Si, Juanito, el mozalbete, no es para la escuela; y esa no-
che despues que Juanito se hubiera dormido, mama Asunta, lloran-
do avisar& a Floriano su marido de todo lo que esa llamada pro-
fesora dijo:Teja, Asunta, que le vamos a hacer; no sera que pre-
tendes hacer de tu hijo un doctor o un ingeniero; deja, yo lo
neva/4 a la ciudad, don Severino nuestro compadre ya tiene ca-
mion, lo dejaremos ahi, deja, Asunta, no liores".
Ya sabemos de donde es este Juanito, como de juguetOn y mon-
tar6s es el, ya sabemos tambien por que abandono la escuela ya
les he dicho que esa mujer que ensefraba , la profesora de Jua-
nito que andaba siempre muy enojada, a todos los nifios de escue-
la que andaba dAndoles con un palo grandee
19.
kasgenta, 6aynehtatah wawas 6ehnisgankumanta 6ay yoCay wasita.
Kunome witerisgaykiCah imaynomenta5us, tata Floriyanu,
Huwenitu rogeian6ohpa teten, uh pagarin mana sayariy otisgenmonta,
imaynamanta6us Huwanitu Tank'ah runaman parasgenmanta."Nitahr\fiangalapahCu wataspis i4ipunku, nitah Eanq"arapah6u
Lay hind lanklaypis; sapa peunCay uh 6flikamanta uh C'ika
wafiuspa, maCuyaCinalawan6ahpall kay ripoh watasqa; TogaTan6ehtah
Ean tatanta r1kusargaEa maCuyahta, saykloh runaman parasgontaEa.
Wah kutispipis tata Floriyanoqa, fian ongrhEaouni kah, nitah
Caykamatah6u, imaraykaus Cay pa6aspeqa iskay, kinsa p'unCaytepis
puEunampi wiClurayarpareN, 6aymantatah sayarimpulahtah; ninku
onqoCflri runaman parasganta &ay karu Tahtasta, maypi6us
minerales nisqe Iahtasta, puriy-kaamusganmaDta pa6a, imareykuCus
aswan fiawpahpeqa, sumahta Tank'a-koh, sinCi kalpayoh rune
karge, Cay Tahtasmantatah uhuspalacia, pukaTata tnogaspareEatah
kutimusqa.
Uh pagarimpi, ari, tata Floriyanoqa manaEa puEunanmanta
sayari-kuy atisqa6u; C"ika hump'iypi, uhuspaTa, g'oEi-q'oEi
onqoymen urmasqa; doEa Asunta warmintah manCay rakisga,
imaymna yakusta heywasqa, Earah payqo q"orasmante, aereh
Csogo-Csapis t'ikamanta, wah kutispitah malbasta kutaspa,
hak'uwan 6ahruspa, q'oEi t-entaspi moyt'uy-kusoateh, wesPnman,
q"aggoCenman Curah kasqa; nitah ni imaynemanta kutiriCiy
etispari, doEa Asunte, tata Flcryanuy warmin, imoymana
hompirista wohyaCimorga wasinman gosante hampimnkupah;
Coy hampiristah ime haye q"orast.364 t'impuCispa tata F'loriyanuman
atin mana atin uhyaCerganku;cioni ugpa yakuswan Cakisninta
6uTuCerganku, q"agorganku, oyserganku, t"olay-ka6arganku,
ritah 6eywampis tate Floriyanuqe kutiriy atinCu.
20.
Y por eso los ninos.odiaban esa casa del saber. Ahora les con-
tare de cOmo, don Florian°, el padre de Juanito ya no pudo le-
vantarse una manana; de cOmo Juanito.se conVirti6 en obrero.
No en vano los afios pasan, ni tampoco es para nada que uno
trabaja tanto, muriendo un poco cada dia, es para envejecernos
los afios que se van y nuestro muchacho ya podia ver la madurez
de su padre, cOmo estaba haciendose hombre cansado. Otras ve-
ces tambien enfermaba el tata, pero no hasta ese grado) porque
en aquellas veces, despues de yacer dos o tres dlias en su .cama
se volvia a levantar; dicen que se volvi6 enfermizo que
de esas lejanas tierras, a donde fuera a ganar en los llamados
minerales, porque antes trabajaba muy Bien, era hombre de gran-
des fuerzasly no mas de aquellos lugares volvi6 tosiendo y es-
cupiendo rojo.
Una mai-Lana, pues, don Florian°, no pudo ya levantarse de
su cama sudando profusamente y nomas tosiendo lied) a una calu-
rosa enfermedad y done. Asunta, su mujer, muy entristecida, aquas
de todas clases, ya de yerba de papa°, ya de flores de
C'ocloCapi, o en otras veces moliendo malva, mez-clando esto con
harina y envolviendo en trapos calientes, le ponia en el pecho;
y porque no pudo sanarlo de nindin modo, dofla Asunta, la mujer
de Florian°, curanderos de toda laya mando'llamar a su casa pa-
ra que curen a su marido y esos curanderos no se quo clases de
yerbas hirviendolas le mandaban a tomar pueda que no a don Flo-
rian°, con agua de ceniza caliente le remojaban los pies, le
dieron masajes y ni con todo eso don Floriano pudo recobrar
la salud .
vt
21.
'"iehyamunayki kenoa yatirita, mama Lsunte, ime.raykuCus
novvkoqa tukuy yea?sqevkuwampis mana kutiriCiy atisaclykuau
qosaykita, layclas71eag kanman, wahyeCimunPyki kanqa yatirita,
mama Asunta," nispatah, kiIementa eswanta dolia Asuntah wesimpi
kawsa-kuspe, hampisgankumenta, waTrasta, serata, papata
eperiy-kuytawan aay hampiris riporqanku.
Yatiritah'un as 1 ytirT,4-4146#001ftga kPrqa, ii6klayrate puirispa,
C"ika karumanta, Cayay-kamorge mama Asuntah wasinman.
Cayay-kamuspatah eswen usqaylataqa tukuy kluCuste kflaway-kaaan
imatapis mask'asqanman hina. "llama Asunta, i4antineyki kanqe
p'15qa libra kokate, apaCimunki iskay tupu ak ate, wayk'unki
clowi t'eqota, warmly, wewaywan yanapawc-nqanku.'
Uh tutateh kokata eany-keCan tukuyhehta, ak "ate hiVey-kaCen,
weykiusqa mik"unata CurarayaCin; wermin, wawanwan uhyoy-kaCenku,
imesteC4 paykunapis, mana uyariy etinepi, rimenku.
Q'ayantintah, pirwe uk"umanta, mama Asunta rikusgehtin,
terinku uh milay hampfatutn, Be wal5usqatai5a; tate Floriyanub
6uhaasninta, p'aCssnimpa Iik"escia t"antesninte, Cay hamp'atuh
wisampi sumah siresqeta.
"Kama, mama fisunta, kaymin oosaykita onqoCisigan. KunPnqa
wasiyman kay lemata ape-kapuseh, wasiymante wahmen puriainapah.
Kunanmanta Cunke p"igclayoh plunCaymanrah qosayki kutirenqa."
kyta nispetah, key yatirgiateh, clowista, welpasta e-a-kapuspe,
riporqa.
Nan kilapis ')urercielle yatirih hamuscnnmanta, tata Floriyanutah
nipuni kutiriy atisargerahau; doBe Asunta warmiri paqareh,
tutayeh, mana alt gosanta crewasDara, Ieki simiTawan enu
22.
'Tendra que llamar al brujo, done. Asunta, porque nosotros
ni con todo lo que sabemos no estamos pudiendo curar a tu ma-
rido, ha de estar embrujado, tienes que liamar al brujo, dofia
Asunta; y diciendo esas cosas y despues de haber vivido mss de
un mes en la casa de Asunta, llevandose gallinas, maiz y pata-,
tas, aquellos curanderos se fueron.
Y el yatiri era un hombre viejo y cano, muy de apenas de
muy lejosl lleg6 a la casa de dofia Asunta. Y al llegar, 132s
antes que todo, se puso a mironear por los rincones, como si
buscara algo. "Dofia Asunta, tienes que comprar cinco libras
de coca, haras traer dos medidas de chicha, cocinaras conejo;
mi mujer y mi hijo han de ayudarme".
Y una noche se puso a hechar la coca por todas partes,
derramando chicha, mantuvo la comida a la vista; su mujer y su
hijo se pusieron a comer y en incomprensible lengua ellos tam-
bier' se pusieron a hablar. A la mafiana siguiente, ante las
vistas de dofia Asunta, encontraron en el traje un sapo horri-
ble, ya muerto, encontraron tambien los cabellos de don Floriano,
pedazos de ropa vieja cosidos en el sapo.
'Est° es, dofia Asunta, es esto que a tu marido enferma;
ahora volvere a mi casa llevandome esta cosa maligna para que
desde mi casa ande por otros lados; de aqui a quince dias.tu
marido estara bienl Y diciendo eso, este yatiri ya tambien,
gallinas y conejos llev6ndose, se fue.
Ya se fue un mes de la venida del brujo y don Floriano
no lograba recobrar; done. Asunta, su mujer, amanecia, anoche-
cia al cuidado de su marido; con voz triste de Nuestro Sefior
23.
yayDmanta maEasne. Caytn rikustotPh, Huwenitu IoqaTanCah
kay hina perlepi mamenwan tinkorqa: "Mamey, noqa teteyta
rikusgani key hina Taki muCuypi, qantateh, l'ikureykitah
seykillypi tuku-kusqaykite, tutay-tutanta mana puEusgaykite.
Ima, sonqowentah, niway mamay, k'ata q"ari wawayki
eawa-kulaykimanri, mana, mamay, mana hinalani aswanta kay
atinlau.
"Nan yeCaniEa Tociala imateCus niway munasqaykite, mana,
Huwanitu, mane sumahta6u yuyeaqPnki; nitah noqapis, ninki hinaqa,
sayk'uypi tuku-kusgeniau. Qanqa rinalayki tiyan yaCay wasiman,
imeynatapis kaypi noqa uwasta miCisah, wayksuseh, saritelZahts
q"awasah. Ama Huwanitu, ema yeCay wasite sagey murayeu."
"Mamay, Ban ta'.a wtetaEa hunt'aCisqaBi ya5ay wesilaman
purisqaypi, say wasiman keCay qaTariwasahtiykit h, niwarqanki:
'llitewen, iskribiTaytawampis yaCe-kamuy' nispa. Tukuy Cayte
ya6eniBa, nitah aswantapis ya6aCiwenkuBatahCu; ki.kiTantEnuni
liiyku, crelcleyku, manaEa yaCasqvmentaca aswant9 yeCasehEa6u,
mamay. YaCey wasiman i4ispareau kawsasPh imatPhri, rank'aytanis
yaCa-kuyta muneni, tatay onclosqa kehtinri, ynnannnasuy tiynn;
magq"e cotuTetenis kunan onclosqa tetay hina, haqay mayuni
tantemuseh t'iyute, pisi golgeTatepis epamusoaykiBepuni. Amen
say ya8ay wasiman kaCel,elyBaCu, mamay, noga antis craws=-,h
tarpute, noqa miCisah uywasta, ama kaCewayBaCu, mamgy!"
'Huwenitu, ari, noqepis yanacenawaykita munayman; manan
noqaCu yeCay vesita saqey nisqayki, tateykitepis sapa kutiTepi
kaylementapuui perlanki. Hine kanan kahtenqa, hina kaCun,
ama riyau 'day wesimen, tatayki kutirehtin kamatahri, uyariy
24.
pedia. Al ver todo eso, nuestro Juanito, habl6 de esta mane-
ra a su madre: "Madre to estoy viendo en triste sufrimiento
a mi padre, y a ti estoy viendote tambien que noches enteras
no duermes. Dime madre, con que corazOn, este tu hijo varOn
y ilnico se estuviera solo mirando; no, madre, no puedo por m6s
tiempo permanecer "Ya se muchacho to que intentas decirme,
no, Juanito, no esters pensando tampoco yo, como to dices,
en cansancio me estoy terminanCc, Ti. tienes que ir a la escuela,
de como sea seguire; cuidado de 'cs animales, cocinare, mirare
nuestro sembradito de main; no Juanito, no quieras dejar la es-
cuela
"Madre, cuatro ailos ya estoy completando solamente yendo
a la escuela, y cuando me enviabas alla, ya me dijiste: leer y
escribir por lo menos aprende; diciendo; todo eso ya he apren-
dido y mL.s, ya no me enseharan ; leemos y escribimos lo mismo,
Inas de lo que ya se no podre saber, madre. Acaso solamente de
ir a la escuela he de vivir, quiero aprender tambien a trabajar,
y estando enfermo mi padre tengo que ayudarte, alguna cantidad
de arena, como mi padre, reunire en aquel rio; aunque fuese
solo un poco, te traere dinero. Ya no me mandes a la escuela,
madre, mejor yo mirare la siembra, yo pastare los animales, no
me mandes, ya madre".
"Juanita, si, yo tambien quisiera que me ayudes; no soy
yo quien te ester diciendo que abandones la escuela; a tu padre
tambien calla vez de lo mismo le hablas. Si tiene que ser asi,
pues que sea, no vayas a esa casa, pero en cuanto recobre tu
25.
Huwanitu, kutinki.eadkwelaman, mana munenlau mana ya6ayniyohs wampu
tuna q"epanaykita. Uyariwanki6u?°
"Arf mamay, uyariyki."
"Kunanqa, apay-kamuy Cay Iant'ata, l6apis kunan C'isi
paramunman,zriy .q"awamuy uywasta, oarimuy C'uhIata, uywasta
pakamuy; q'ayatah suma sut'iyayta hatarinki, halmamunki sarata,
uywasman mikunata gonki usqay..."
Hinata, doila Asunta, Huwanituh maman,locieTanta sinci makiwan
hap'iy cialarisarciaBa, 'day wawaman yaCany munaspa, imaynaCus
sinn. Tank'aypi kawsay kascianta, 6aywantah, usclayTapi yaCay
wasiman kutiriy munanempah.
Ahnamantatah Huwenitu logeTanCah runayayta aalarisanfia,
imareykuCus nih memampis yaCarqaCu Iank'ah runapuni kay
munasganmenta, nipuniteh yaCay wesimanqa kutiy yuyasunmenterla
hinemantas eri, Coy wasita sacierpariponqa manan hayk'ah
kutinampah. C aymanta paCetPh gnarl fIunamantaiia hap'i-kuyta
atinCah Huwenitu ToqaTanCehta.
Sumahpi kawsasaspara, a5kue uywesniyohs sarEyoh,
poqoykunasniyoh kasaspala, uh watuylepi weh6ayerperiyta
atih kesaanCah tata Floriyanoaa ni Cay hampiriswan, ni
Cay yatiriswan lutiriy atisqaCIA; nitah Cay hampis, q"oras,
sapis, t'ikaspis ni ima nasciankual, hinalepitah Ban watamanfie
6ayey-kusargefie. Kunampitah Ban rikuy atinCah imaynataCus
Huwanitupis meCuyespanta, kusiyiapi
kasqahtinkus Bewisnimpis leki Bewismen tukupusgenkute. Mama
Asunta, tat^ Floriyenoh warmimpis, p'un5ayman p'unCay eswanta
sayksupusaretaBil aswanta moqoyesarciaBav Sumah kawsaypi
wa, ,
26.
padre, escucha, Juanito, volveras a-la escuela, no quiero que
quedes ignorante como un salvaje. 4Me escuchas?"
"Si madre, la escucho"
"Ahora, mete esa lernial quiz& esta noche llueva, ve a ver
los animales, levanta una cabana (choza) oculta los animales;.-
to levantaras muy de manana, aporcaras el maiz, les dar&s la
comida a los animales"
Asi, dofia Asunta, la madre de Juanito, empezaba a coger
con la mano fuerte a su muchacho, tratandoles de ensenar como
es de arduo el trabajo de la vide.; para que despues quiera vol-.
ver pronto a la escuela.
Y es asi tambien como nuestro Juanito esta empezando a
ser hombre, porque ni su madre sabia que este deseaba ser pre-
cisamente un obrero y de que ya no pensaba volver a la escue-
la; asi, pues, dej6 la casa del saber para ya nunca volver.
Desde entonces ya podemos considerarlo como a un hombre a Jua-
nito, nuestro mozo.
Cuando la vida est& nomAs tranquila; con bastantes anima-
les, con productos, en un cerrar de ojos como nos viene la po-
breza, como Floriano no podia recobrar ni con los curanderos,
ni con los brujos, tampoco los remedios, las yerbas, ni las
flores, nada hicieron; en ese tren iban gastando ya un
Entonces, ya podriamos ver como va madurando nuestro Juanito;
y sus ojos de tan alegres que estaban, coma se estem volviendo
tristes. Dona Asunta, la mujer de Floriano, de dia en dia mas
cansata se tornaba, m&s agachada. Estando la vida bien
27.
kewsasapa, uh wetuylepi wehaayarparipuyta atih kesqenCeh.
Manen mama 4suntaq7 paypi 1"swa-kohCu, maman sayktuypi
yuyahau nitah hinelPpi q "epa- kuyta. Uh p'unCaypi key
hinanienta nerqa locialanman: "Huwenitu, waway, maneBa hampiris
nih yatiris yanapawasunmaniia5ut nitah fiewpa sumaCeh
kelewayasninCah hineCu kenku kunan hampiris, kunan yatirisqa.
ApenanCah tiyan tataykita Tahtaman, fien tukuypis niwankuiia
sumah ya6ah wiracio6as Llaypi kesqankuta, waffilym-?ntapis day
wirecloCas 7 .espi8iy atisqnnkuta. Ma5k"ancilltepis sagemusun
Caypi, amiiapis kay wasi, kay haTpla kaCunau, mana tetaykiwanqa,
piCus Tank'ayninwen i4uwah i4unewanqs, imepahtah kay wasi,
imepahtah kay haTp'e kanman.
Cayta nispatah iskay fiunesman parlamorqa, sape uhmen
munasqankuta qorapuspa, tata Floriyanuta uh hatun p"uluoi
mayt'uy-kuspa p'unaay puriyta astamunankupah. Hinapitah
tutaIaiie kay rantahaah uk"uman 5eyasmusunku. RikunaykiCahta
munayman karqa day iskay maCu runakunata uh indiu masinkli
wantutapi eoamohta, india mesitateh wasanehpi purehta, tanta
p'eCasniyoh, tutu-tuluraila warmita, payman k"usku-kuspatah
Huwanitu Tocialeta. Manatah ni meypi pulluytecia tariy
atiscienkuCu, imarayku5us tukuy neh kasgenku: "Ina onqoyniyohaus
key rune kamois, tumpa6iwasunmampis" nispa; Cayraykutah
tutantinta karganku uh tflanta wasilapi, tambu sutiyoh wasipi;
day tutah.. p'unCaynimpitah hamply wasiman tate Floriyanuta
dayeCiy aterunku; 6ay wasiri hetun, kanaa hiria seCiasniych
kasqa, aaypitah kay hinamanta uh yeah runa tapuy-kaaarqa
onqoyniyoh runata: "Imayohtah kanki, imaykitah nanen?"
28,
en un segundo la pobreza habia sabido llegar.
Pero dofla Asunta no se miraba en ella, no pensaba en el
cansancio ni pensaba conformarse con su suerte. Una mafiana de
esta-manera le habl6 a su hijo: ."Juanito, ihijo mio, ni curan-
deros ni brujos ya no podr6m ayudarnos, tampoco los curanderos
ni los brujos de ahora no son ya como nuestros antiguos y Bue-
nos kallawayas. Hemos de tener que llevar a tu padre a la ciu-
dad, todos me han dicho que alli hay hombres muy sabios, que
hasta de la muerte pueden liberar. Dejaremos lo que aun
cuando esta casa, ni esta tierra existan; sin tu padre, sin el
hombre que hizo con su trabajo todo esto, para que ha de ser la
casa, para que esta tierra".
Y despu6s de decir eso, se fue a hablar con dos hombres,
a cada uno les clic!) lo que pidieron, para que a don Florian°,
envuelto en grande manta, le lleven "un dia de andar". Es asi
como, ya entrada la noche, habian podido llegar a la ciudad.
Habria querido que vean a aquellos dos hombres maduros trayendo
en andas a un congenere y a una India como nosotros andar por
detr6.s de ellos, ya muy flaca ella y bien pegada a ella a Jua-
nito, el mozalbete. En ninguna parte dicen que no pudieron
encontrar alojamiento, porque todos los vegan aseguraban que
alguna enfermedad traian, por eso toda la noche permanecieron
en una casa vieja, llamada tambo, por eso al dia siguiente re-
cien pudieron hater llegar a Floriano hasta el hospital; esta
casa habia sido grande como una plaza, ahi un hombre sabio le
hizo una serie de preguntas al hombre enfermo. "LQue sientes,
que to duele?"
29.
Nitah fimariy etehtinri, maw Asunta wormin, kay hinamanta
wiray munaserqa: "uhuren, wiragoCe, humplintahl Cawpi
tutaspi riVarispe yenerata t"oqPn..."
'Mena qantarahCu tapuscryki,.qanCu, peyal onclosqP kanki6ah?'
Nispatah, ya6ayniyoh runaqa pflifiarpari-korqa, e. antatah
tats Floriyanuta eeparqa6arqa; tapun tapuntah imaswanCd
q"a5qo6anta, wasanta Tuhei1y-ka6sspa, wahtay-ka6arispa, kay
hinamsnta mama Asuntaman nerqa: "Kay qosaykeqa glomeryerisqanna
nitah samaylatapis atisclaniTe6u; imaraykutah kunsrenBa
apemorgankiri...ma5k'es qankunala waiahya6iyta munaspa,
qankunate hampeh Cura-korganki6ah."
"Ari, tatay, karumanta kayku, nitah yaCarqaykuau kunampipuni
mana kutiriy atinanta, ari."
"Ahd, Cayraykutah imaymana q"orasta, imaymana milaykunata
ogo6inkiCah, uhyaCinkiCah, kunanta hina, waiiusahtilanfia
apamunaykiCahpah, kaypi qosa7ki q'epa-konqa, kaypi doctores
q"awancianku; kay recetata f.antimunki kunan peCe."
PaCa suttiyayta hampiy wasipi..: "Aber, Piper, Konstantinu,
kay indiuta oq"ariy-kuy-siriway...yaw, sayariy...sayarly,
keraCo..."
Cay hampiy wasipeqa indyus hina i;unaslatah, sirhientes
sutiyoh kascianku; iskay uk"upitah mana sayariy atisarganku6u
tate Floriyanuta, kay hinapitah fi'imalaraankupuni: "ye,
euai indyu, mana6u hisptanaykipah Cay basenire karqa,
imersykutah mana meyra-kunkiCahau, p"utunisqah Cayemunku,
tukuy imata k"uCiCeh kay indisuqa, nociaraykutatah dohtores
Pimay-kaaawayku mana rimp"upi key k"uCi indyusta hap'ehtlyku.
30.
Y como no pudo contestar, dona Asunta su mujer, de esta manera
dese6 avisar: "Solamente tose, senor, y suda, despertando ha-
cia la media nocbe escupe de un color negrizo".
"No estoy pregunt5.ndote a ti; 4tu o el estais enfermos?"
Asi diciendo, el hombre sabio se enojaba, y m&s insistentemen-
te hizo preguntas a Floriano y al mismo tiempo le tocaba en el
pecho y en la espalda con ciertos objetos, despues eso, de es-
ta manera le dijo a mama Asunta: ".thste tu marido esta casi ver-
de, ya ni siquiera respirar puede; por (4316 recien lo trajiste?
Ou6nto va que no m&s ustedes se dispusieron a curarlo?"
"Si, senor, somos de lejos, ignor&bamos que precisarnente
ahora no hubiese podido recobrar".
"Aj&, y por eso yerbas de toda lava, toda clase de porque-
rias le han dado a comer y a beber para que, como ahora, casi
muerto lo tenga que traer; aqui ha de quedarse tu marido, aqui
le examinar6n los doctores, esta receta debes hacer comprar
para ahora mismo".
(huy de madrugada en la casa de curaciones) A ver, a ver,
Constantino, ayddame a levantar a este indio". iOye, levantate
lev5mtate, caramba...!
En aquella casa de curaciones hombres como indios tambien,
llamados sirvientes habian sabido trabajar, entre dos de estos
no estaban pudiendolo incorporar a Floriano y asi dijeron:
"Oye, indio sucio, 4no tenias para orinar este vasin?, 4por
clue no se asean?; estos indios llegan hediendo a ensuciar todo
y Solamento a nosotros. los doctores nos reprenden cuando no
los tenemos limpios".
11.711*....
31.
Caymentateh, sumahtaiia intipis kianday-kemusehtin, Oay
doctor sutiyoh Cayay-kamorqa; t'ialay-kaaPn, tiwhran, tiwhramun
teta Floriyenuta; tukuyimasta tapuy kaaan, wetahmanta yurehla heta haywespa, kay hinamanta mama Asuntemen nin: "Kunan
pa ca
Hi
kayta i4antiCinki."
api maw) Asunts, Huwanitu wawan kay Tehtanaahpi karganku,
Cey tambus sutiyoh wesispi pualsp; botikes nisqamante
tapuy-ka a-kuspa. Sepa sut'iyaytatah M9M9 Asunteqa kay
hinaTemanta ToqaTanman "Huwenitu, riy usclayta
tataykuman, apay kay asukarta epanki laranhitate, latanituta,
mena Cey ham?iy wasipi sumehtaau mik"uainku onclosciaste...
usqay, Huwenitu:"Arf, mama AsunteCah sut'ita fiimsscian, imaraykaus sut'iyaytage
uh anku t'artarata haywey-kunku sapa ongosqeman, q'ayma
yskuyohta; Cawpi p' un5aypitah ima mik"uytaC4, yurah-yurahTete,
ni C"ikitan wiritayohiatapis; C'isiyaynimpitah kikin
mik"uyIewantah pufluy-1 uCipunku orqosqe runasta.
Ahnamanta rikuy atinCah Huwanitu TogeTanCehte kay Tahtepi
puriy-keCahta; aswanteri
Tocialesta,PaYPe mita masin
a"away-kaCen lehta uk"upi kawsah
inta; imaynetaCus kusiqaTa, teatros
ninku, 6ay punkusri 7:0ture tantana-kusgankuta, misk'ista,
imaymana p"aru t'ant4s mik"usclankuta; Oey hina Tarqaynimpi
puriy4kaaakuspatah, ma5kfla kuti s pay kikinman tapu-koh keh:
"Imaraykutah noqari, hepay kerunehpi.kay hina wahCa Togera
rik"urerganiri, imaraykutah kay lehtapi kah TouTakune sumPh
p'eCasniyohTapuni kankuri, ewtuslepi nuriy-kaCerinku, Cay
hina sumeoeh wesiman yeykuri-kunku; noqatah keypi, wakin
32.
Luego de eso, ya cuando el .sol alumbraba bien, ese llama-
do doctor lleg6; le sacudiL reiDetidas veces, le puso de un la-
do y de otro a Floriano; le pregunt6 de .todo, nuevamente una
hoja Blanca alcanzando a mama Asunta, de esta.manera le dijo:
"Ahora mismo esto har&n comprar".
Asi estuvieron mama-Asunta y su hijo Juanito en esta ciu-
dad, durmiendo en esos tambos, preguntando de las llamadas bo-
ticas. Y cada madrugada mama Asunta siempre de esta manera ha-
blaba a su hijo: "Juanito, ve pronto donde to padre, lleva esta
azilcar, tambien le lleva/is naranjita, platanito; en esa casa
de curaciones no alimentan bien a los enfermos...apura, JuanitoV
Si, mama Asunta hablaba en verdad, porque por las mananas
solamente un mal pan les dan a' cada uno de los enfermos con un
poco de aqua sin azAcar; hacia el medio dia no se que clase de
comida, de un color .bastante blanco, sin siquiera de grasa y
hacia la noche Ia misma comida les daban a los hombres enfermos
Asi podemos ver a Juanito, nuestro muchacho; en esta ciu-
dad andando; se las pasaba mirando como vivian los otros mucha-
chos de la ciudad, como estos muy alegres se amontonaban en las
puertas de los llamados teatros, comiendo dulces y pasteles y
al ver todo eso en sus horas de intensa hambre, cuantas veces el
mismo se preguntaba:"LPor que yo alli tan lejos, he nacido un
muchacho tan pobre, por que los que son de esta ciudad andan
Bien vestidos, caminan en automOviles, ingresan a casas tan
hermosas, mientras yo a veces sin comer ni beber nada tengo que
estar ? ".
`0.004-1.
' 0;0 6040 0.
33.
p'unCay nih rik"usoa, nih ayesaa..."
Ari, Huwanitu IonaIenCahaa key laht6 rehsiscianmanta paCe
aswan tekiyta hapierqa, cay paCapirah pay kikin rikugorqa,
imayna p'enqaypiCus mamanwan paywanqa, lahte uk"upi Imsciankute.
Ceymenta pa Ca, ari, fiPn yuyahfla Huwanitoqa: 1Hatunyaspaqa
mena haqay 6'inIapipuniCu kawsasah, mPna, key Iahtaman
noqepis hemusah; tukuy kapuwascianta golqe6Irpariytawan noqapis
wasita kaypi ruwariCi-kusah."
Ahnelapi iskay Cunka p'unCaykuna riporganku mama Asunta,
Huwanitu logelanwen Iehta uk"upi kasLaenkumPnta; 6sy paqarimpitah,
tukuy Cay pagarinkunaoi hinalatah, tate Floriyanuta wetupa -koh
rispaqa, wafiusgaletafia rung tariparqa, kikin Cay eyah Bawpagenmen
aayay-kuspaqa nih wegay-kunampis plutumorqa6u, C'PkiIaBaCus
Bawisnin kaspa, nih waqaytapis PterqaflaCu...'Abnapunifi?6.4
kanan karqa manafien ni hampiris, nitah yatiris, ni kunan key
dohtores sutiyohkunapis ni imetafia ruway yaCenkutah Cayri,
wefiunamtunillaC4 karqa qosayqe." Cayta nispela, eyPh
Eawpacenmante hPtarimporga.
Hinaranta, ari, uyari-koh runs, tat?. FloriyanurCah,.
t'iyute oreospaTa kawsah rune masinCah, misarikordiya nisqa,
eyasp2 wasinmen Cayarqa. C"ikan meran hina, Ciri rumi ratrAman
winkuy-leuCerganku. Cehta i4unakunsh Cewpimni, nikunaCus
asi-kusqPnkvh, pikunaCus kusi-kusqankuh Cawpimni, uh warmi,
tutu-tuIulefa, fiewisnimpis Cay hinata wagasqemri,
q"eri yana wawanwan k "uskala, ayes wasiman purisqan,
maypiCus tarenclanku key kunalanrah kawsa-kusqah, key kunaIenrah
sumah kalpayoh, sumah soncloyoh kah i4unate; kunantah hatun,
-34.
Si, Juanito nuestro muchach0., desde que lieg6 a conocer
esta ciudad empez6 tambien a conocer la tristeza, recien en-
tonces el mismo se vie en cuanta verguenza el y su madre esta-
ban dentro de la ciudad. Desde entonces, pues, llevaba Juanito
estos pensamientos: "Cuando yo sea grande no seguire viviendo
en aquel Lugar silencioso, no, yo tambien vendre a esta ciudad,
haciendc diner° de todo lo que tenga yo, tambien hare que me
construyan una casa aqui.
Asi se fueron veinte Bias mas en que Juanito y su madre
permanecieron en la ciudad; y aquella marianal como todas las
Marianas, cuando fueron a ver a Florian°, le encontraron muerto;
en ese entonces, al estar llegando frente al cadaver no le sa-
lieron ni siquiera las lagrimas, o quiza porque de tanto liorar
tenia los ojos secos, no pudo entonces llorar. "Asi siempre de-
bi6 de haber sido, ya cuando ni los curanderos, ni los brujos,
ni siquiera estos llamados doctores, nada pueden hacer por mi
marido, habra sido su destino morir". Y solamente diciendo eso,
se retire del lado del cadaver.
Asi, pues, hombre que escuchas, nuestro don Floriano, el
que vivia extrayendo arena, lleg6 a la casa de los cadaveres
(morgue). Grande como una mesa de piedra fue donde le hicie-
ron hechar. En medio de la gente ciudadana, de quienes estan
alegres, de quienes rien, una mujer, ya muy flaca ella, con sus
ojos secos de tanto haber llorado, juntamente con su "negro"
hijo va camino de la morgue, donde encontraran al que hasta ha-
ce poco vivia, al que hasta hace poco era de buenas fuerzas y
corazOn grande, ahora sobre una piedra grande tendido.
35.
maran hina, Pumi potPri wiCtureyasqeh ayaratafla. Huwanitu
ToulanCehri sinCi Takiywerau laki-kusunmon; nitah anCa
q"arirahCu nitah Cnykamo wavaiietahCu, manarah sumahtaCu
hatmdeay atisqen kay kawseypa Takiyninta, CayraykutahCg
tatan wa'husahtinkamoqo manarPh onC=to6u.laki-korqa, maman
mosoh yana p'oeeta, wafiuy roaCato i4entipusohtintahri,
ToulanCahqa kusiriytergh munarqe; aman Caymentaqa HuwanitunCahta
miray yuyaywan yuyasunCu, ama, wauasqe hinepuni kanku, mena
sonqonkupi kah nanaytaqa maran uyankupi iiikuCinkumanCu,
Coyraykutah Huwanitu ToulanCahqa sonqompi kusi-kusarqo
mosoh p'aCate Cura-kunen kesqonmenta tatempa
Arf, haqay yang p'unCeypeqe, hatun Tekly karqa mama Asunta,
tats Floriyanuh warmimpah; imaraykaus goson waBusahtenqc
tukuynehtarsh puriy-koCanqa, tukuypa uyantarah Tawanan kenqa;
kah runakunakunatah golgelenmante wafioncianku; uhnenqa:
"Sertifike)uta waiiusunmanta ruwananCah tiyan" nispe oolgerte
yupa6i-konga; wehtah: "plempa-kunampah sertifikeduta qonasuy
tiyan" nispa, golgenteqe orq"oTenclai5atoh; haqc,,ymento kah
"portero" sutiyohpis, Cay "kajonero" kahpis, Cay belasta
hap'iCeh fiunapis golgelanmenta warionunku...ahnemonta Coy
yana p'unCaypeqa mama Asunta ha tun Takiyrinta tukuynehta
epaykaCenqa, tukuypa uygn q"awespala, tukuypa asi-kusoanta
uyarispara; tukuymanteh golgeTanto seqesna, nitah yaCespe
imenahCus Cay hinataruni inaymene sertifikadusta
orq"oCisciankumantaqa; runestah mana uh C"ikanta Takiyletanis,
nitah waBuyta lCuyarispaqa kaymen, -)uriy-keCaCenclonku musp.asqo
wermite
c, .
36,
Pero nuestro muchacho Juanito Zsentira verdadera pena?, toda-
via no es muy hombre ni tampoco ya es muy nino, todavia no
puede comprender bier las penas de esta vida, y seguramente por
eso, hacia los digs de aquella muerte no tuvo mucha pena y
cuando su madre le compraba un terno nuevo de luto, nuestro
muchacho quizo todavia alegrarse, pero no por eso hemos de con-
siderar mal a nuestro Juanito; los nillos son siempre asi, es
imposible qne digan algo que no exista en sus corazones, es
imposible que muestren en su rostro lo que no sienten. Par
eso nuestro muchacho sentia alegria, porque aun cuando s6lo en
.la muerte de su padre, podia estrenar un traje. Si, en aquel
negro dia, grande pena fue para mama Asunta, la mujer de Floria-
no; porque en el dia de su muerte tuvo que andar por todas par-
tes mirando las caras de muchas gentes. Y las gentes se mo-
rian solo por su dinero, uno le decia: "Debemos hacer un cer-
tificado de su muerte" y le sacaba dinero; otro: "Debo darte
un certificado le su muerte", le irolvia a sacar su dinero, el
que es portero de all, ese que es cajonero lo mismo que el
que enciend.e las velar solamente de su dinero se moria. Asi
en aquel negro dia, llevando por todas partes su gran pena,
viendo la cara de todos, escuchando las risas de todos, y a
todos dejando aunque sin saber para que, su dinero, y los hom-
bres sin tener un poco de compasiOn por la pena ni por la muer-
te le hacian andar de aqui para all, por todas partes.
37.
Nemay, mama Asunta, imarapahCus k3y kawsayman hemoraanCah,
mana 8ihTescienCah kawsayman, mana maskias.:3nCsh kawsayrcn;
rakinapah, 2'1Ainapah asi-kohpa CPwpWi, kusi-kohpa 6ewpimpi...
hu6 uy kas"anmanta pace rakiyman rik-urimorqa, kunanCu Down
waiiupun, iiawpahta tatasnin wefiorqanku mane sumah kaTpayoh
warmiTnterah sagerperispe, Ceymanta peCstah kawsanqa yurah
runah Cakimpl, uywascianku warmi hlnata, sut'iyascianmenta
tutayanankama paykunarapah Tankianqa, wasi piCespa, t'ehsespa,
waykluspe; nitah Ceywampis sumah q"awasqaCu kencia, yurah
runastah kayta, henqayta q"9periy-keCanunku: "Asunta,rmaytah
wasi piCesqayki...Asunta, kaytaCu wsykrorqnnki...key miTayta6u
t'Elsarganki..!" Ahnanpitah rehsina-Lonqa Floriyenu, t'iyd
orq-oh runaan, pi6us, k'aCa, sumah sayayniyoh sipasta
rikuspaqa: ThIaCana-kuna..aahraCene-kuna, Asunta, qanreyku
yuyaniy Cinkasganria", nispa sonqonte suwaroa. hr-15k"a watata
kawserunku, nih Caytaqa yuyarinfiaCu, paypa umampeqa kasganku
Cay Nina. Tanktaypi watey wataste kawsesqaTanku cay wasite,
kunsn Cey halptitayeAta fiantilkuy atinankupah.
Art, sumah ha tun Takiy 6ay yana p'unCaypi mama Asuntapah
karqa. A, mama Asunta...tukuy kawsayninmenta, huC'uy
kasgenmante, kunan tukusqe warmi kanankama vuyerenae aay
yana p'un&lypeqa.
Cay niyki6ah ayas waseqe, harr.piy wasih wasa kfucl:innehpi
kesqe, 6ay wasiman yaykuy-kusgetawankametah, ukuunCahpuni
"i"ss" niriwanCehfia; imeraykaus Caypeqa a5k"a nyas kanku,
hatun rumi merankuna patapi wia'urayespa; &ay ayasmanta
uhninkunatah simisninkuta kiaerispa imatapis rimayterah
F."
38.
"Marna, mama Asunta, para que habremos venido a esta vida,
a esta vida que nola hemos elegido, que no la hemos buscado;
para penar, para acongojarnos en medio de los que rien, en me-
dio de los que se alegran". Desde que era pequena, Asunta apa-
reci6 a la pena, ahora muere su marido, antes sus padres murie-
on dejandola dodavia sin Buenas fuerzas y desde entonces vi-
vira a los pies del hombre blanco, y estos como a la que hubie-
ses criado la hacian trabajar solamente para ellos desde la ma-
liana hasta por la noche, cocinando, lavando y ni con eso ha de
poder conformar a los patrones: ."Asuntal4como no barriste la
cab 7, Asunta, 6fue esto lo que cocinaste?, 6asi de sucio la-
vaste?" Y estando asi liege) a conocerse con Floriano, el hom-:.
bre que vivia de extraer arena y este viendola bien plantada
y joven, "Casemonos, casemonos, por ti estoy perdiendo la ra-
zOn Asuntd', diciendo, logr6 conquistar el corazOn de Asunta.
4Cuantos afios vivieron?, eso ya no recuerda, en su recuerdo
solo queda los trabajosos afios que pasaron para que pudiese
hacerse de esa casita, ese pedazo de tierra.
Si, muy,grande Dena fue para mama Asunta aquel dia. A
mama Asunta ... de toda su vida, desde que fue pequenal hasta
ahora en que ya se ve mujer concluida, record6 aquel negro dia.
La casa de los cadaveres quedaba en el rincOn trasero del
hospital ya en cuanto uno ingresa a esa casa, nuestro ser in-
terior dice "ras" porque ahi estan hartos cadaveres, en gran-
des mesas de piedra estan tendidos, y de esos cadaveres algunos
de ellos habriendo sus bocas como si todavia quisiese decir
t a 7
39.
munasgenkuman hina; wakinkunari q"atay-kususiia kascianku ima
yurnhkunawn64 Ninku ya8ah runEkuna, Cay eyes wasi wasanehpi
6ay hina wafiusqa runasta Eaksah kasc!enkute, imes6us
uk"un8ahpi yaCay munaspa. Ark, manas ayas waseqa klaZituau,
manCaCi-kunem wasira, CayraykutahC4 runaspis, imestaCd
umankupi spay-kaCankuCaykunatereh orq"o-kuspe, Cay ayes
wasiman yoykoh kescianku. Ayas wasipitah, 6ay yana piunCpypa
Visiyaynimpeqa, i4ikuy atinCahrie Huwanitu ToqqTan6ahte, yana
mosoh piaaan 6uray-kusqa, memaranta VinyaCiy mane atispa.
ImaraykuCus Huwanitu TocialanC9hqa, aswentaah men8ariscian
Cay ayes kaspa memampah quaparisunwan, aey hira
Takiy waqayninwen waqasqanwen. Clinyenmantah5u kasqeri;
cleynapi6u kikin hamniy wasiTapireh aosan weBulousehtin
paCapi, mat'ite k amuy-kuspaia, waqaykunasninte paypa
songoTanmenrah han'ay-ka-kapuspa, mans wagar-qe6unkunentPhri,
imaynemonteteh samaCisunman key wermite. Manaau Cayta munayqa
kikin sinCi parata samaCiywan nine-kunmen, "Manat9h CaykamaCu
kanman" nehriykiCahri, uyariyaeh siminmante, teta Floriyanumanta
marieri-kuspa, q'aparispa wausunta....'hay...heywhey";
tukuy Cay tutata nih puBonqaau mama Asuntaqa, imereykuCus
gosempa wafiusgenmenta paCe, ni paypis yeCe-kunau imapehaus
kewsascianta. "Hay...tetitu..imapahiietah kawseni...imapehlietah
kay makis, imepahfiateh key Cakis...imepahEetah key song°,
tuku-kusah wagasqaypi. Hay...hay...tetitu, pimenrietah
k'umuy- kusah, pimantah Takiyniy wiTa-kamuseh...pirlatah
eawariwqnqa...ahnaoehCu kewsargenCah...kay hihe rums
sonqoyoh, keyta, wawata, warmita gongerporispa
40.
algo estAn, otros de ellos con.no s6,qu6 costs blancas estAn
cubiertos. Dicen los que saben-descuatizar los muertos, para
que vean lo que llevamos dentro. Si, la casa de los cad6ve-
res no es bonito lugar, sera que or eso los hombres antes
de entrar en esta casa se descubren la cabeza. Y en esta
en' la noche de tan negro dia, podiamos ver a Juanito,
-nuestro muchacho, con su negra nueva ropa, sin poder hater
callar a su madre y el muchacho cobraba m6,s miedo en esa casa
al escuchar el incansat_e y entristecido llorar de su madre.
acaso podr6 callarse esta mujer? Si ayer, todavia en la ca-
sa de curaciones, cuando moria su marido, mordiendose duramen-
te los dientes, guard6 su llanto en su propio corazOn, ahora,
cde clue manera podriamos calmar a esta mujer?, .acaso eso no
seria como pretender calmar una fuerte lluvia? y si dicen que
no podria ser hasta tanto, escuchen de su propia boca, implo-
rando de tata Floriano, cOmo llora gritando esta mujer lAy,
ay, ay!, la noche entera no dormira mama Asunta, porque desde
la muerte de su marido ya no sabe ni ella misma para clue vive.
"Jay tatitu para clue vivo ya para clue son estas
manos, para clue estos pies, para que es este coraz6n .., me
acabare en llanuo ...Jay ... jay, tatitu, ante quien me in-
clinare, a quien avisare mis penas, quien a de ver de mi.
Fue para esto que vivimos con tan aura corazOn, para que es-
to, la mujer, el hijo dejes, abandones jay SOO jay
jay, tatitu".
7F7
7A,
V' 'Y'" ,ram
41,
sagerparinaykipahCu...hey.hey ...hey...tetitu..."
Weqrn-wagantah, -,arlay-kureh Cimparenqa cosampa ayenmanqa,
paytah flan wisklesqaBa k'ulu pun.unampi; warmiri eswanterah
rideparispa, Coy kfuluye makisninwan wehtay-ka5pn, kay
hinapitah wegayninta q"atiCin: f5ayar1.muy, ari tetey., wirequCa
sayariy tatitu, manaCu rikunki kay wagasqaykuta, niCu uyarinki
q"aparisqaykuta...sayariy pitah wisqfasunki kay yana
kundn Iant"uw9nqari
pimanh.atah klumusehri, tatitu..."
Cay hint hatun lakiytatah, say hinemr-nta liakfa-koh waqeyteri,
unkunepis tukuy tutantintareh uyeriy atiwehaah karqa.
Cay tuts waqesqampa plunCqynimpiteh, Ban Csisiyay-kusqaTapin'a,
rikuy atiwahCah kcrqa, pfampay wesiman apasciankuta tqte
Floriyanuh ayanta, aswen t"ante aye q"atateh kairiu sutiyohpi;
ni uh tfikayoh, ni uh mayt'u q"orayoh, 6ay aya q etateh
wessntateh, usqay t'askiyIapi, uh louTa naye wermilawan
purisunku. Caynehmenta tumpa pfunCaykunalapitehri rikuytaqa
atiTasunmantah kerqa, sapalankutelia, mama !,sunta, yana
roulanwan haTpfankuman kutipohta,
2. HUWANITUH WAYNAYAYNINMANTA
gen riporgankuile qanais wat7kune tata Floriyanu, tliy15
orq"oh Tuna 0166apampa Tehtanaahpi waEupusunmanta, tumparnanta
tumpa yana pfunCaykunehpa yuyaynin niCa-kusgankun'an; mama
Asuntah sonqompis, Tekiykunasninmenta tumpa t"asnusqarw,
flan q"ewariy qalariscianfia hamoh plun6eykuneta. Nitah wirlaypahCututapis
TakiyIapi kewsasunman, imaraykuCus saga. p9qarinniyuhmin,
Cayrayku IT'unakune, aman enCete waganaCu, aman anCeta p"utineau
42..
Y entre llorar y llorar, se acercaba al cadaver como ha-
blandole, y el ya est& encerrado en sU'lecho de madera, pero la
mujer todavia gritando m&s gplpeaba aguel madero con sus manos,
para seguir de este modo. "Levantate, pues senor, respetado
lev'...ntate senor, no ves acaso como lloramos, no escuchas lo que
gritamos levantate .0. quien to ha encerrado en ese madero
negro ... uy uy uy quien ahora ha de darme protec-
ciOn, ante vier' he de inclinarmt tatitu ...".
Y llanto tan grande, y tristeza que se destroza a si misma,
ustedes mismos habrian podido escuchar todavia por el resto de
la noche. Y en la noche de su llanto al amanecer o mejor cerca
de la noche en ese dia, tambien habrian podido ver, como llevaron
el cad&ver de tata Floriano pasta el pc.ite6n, en un carro vieji-
simo que arrastra muertos, sin un mr--n,jo de yervas, y por detr6s
de ese carro en apurado andar un muchacho y una mujer ya madura
estan andando. De ese dia, a los pocos mas habriamos podido
tambien ver, ya solos, mama Asunta y su muchacho retornando hacia
su tierra.
2. DE LA JUVEATUD DE JUANITO.
Se fueron ya siete aidos desde que Florian°, el arenero, mu-
ri6 en Cochabamba, nuestra ciudad, de poco en poco se van di-
sipando los negros dias y su recuerdo, pasta el corazOn de mama
Asunta ya un tanto calmado de sus penas, empieza a mirar los
dias venideros. No se podria vivir eternamente en la Pena; por-
que todas las noches traen un amanecer; por eso, por eso, seno-
res no debemos llorar demasiado, no debemos ertristecernos
43.
Caysa,ima likiymempis urmasunmen caypah saps p'unCayla ;aloarimun;
saps sut'iyeytavth sayarikunanCah tiyan mosoh kawsoymen
hina, nat'ita flawisninCahta 6'irmiy-kuspa filsun kusiywen
TankteyninCahman, watahmante sinci sorgov-:n sumah plunCeykunata
meskicsun, eswan sumah kawsayta suyasun.
Huwanitu lociaTenCPhqe aswantafie waynayspusrqs, kunantah
tatan Nina a sapa pagariTan, mayu CimpaIspi pagarimusoanmanta
tutayarankama, t'iyd orq"ospaTa kanqa; fian wayna masisninwan
qopuyukuneta masklarisclanfie, rm.) imilastenis q"away-kaCariyta
qaterisqani5a. Tukuywantah rehsiCi-korqa sumah puhlaskiri
wayna kasganmente, manCay k'aCituta genantapis waciariCi-kuy
yeCasgenmenta, nitah ni pipis kaTpapeqa hinaTapi atiper-qoy
?tisgenkumanta. Kunantah wilariy munsykiCah imaynamenta8us
uh sumah sayoyniyoh imiTa7an, Hulika nisqa sipeswan,
rehsina-kusgenmPnta.
Uh rit'i Tip'ipirqah pegarimpi i4imana-kurcianku miskii
simiTankuwan Huwanitu wayna IouranCah Cay sumah k'aCa niykiarh
sipas imiTawan...Cay ktuCumente kahkuna imiTasri manCayta
rehsiCi-kohilepuni kasqanku, warihsa puriynilankumnita,
C"ika6sCah FlawisniTankumanta, sinai munayninkumanta. An
Hulikaga Cay sumah warmismanta karqa; purlynintah
piTatapis yuyariCeh, omer saralq puhTeyninta,asiynintah
Ciuwa p-ohaah takiynirta. Cayraykutah wayna Huwenitoga
Hulika, munascian warmiTate tukuyne41 gdeway-kaCah,
mayupipis, t'ikarisqah tarpupipis payleta f.ikusqen yuyan;
piCiwkuneh takiynimpipi.s Hulikah esiynitanta uys,renqa.
SinCita peray-kamohtinri uffulikaywaqari-kusqen nispe Takirenqa.
44.
demasiado en los dias en que cayesemos a alguna pena, para eso
amanece todos los dias y cada manana debemos levantarnos como
a nueva vida, con los ojos cerrados fuertemente, iremos alegre-
mente a nuestro trabajo, de nuevo con noble corazon, felices
dias buscaremos, para que podamos esperar mejor vida. Juanito,
nuestro muchacho, ya estaba tornAndose mAs joven, como su pa-
dre, todas las mailanas estaba en el rio, hasta muy entrada la
noche, extrayendo arena. Con sus coetAneos ya anda buscando
fiestas compesinas, ya eMpieza mirar a las imillas. Y de
todos era conocido como joven alegre y juguet6n, de que sabia
tocar muy agradablemente su quena y de que con nadie, no mas de
asi, habria podido hacerse veneer. Ahora quiero avisarles de
como con una mujer bien plantada, llamada Juliana, se lleg6 a
conocer. En una clara y luminosa mailana se hablaron con dulces
palabras, Juanito, nuestro ya maduro muchacho con esa hermosa
joven. Y las mozas de aquella rinconada eran ya bien conicidas,
su graciocisimo andar, por sus grandes ojos, por su fuerte amor.
Si, Juliana era de esas Buenas mujeres y su andar recordaba a
cualquj.era el gracioso juguete de los verdes maices y su sonri-
sa, la clara canciOn de una cascada. For eso el joven Juanito
solo a la mujer de su &nor ve en todas partes; en el rio en los
florecientes sembradios, las canciones de los pajarillos pare-
cianle la sonrisa de Juliana. Cuando la lluvia arreciaba, solia
decirse el mozo: "Esta llorando mi Juliana" y se ponia triste.
MMTA4MEIMMMWIST,MM4F17.0
45.
Celt pagarimpitah, sapa paqarimri hina, Huwanitunaah
sumah usqayleri t-eskirenqa mayu kantunehman, nitah
kunan pagarimpeqa Ivnk'sahCu puriscian, imaraykaus kayrovIan4ahqa,
pagarencia sami piunCey qaTeriscian manaey kusisricIat6h;
usqayIapi mayu kantunehman purly-kusoan; tumpatanwantah
kay Huwanitunaahman Cimpay-kurisunman Ceyri, kay hinamanta
rimareh uyariy atisunman: "Ssah hapier-qamusah Hulikayta,
nipunitah kunempl eysciewanqaCu...- Ceye nispatah sumah
kusisqela t4askirisqan; i4ipoh p'unCaykunamanta naCaEa
yuyarvEapuni kay sipgs parlayta; paytah sumahta yeaascien,
sapa semey p'unCey tukuy warmisla mayuman hemunankuta
p'a6asninkuta t'ahsara-koh; haqay k'aumanta kah warmistah
sumah sut'iyagata t'ahsara-koh kanku, imarayku6us
t'ahsaytawankamaga sumahta piCamunanku kanqa w9sinleute, samay
p'unCaypah hina, sumah mik"unata wayksoncianku gosasninkupah,
tatasninkupah.
Ahnapipunitah kawsah karganku Eawpa f'unakunanCahpis,
rikuneaus neh korganku: "Samay p'unCayqa inti taytahpa
plun6eynin, Cayraykutah uhIatapis sapa sohta p'unCaykuna
ripusqapi, sumahta t'ahsa-kunanaah tiyan, wawasninaahta
rimp'uyar-qo'Cispe, tukuy Waitumanta wasinC-hta pi6sr-qo-kuspa,
q-enCe kah kamata q'opapi wie"upusun; tukuy 5-yteri sumah
pagarinmanta paCEI q-Terispa..."
Arf, haqay klauwnta kah i'.unakunaqa, tetasninC2h
kamaynimpi hinalarah, WeCe sonclowan, sumeh wiEaypi kewsa -koh
kanku. Hinapitah, manarah inti WanCemusehtin Ean rikuy
atisunmanfia Huwenitu wayne noarata, mace sqwsi urapi
46.
Y en aquella clara mailanal como en todos las madanas, nues-
tro Juanito vase dili.gentemente hacia el borde del rio, peso
en esta mailana no va a trabajar, porque esta mailana era el ini-
cio de un dia de descanso; alegremerte nuestro mancebo, esta
yendo prestamente hacia el borde del rio, acerc6,ndonos algo m6s
hacia este nuestro Juanito podriamos escucharle hablar de esta
manera: "Voy, la sorprendere a mi Juliana, no la dejare escapar
ahora", y diciendo esol muy alegremente esta andando. Ya desde
los pasados dias tenia en mente el hablar con esta joven; y
el sabe muy bien que como en todos los dias de descanso, las mu-
jeres vendrian al rio para lavar sus ropas. Y las mujeres de
aquella rinconada tenian por costumbre lavarlas muy temprano,
porquedespues de ello tendrAn que it a barrer bien sus casas,
como para un dia de descanso cocinar&n buena comida para sus
esposos o para slls padres. Y as& si:mpre era la vida de nues-
tros mAs antiguos antepasados, quienes "El dia de descanso es el
nuestro padre el Sol, por eso, si una vez, despues de cada seis
dias, hemos de asearnos bien, los pondremos limpios a nuestros
hijos, desde todos los rincones limpiaremos nuestras casas pa-
ra botar con la.basura todos los malos designios y todo eso,
empezando desde muy temprano".
Si, los hombres de aquella rinconada todavia vivian como
bajo la tutela de nuestros antiguos padres, con buen coraz6n,
en buena vida, sabian vivir. Y asi, cuando todavia no alumbra-
ba el sol ya podemos ver al mancebo de Juanito esperando a su
Juliana sentado bajo un arias() sauce
47.
Hulikanta, tiyar-qo-kuspa suyPsgenta. Fitah anC3teCu
tiyerayanqa, imaraykuCus nireh intipis sumahta
klanCemusahtin Hulik6 Cayay-kamunfla meyu 6impanehmen,
wegaran patalepi hatun k'uIu bateapi egee p'aCasta ,amuspa,
Huwanitutah Ceyamohta rikuytawankame t-anses uk-uIemen
pakay-kuri-konqa, Caymanta wataqarinampah, imeynetaCus
kayman haqaymen ik-ay-kaaari-kuspa, k'ikih k'ikih nirisneIa
usqayrapi Cayay-kurimusgante flawisnInta, C'eski hina
Iipaireh Eowisninta, Cuhaente, sumah yana, slkin natakamapuni
Gaya -kamoh CuhCasninta. Qankunapis musp"awah6ahCus sina
kay sipasta rikusnaqa. Utirayah fewisninwan logalaqa, tlahsey
tukunankama watqqalargaIapunii . Cukuy-kusganmanta pads,
C-apusgenta, Capuramuscianta, mat'i makisninwantah wahtei-is
waht1rimuspa, cloIpe k'urpaIawan Wadpsnin
Timp"uyer-clodi-kusganta, hinamanta hinetah sayarimuspa,
t'ahsasqa p4),96FI w-yr.9ridiscianta. Nan intipis sumaht5fia
kianCay-kamusarqe, Hulika imitapis t'ahsey tukuytawankamaqa,
Cuhaqsnirantaila simp'ara-kusarqa, CeypeCapirahtah Huwanitu
locialanaahqa, t"ansas uk-umanta rik'urimuspe kay
hinapi i4imarerqa Hulikata: "Huy, huy, puke simiCa, sumah
urpila a
Hulikatah manapis ni imata uyarinmandu hina
fieha'ara-kusoarampuni, uyaIantateh r"ifia-c"iiiaiamantukurialscranfia,
"Meyrah muna-kusqay, Hulikita, sunqoypimin kenki, qanlapin
yuyayniy,qanlan noclay kikinta musp"e6iwasganki."
Hulikatah aaypaCapirah aswan C'uwa asiyninta uhlapi
kaCerirerqa; Cayta uyarispeqa Iourandah kay hinata nerqa:
48.
no esperara mucho rato, porque yar.cuando ni siquiera el sol
alumbra bien Juliana habrA llegado, trayendo sobre sus caderas
una grande batea de madera con artas ropas, y Juanito al verla
llegar ha de esconderse entre las matas, para desde alli obser-
var como, contoneandose, prestamente va llegando, y sus ojos,
comoestrellas, sus cabellos, tan negros que llegaban hasta
sus caderas. krobablemente tambien habrian quedado confundi-
dos viendo joven como esta. Con sus pensativos ojos el mance-
bo hasta que ella haya concluido de lavar se qued6 observando
la forma en que mete las ropas al agua, como, dando golpecitos
con sus bien formadas manos y.solamente con un terrOa de jabOn
de salitre, bien claras dejaba sus ropas y de rato en rato, co-
mo esta mujer, se levantaba a aventar sus lavadas ropas. Ya
el sol alumbraba muy bien, Juliana, luego de terminar con el
lavado, peinabase los cabellos y solo entonces, nuestro mucha-
cho,-lanzando suaves gritos dijo as!: "Oye oye, de labios
rojisimos, linda paloma".
Pero Juliana, como si nada escuchase, continuaba peinan-
dose, aunque su rostro se ponia un tanto serio.
"I "iuy amada mia, Juliana, est6.s en mi corazOn, solamente
en ti pienso, solamente to a mi.propio ser est5z enloquecien-
do".
Y Juliana solo entonces, largS su m6.s cristalina sonrisa.
Al escuchar eso, nuestro manfvbo dijo:
49.
' "aman ass-kulewayau Hulikita muna-kusqay warm', manaCu
rikunki qanlamante musp"asqayta, qanTatan q"ewa-kusqpyta?"
"Ja-jaylas, walayCu qanTapahrahCu nogg kanay karqa;
pitah muna-kunman paaa sut'iyayte mays CimpaTspi walakih
Toulatari!"
"Mena Hulikita, sumah yaCesqanki ma CayCla kasqayta..."
"Nitah CayCla kawah Cayri, imaraykulatah wampu hina Coy
tflansas uk"upi wiasuriyankiri, uh sumah q"areqa
Cimpay-kamuwanman, nitah hukumari hinalau t"ansas uk"umanta
q"aparimunmanCu."
"Ay...Hulike, urpi, /Ian yaCarunifie munawasqaykita, Ean
mosq"oyniypipis kusi-korunifia.'
"Maymdn BaKpa-kunki w?layCu i4unitu, nirah ni imatPpis
i4imarisqalahtiy nan simiykiwanqa mina rehsisqay q"arita
munaCiwasunki. Arf niytaqa nini noqapis CeqapiC4 munawanman
nispa, yaCanitah maymantaCus kasqaykita limapitus lanksa-kuy
yaCasqaykita, icetahpis q"epanehmen munewasqaykiman hina,
muna-kuwahta sageykiman."
"Noun yaCasah, Hulika, muna-kuyniywan, hatun, sumah
sunqonwan, munsynlykimF.n Cayayta, aman manCayCu Hulika,
muna- kulaway, kuyay-kulaway."
Lay hinapi i4Jmana-korqnnku Hulika, k'aCe sipas imiTa,
Huwanitu ToulanCakwan. Lay p'unCaymEntatah iskay
kiTalpiwanC4 flan rikuy atisunmanfia karqa Toulawan
tantalapuni, sumah yeCana-kususila tukuyneh puriy-ka6arikohta.
Ceynehpi kawsa- kohkuna runaspis nehna kanku: "Key iskayqa
usgayIepi iglisiya wasiman t"askisunku." Rikusgenkuiletah,
50.
"No te rias Juliana, mujer de mis amores tacaso no ves que por
ti vivo confundido, que solamente a ti veo en todas partes?"
"Ja, ja...ocioso Lno mas tiara ti tenia que ser yo? Lquien
podria querer a un muchacho que desde tan temprano anda ocio-
seando?"
lqo Juliana, td sabes muy bien que no soy asf a
"Y si no eres asi Lpor que como un salvaje entre esos ma-
torrales estds echdndote? Un hombre correcto debiera acercgr-
seme y no como un duende estaria gritando de entre los matorrales".
"Ay Juliana, paloma, ya sabia que me querfas, incluso en
mis sueBos ya tuve yo alegrfa".
"Donde estds avanzando, hombrecillo ocioso, no acabo de de-
cir nada y ya td con tu boca me races amar a un hombre que no
conozco. Si, de decir, tambien yo digo, realmente me querrg y
tambien se de donde eres, en que trabajas, quiz mas despas,
seen como me quieras, te este dejando quererme.'
"Yo he de saber, Juliana, con mi querer, con mi grande y
noble corazOn llegar a tu carifio,no tengas miedo Juliana, quid-
reme, ten'compesiOn de mi."
Fue asi como conversaron JUaliana, la joven hermosa y
Juanito el mancebo. Y despues de aquella clara mafiana, en dos
meses m4s seria, ya se los podia ver siempre juntos, al hombre
con la muchacha el uno al otro muy acostumbralo, andando por
todos los lugares. Los vecincs del lugar cuentan: "Estos dos
estan yendo prestamente a la iglesia". Ellos sabian verlos
LIM rj2,"Tt7,70?,.7;ZPV:1,'"a,2;:;:t4,7A17.-:rarzfz,..w-"yrmn-rr.s...,
51.
k"uskaTapiDuni, tare bela Krusmampis rehta, takirispe, vaqarispa,
tetalmdn maiio-kusqankuta; uyErihkuneri niytemin munanku cay
hinamrnta tatalamen, Hulika takiri-kusganta, manamin noclea
uyerirgenitsh6u, nogapis wahpa similanmenta ya6ari-korqani;
Caypis maypis kaCun, nirku uyarehkuna key hinapi Cay C'isi
Hulika takirisqanta:
"Santa 1-,ele oruz tatala
tukuytapis tapunifie
imepah6us imepahCus
q"lrf apaCimuwasoayki...
nitah muney atineypey
anCa lisu k9sqrrrayku
nitah cionoay atinayrah
mat'f ohIa-kusgenrayku
Kusi Iakiy p'unCaykunPta 6ahrurisDe kaCamuw9h kascienCah
apu kamanCah kawseyninCehman, 6ayreykutah manas kusiylepiCu,
nitah rekiyIepiCus wifiaykama kPy etisunmanCu. takiy
plunCeykuna fipunku, kusiy p'unCaykuna q"atimunku; Takiywan
kusiywan uh kikin plunCaypi Cahru-kuyte ya6an. Kunampitah
wilamunesuykiCah tiyan, k'aCa si,xispe leki
p'unCayninmenta, maygen p'unCaykuhaaus q'Ptimorqenku Cey
kusiyla Huwanitu k"uskala kawsasqan plun6aykunaman, YaCanCehria
imaynataCus waynawan imilawanqa rehsina-kusoankumante,
asirispara, kusirispala tentarapuni puriy-keCari-kusoankumanta...
hd...i;ikurineykiCrhta munaymen keqa, iTaynataCus Cey
ripoh plunCeykunespi Hulika imite kusiyIa 1,uriy-kaCariscrnta,
52.
siempre a los dos, it incluso a-la_ fi6sta de bela Cruz, como
la moza llorando y cantando rogaba al:seBbr y los que a ella
escucharon quieren decir, que de esta manera habria cantado
Juliana, yo no he escuchado, yo tambien esto he sabido por
Boca de otro, sea como fuese, dicen los que han escuchado
que asf.aquella noche habria cantadol
"Tata, santa bela cruz
a todos he preguntado
para que, para que
me es el hombre enviado...
para no poder amarlo
por ser brusco y violento
y ni poder olvidarlo
porque abraza fuerternente...
Alegres y tristes,dfas en remezclando habfa sabido en-
viarnos a la vida nuestro Gran SeBor y por eso no solamente
en alegria ni solanente en tristeza permanentemente podrfamos
vivir. Se van los dfas tristes, vienen los alegres, la alegria
y el dolor en un mismo dia sabe mezclarse. Ahora debo avisar-
les de los tristes dies de Juliana la hermosa joven, los cua-
les dias vienen siguiendo a aquellos otros en que alegremen-
te vivi6 junto a Juanito. Ya sabemos como la joven con el
joven llegaron a tener amistad, siempre entre risas y alegria
como andaban juntos...J4...habria querido que ustedes vean
como, en los pasados dfas, Juliana andaba tan alegremente,
53.
kayman 12,aymen ik'ay-kna9ri-kuspa usoeylapi t'askirisgen
Huwanituwan h'uska, q' Omer p"enCarisq:ih ahsunwan, pay kikin
k'anCesgen aswan Tip'ipireh q'ateykukunemni, eswrIn
yurah uk"u6akunempi. Ark, kusi-kuyta ciaTarehtinCehq9 eswan
p' aCasninCehwen plaCaTiy-ku-kuspa puriy-kaC9rinCah,
ni imam'n yuyasp2, ni imamdn 1akispa. Hinalapitah ni piman
wiTespa kusiy kilas f.iporqenku, noqatah nini 14ipusqankuta
imaraykuCu uh p'unCaypi, fien kusi-kuymanta, tusuymanta ima
kutimusahtinku kay hina simipi weyna imiIavien Lmana-korgankus
tukuy Cay plunCeyri Hulika imilzga, Teki fiewi6aie,
tapuy-kaCa-kusqa kay hinalapipuni:
"Huwanitu, muna-kuwankiCu, manaCu heyk'ahpis gonqarpariwanki,
Huwanitu, nociage met'i 5'irmiy-kuspa, sumah sonqoykipi
yuyespaTa, tukuy noqentinta genman qoporqayki, ni pipah
paunCu ni uh C"ika sonqoypis, niteh atisahCu wehta muna-kuyta
waBupuneykPme."
'Oh...Hulika, imastd nisanki, arloyra-kunkiCu musp"e-kusankiCu.
Ma mune-kuslaaIu 6impay-kamorqayki, nih munespalaCu kunitan
peCepi mualey-ku-kusqayki?"
"KaCeriy,Huwanaku, ma puhIasqeni J, Ceoepi nisq-ni, Ban
rikusqaykiiia. amiCi-kuwohta, wah sir,,skuneta asipayahtenis,
Caytr2h niyta munan sagepariwayta r= lescianykite, kunitan
paCapi sutliCana 'conga, q"ari kankL Cayqa noqawan purinki,
nitah hina C9yri kunitan paCapi Iohlehta i4ipunki."
"Imayohteh kanki, Hulika tukuy p'unCayiapi leq"opayawanki,
m3naCu wahkunlment3 nerla-kuy c<Itiwah, 'muna-kuwankiCu,
muna-kuwenktau! niopaTo kesqanki. Muna-kuykipuAi Hulika,
54,
batiendose de un lado al otro cOmo andaba prestamente junto
a Juanito, con su verde y ancha pollera, ella misma pareoe
desprender luz en medio de su brillante manta y de su cla-
rfsima enagua...Si, cuando empezamos a alegrarnos, vistien-
donos con nuestras mejores ropas nos paseamos, sin acordar-
nos de nada, sin tener pena de nada. Asf, sin esperar,,sin
anunciar, los meses de alegrfa se fueron, y yo digo que se
fueron porque en un dfa cuando volvfan despu6s de haber
bailado y alegrado, la pareja tuvo la siguiente conversaciOn:
En todo aquel dfa, Juliana, la mosa, con ojos tristes, le
preguntaba repetidas veces:
"Juanito &me quieres? LNo me olvidanis nunca? Juanito
recuerda que con los ojos cerrados, pensando solamente -en to
buen corazOn, que 'entregue toda entera a tf, ya no queda para
nadie de mi corazOn, ni ya nunca podre amar a otro hasta que
me muera."
"Oh...Juliana, que cosas dices Landas dolorida o delirando?
&Acaso sin que te quiera me allegu6 hasta ti? LAcaso sin que-
rerte ahora mismo te estarfa besando?"
"Sueltame, Juan, no quiero mas guaza, te digo en serio,
ya te estoy viendo como te empalago, c6mo a otras jOvenes las
estas sonriendo, y todo eso quiere decir que me quieres dejar,
ahora mismo hemos aclarar, si eres hombre as de andar conmigo,
y si eso no es asf, ahora mismo te irg.s por otro camino."
"I.Que tienes, Juliana, todo este dfa ardas mir4ndome mal,
acaso no podrfas hablar de otras cosas?,me quieres, me quie-
res' diciendo no m4s esters. Te quiero, Juliana
55.ohTay-kusvykiman,
mamay, ma munas7alaCu wPyIu-kusclaykimanli,miskli simiTewan
parla-kusqeykiman?"
'Huwanitu, rehsina-kusgenCahmanta paCa kay kunitankama,
bf muna-kuyki' nilawankipuni, munawanki Camel qosaCa-kunawayki
tiyan; tukuypis i'ikuwanCphfia tukuyneh purisqanC-ht, noqatah
ni pimanta m9nCaspa, mamay tatawan sinCita fimaCi-kusra,
tukuypa BawpagemDi wayIu-kusDe munamaykl. Qossaa-kuway,
Huwenitu."
'Qosa6a-kuimay...00sa5ekuway ..-!oseCP-kusun Hulika; imapahtah
Teklyniyki, tupratawan suyari-kuy, nitah saqerparehteau,
nitah ayqepuhtathCIA rikusqawanki...suyariTay tumpatelw9n."
"Nana, manefia 9swenta suyr,ymanCu; kunan kasq::Inku wesiypi
tatay, mPmey, rdikuneCus yaCayta munalankutah sutsipiCus
manaCus munawasieykita, kunan race pl-rlamusun, nitah kunan
kange aayri ameiiapis hykleh kaCunCu."
"Hulika, as maCnrisqaBeCus sire kesqanki, gosec7a-kusun6ah
niyki q "eri simiwan, mans 8eyvan soncloyki liunt'an cayri,
Tula funamEnta haplisqawanki Cayri i4ipusunCel-C4 qampis
nogg pis f.'iunanCehte; nitah kunan paCapeq7 ni imereyku
:ioseCay-kuymr-nrah6u, mena oolgenaah kenCu ni uh huC'uy
halp'ata lank'anaTapahpis, Maypitah kawoasunmen, imaymtatah
wpwaste uy Psunmen mane Hulika, mane sumehte6u yuyascianki,
kunantah nisqeykipanan kay vahCa help'?nehipi wswesniy
kanante munPniCu9 9marie noqay Nina wampus, p'enusy i4unala
kanankupah, r'isnh Tank'amusah karu Tohtapi,
golgeaa-kuytawankamateh iskaymne'ah i4ipusun wah Tahtaman,
maypieus wawasninaah sumahpi atencianku.
:7:2721111ilermaunram.----.
56,
madre mfa, acaso sin quererte Lte acariciarfa? Lte estarfa
abrazando y con dulce voz hablando?"
"Juanito, desde que noS conocimbs hasta este moment°,
si te quiero me has dicho; si me quieres, tienes que casarte
conmigo; todos ya nos han visto andar por todas partes, y
yo sin miedo de nadie, haci6ndome reprender con mis padres,
delante de todo el mundo acarici4ndote"te he querido. Cdsa-
te, pues, conmigo, Juanito."
"COate...c4sate...Hemos de casarnos, Juliana. Para que
sufres tanto? esperame un poco mis, no esters viendome dejarte,
ni tampoco escapar...espera no mis, un poco."
"No, no esperare mis, ahora se encuentran en mi casa mi
padre y mi madre, quienes tambien quieren saber si de verdad
me quieres-ahora mismo iremos a hablar con ellos, y si no ha
de ser eso ahora, que ya no sea nunca."
"Juliana, creo que esters un poco mareada, hemos de casar-
nos te he dicho con palabra de hombre, y si con eso no ester
tranquilo to corazOn, y si me tienes por hombre falso, tendre-
mos que irnos, yo y tu, por donde debemos irnos'y hoy por hoy
no pUedo casarme por nada, no tenemos dinero, ni un pequefio
terreno podemos adquirir. 4Donde podrfamos vivir, como podrfamos
criar a los pequeBos? No Juliana, no estds pensando biers, y
ahora te digo: He decidido que mis hijos no permanezcan en es-
te ti-iste y pobre lugar, no quiero que como yo sean ellos tam-
biers ignorados ni avergonzadc.s, ire a trabajar a lejanas tie-
rras una vez que ha ya reunido dinero, los dos nos iremos a
otras tierras donde nuestros hijos podrdn-crecer en buena forma."
57.-"Huwenitu, tukuypis niwankulle saoerp9riwPyta yuyasqaTeykite,
nitah ni pita uyprispa qantaqa munelarqaykipuni, aman
p'enqaypi seoerpariway6u, aman Takiy kawsayman tanqatayCu,
manaCu rikunki, Cay hinapi munana-kus%a kewsE'sganCahrayku,
wawayohiie kenay kascianta? Mena5u yaCanki...Huwanitu
gosa6a-kuway, aman sagerpariwayau p'enqaypi, aman flouyau,
manan golgete muncni6u, nitah wasita, nitah haTpiata ..."
"Huwenitu gosaCa-kuway...auwanitu aman ptenqaypi
sagerpariwayCu. K"uyaway Huwanitu, aman
Tukuy Cay tutatP HuwanitunCah me puBuy aterqaau Hulikepi.
yuyaspale, Takisganta, waaaspa mane -kus,qgn uyPrisnaTa.
Nipuniteh Caytaqa HuwanitunCeh suyesaqaCu, nitah
yeCarcrrahtailCu ni pi warmita mana hinainpah mune-kuy
atisqcngen6ahta. "Kunenri, imenPymantah, gosa6a-koyqa,
paypah noqapah wah6a kewsay kanman, nitah 6avlaCu,
imeraykuCus wahCa kenaykoqa nih C"ikarahtah6u kanman,
kewsaytaoa, imaynatapis kawsaykuman64, mana-NunitnhC4
kEmsasqaykumPnte milEymanqa 6Pyay-kumenrahCu; wevrari,
kaylapiruniCu kanman, noqa hina wahCe Tuna, noqa hina wampu,
plenqay i4unaTepuniCu kanman. Mena, nipunitah cionqasehau
imayna mitaypi6us .kawsasqayta, nitah gonqaymantahCu Cunka
kutita noqa kikiyman'n*Jrkusaayta manan kaynehpi wawsiniyoh
kanayta. aipumenau, sagerpariymanau...?"
Tukuy Cey p'un6sykunapi manan paypiEaCu kPrqa, manallan
yaCa-kurqaau imateaus munasaentapis, ni Tank'ey munah, ni
mik"uy munah; Ban mama Asuntepis Cayta i4ikuspaqa
tapuy-keCasargefia: "Imeyohtah kanki Huwenitu, manan -an
58"Juanito, ya todos me han dicho que solamente piensas de-
jarrnepero yo sin escuchan a nadie he seguido ame:ndote, no me
dejes en la verguenza, no me empujes a una vida triste,Lacaso
no ves que por hater vivido queridndonos tanto, he de tener
ya un hIjo? LAcaso no sabfas? Casmonos Juanita, no me dejes,
note vayas, no quiero dinero, no quiero cases, no quiero tie-
rras...."
Magemonos Juanito, Juanito, no me dejes en la verguenza,
ten compasion de mi..."
"Toda eso, noche nuestro Juanito no pudo dormir pensando
solamente en Juliana, pensando como de triste se ponfa, escu-
chando como iloraba y pedfa. Pero nuestro Juanito no espera-
ba eso,.tampoco el se daba cuenta que a ninguna mujer se puede
amar asf no m4s (sin consecuencias). "Ahora que podrfa hater,
casarse serfa una vida humillante para mf, para elle, pero eso
no es mats que eso, porque que searnos pobres no serfa tanto, de
vivir, sea como sea habremos de vivir y tampoco creo que a ma-
yor verguenza de la que pasamos habremos ya de ilegar, pero el
hijo,Lacaso aquf n3 m4s siempre tendrfa que quedarse, como yo
humillado y avergonzado? No, nunca olvidare en que pobreza
he vivid°, ni tampoco olvidare que yo mismo muchas veces me
dije que nunca tendr6 a mis hijos en este lugar, Lme irfa?
Lla dejarfa...?"
En todos esos dfas ya no vivfa en el, ya no se sabfa
ni que cosa buscaba, no querfa trabajar, ni comer; ya inclu-
so mam4, Asunta al ver eso, le habfa preguntado: "Que tienes,
Juanito, ya no eres el de antes, ya no to sonrfes,
4.1
59fivawnah,i hineau k2sunkl, manarlan Psirinki6u, manan
q"eparqaC-ri-kunkiCu Bai-rahpi hinaaa. Una k,inara, C'iniapipuni
karayPnki. WilPway, Huwanitu, manaCu r-amayki mana
sumah keynivkita muno-sqaytaal yuyanki, wira-kuw9y, wawa!"
"Arr, mamay, qanimpamantaii- wira-kuy munasarqayki uh
rekiyniyta, kunanteh, Ban ripunayBa kasciahtin wila-kusclayki:
qan rehsinki Hulikata, yaCenki peywpn kasqpyta, kanentah
niyte munayki, noqamyku kay warmi wawari-kunan kasclanta.
Imaynamantatah, mamay, mana golqeyuh, mana wasiyuh; payqa
munan closaCe-kulayta, maypitah kawsaykuman, imaynetatah
wewastapis as sumahinmanta uywaykuman. TEtasninku kikin
wah6e kasqayrayku, nih munPwankau, qan yeCanki manan
paykunarrntaqa ni imata suyay atisqaytammamay Asunta,
fl.puney tiyan, manan conqamusgaykiCu, apaCimusqayki
golgesituta, WaCakunatal mamita amrn Cehni-kuw-c'nkiCuo
nitah harklayteqa munawayBa6u, manan noqa kikin yP6qniCu
imataCus maskiasqayta, hinapis sumahtaBan yuya-kuni menen
sumah6u kanayta kunampi warmiri-kuspa."
"Huwanitu, mana surehtaau q'awa-kusqflnki, anCa patetaals
sina Bewisniykita oq-arisqanki, kunanrahCu kayniykimanta
repare-kcrgenki kunenrahCu mana w9rMiri-kuy qtisaaykita
q"awEri-kusganki? Eana, Huwanitu, manarlan kunan' a Caykunaspi
yuyanayki eti-kunau, kunanqa q"awanaykl tiyan imFynementaCus
munasuh warmita plenqayninmn cycleCiyta, yuyanayki tiyan
Cay wawapi, ima sonaowentah sagerpariyta munanki urmasqa
warmita, mane huCayuh huCluyta. Mana Huwenitr' ni wawaymantapis
rehsiykimanfiaau, aay weIrmita, sipas kesqahtin, klaaa warmi
177AP r4T treffr , r
60.
ya no lanzas tus acostumbrados gritos...como un mud°, siempre
en siiencio permaneces. Avfsame Juanito, Lac&so no soy to ma-
dre, acaso no deseo ya tambien tu bienestar? iAvfsame hijo!'
"Si, madre, ya deGde la otra .vez pensaba avisarte de
una tristeza mfa, y ahora que ya debo narchar, te avisare:
Tula conoces a Juliana, sabes que estoy con ella, ahora quie-
ro decirte que por mf ella ha de tener un hijo. LoQue podrfa
hater, madre, no tengo dinero ni casa; ella no mgs quiee
casarse, don podrfamos vivir, como podrfamos criar los niiios?
Sus propios padres,debidoa que yo soy pobre, no me quieren,
td sabes que de ellos nada puedo esperar...Mamg Asunta, ten-
go que irme, no he de olvidarte, te mandare algdn dnero,
ropa, mamita, no me odies ni pretendas retenerme, no se yo
mismo que es lo que busco, pero adn asf estoy seguro que
ahora no podrfa estar Bien casgndome."
"Juanito, no esters mirando lien eso, creo que muy arri-
ba esters levantando los ojos Lacaso recien ahora te fijaste
en tu pobreza?, Lacaso recien ahora te diste cuenta que no
podfas casarte? No Juanita, ahora ya no puedes pensar en esas
cosas, ahora debes ver la forma de salvar de la verguenza a
la mujer que te ha querido, tienes que pensar en ese hijo,
con que corazon abandonargs a la mujer cafda, a un pequerlo
sin.culpa. No, Juanito ya no te podrfa reconocer ni como a
mi hijo, si dejas abandonada a esa mujer,
61:
kasqahtin, munasgeykita qcnvrparispa, srqerperisna i4ipuweh
Cayqe. Pinapis, nogg yaCani, i;umi hina, t'aku sonqo kasqPykita,
nitah ni umeykipi kahta orOvatinanmanta; kunentah
niyki, 11.ipunki Cayce nage Cay warmita wahya-kampusah,
paymantah tukuy kanuwasgenta sagenuseh; sumahta yuya-kuspa
aayte ruway Huwanitu, imaraykuous noqaqa manaBan ni hayk'ah
mamelaykipis kasahau...
"Mamite, menan amut'awankiCu, manan qan kikin yeCankiCu
may C'ika yang TakiyCus sonqoypi kasclanta; nogan yaCani
wagosqaykita, sapalaykipi, 8'inTepi Tekisqeykita; aman
hark'awagu, mamay, menaCus sins sumehpiCum kayman, miTay
kawsaymanCus qo-karuyman, wermilaytatahCus maqeyman, Takiypi
hap'iyman. Sumehtefia yuya-kuni, manaBan ni a hark'ay
atiwanmen6u."
"Ripunayki kehtenqa, yeCen17.1118 imetaCus nociepis
ruwanayta yaaaytah manana kaypi ni ime
suyanasunta, manefiar mama, manerlan wermi nitah wasi kutimohtiyli
kananta, ripuy, sagernarly tukuy Cayte...rinuy!"
Cayta nis7ateh, c' in waclaywan waoah Cura-korqa, Huwanitu
wawantah mina ni imata niy atispa a'inTamantatah Tohsiporoa,
tukuy Cay tutete nurenqa maCasna, tekisna, Taki-kuspa,
memannehmanta kuyurimusLatah, tukuy aay tutata HuwenitunCnhqa
ak"a wasisTata ruriy-kaCesra scan: mC& n, wager), tusuy-keCan,
kah runakunamantah kay hinalapi tPkin: "Susa susa tutamanta
Cinkesah kay Tehtamenta, wayq'on-wayq'onta purispa, r-inuseh
ampaykimEnta." Turakunamanta, wawqekunam-nta kaCarpaya-kuspe,
tukuy aay tuteta ouriy-kea-n, eri, wayna Tocialacio.
62,
olvidando a la que tanto quisiste cuando ella fuera joven
y hefmosa. Pero, adn asi, yo se que eres duro y terco co-
mo la piedra, y de que nadie pudiera sacar nada de tu ca-
beza; pero ahora te digo, si td te vas, yo llamare a esa mu-
jer a vivir conmigo, a ella dejare todos mis bienes, piensalo
bien, Juanito, porque yo ya no sere nunca mds ni siquiera tu
madre..."
'Mamita, no me comprendes, no sabes cuan grande es mi
dolor, pero yo se que lloras, que sola y en silencio te acon-
gojas, no me retengas, madre, creo que no podria vivir bien,
quizd al vicio me entregarfa, quizd a mi propia mujer la cas-
tigaria sin causa. Ya lo he pensado bien, ya nadie podrd
atajarme."
"Si tienes que irte, andate, pero ya sabes que hare yo,
andate y sabe que aqui ya no te queda nada, ya no te queda
madre, ni mujer, ni casa vete, abandona todo eso..ivetetu
Y diciendo eso, se puso a llorar en silencio y Juanito,
su hijo, sin poder decir nada, salicise en silencio, toda esa
noche anduvo emborrachdndose, cantando y llorando. Retirdn-
dose del lado de su madre, toda esa noche, pues, nuestro
Juanito aDduvo por las chicheriass se emborracha, llora, baila
y a todos cuartc,s les ve de esta manerP les canta: "En oscu-
ra, oscura noche, me ire de esta ciudad, andando por acciden-
tadas tierras me ire de tu proximidad." Se despide de sus
hermanos y amigos, anda toda la noche.
sew, xtkorr, owskpb,
63.
Q'ayantin p'unCaypiteh, takiscianman hina, manaBan mayu
almnaman t'iyuta orq"oh wPyna Cayerqsau, tukuyntah,
nerganku: "Kunanmanta IoqaTasqa fiewpelataBan q"awanku,
i4ipuylamanta, q"spahysylamanta wailunku, kay halan'espeqa ma6u
ilunasTaria66 q"epasun, manaBan waynakunaqa haIp'enkuta munankuCu I
nispa. ImaynataCus ITatey watanta k-rayah, tukuy
kikiTampinuni; huiiuy l'ewskune orgokunata p"inkiy-kaCaspa,
me6u l'unakuna mayu Cimperspi t'iyuta orq"ospa, sisah sipaskuna
migk"a Ioqataswan qustiy-kaCaCi-kuspa, magus ypCankiesah
h:na kawsayIapipuni iskay watatellan huCiuy markitage flan
Purer-qorgeria, mama AsuntaIan aswanta rayayapusgsn, kunampi
paywan kawsah Hulika imitapis, samah sonclotaiia
yaCapiiyoh warmi hinaBan Dayna Cimparampi kPlasen.
Tukuy imapis hinaterl ka-kusahtin, ni pehpa suyasgan
p'unCeypi Salustiyanu sutiyoh IoqaTa may 6"ika karumanta6d,
mace iluna kaynim011a Cayay-kamorqawhay...IoasIaqa nih
rehsiy ntina yaykuy-kurimorqa Cahra markamanqa: flawrapiCu
huktutayoh karqe, kunanqa Iip"irisqah, q'elu qarP p'oloosniyuh;
manar CluluyohCul hatun yana uma TanthuF,ayoh, sumah n'aCaTisqa
C'ikaCaCahta q"apay-kaCarispa aayay-kurimorqa, imamanCus
mama Asuntah wasinmsn Cimay-kun psCits, yurah simiTapitah,
manarlan q"egwapiEdCu, kay hinsmanta r-iman: "Buenos df&s,
mama Asunta, te estoy llegPndo del norte Pr-rentino, te voy
a entregr,rte esta cPrta de to hijo, dice que no llores,
que est4 mu'r biers."
Mama ..sunta manCayta menCari-kuspaqa:
pitah qan k9nkiri, imat.4 ninkiri, Huwenituy6u kaCamuwsunki,
64,
Al siguiente dia, asi como lo habla anunciado en su can-
ciOn, ya no lo veremos al borde del rio. Y todos decfan, al
ver aquello: "Los jovenes de ahora ya no quieren mirar atr4s,
solamente en irse, en enriquecerse piensan, en estas tierras
ya no quedaremos sino los viejos, ya los jOvenes no aman sus
tierras" Asf como afios y aims, las cosas permanecfan igual;
los pequerms segufan subiendose a los cerros, los grandes en
el rio extrayendo arena, las buenas mozas haciL:ndose seguir
con lcs jovenzuelos, asf como ya ustedes saben muy bien, la
.vida sigui6 por dos aBos ma's en la pequerm comarquita, sola-
mente mama Asunta, ester envejecidndose m4s, ahora ya vive con
ella, Juliana, la moza, su corazOn ya encontr6 tranquilidad
y como una mujer de experiencia vive junto a mam4, Asunta.
Y cuando todo era igual, en el dfa menos esperado, el jo-
ven Salustiano lleg6 de muy lejos ahora heeho ya todo un hombre.
...Ah... que muchacho, ester irreconocible; si antes calzaba
abarcas, ahora tiene zapatos de brillante cuero, ya no usa go-
rro, ahora tiene un extra() objeto negro sobre la cabeza, bien
vestido y a con grandes pasos llegO el joven, no se sabe a qu4,
se acerca a la casa de mama Asunta, y en lenguajes de blancos,
ya no en quechua, de esta manera habla: "Buenos digs, mama
Asunta, estoy llegando del norte argentino, te voy a entregar
esta carta de to nijo, dice que no llores, que ester muy bien."
Y mama Asunta, muy asustada: "Ay...caba1lero,4quien es,
usted, que me dices, es acaso mi Juanito que te mandb9
,it
465.
ay diyustph q-?werisonga, wirepo6a, kaytaCa anaCimusorqa,
wireriway, ari imayn&tPh kPscian, maypitah ranklasclan,
kay C"ika watasoi manan yuyeri-kamunCu mamelanmentepis,
niteh wawenmenta, nitah wPrmimenta."
"La pucha pa.11orer tanto, no llore doEa Asunta, yo soy
Salustiena su hijo le evisa de su situaci& en este carte
...Buena senora, ceramba, no saben m4s que llorar, ye me
voy, he de buscerla cuando me vaya de aquf, haste lueguito,
doEa Asunta, ye no llore tanto."
Cay hinaman tukumoh kasganku weh rehtesman fqruspaqe,
maneEan q"e5uwankupiris nPrleri-kuyta munankuEaCu",-
plenqa-kuIankuEseaus sine indiu tatesninkumantapis..."&inenri,
piwantah lliCisah key soquatari" nispa mama Asunteqa,
"Hulika, Hulika" q"aparin.
"Imananteh, mamay Asunta, pirewanteh aey hinaJ-puni nerlenki,
piteh Cey ye.rie p'86r.yoh wiraqoa4 kergari, moneaus,sina
kaynehmanta6u aay runaqa."
Nana Hulika, mane ye,CeIlkiCu, Salustiyanu, tats Hasintoh
waan Ceyay-kamusqa, nih yaCeniau imetaaus niwampis, kay
C"ika uet9speqa liek-eat' siminaahtapis gonqapunfia, eri, key
laheta sagewan, Huwanitun6ah kayto apaCimuwasgenaah, ki6erky,
a, Hulika, aay iskay wateta iskuyleman purispaqa tumpalatapis
11itaqa yaCargankipunitahad, kiCariy kayta, wilewey imatetah
nimuwan6ah."
Cay lahepitah key hinemanta, Huwanitu rogaie, mama
Asuntaman wiTeaimusaa, mersu kilemente iskay Cunke iskayniyoh
p'unaeynimpi q"elqemuscia, Huhuy nisqa rehtementa peas:
66.
ay, Dios ha de mirarte, caballero,&te mandO este? Avisame,
pues, cOmo ester el, donde trabaja, tanto tiempo no se ha acor-
dado ni de su madre, ni de su hijo, ni tampoco de su mujer."
"La pucha pa llorar tanto, no llore dolla Asunta, yo soy
Salustiano, su hijo le avisa de su situation en esta*carta...
...Bueno, senora, caramba, no saben m4s que llorar, ya me voy,
he de buscarla cuando me vaya de aqu1, hasta lueguito, doiia
Asunta, ya no llore tanto."
Asf quedan transforinados los que se van a otras ciudades,
ya no quieren hablar ni en quechua,no tienen mas que verguenza
hasta de sus mismos padres..."Ahora, con quien he de hacer leer
estas chalas' diciendo, mama Asunta, "Juliana, Juliana" grita.
"LQue pasa, mama Asunta, con quien ha hablado tanto, quien
era ese caballero de negro traje? Creo que no ha de ser de es-
tos lugares ese hombre."
"No, Juliana, no sabes, Salustiano, es el hijo de tata
Jacinto, habla llegado no se de donde, ni squiera se que co-
sas me dijo. En tantos afios.habra olvidado nuestra lengua,
me ha dejado esta hoja , nos la habia mandado nuestro Juanito,
abrelo, Juliana, en los dos aBos que fuiste a la escuela, yo
creo que habra,s aprondido siquiera a leer un poco, abre, pues,
esto y dime que nos manila a decir."
Y en aquella carta, de esta manera nuestro Juanito, a
mama Asunta la avisaba, del mes de marzo, el dfa 22 habla es-
crito desde la eluded de Jujuy:...
ti
67.
"Mianan hayk'ah oonqapusony mama, ManCPyta kay sepsyti
/akisc:ani manan aankunamanta ya6aspa, dius munsnqa sumahIspimh,
hampusqaymanta kunankamanis, kawsa-kunayki6ahta, amen nooamantsqa
TakinkiCahCu, kunankPmanis aTilampirah kasciani; manan yaa -kuyta
atiscianiau kay Tahtaspit munasge mamay, tukuy bolibiyano
ilunskunata wampu indyusTamanta rehsiwayku. Mamita tukuy
kay ripoh kiTesni genkunaTepi yuyani, sumahta wavyaa-kuy
mamay, aka kay tumpa kiTasmantewen hampusasahila;
wileripuway Hulikaman manan clongerperisqayta. Arf kaypi
al: yascianku sumah k'aCa warmiskuna, hatuCa6ah saC'es hina
puriy-kaaari-kusqanku, manatah ni imato ruway yaCankuCu,
tukuy imata kluCulankupi suya-kunku. Mamita, kay iskay
c'unCaymantawen watahmanta safra nison Iank'ayman yaya-kupunay
tiyan, Cay safrakune tuku-kuyta hampuy munesqani. Cay uh
C"ika golgeta apaCl-kamuyki Salustiyanuwen, atisah Ceyqa
tumpamantawan eswantaapaCimusqayki.. HaTaCia-kuley mamay,
aman anCat9 Ciri yaks t'ohpinki6u, aman anCata Iskiyau;
an hamousahile, 1-ripuwely Huliketa tumnatawan suyarinawanta."
Cay hinam9nta yetie-koroa Huwenitu tocieT$naah .karu
Iahtasman Cayesgenmenta. Kip 'a Tqatawanrah f',ipunanku tiyan
halp'anman kutimpuy atinampah, nitah eswan flawpahnl
hampuy stiscianau mask 'a manuntead manan huntsCiy etisqnnrayku.
Haqey karu lahtaneqa tukuy Iank'ah il'unakunaman, mik"unatapis,
p'aCakunapis, manuCaTah kesqanku, Cay hina manuspitah kah
golgenku fq.poh kasqa; hinamantatah i4unakunaqa, yana, watTsciakuna
hina, uh manumenta wah manuman ourispe, watay wetanta
rank'ah kah kanku, manan ni hayk'ah day rerkieytaqa saqey
..,.= s,,,,FAcv,rrrxrA..,-er, ,i,A
___.7.1.071=1M11.
,77.7737,777,7,77.W ..V.7.7717.77,71{ ,
,68,
"Mi nunca olvidada madre: grandemente triste estoy en mi
soledad, al no saber de ustedes Dios quiera que no mgs bien,
desde que me vine hasta ahora, esten ustedes viviendo, no
tenga pena de mi, hasta ahora estoy bien, no puedo acostum-
brarme a esta ciudad, querida madre, a todos los bolivianos
solamente de salvajes nos tratan. Mamita, en todos los meses
idos solamente en vosotros he pensado; cufdate bien, madre,
yo creo que en pocos meses Inds ya he de estar viniendome;
dile a Juliana que no la olvido. Si aquf hay muy hermosas
mujeres, grander como drboles, pero no sabers hater nada, to-
t do espera en sus lugares. Mamita, dentro de dos dias volve-
remos a entrar a la llamada zafra a la finalizaciOn de esa
llamada zafra ya podre venirme. Ahi te mando un poco de di-
nero con Salustiano, si puedo, dentro de poco te mandare al-
go mds. Conservate bien, madre mYa, no toque mucho el agua
frfa, no te entristezcass ya he de venir, dile a Juliana que
me espere un poco mgs."
'De esa manera se supo que nuestro Juanito habfa llegado
hasta lejanas tierras. Han de irse todavfa tres aiios para
que vuelva a su tierra, y an--es no pudo venirse porque, no
se cuanto de una deuda no habfa podido completar. En aquella
lejana tierra a todos los trabajadores tent° comida como ro-
pas les flan facilmente y en eke deudas dejan todo su dine-
ro; asf, pues, los hombres, esclavos y encadenados, de una
deuda a otra andando, alms y ailos trabajan y nunca pueden
estar libres de esas obligaciones.
69.
atispa.
Uh plunCaypitah, imoynatacIus, mane ni reh Iiikusaahtin
fiporq9, ahnaletateh rik"uriy-kamoraa halp'annehta, usclay,
c' in ouriyrapi wasinman 8impay kamusclan, Ban Cayaytawankematah,
takarin punkute: "DisnaCus sine ni pi keypiau", takeriIenBatah.
lioq'arayankau, puBusciankau?"
"Iyau wiracioCe, pitan mask'anki, manan ni wiBaypah
kiCarimusunkuman8u, Banq"eta wahyawah, Banci"aratan punkutapis
0
takaweh."
"Hay, mamay Nikasiya, manaE4 rehsi-kuwanki, nocr Huwanitu,
mama Asuntah wawan keni; imareykutah mana kiCarimuwankuman8u,
Tamey8u oncion, HulikaCu ripun, imaraykutahri?"
."Ay, Huwanitu, mayritah key 8A.ka unayta
6inkemorciankiri, Hulikapis, manan sapalampi kawsayta et1spa,
memamraman rioun; mamitaykipis 8ay hina unayta onqoy-konae,
uh ktuCuoi "C'insituIamanta 8ay hina unayta mau-kun
waBor-qapunankamaqa; maytatah riporunkiri, Huwenitu...
"Ha? Mamay? Wanupull?" Cayta hinam6n nisret9h uh tanqaspe
wasin punkuta array-kurparin, 8'ikaaaaahta k'apey-kaCan,
mamampa ouBunanehman yaykurparin: "Mama mamdy ;"
tukuynehmantatah paype similan kutirimun: "mama...mamdy"
nitah ni pi "hay" nimunau; tukuy k'uads masktey-kaaan.
"Asunta, mamay, mayniteh kenkiri?", yaykun, lohsimun.
"Maytah 6ahra, saa'akuna...maytahimana- kuntah
uywas, maytah wakes, imaraykuteh kay perukunan urmaraytaBan
munanku, pitah CahranCehta sarun, mamay, imarPykutah Cay
.419Mtowgzeime, .
70.
Un dfa, asf coma se fuera en silencio, sin que nadie le
viera, tambien asi apareci6 por su tierra. Apresuradamente
y en silencio se va aproximando a su casa y ya al llegar a
ella, toca la puerta: "Creo que aquf nadie ester ", vuelve a
tocar.."4Se han ensordecido o es que est4n durmiendo?"
"Oiga...caballero, a quien busca, ni el dfa del juicio
le podran abrir, envano llamara, en vano tocard la puerta."
"Ay, mama Nicasia,Lno me conoce ya? Yo soy Juanito,
el hijo de mama Asunta, por que dice usted que no me habri-
rfan, Lacaso mi madre ester enferma, Juliana se ha ido, que
ha pasado?"
"Ay, Juanito, muchacho,Ldonde te perdiste tanto tiempo?
Incluso Juliana, al no poder vivir sola, ha vuelto con su ma-
dre; y to mamita, cuanto tiempo ha enfermado2 en un rincOn y
en silencio ha sufrido hasta morir; Ldonde te fuiste, Juani-
"ZJa? madre? muerto?"Y diciendo eso asf, de
un empujOn theti6 la pueita de su casa, da grandes pasos, in-
gresa al lugar donde su madre dormfa: "Madre madM'mfa..."
pero de today partes solo su voz vuelve "madre Madre mfa ..."
Y nadie contesta, mira todos los rincones. "Asunta, madre
Ldonde te encuentras?" Entra, sale.
"Oonde ester la chacra, que se han hecho los arboles fru -
tales, donde est4n los animales, donde las vacas; por que es-
tas parades estgn cayendose, quien ha pisoteado nuestra chacra,
72.
por que esos grboles, ya tan resecos, est4,n ahf caldos? 6En
esto ha venido a quedarnuestra florebiente casa?" Ya toda la
casa ester por caerse, los grboles estgn secos, las par.edes
igualmente, todo; porque no tenfa duefio, iba a la ruina.
De tantos animales no queda ninguno, no quedan vacas, ni ga-
ilinas, las chozas estg.n perdidas, el troje cafdo. "Madre,
madre mfa."
Hasta may entrada la noche sigue llamando y andando. Y
mientras nuestro Juanito estaba en esto, los vecinos del lu-
gar ya se habfan congregado en la puer-ca y todos decfan: "Ya
no llores Juanito,Zque puedes hacer ya? Ya nada podemos fren-
te A la muerte, sosiegate ya Juanito, ya no llores."
Y si emborrachgndose y llorando, para it por lejanas
tierras, abandon6 su casa, tambien a emborracharse y a llorar
habfa llegado ahora a su casa. Y toda esa noche quizo acabar-
se bebiendo chicha. "Para clue sirvo hombre sin coraza, pa-
ra que vivo, por que la deje?" Y asl, asf, llorando y lloran-
do, tiene al fin, que calmarse.
Y ninguna pena puede quedar eternamente, porque segtin
ya saben, todas las noches tiene un amanecer, los dfas ale-
gres tienen dfas tristes y a estos les siguen dfas alegres.
Al siguiente dfa, rnuy de madrugada, amanecio en la casa
de tata Jacinto, ya no recuerda ni lo que hizo en toda la pa-
sada noche; y antes de que nadie abandonase la cama, sand--
se 41 de su lecho para ponerse a ardar, mirando por todos la-
73.'
ha:!ayta q"a T;yke.Cespa, tukuy kawsayninta, hu5'uy keslanmenta
maCu k&yninkame yuyas:e, imasla aad manan uyeriy atinapi
:payTamantah :aria -kuspa: "Kayqa mayu, kayqa t'iyu, kayqa
mayu cimpa, tank'anay wesi; key!apitah ka-kusganku
tekiscla runas hive, q'omer maau sewsisniypis...6"ika6a6ah
Cuhassniyoh, tukuy saCekunemante, aswan yaaryniyoh saalakuna,
tukuy p'unCeytantan yakuwan puhlaspa, mayuwen parlanki qan.
Noqah waiiunaymente, u5p"a-kusah Caymanta, uh sawsi p'utumuaun,
imaynaCus kunampi meyu Cimpamanta kawseni, hinalatatah
qftepamen mayu Cimpapi kawsenaypah. Cayqa pialwkuna,
noqa ripusqahtiy, kikin takiyIapitah Clahwari-kusganku. Tatay,
wirauCa, Runanrahau Iahtayman CayaCimunawaykt karqa; qanC4
munarganki nanawan ima yaCaymampis yeykunaykutaqa; aayraykutahad
manan nanayniyoh, manan lakiyniyoh kah runaqa manan
-ye6ayniyuhrahau...piaus mans takiyta rehsehqa, manan aswan
hatun yaCayta rehsinrahau.
aSonqoy ripusgan kunitan paCe rumikunawan, yekuwan tanta
mayu cawpipi, mayutah, kunan paCapi rak"u siminwan sonqoypi
takin Iakiykunanta apa-kapuspa. Ni hayk'ah sagesqaykifiaau
mayu, kunanmenta hinanehman, Iakiypi, kusiypi, sapa plunCayia
iskayninCah.i4imana-kusun."
Arf HuwanitunCah, maau kayninmen Cayesra, hewa haIp'asta
purimuspa, yeCah runaman tukumuri. ImaraykuCus yaCavqa tukuy
rune spa songotampi kascian, lekiyie p'utuaimun, nanayla
aysarimun. Arf, HuwanitunCah yaCah runalia. Hinamanta, ari,
sumah runakuna, Huwanitu nisqa indyu, tukuyrehta purisparah
Iahtanman Gaya-kamusgan. Hinapunitah kenen karqa, imaraykaus
74.
dos, rememora toda su vida, desde due fuera Wino, hasta que
lleg6 a ser maduro; en lenguaje no audible monologa, el hom-
bre: "He aqui, el rio y la arena, equi el borde del rio, mi
taller; tambi6n aqui est6,n, como larga fila de hombres entris-
? tecidos, mis viejos y verdes 4.rboles de grandes cabelleras;
de todoslos 4rboles, eves el de m4s saber, to t.e diviertes
con el agua todos los dias y charlas con el rio... De mi cada-
ver, de mis cenizas, que brote un sauce asi como ahora vivo en
los .bordes del riolpara que asi m4s despues viva en el mismo
borde. He ahi fas aves, si como cuando me iba con la misma
melodia est4,n conversando .Padre mfo, gran seflor, reci4n
ahora tenfas que hacerme llegar a mi tierra ?' alabrgs sido to
quien quizo que siempre con dolor lleguemos a alglin conocimien-
to y sera que por eso, el hombre sir dolor y sin pena es toda-
via un hombre sin saber. Quien no conoce la tristeza, todavia
no sate de la m4s gr3nde experiencia.
"Ahora mismo mi corazOn esta viajando con las piedras
junto al agua; por en medio de este rio y el rio ahora mismo
cor su voz gruesa canta en mi corazOn llev4ndose sus tristezas.
Ya nunca to dejare rio, desde ahora'y hasta siempre, en aitgria
todos los dlas conversaremos."
Si, nuestro Juanito, llegando a su madurez, despues de
haber visto otras ciudades', se est4 tornando en hombre de saber.
Porque, el saber est4 en todos los corazones, solamente la pena
lo hate brotar, solamente er-dolor lo extrae; sI, nuestro Jua-
nito, ya es un howbre de experiencia. Asi, puss, amables se-
Bores, un Indio llamado Juanito, solo despues de haber andado
por todos partes pudo llegar a su tierra
75.runakunaqa nih yaCanCah6u imayohauppkasganCahta,) aay
kapuwascanCah Cinkapunen p'unCaykama: mamanCah.kawspqahtenqa
nih paymenta da-kuwan6ahau, paywan siminari-kunaph, manan
rimasqanta uyerihaahau, Takiyninmenta Cehci-kunaah. Uhta
watiohtin kamari..? eaypa5apirah yeCanCah imaaus, mayaus
mamanaah kasunta. Huwanitu TogaTa tukuynehte puriy-kaCamunki,
q"apah lahtasta rtkumunki, tukuy Ce.ymentarah lahteykiwn
kutimuspa , Tehtaykita rehsinaykipah...
5an intipis sumahtaiia k'ana..,.y-kamuserqa haqay p'unCaypeqa,
hinalapitah sipas warmi, mayu Cimpanehman\p'aCasninta.
ttahsar-oo-koh hamusqan: Hulika..Huwanitui,..AmanahBatah
imatapAs nina-kusc:ankumenta witamuykiCahman, sim4 ni imetapis
nina-kunkutahau, ohlaney-ku-kuspa uh wavyTapi tinkorganku.
Imapahilatah kanman ni ime rimeriypis.
Qonciasasganitah, sumah wawqekuna, kaywenrah paurin:simiCanwan
oroo Datamanta Yana To(2aTitu, .manaay k'ita-k"ita, rit'i f
q"aparirimusgan: "Yaw...mamay Hulikaw!"
Togalaykita, may C"ika ratakamatah wiCarengari..
aayqa wawanCah Huwanitu, mana6u sutinta yaCey munanki, qan
hinalatah Huwanitu sutiyoh. Huwanitu, maytatah risqanki,
pahtan Cinkawahtah Vika karupifiamin kesqanki."
"Kaysitunehlaman wiCaririsciani, niamay Hulika, haqay
Vutumanta CahranCahta eawarimusah."
tooelatah, manaay puhiaskiri, klita, k'ita kvrqa...
-END-
trEgmadIaro
76.
Asf siempre tenfa que ser porque los hombres no sabemos lo
que poseemos hasta que llega el momento de perderlo. Cuando
nuestra madre ester viva no nos importa de ella, no escucha-
mcs sas reconvenciones, nos refmos de su pena. Pero en cuan-
to ella se muere? Recien entonces llegamos a saber cuanto
valor tenfa nuestra madre. Juanito, muchacho, has caminado
por todas partes, has vista ciudades grandes y sciloespues
de eso, volviendo a tu tierra, has podido conocer tu suelo.
Ya el sol brillaba en plena cielo, de improviso una mu-
jer joven aparece en el borde del rfo cargando sus ropas:
Juliana...Juanito...6Para que ya nada se ha de contar de lo
que hubieran podido decirse; acaso se habrfan dicho alga?
Abrazgndose en un solo llanto se confundieron. Para qud sir-
yen las palabras.
Pero estaba olvidgndome, amigos mfos, tadavia queda esto:
De sobre el un muchachito retinto, muy montargz, con clara voz
ester gritando: HiOye, Juliana, m: madret"
"Mira a tu muchacho, hasta donde se sube...ahf lo tienes,
es nuestro hijo, Lno quieres saber su nombre?, se llama Juan
como td. LA donde vas Juanito? Cuiasdo con perderse, mira
que ya esters lejos."
"No mgs por aquf estoy subiendo, madre mfa, Juliana,
quiero mirar desde aquel morro nuestra chacra."
Y era el muchacho muy juguet6n, pfcaro, pfcaro...
Recommended